หนี้สินเกษตรกรไทย-รศ.ดร.เบญจพรรณ เอกะสิงห์

การศึกษาเชิงลึกวา่ ด้วยเรอ่ื งหนสี้ นิ เกษตรกรไทย 48 6.4 กระแสเงิินในรอบปีี พบว่า่ ครััวเรือื นเกษตรกรที่ป่� ลูกู ข้า้ ว ข้า้ วโพดเลี้้ย� งสัตั ว์ ์ หรือื อ้อ้ ย จะมีีรายได้ ้ ในช่่วงปลายปีี หรือื ต้้นปีี ในขณะที่่�ครััวเรือื นที่ป่� ลูกู ไม้ผ้ ล เช่่น ลำำ�ไย มะม่่วง จะมีี รายได้ช้ ่ว่ งกลางปีี ครััวเรือื นที่ม่� ีีรายได้้ 6-7 เดืือนต่อ่ ปีี คืือ ครััวเรือื นปลูกู ยางพารา กาแฟ มันั สำ�ำ ปะหลััง และสับั ปะรด ส่ว่ นครััวเรือื นที่ม่� ีีรายได้้ตลอดปีี คืือ ครััวเรือื น ที่ป่� ลูกู ผักั และเลี้้ย� งปศุสุ ัตั ว์ ์ ดังั นั้้น� ครััวเรือื นเกษตรกรที่ม่� ีีความหลากหลายในระบบ การผลิิต จะมีีกระแสเงิินแต่่ละเดืือนที่�่ดีีกว่่าครััวเรือื นที่�่ปลููกพืืชน้้อยชนิิด ในช่่วง กลางปีีเมื่่�อไม่ค่ ่อ่ ยมีีรายได้้ ครััวเรือื นเกษตรกรต้อ้ งหารายได้้นอกเกษตร เช่่น การ รัับจ้า้ ง ซึ่ง่� ส่ว่ นใหญ่เ่ ป็็นการรัับจ้า้ งทั่่ว� ไป รายได้จ้ ากการรัับจ้า้ งเป็็นแหล่ง่ รายได้ท้ ี่�่ ทำำ�ให้ค้ รััวเรือื นมีีเงินิ สดมาใช้จ้ ่า่ ยประจำำ�วันั ในบางช่ว่ งที่ร�่ ายได้ห้ ลักั ไม่เ่ พีียงพอ และ บางครััวเรือื น มีีรายได้เ้ สริมิ จากการประกอบอาชีีพอื่น่� เช่น่ ค้า้ ขาย ทำ�ำ ผ้า้ ปักั เป็น็ ต้น้ สำำ�หรัับครััวเรือื นที่�่มีีรายได้้นอกภาคการเกษตรสููงส่่วนใหญ่่จะมีีสมาชิิกประกอบ อาชีีพที่ม�่ ีีเงินิ เดืือนประจำ�ำ เช่น่ รัับราชการ พนักั งานของรััฐ พนักั งานบริษิ ัทั เอกชน เป็น็ ต้น้ หรือื มีีเงินิ โอนจากสมาชิกิ ในครััวเรือื นที่ท�่ ำำ�งานอยู่่�นอกพื้้น� ที่�่ ซึ่ง่� กลุ่่�มตัวั อย่า่ ง ในภาคตะวัันออกเฉีียงเหนืือ พบว่่าพึ่่�งพาเงิินโอนจากสมาชิิกในครััวเรือื นที่�่ทำ�ำ งาน อยู่่�นอกพื้้น� ที่ม่� าก ในขณะที่ก่� ารปลูกู ผักั สวนครัวั เป็น็ การเสริมิ สภาพคล่อ่ งในครัวั เรือื น และสามารถสรุุปว่า่ กระแสรายรัับในรอบปีี และการขาดเงินิ ในบางช่ว่ งที่ต�่ ้อ้ งใช้เ้ งินิ มีีผลต่่อการสร้้างหนี้้เ� ป็็นอัันมาก 6.5 กู้้�จากทััศนคติิการก่่อหนี้�้ • หนี้�้เป็็ น New Normal ข้อ้ มูลู จากการสัมั ภาษณ์เ์ ชิงิ ลึกึ พบว่า่ ปัจั จุบุ ันั ทัศั นะของชาวบ้า้ น (บางราย) เกี่�่ยวกัับการเป็็นหนี้้�เปลี่�่ยนไป โดยหนี้้�มิิใช่่ภาระแต่่เป็็นเงิินยืืมเพื่่�อการลงทุุนทั้้�งใน ภาคการเกษตรและทรััพย์ส์ ินิ (เช่น่ ยานพาหนะ สร้้าง/ปรัับปรุุงบ้า้ น) และเป็น็ ที่ม�่ า ของรายได้้สำำ�หรัับเสริมิ สภาพคล่่องเมื่�่อรายได้้หลัักไม่่เพีียงพอและ/ได้้รัับไม่่ทััน สำำ�หรัับช่่วงเวลาที่�่มีีรายจ่่ายเข้้าในแต่่ละเดืือน เช่่น การใช้้จ่่ายเกี่่�ยวกัับบุุตรหลาน การบริโิ ภคประจำ�ำ เดืือน การผ่่อนชำ�ำ ระทรััพย์์สิินและ/สิ่่�งอำ�ำ นวยความสะดวกใน ครััวเรือื น เป็็นต้้น

การศึกษาเชงิ ลกึ ว่าด้วยเรือ่ งหนสี้ นิ เกษตรกรไทย 49 “ได้้เงิินน้ำำ�� ท่ว่ มมาก็เ็ อามาลงนาปรััง พอทำำ�นาปรัังเสร็็จ ก็็อาจจะแบ่่งใช้้หนี้้� ส่ว่ นที่เ่� หลืือเก็บ็ ไว้ใ้ ช้จ้ ่า่ ยในครอบครััว ถ้า้ ลูกู ขอแล้ว้ ไม่พ่ อก็ข็ อหยิบิ ยืืมญาติ ิ ถึงึ เวลา ทำำ�นาก็ไ็ ปยืืมปุ๋๋�ย หาเงิินจ่า่ ยค่่ารถไถ พอขายข้้าวได้ก้ ็ค็ ืืน หมุุนแบบนี้้�ไปเรื่่�อยๆ” (ศิวิ าพร ฟองทอง, 2563) • มีีหนี้้� ไม่่ต้้องอาย การเข้้าถึึงแหล่่งเงิินทุุนไม่่ใช่่ปััญหาสำำ�คััญของครััวเรือื นเกษตรในปััจจุุบััน อย่า่ งไรก็ต็ ามคนที่ม�่ ีีช่ว่ งอายุแุ ตกต่า่ งกันั ก็ย็ ังั มีีมุมุ มองต่อ่ การเป็็นหนี้้ท� ี่แ่� ตกต่า่ งกันั โดยคนในยุุค Baby boomer (อายุุ 56 ปีีขึ้้�นไป) จะก่่อหนี้้�เมื่่�อมีีความจำ�ำ เป็็น เท่า่ นั้้น� และเมื่อ่� ถึงึ เวลาจะรีบี หาเงินิ มาชำำ�ระคืืน ไม่อ่ ยากเป็น็ หนี้้เ� พราะรู้้�สึกึ ไม่ส่ บายใจ กลััวว่่าใช้้หนี้้�ไม่่หมดแล้้วจะกลายเป็็นภาระของลููกหลาน สำ�ำ หรัับคนใน Gen X (อายุุ 41-55 ปี)ี มักั จะเป็น็ หนี้้เ� พราะต้อ้ งดูแู ลครอบครััว กู้้�มาเพื่อ�่ การศึกึ ษาของบุตุ ร ใช้จ้ ่า่ ยในครอบครัวั และลงทุนุ มีีแนวโน้ม้ ที่จ่� ะเป็น็ หนี้้อ� ย่า่ งต่อ่ เนื่อ่� ง ส่ว่ นคนใน Gen Y (อายุุ 23-40 ปีี) เนื่่�องจากภาระค่่าใช้้จ่่ายที่่�มากขึ้้�นจึึงทำำ�ให้้ต้้องก่่อหนี้้� ทั้้�งนี้้�การ ก่่อหนี้้�ไม่่ได้้น่่ากลััวตราบใดที่�่ยัังสามารถหาเงิินได้้อยู่่� ครอบครััวอยากได้้อะไรก็็ซื้้�อ ทำำ�งานหาเงิินใช้้หนี้้� “สมัยั นี้้ค� นกล้า้ ที่จ่� ะกู้้�เยอะขึ้้น� แต่ส่ มัยั พ่อ่ แม่เ่ ขาไม่ค่ ่อ่ ยกล้า้ เป็็นหนี้้� แล้ว้ สมัยั ก่อ่ นเขาก็ไ็ ม่ย่ ืืมเงินิ กันั ด้ว้ ยเพราะสมัยั ก่อ่ นไม่ไ่ ด้ม้ ีีการลงทุนุ เยอะ หาอยู่่�หากินิ แต่ท่ ุกุ วันั นี้้ต� ้้องซื้้อ� ทุกุ อย่่าง ไม่ม่ ีีเงิินก็็ต้้องไปกู้้�มาซื้้อ� ” “ถ้า้ เราไม่ม่ ีีหนี้้� เราก็็ไม่ม่ ีีสิ่่�งที่่�เราอยากได้้” (ศิวิ าพร ฟองทอง, 2563) 6.6 กู้้�เพราะเหตุุการณ์์จำำ�เป็็ น • กู้้�รัักษาสิิ ทธิ์์� ความหลากหลายและจำำ�นวนแหล่่งเงิินกู้้�ที่�่เพิ่่�มขึ้้�น รวมทั้้�งความหลากหลาย และจำำ�นวนแหล่่งเงินิ กู้้�ที่เ่� พิ่่ม� ขึ้้น� การเข้้าถึงึ แหล่ง่ เงินิ กู้้�ที่�่ง่่ายกว่า่ ในอดีีต และความ ง่า่ ยในการกู้้�เงินิ จากแหล่ง่ เงินิ กู้้�ที่เ่� ป็น็ สถาบันั การเงินิ เป็น็ หนึ่่ง� ในปัจั จัยั สำ�ำ คัญั ที่ท่� ำำ�ให้้ เกษตรกรสามารถเพิ่่ม� ข้อ้ ต่อ่ วัฏั จักั รของการเป็็นหนี้้ไ� ด้ม้ ากขึ้้น� บางทีีมีีการกู้้�ยืืมเพื่อ�่ รัักษาสถานภาพ เช่่น กรณีีกองทุุนหมู่่�บ้้าน คณะกรรมการกองทุุนหมู่่�บ้้านต้้อง ขอร้้องให้้สมาชิิกกู้้�เงิินจากกองทุุนเพื่�่อให้้มีีเงิินหมุุนเวียี นและดอกเบี้้�ยสำำ�หรัับจ่่าย เป็็นเงิินปัันผล

การศกึ ษาเชงิ ลึกว่าด้วยเรือ่ งหน้ีสนิ เกษตรกรไทย 50 • ความเสี่่� ยงมากมายด้้านการผลิิต ราคา และตลาด วัังวนหนี้้�สิิน กรณีีศึึกษาจากการปลููกข้้าวโพดเลี้้�ยงสััตว์์จะเป็็นปััญหาเมื่�่อ ผลผลิติ ไม่ด่ ีี (อาจเกิดิ จากโรคระบาด หรือื ศัตั รููพืืช หรือื ภัยั ธรรมชาติ)ิ และ/ขายไม่ไ่ ด้ ้ ในราคาที่่�ต้้องการ(ผลผลิิตล้้นตลาด) เกษตรกรต้้องขอผ่่อนผัันการชำำ�ระหนี้้�จาก กองทุุนหมู่่�บ้้านหรือื ขอปรัับโครงสร้้างหนี้้�กัับ ธ.ก.ส. และสหกรณ์์ฯ เป็็นต้้น และ ต้อ้ งกู้้�ยืืมเงินิ จากแหล่ง่ เงินิ กู้้�อื่น�่ มาเพิ่่ม� จนหนี้้ส� ินิ พอกพูนู เพิ่่ม� ขึ้้น� ไปเรื่่�อยๆ วังั วนหนี้้ส� ินิ จากความพยายามปรัับตััวในการผลิิตของครััวเรือื นเกษตรหลัังจากเกษตรกรเลิิก ปลููกข้า้ วโพดเลี้้�ยงสััตว์ป์ ระมาณปีี พ.ศ. 2560 เนื่อ�่ งจากผู้้�รัับซื้้�อรายใหญ่ป่ ระกาศ ยกเลิิกการซื้้�อข้้าวโพดเลี้้�ยงสััตว์์ในพื้้�นที่�่เขตป่่าสงวน หรือื พื้้�นที่�่การเกษตรที่่�ไม่่มีี เอกสารสิิทธิิ ต่่อมาเริ่่�มมีีการทำ�ำ เกษตรผสมผสานมากขึ้้�น มีีการปลููกไม้้ผลทดแทน แต่ก่ ็ต็ ้อ้ งประสบกับั ปัญั หาตลาดโดยเฉพาะเม็ด็ มะม่ว่ งหิมิ พานต์์ (ปลูกู แล้ว้ ไม่ม่ ีีตลาด รัับซื้้อ� ) มีีการทดลองปลูกู ยางพาราและปาล์ม์ น้ำ�ำ�มันั แต่ก่ ลับั ขายไม่ไ่ ด้ใ้ นระดับั ราคา ที่่�ต้้องการ มีีการออกไปรัับจ้้างแต่่ผู้้�ว่่าจ้้างก็็มีีน้้อยเนื่่�องจากภาวะเศรษฐกิิจตกต่ำำ�� ดัังนั้้�นรายได้้ที่่�มีีจึึงไม่่เพีียงพอกัับรายจ่่ายที่่�มากขึ้้�นทุุกวัันจนไม่่พอกัับการจุุนเจืือ ครอบครััวโดยเฉพาะอย่่างยิ่่�งค่่าใช้้จ่่ายเกี่่�ยวกัับบุุตรหลานและการศึึกษาเล่่าเรียี น ยิ่่ง� ไปกว่า่ นั้้น� เกษตรกรยังั ไม่ส่ ามารถชำ�ำ ระคืืนหนี้้ส� ินิ ให้ก้ ับั ธ.ก.ส. และกองทุนุ หมู่่�บ้า้ น ได้้จนเกิิดปััญหาการหมุุนเวียี นหนี้้ส� ิินที่ม่� ีีอยู่่�ของแต่ล่ ะบุคุ คล • หมุุนเงิินไม่่ทััน สาเหตุขุ องการสะสมหนี้้ส� ินิ เกิดิ จากปัญั หาจากการหมุนุ เงินิ ไม่ท่ ันั เนื่อ่� งจาก ขาดทุนุ จากการผลิติ ทางการเกษตรซึ่ง่� ทำ�ำ ให้เ้ กษตรกรไม่ส่ ามารถชำำ�ระคืืนหนี้้ใ� นส่ว่ น ของการผลิติ ทางการเกษตรได้ป้ ััญหาจากการหมุนุ เงินิ ไม่ท่ ันั เนื่อ่� งจากขาดทุนุ จาก การผลิติ ทางการเกษตรซึ่ง�่ ทำ�ำ ให้เ้ กษตรกรไม่ส่ ามารถชำ�ำ ระคืืนหนี้้ใ� นส่ว่ นของการผลิติ ทางการเกษตรได้-้ ความต้อ้ งการขยายกำ�ำ ลังั การผลิติ และ/ลงทุนุ ใหม่ท่ างการเกษตร ทำำ�ให้้เกษตรกรตััดสิินใจกู้้�เพิ่่�มขึ้้�น เช่่น กู้้�มาซื้้�อที่่�ดิินเพื่�่อขยายพื้้�นที่�่ปลููกข้้าวโพด กู้้�มาเพื่่�อก่่อสร้้างโรงไหม กู้้�มาซื้้�อรถกระบะเพื่่�อใช้้ขนส่่งปััจจััยและผลผลิิต เป็็นต้้น การเพิ่่�มขึ้้�นของภาระค่่าใช้้จ่่ายของครััวเรือื น เช่่น ภาระเรื่่�องการศึึกษาของบุุตร ในกรณีีที่่�ต้้องไปเรียี นที่่�ต่่างจัังหวััดทำำ�ให้้มีีค่่าใช้้จ่่ายเพิ่่�มมากขึ้้�น การผ่่อนชำำ�ระค่่า งวดทรััพย์ส์ ินิ เช่น่ สิ่่ง� อำำ�นวยความสะดวกภายในครััวเรือื น ยานพาหนะ ที่ด�่ ินิ ที่พ�่ ักั อาศััย เป็็นต้้น ซึ่่�งในบางครั้้�งเกษตรกรอาจหมุุนเงิินไม่่ทัันในการชำำ�ระค่่างวด เกษตรกรก็็มัักจะกู้้�เงิินและ/หยิิบยืืมคนที่่�รู้้�จัักมาผ่่อนชำ�ำ ระค่่างวดดัังกล่่าวก่่อน

การศึกษาเชงิ ลึกว่าดว้ ยเรอ่ื งหนสี้ ินเกษตรกรไทย 51 ซึ่่�งการหยิิบยืืมญาติิหรือื คนรู้้�จัักก็็ยัังมีีอยู่่�บ้้าง แต่่ไม่่มากแล้้ว การหยิิบยืืมจาก นายทุนุ นอกระบบอย่า่ งเมื่อ�่ ก่อ่ นแทบจะไม่ม่ ีีให้เ้ ห็น็ แล้ว้ ยกเว้น้ การยืืมระยะสั้้น� 2-3 สัปั ดาห์ก์ ่อ่ นการคืืนหนี้้ใ� นระบบ กลุ่่�มเกษตรกรที่่�พบว่่ามีีหนี้้�สิินล้้นพ้้นตััว อาจกล่่าวว่่า หนึ่่�ง เป็็นกลุ่่�มที่่� ประสบกัับความเสี่�่ยงด้้านราคาตกต่ำำ�� ตลาด หรือื โรค แมลง หรือื ภััยแล้้ง เช่่น ในกลุ่่�มข้า้ วโพด หรือื มันั สำ�ำ ปะหลังั สอง จะเป็น็ กลุ่่�มที่ก�่ ู้้�ยืืมมากเกินิ ตัวั เพราะหวังั รวย เช่น่ กลุ่่�มปลูกู ข้า้ วโพด หรือื กลุ่่�มที่ค�่ ิดิ ว่า่ รายได้ใ้ นอนาคตของตนจะสูงู ทำ�ำ ให้ม้ ีีการ ลงทุนุ ด้า้ นยานพาหนะ หรือื ที่ด่� ินิ หรือื ทรััพย์ส์ ินิ เพิ่่ม� มากเกินิ ไป กลุ่่�มปลูกู ข้า้ วโพด ที่่�จัังหวััดน่่านเป็็นกรณีีทั้้�งสองประกอบกััน คืือ กู้้�หวัังรวย กู้้�เยอะ ปลููกในพื้้�นที่ ่� ขนาดใหญ่่ แล้้วมาเจอปััญหาตลาด และภััยแล้้ง ก็็เลยสะสมหนี้้�มากกว่่ากลุ่่�มอื่่�น ส่่วนเกษตรกรในภาคตะวัันออกเฉีียงเหนืือ มัักเป็็นกลุ่่�มสามที่่�ควบคุุมตััวเองได้้ แต่่ควบคุุมลููกหลานไม่่ได้้ จึึงมีีการใช้้จ่่ายให้้ลููกหลานมาก นำำ�ไปสู่่�การกู้้�ยืืมและ หนี้้ส� ินิ ที่ส่� ะสม จากมููลเหตุุของหนี้้�ข้้างต้้น 6 ด้้าน คืือ ด้้านการผลิิต ด้้านการบริโิ ภคใน ครััวเรือื น และด้้านรายได้้ในอนาคตและการศึึกษาของบุุตรหลาน ด้้านกระแสเงิิน ด้้านทััศนคติิต่่อหนี้้�ที่�่เห็็นว่่าการเป็็นหนี้้�เป็็นเรื่่�องปรกติิ ด้้านการกู้้�เมื่่�อเหตุุการณ์์ จำำ�เป็็น ผู้้�เขีียนมีีความเห็น็ ว่า่ มููลเหตุุด้า้ นการลงทุนุ การผลิิต ด้้านความคาดหวังั ที่่� จะได้้รายได้้ในอนาคต ด้้านกระแสเงิินที่่�อาจขาดแคลนระหว่่างปีี และด้้านทััศนคติิ ต่่อหนี้้�ที่่�ไม่่เห็็นการกู้้�เป็็นเรื่่�องผิิดปรกติิ เป็็นมููลเหตุุที่่�สำ�ำ คััญและเป็็นหลัักที่�่สุุดและ เป็็นมููลเหตุุการกู้้�ที่�่หนี้้�ที่�่เกิิดขึ้้�นเกษตรกรยัังพอจััดการได้้ แต่่มููลเหตุุของหนี้้ � ด้้านการบริโิ ภคในครััวเรือื นที่่�มากขึ้้�นตามมาตรฐานการครองชีีพแบบใหม่ ่ (“ของมัันต้้องมีี”) และ การกู้้�ตามเหตุุการณ์์จำ�ำ เป็็น โดยสถานการณ์์บัังคัับนั้้�น เป็็นมูลู เหตุทุ ี่ม่� ีีความสำ�ำ คัญั เฉพาะบางครััวเรือื น บางปีี บางสถานการณ์์ เป็็นเพีียง ปััจจััยเสริมิ สำำ�หรัับบางครััวเรือื น บางท้้องที่�่ ซึ่่�งมููลเหตุุของหนี้้�สองด้้านหลัังนี้้� จะทำำ�ให้ก้ ารจััดการหนี้้�ยากขึ้้�น

การศึกษาเชิงลึกวา่ ด้วยเร่อื งหนส้ี ินเกษตรกรไทย 52 7 เกษตรกรมีีทางเลืือก และการจััดการการเงิิน ของครััวเรืือนอย่่างไร เกษตรกรมีี 3 กลุ่่�ม การสะสมพอกพููนเพิ่่�มหนี้้�ของเกษตรกรมีีจุุดสิ้้�นสุุดที่�่แตกต่่างกัันขึ้้�นอยู่่�กัับ เงื่�่อนไขและข้้อจำำ�กััดของตััวเกษตรกรซึ่�่งสามารถจำ�ำ แนกกลุ่่�มเกษตรกรออกเป็็น 3 กลุ่่�ม ดัังนี้้� 1) กลุ่่�มที่่�ตระหนัักถึึงการถดถอยของกำำ�ลัังแรงงานที่่�ใช้้ในการผลิิต ทางการเกษตรของตนเอง (พละกำ�ำ ลัังและอายุุของเกษตรกร) จึึงเริ่่�มทยอยหยุุด กู้้�เงิินเพิ่่�มเติิม 2) กลุ่่�มที่่�มีีภาระค่่าใช้้จ่่ายในเรื่่�องการศึึกษาของบุุตรหลาน และ/ การผ่่อนชำำ�ระทรััพย์์สิินซึ่่�งมัักตั้้�งใจไว้ว้ ่า่ เมื่�่อสามารถปลดเปลื้้�องภาระดัังกล่่าวได้้ก็็ จะหยุุดที่่�จะก่่อหนี้้�สิินใหม่่ 3) กลุ่่�มที่่�มีีรายได้้ไม่่เพีียงพอกัับรายจ่่ายของครััวเรือื น (ขาดสภาพคล่่องในแต่่ละปีี) ทำำ�ให้้ต้้องกู้้�ยืืมและ/หยิิบยืืมเงิินมาใช้้ในช่่วงที่�่เงิิน ขาดมืือและ/มีีความจำ�ำ เป็็นต้้องใช้จ้ ่า่ ย ยกตัวั อย่่างเช่น่ กลุ่่�มพึ่่ง� พาการปลููกมัันสำ�ำ ปะหลังั ที่่� จ.เชีียงราย เป็็นกลุ่่�มที่่� มีีการชำำ�ระเงิินกู้้�ดีีมาก เกษตรกรในกลุ่่�มนี้้�จะคิิดไว้้ก่่อนเลยว่่าถ้้ากู้้� แล้้วจะคืืนเงิินกู้้� ได้้หรือื เปล่่า ถ้้ารู้�ว่่ากู้้�มาก ก็็ต้้องหารายได้้มาคืืน จะมีีการกระจายรายได้้ทั้้�งปีีเพื่�่อ ให้ม้ ีีเงินิ สำ�ำ หรัับกรณีีฉุกุ เฉินิ กลุ่่�มที่เ�่ ป็น็ หนี้้ส� ่ว่ นใหญ่เ่ ป็น็ หนี้้เ� ยอะๆ เป็น็ หนี้้ป� ลูกู บ้า้ น

การศกึ ษาเชิงลกึ ว่าดว้ ยเร่อื งหน้ีสนิ เกษตรกรไทย 53 กัับซื้้�อรถ ปีีที่�่ผ่่านมาเกษตรกรรายงานว่่า ที่�่อยู่่�ได้้บางส่่วนก็็มาจากเงิินที่่�สะสมไว้้ เป็็นกลุ่่�มที่ม่� ีีทััศนคติกิ ารกู้้�ที่�่ดีี เห็็นว่า่ ใช้แ้ นวปรััชญาเศรษฐกิจิ พอเพีียงด้ว้ ย มีีผู้้�นำำ� ดีีมาก กลุ่่�มนี้้เ� ป็็นกลุ่่�มที่ ่� ชาวบ้า้ นมีีภาวะผู้้�นำ�ำ สูงู มาก กลุ่่�มผู้้�หญิงิ กล้า้ ออกความเห็น็ และรู้�เรื่่�องการจััดการเงิินกับั การเกษตรดีี กลุ่่�มตััวอย่่างใน จ.กาฬสิินธุ์์� ครััวเรือื นระบุุว่่าในอดีีตเหตุุผลของการก่่อหนี้้� จะต้้องเป็็นเหตุุผลที่�่จำ�ำ เป็็นเท่่านั้้�น ซึ่่�งโดยส่่วนใหญ่่จะเป็็นเหตุุผลด้้านสุุขภาพ การกู้้�ยืืมเพื่่�อการบริโิ ภคในครััวเรือื นมีีไม่่มากนััก จำ�ำ นวนเงิินที่่�กู้้�ยืืมก็็มัักจะกู้้�ยืืม เท่่าที่�่จำ�ำ เป็็น ที่�่เป็็นเช่่นนั้้�นนอกจากพฤติิกรรมการก่่อหนี้้�ของครััวเรือื นเองแล้้ว ความเข้้มงวดของการปล่่อยกู้้�ของสถาบัันการเงิินและความไม่่สะดวกในการเข้้าถึึง แหล่่งเงิินทุุนก็็เป็็นอีีกเหตุุผลหนึ่่�ง แต่่ในปััจจุุบัันการเข้้าถึึงแหล่่งเงิินสะดวกสบาย มากขึ้้น� ทำำ�ให้ม้ ีีเงินิ เพื่อ�่ จับั จ่า่ ยใช้ส้ อยซื้้อ� สินิ ค้า้ และบริกิ ารต่า่ งๆ ที่เ�่ อื้้อ� อำ�ำ นวยความ สะดวกต่อ่ การดำ�ำ รงชีีวิติ รวมถึงึ การลงทุนุ มีีมากขึ้้น� ดังั คำ�ำ กล่า่ วที่ว่� ่า่ “ยืืมง่า่ ย ใช้ค้ ล่อ่ ง (แต่ค่ ืืนยาก)” “เงินิ ไม่พ่ อใช้ ้ จำำ�เป็็นต้อ้ งกู้้�” ทั้้ง� ในส่ว่ นของเงินิ ใช้จ้ ่า่ ยในครััวเรือื นและ เงินิ ลงทุนุ ทำ�ำ การเกษตร เนื่อ่� งจากการเพาะปลูกู ไม่ไ่ ด้ผ้ ล บางปีนี ้ำ��ำ ท่ว่ ม บางปีนี ้ำ�ำ� แล้ง้ บางปีที ั้้ง� แล้ง้ ทั้้ง� ท่ว่ ม ทำ�ำ ให้ร้ ายได้ท้ ี่ม่� าจากภาคการเกษตรของครััวเรือื นมีีไม่เ่ พีียงพอ โดยเฉพาะอย่่างยิ่่ง� ครััวเรือื นที่พ�่ ึ่่ง� พารายได้ห้ ลัักจากภาคการเกษตร ผ่่อนแต่่ดอก สำ�ำ หรัับครััวเรือื นตัวั อย่า่ งใน จ.กาฬสินิ ธุ์์�นั้้น� พบว่า่ โอกาสที่ค�่ รััวเรือื นเกษตรกร จะหลุดุ พ้น้ จากการเป็น็ หนี้้น� ั้้น� ค่อ่ นข้า้ งยาก เนื่อ�่ งจากการทำ�ำ เกษตรกรรมนั้้น� ขึ้้น� อยู่่�กับั สภาพดิิน ฟ้้า อากาศ ความไม่แ่ น่น่ อนที่�เ่ กิดิ ขึ้้น� ไม่ว่ ่า่ จะเป็็นปััญหาน้ำำ��ท่่วม น้ำำ��แล้้ง หรือื แม้้แต่่ราคาผลผลิิตที่�่ผัันผวน และต้้นทุุนการผลิิตที่�่สููงขึ้้�นล้้วนส่่งผลกระทบต่่อ รายได้ข้ องครััวเรือื น เมื่อ่� ถึงึ เวลาลงทุนุ ทำ�ำ การเกษตรรอบใหม่ก่ ็ไ็ ปกู้้�ยืืมมาลงทุนุ เป็็น หนี้้ว� นเวียี นไป รายได้ท้ ี่เ่� หลืือในภาคการเกษตรไม่เ่ พีียงพอต่อ่ การดำำ�รงชีีพในวิถิีีชีีวิติ แบบปััจจุุบัันที่่�ต้้องส่่งลููกเรียี นหนัังสืือและภาระค่่าใช้้จ่่ายในครััวเรือื นที่�่เพิ่่�มสููงขึ้้�น การกู้้�ที่่�ง่่ายขึ้้�น และ ความที่�่สถาบัันการเงิินไม่่ส่่งเสริมิ การใช้้หนี้้�เงิินต้้น จึึงใช้้แต่่ ดอกเบี้้ย� ทำ�ำ ให้ห้ นี้้�เงิินต้น้ ยังั อยู่่�เหมืือนเดิมิ หมุุนหนี้�้ บางครััวเรือื นก่อ่ หนี้้ใ� หม่เ่ พื่อ�่ ชำ�ำ ระหนี้้เ� ดิมิ ยกตัวั อย่า่ งเช่น่ ในกรณีีของกองทุนุ หมู่่�บ้้าน มีีการจ่่ายหนี้้�คืืนปีีละหนึ่่�งครั้้�ง เมื่�่อครบกำ�ำ หนด คนที่�่ไม่่มีีเงิินก็็จะ

การศึกษาเชงิ ลกึ วา่ ดว้ ยเรือ่ งหนี้สนิ เกษตรกรไทย 54 พยายามหาเงิินมาคืืนให้้ได้้ ไม่่ว่่าจะเป็็นการยืืมญาติิพี่�่น้้อง การกู้้�ยืืมจากแหล่่งอื่�่น หรือื แม้แ้ ต่ย่ อมกู้้�เงินิ นอกระบบที่ม�่ ีีดอกเบี้้ย� รายวันั ก็ต็ าม ทั้้ง� นี้้เ� พื่อ่� ที่จ่� ะรัักษาสิทิ ธิใิ น การกู้้�รอบต่่อไป แม้้กระทั่่�งครััวเรือื นที่่�มีีความสามารถในการชำำ�ระคืืนเงิินกู้้� ก็็ยัังมีี การก่่อหนี้้ต� ่่อเนื่�่องและมีีแนวโน้ม้ เพิ่่�มมากขึ้้น� ในแต่่ละปีี “เป็็นหนี้้ � ธ.ก.ส. ตั้้ง� แต่ป่ ีี 2548 หนี้้เ� พิ่่ม� ขึ้้น� เรื่่�อยๆ เพราะไม่ม่ ีีเงินิ ไปจ่า่ ยเขา พอเอาไปจ่า่ ยเขาให้ย้ ืืมเพิ่่ม� ก็ย็ ืืมเพิ่่ม� อีีก เอามาหมุนุ ไปเรื่่�อยๆ เอาไปทำำ�ไร่่ทำ�ำ นามันั ก็็ ขาดไปเรื่่�อยๆ พอเขาพัักหนี้้�ก็็พักั หนี้้�แล้ว้ ก็็ใช้แ้ ต่ด่ อก” “เมื่�่อ 30 ปีีที่่แ� ล้้ว ยืืมเงิิน ธ.ก.ส. มาซื้้�อรถไถเดิินตาม ปััจจุุบัันยายยัังเป็็น หนี้้ � ธ.ก.ส. อยู่่�เหมืือนเดิมิ มีีการยืืมหนี้้ก� ้อ้ นใหม่อ่ อกมาด้ว้ ย จ่า่ ยไปหน่อ่ ยเขาก็พ็ ักั หนี้้� พักั บ่อ่ ยก็ไ็ ม่ห่ มดสักั ทีี แล้ว้ เราก็ไ็ ม่ค่ ่อ่ ยมีีเงินิ ไปจ่า่ ย เขาก็เ็ อาแค่ด่ อกเบี้้ย� ช่ว่ งหลังั ๆ มานี้้ก� ็ส็ ่่งแค่ด่ อกเบี้้ย� ไม่ไ่ ด้ส้ ่่งต้้นเลย” (ศิวิ าพร ฟองทอง, 2563) พึ่่� งลูู กหลานส่่ งเงิิ นมา ครััวเรือื นเกษตรกรใช้้เงิินนอกเกษตรและเงิินส่่งมาจากลููกหลาน เพื่�่อใช้้หนี้้� เงิินกู้้�ทางการเกษตร เงิินส่่งกลัับนั้้�นมีีความสำำ�คััญต่่อครััวเรือื นเกษตรกรทั้้�งในแง่่ ของจำำ�นวนครััวเรือื นที่ต�่ ้อ้ งพึ่่ง� พาเงินิ ส่ง่ กลับั และจำ�ำ นวนเงินิ ส่ง่ กลับั เงินิ ฌาปนกิจิ เป็น็ เงินิ ออมก้อ้ นสุดุ ท้า้ ยของชีีวิติ เพื่อ�่ ปลดหนี้้ � ส่ว่ นการออมมีีบ้า้ งเล็ก็ น้อ้ ย ส่ว่ นใหญ่่ เป็็นการออมภาคบัังคับั เพื่่�อให้อ้ ยู่่�ในข่่ายของการกู้้�ใหม่่ เช่่นเดีียวกัันกัับ ครััวเรือื นตััวอย่่างใน อ.สองแคว และ อ.ภููเพีียง จ.น่่าน ได้้ข้้อสรุุปว่่า การที่�่จะให้้คนในชุุมชนหลุุดพ้้นจากการเป็็นหนี้้�จึึงดููเหมืือนจะเป็็น เรื่่�องยาก เนื่อ่� งด้ว้ ยข้้อจำำ�กัดั คืือ รายได้้หลักั จากการเกษตรไม่แ่ น่น่ อน กระแสของ การบริโิ ภคนิยิ ม และนโยบายของรััฐ ที่�่ยังั แก้้ปััญหาหนี้้ย� ัังไม่่ค่อ่ ยได้้ผล หวััง “ค่่าหััว” ใช้้หนี้�้ตอนตาย อย่่างไรก็็ตาม แม้้ว่่าเกษตรกรจะมีีการสะสมพอกพููนหนี้้�เพิ่่�มขึ้้�น แต่่มีี เกษตรกรบางรายเริ่่�มตระหนัักและหยุุดการก่่อหนี้้�เพิ่่�มเติิม เนื่�่องจากเริ่่�มรู้้�ตััวและ ตระหนัักถึึงเรี่่�ยวแรงที่�่ลดลงของตนเอง รวมทั้้�งการลดลงของภาระค่่าใช้้จ่่ายโดย เฉพาะในเรื่่�องการศึึกษาของบุุตรและการผ่่อนงวดชำ�ำ ระทรััพย์์สิิน ส่่วนเกษตรกรที่�่ ยัังตกอยู่่�ในวััฏจัักรวัังวนของหนี้้� ส่่วนใหญ่่จะมาจากการมีีรายได้้ไม่่เพีียงพอต่่อ รายจ่า่ ยทำำ�ให้ต้ ้อ้ งกู้้�ยืืมและ/หยิบิ ยืืมเงินิ มาใช้ใ้ นช่ว่ งที่เ�่ งินิ ขาดมืือและ/มีีความจำ�ำ เป็น็

การศึกษาเชิงลกึ ว่าดว้ ยเร่ืองหนส้ี ินเกษตรกรไทย 55 ต้้องใช้้จ่่าย เกษตรกรกลุ่่�มนี้้�จึึงยัังคงอยู่่�ในวััฏจัักรของการเป็็นหนี้้�เช่่นเดิิมหรือื “ต้้องเป็็นหนี้้จ� นตาย” อย่า่ งไรก็ต็ าม หากเกษตรกรกลุ่่�มนี้้เ� สีียชีีวิติ จะมีีเงินิ จากการ ทำ�ำ ประกััน (แหล่่งเงิินกู้้�บัังคัับให้้ทำำ�) หรือื ฌาปนกิิจ (ชาวบ้้านเรียี กว่่า “ค่่าหััว”) มาชำ�ำ ระคืืนหนี้้ส� ินิ แต่ใ่ นบางรายที่เ่� งินิ ทั้้ง� สองไม่พ่ อชำ�ำ ระคืืนหนี้้ส� ินิ ก็ก็ ลายเป็น็ มรดก หนี้้ใ� ห้ก้ ับั ลููกหลานต่อ่ ไป ครััวเรือื นหลายครััวเรือื นต่า่ งก็ร็ ะบุวุ ่า่ เป้า้ หมายในชีีวิติ เกี่ย�่ วพันั กับั การลงทุนุ การศึกึ ษาให้ล้ ูกู อยากปลดหนี้้เ� พราะไม่่อยากเป็็นภาระให้ล้ ููก “เป็็นหนี้้�ตั้้�งแต่อ่ ายุุ 30ปีี ยังั ไม่่หมดเลยเพราะเงิินมัันกู้้�ง่า่ ยนี่่แ� หละ เลยมากู้้� จาก ธ.ก.ส. และสามารถคุยุ กันั ได้้ พอจะใช้ห้ มดก็ไ็ ปเอาก้อ้ นใหม่ม่ าอีีกเอามาเรื่่�อยๆ เอามาหมุุน ตอนแรกก็็ 5 พันั รอบต่อ่ ไปก็็ 7 พััน ต่่อมาก็็เป็็นหมื่่�น เรื่่�อยมาจนถึึง ตอนนี้้ก� ็็ยัังเป็็นหนี้้� ธ.ก.ส. อยู่่�เลย 200,000 บาท สองแสนนี่่�ไม่่ได้้เอามาครั้้�งเดีียว นะทยอยเอามาที่ล�่ ะหมื่น�่ สองหมื่น�่ จนทุกุ วันั นี้้เ� ป็็นหนี้้� 2 แสนนี่แ่� หละ ทีีแรกก็ไ็ ม่ก่ ล้า้ ยืืมเยอะ พอยืืมแล้้วก็็ยืืมเยอะเลย ยืืมแบบทวีคี ููณ ตอนแรกก็็เอามาทำ�ำ นา ทุุกวันั นี้้� บอกไม่่หมดว่่าเอาไปทำำ�อะไรบ้้าง กู้้�มาหมื่�่นหนึ่่�งคนทางหลัังก็็เอาไปหมดหมื่่�นหนึ่่�ง ส่่วนมากก็็เป็็นแบบนี้้�แหละเอามาก็็ใช้้ในครอบครััวหมดไม่่ได้้กู้้�มาทำำ�การเกษตรเลย เอามาให้้แต่ล่ ููกแหละไม่่รู้�เขาเอาไปทำำ�อะไร…” (ศิิวาพร ฟองทอง, 2563) สำ�ำ หรัับกองทุุนฌาปนกิิจระดัับหมู่่�บ้้านและระดัับตำ�ำ บล เงิินฌาปนกิิจที่�่ได้้ ส่่วนใหญ่่จะใช้้เป็็นค่่าใช้้จ่่ายสำำ�หรัับจััดงานศพ กองทุุนฌาปนกิิจ ธ.ก.ส. เมื่�่อมีี สมาชิิกเสีียชีีวิติ สมาคมฌาปนกิิจ ธ.ก.ส. จะจ่่ายเงิินค่่าทำำ�ศพให้้ก่่อนจำ�ำ นวน 40,000 บาท เงินิ ชดเชยส่ว่ นที่เ่� หลืือประมาณ 150,000 บาทจะต้อ้ งนำ�ำ ไปจ่า่ ยหนี้้� ที่ผ�่ ู้้�เสีียชีีวิติ กู้้�ยืืมมาจาก ธ.ก.ส. อาจกล่า่ วได้ว้ ่า่ เงินิ ที่ไ่� ด้จ้ ากกองทุนุ ฯ นี้้จ� ะถูกู นำำ�ไปใช้้ เพื่�่อเป็็นค่่าใช้้จ่่ายสำำ�หรัับจััดงานศพและชำำ�ระคืืนเงิินกู้้� ธ.ก.ส. ซึ่�่งบางครััวเรือื นก็็ สามารถชำ�ำ ระหนี้้ไ� ด้ค้ รบถ้ว้ น บางครััวเรือื นมีีเงินิ เหลืือส่ง่ ต่อ่ ให้ท้ ายาท ในขณะที่บ�่ าง ครััวเรือื นเงิินดัังกล่่าวก็็ไม่่เพีียงพอสำำ�หรัับการหัักชำ�ำ ระหนี้้�ให้้หมดไปได้้ (แต่่ก็็ทำำ�ให้้ ลดภาระหนี้้�ได้้บางส่่วน) ทำำ�ให้้เกิิด “มรดกหนี้้�” ส่่วนเงิินจากบริษิ ััทประกัันชีีวิติ ส่ว่ นใหญ่ค่ นที่ท�่ ำำ�ประกันั ชีีวิติ จะเป็น็ กลุ่่�มของผู้้�นำำ�ชุมุ ชนและคนที่ม�่ ีีฐานะดีี มีีเงินิ พอที่่� จะจ่า่ ยเบี้้ย� ประกันั ได้้ เมื่อ่� เสีียชีีวิติ จะได้เ้ งินิ ชดเชยค่อ่ นข้า้ งสูงู (100,000-500,000 บาท) ผู้้�ได้้รัับผลประโยชน์์จากเงิินส่่วนนี้้�จะเอาไปใช้้ในด้้านต่่างๆ ยกตััวอย่่างเช่่น การลงทุุนทำ�ำ ธุุรกิิจ ทำำ�การเกษตร เก็็บไว้้ให้้ลููกหลาน รวมถึึงการใช้้หนี้้�ก้้อนอื่่�นๆ (ถ้้ามีี) อีีกด้้วย

การศึกษาเชงิ ลึกว่าด้วยเรือ่ งหนสี้ นิ เกษตรกรไทย 56 ออมไม่่มากพอ ส่ว่ นการออมนั้้น� พบว่า่ มีีการออมทั้้ง� ภาคสมัคั รใจ และภาคบังั คับั ครััวเรือื น มีีวััตถุุประสงค์์การออมที่�่หลากหลาย ได้้แก่่ เพื่่�อเอามาใช้้จ่่ายในครััวเรือื น ออมไว้้ เป็็นทุนุ สะสมสำำ�รองไว้ใ้ ช้ต้ อนจำ�ำ เป็็น ออมเพื่อ่� รัักษาสภาพสมาชิกิ กลุ่่�มไว้เ้ พื่อ�่ โอกาส ในการกู้้� ออมไว้ก้ รณีีเสีียชีีวิติ ลููกหลานจะได้ไ้ ม่่เดืือดร้้อน ครััวเรือื นส่ว่ นใหญ่จ่ ะออม ทุกุ เดืือน โดยเฉพาะการออมภาคบังั คับั ยกตัวั อย่า่ งเช่น่ หากเป็น็ สมาชิกิ ของกองทุนุ เงิินล้้านจะต้้องออมทุุกเดืือนเพื่่�อเป็็นหลัักประกัันเงิินกู้้� และการออมของกองทุุน สััจจะวัันละบาทที่�่ต้้องออมทุุกเดืือน โดยสมาชิิกจะได้้รัับสวััสดิิการช่่วยเหลืือในยาม ที่เ่� ดืือดร้อ้ น เช่น่ การได้ร้ ับั เงินิ ชดเชยในกรณีีที่ต่� ้อ้ งนอนโรงพยาบาล และเงินิ ช่ว่ ยเหลืือ ในกรณีีเสีียชีีวิติ เป็น็ ต้น้ และในส่ว่ นเงินิ ออม แบบฌาปนกิจิ สงเคราะห์น์ ั้้น� ครััวเรือื น เกษตรกรจะเป็็นสมาชิิกกลุ่่�มฌาปนกิิจไม่่น้้อยกว่่า 2 กลุ่่�ม ซึ่�่งกลุ่่�มฌาปนกิิจนี้้�มีี หลากหลายกลุ่่�ม เช่่น ฌาปนกิิจของหมู่่�บ้้าน ฌาปนกิิจของตำำ�บล ฌาปนกิิจกลุ่่�ม อสม. ฌาปนกิจิ สหกรณ์ก์ ารเกษตร ฌาปนกิจิ ชมรมผู้้�สูงู อายุุ ฌาปนกิจิ กลุ่่�มแม่บ่ ้า้ น และฌาปนกิจิ ของ ธ.ก.ส. เป็็นต้น้ มีีทั้้ง� แบบที่ต�่ ้อ้ งจ่า่ ยประจำ�ำ ทุกุ เดืือน และจ่า่ ยเมื่อ่� มีีสมาชิิกเสีียชีีวิติ (รายละ 20-100 บาท) สำำ�หรัับลูกู ค้า้ ที่ก�่ ู้้�เงินิ จาก ธ.ก.ส. จะต้อ้ ง เข้า้ ร่่วมเป็น็ สมาชิกิ ของกลุ่่�มฌาปนกิจิ ของ ธ.ก.ส. ต้อ้ งจ่า่ ยเบี้้ย� ประกันั 3,600 บาท ต่่อปีี นอกจากนั้้�น ยัังมีีการทำำ�ประกัันชีีวิติ มากขึ้้�น จากเมื่่�อก่่อนคนรุ่�นพ่่อแม่่นิิยม เข้้าร่่วมเป็็นสมาชิิกกลุ่่�มฌาปนกิิจ แต่่ปััจจุุบัันคนรุ่�นลููกที่�่ไปทำ�ำ งานต่่างถิ่่�นและมีี ฐานะทางเศรษฐกิจิ ค่อ่ นข้า้ งดีี นอกจากจะส่ง่ เงินิ กลับั มาให้พ้ ่อ่ แม่ใ่ ช้จ้ ่า่ ยแล้ว้ ยังั ทำ�ำ ประกัันชีีวิติ กัับบริษิ ััทประกัันเอกชนให้้พ่่อแม่่อีีกด้้วย ในขณะเดีียวกัันการออมเงิิน แบบที่พ�่ ่ว่ งการทำ�ำ ประกันั ชีีวิติ ก็เ็ ริ่่�มเป็น็ ที่ส่� นใจมากขึ้้น� ค่า่ รัักษาพยาบาลยามเจ็บ็ ป่ว่ ย และมีีเงินิ ปัันผลคืือเหตุผุ ลสำ�ำ คัญั ในการเลืือกซื้้อ� ประกันั ชีีวิติ บางกลุ่่�มเท่่านั้้�นที่่�จััดการหนี้้� ได้้ สำ�ำ หรัับครััวเรือื นตัวั อย่า่ งในภาคเหนืือตอนบน จ.เชีียงราย จ.เชีียงใหม่่ และ อ.นาน้้อย จ.น่่าน นั้้�น สามารถแบ่่งกลุ่่�มเกษตรกรตามความสามารถจ่่ายหนี้้� เป็็น 3 กลุ่่�มคืือ 1) กลุ่่�มที่่ป� ลดหนี้้ไ� ด้้และสามารถสร้้างรายได้ท้ ี่�่มั่่�นคงได้้ คืือ กลุ่่�มที่่� มีีการทำำ�เกษตร ที่ร่� ะบบเกษตรที่ส�่ ร้้างรายได้ส้ ูงู ทั้้ง� จากการทำำ�เกษตร การต่อ่ ยอด จากกิิจกรรมเกษตร เช่่น การค้้าขายและการแปรรููป รวมถึึงโอกาสที่่�สมาชิิกใน ครััวเรือื นจะมีีอาชีีพประจำ�ำ อื่�่นๆ 2) กลุ่่�มที่�่สามารถเอาตััวรอดได้้ คืืนเงิินกู้้�ได้้ใน ระยะยาว มีีรายได้้เพีียงพอกัับค่่าใช้้จ่่าย การทำ�ำ การเกษตรและปลููกพืืชอื่่�นที่่�

การศึกษาเชงิ ลกึ วา่ ด้วยเร่อื งหนีส้ นิ เกษตรกรไทย 57 หลากหลาย และมีีการปลูกู ข้า้ วไว้บ้ ริโิ ภคด้ว้ ย และ 3) กลุ่่�มที่ม่� ีีโอกาสในการเป็็นหนี้้� และหลุดุ พ้น้ จากการเป็็นหนี้้ย� าก คืือ กลุ่่�มที่ท�่ ำ�ำ การเกษตรเชิงิ เดี่ย�่ ว ในพื้้น� ที่ส�่ ูงู หรือื กลุ่่�มครััวเรือื นที่่�พึ่่�งพาการเกษตรที่่�มีีรายได้้ต่ำ�ำ� เนื่�่องจากมีีปััญหาสำำ�คััญคืือ น้ำ�ำ� เพื่�่อการเกษตร โดยการทำ�ำ เกษตรของครััวเรือื นอยู่่�ในพื้้น� ที่อ่� าศััยน้ำำ��ฝน ไม่่สามารถ จััดการน้ำ��ำ ได้้ ส่่งผลให้้ผลผลิิตเกษตรไม่่แน่่นอน มีีราคาผลผลิิตที่่�ไม่่แน่่นอน ครััวเรือื นตัวั อย่า่ งเหล่า่ นี้้� ได้แ้ ก่่ ครััวเรือื นที่ป�่ ลูกู ข้า้ วโพดเลี้้ย� งสัตั ว์เ์ ป็็นพืืชหลักั และ ครััวเรือื นที่ป�่ ลูกู มะม่่วงเป็็นพืืชหลักั ต้้ องจัั ดการผลิิ ตและหนี้้� แบบใหม่่ ในพื้้�นที่�่ศึึกษานี้้� ความสามารถในการจััดการการเงิินของเกษตรกรเกิิดจาก ความสามารถในการทำำ�การเกษตรและทัศั นคติขิ องเกษตรกรเอง โดยเกิดิ จากปัจั จัยั เกื้้�อหนุุน เช่่น 1) มีีความหลากหลายของระบบพืืชของครััวเรือื น ซึ่�่งช่่วยลดความ เสี่�่ยงในการเกิิดความเสีียหายจากภููมิิอากาศ การเข้้าทำำ�ลายของโรคและแมลง กระจายรายได้้ กระจายการใช้แ้ รงงานครััวเรือื น 2) การรวมกลุ่่�มของเกษตรกรหรือื ความเข้้มแข็็งของเกษตรกรผ่่านการรวมกลุ่่�ม 3) การมีีนวััตกรรมหรือื เทคโนโลยีี การผลิิตเพื่�่อให้้เกษตรกรสามารถเพิ่่�มผลผลิิตและต่่อยอดการผลิิตได้้ดีีขึ้้�น 4) ความสามารถในด้า้ นการตลาด สามารถสร้้างตลาดใหม่ ่ ติดิ ต่อ่ กับั ผู้้�ซื้้อ� โดยตรง สร้้างตลาดเกษตรกร เพิ่่�มความหลากหลายชนิิดของผลผลิิต การแปรรููปผลผลิิต ปรัับปรุุงบรรจุุภััณฑ์์ เป็็นต้้น 5) ความสามารถในการจััดการหนี้้�จากทััศนคติ ิ ในการดำ�ำ รงชีีวิติ มีีทัศั นคติทิ ี่จ�่ ะเป็็นหนี้้ใ� ห้น้ ้อ้ ย พึ่่ง� พาตนเองให้ม้ าก ปรัับใช้แ้ นวคิดิ เศรษฐกิิจพอเพีียงมาใช้้ในชีีวิติ ประจำำ�วััน มีีการกู้้�ยืืมเงิินเท่่าที่�่จำำ�เป็็น มีีการลด ค่่าใช้้จ่่ายในครััวเรือื น ลดค่่าใช้้จ่่ายอาหารโดยการหาของป่่าหรือื แหล่่งอาหาร ธรรมชาติิ หรือื ปลููกผัักไว้้กิิน การใช้้ทรััพยากรของตนอย่่างคุ้้�มค่่า มีีการออม การลดต้้นทุุนการผลิิตจากการใช้้ปััจจััยการผลิิตจากวััสดุุธรรมชาติิที่�่ให้้ผลดีีต่่อดิิน และสิ่่ง� แวดล้้อม เช่่น การทำ�ำ น้ำำ�� หมักั การทำ�ำ ปุ๋๋�ยหมักั เป็็นต้้น

การศึกษาเชิงลกึ วา่ ด้วยเรื่องหนส้ี นิ เกษตรกรไทย 58 8 สถาบัันการเงิิน มีีจุุดแข็็ง จุุดอ่่อน และควรปรัับปรุุงด้้านใด จากผลการศึึกษาของทั้้�งสามโครงการนี้้� พบว่่า มีีมุุมมองด้้านสถาบัันการ เงิินในระบบและกึ่่ง� ระบบจากเกษตรกรและนักั วิจิ ััยดัังนี้้� 8.1 ธนาคารเพื่�่อการเกษตรและสหกรณ์์ (ธ.ก.ส.) • จุุดแข็็ง ธ.ก.ส. เป็็นแหล่ง่ กู้้�ยืืมหลักั ของเกษตรกรในด้า้ นการผลิติ เกษตรกรสามารถ กู้้�ยืืมเงิินในปริมิ าณเงิินที่่ม� ากเพีียงพอเพื่�่อการเกษตรทั้้�ง ระยะสั้้น� ระยะกลาง และ ระยะยาว สำ�ำ หรัับเงินิ กู้้�ระยะยาวสามารถกู้้�เพื่่�อกิิจกรรมนอกเกษตรด้ว้ ย เช่น่ ซื้้อ� รถ ปลูกู หรือื ปรัับปรุุงบ้้าน การกู้้�ระยะสั้้�น และ ระยะกลางสามารถกู้้�โดยใช้้กลุ่่�มบุคุ คล ค้ำ��ำ ประกััน ธ.ก.ส. มีีการกำ�ำ หนดชั้้�นของเกษตรกร ซึ่่�งเกษตรกรส่่วนใหญ่่ ต้้องการ รัักษาระดัับชั้้�นของตนให้้อยู่่�ในความน่่าเชื่�่อถืือที่�่ดีีที่่�สุุดเพื่่�อให้้สามารถได้้รัับอััตรา ดอกเบี้้�ยในการกู้้�ที่�่ต่ำ�ำ� ที่่ส� ุดุ นอกจากการกู้้�ระยะสั้้�นแล้้วยัังพบว่่า มีีบางครััวเรือื นที่่�เครดิิตดีี สามารถใช้้ เงินิ สินิ เชื่อ่� จากการใช้บ้ ัตั รสินิ เชื่อ่� เกษตรกร และการกู้้� A-cash เพื่อ�่ ใช้จ้ ่า่ ยที่จ�่ ำำ�เป็็น ในครััวเรือื นได้้ มีีอัตั ราดอกเบี้้ย� เท่่ากัับการกู้้�เงิินในระยะสั้้น�

การศึกษาเชิงลึกว่าด้วยเรือ่ งหนี้สนิ เกษตรกรไทย 59 ข้้ อ ดีี ข อ ง ธ . ก . ส . อีี ก ป ร ะ ก า ร คืื อ มีี เ งื่่� อ น ไ ข ใ ห้้ ผู้้�กู้้� เ งิิ น ใ ห้้ เ ข้้ า ร่่ ว ม ก อ ง ทุุ น ฌาปนกิจิ ธ.ก.ส. เงินิ ที่ไ�่ ด้จ้ ากกองทุนุ ฯ นี้้จ� ะถูกู นำ�ำ ไปใช้เ้ พื่อ�่ เป็็นค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยสำ�ำ หรัับจัดั งานศพ เมื่่�อสมาชิิกเสีียชีีวิติ และชำ�ำ ระคืืนเงิินกู้้� ธ.ก.ส. ซึ่่�งบางครััวเรือื นก็็สามารถ ชำำ�ระหนี้้ไ� ด้้ครบถ้ว้ น บางครััวเรือื นมีีเงิินเหลืือส่ง่ ต่อ่ ให้ท้ ายาท ในรายที่่ย� ังั เหลืือหนี้้� คงค้้างก็็ต้้องส่่งต่่อเป็็นมรดกหนี้้�ให้้ลููกหลานต่่อไป แต่่การมีีกองทุุนฌาปนกิิจของ ธ.ก.ส. ทำ�ำ ให้ห้ นี้้ข� องครััวเรือื นเบาบางลง ในบางพื้้�นที่่� ธ.ก.ส. มีีการทำำ�ประกัันภััยนาข้้าวโดยรััฐบาลช่่วยออกสมทบ ค่่าเบี้้�ยประกัันบางส่่วน เป็็นการสร้้างหลัักประกัันให้้แก่่เกษตรกรเมื่�่อเกิิดภััยพิิบััติิ ทางธรรมชาติขิ ึ้้น� • จุุดอ่่อน จากข้้อมููลที่่�เก็็บได้้ พบว่า่ มีีเกษตรกรบางส่่วนจะมีีการกู้้�เกิินกว่า่ จำำ�นวนเงิิน ที่่�จำำ�เป็็น และมีีการใช้เ้ งินิ กู้้�ไม่ต่ ามวัตั ถุุประสงค์์ เพื่�อ่ นำ�ำ ไปใช้้ในการใช้้จ่า่ ยอื่น่� ๆ เช่น่ คืืนเงินิ กู้้�ยืืม สร้้าง/ซ่อ่ มแซมบ้า้ น ซื้้อ� รถ/ยานพาหนะ ซื้้อ� สินิ ทรััพย์อ์ ื่น�่ ๆ หรือื สำ�ำ รอง ไว้้ใช้้จ่่าย ในครััวเรือื นทั้้�งๆที่่�เวลากู้้�เป็็นการกู้้�เพื่่�อการเกษตร แต่่ไม่่ได้้มีีการเข้้มงวด การใช้้ตามวัตั ถุปุ ระสงค์์แต่อ่ ย่า่ งใด เกษตรกรบางส่่วนมีีความเห็็นว่่า ธ.ก.ส. เน้้นนโยบายส่่งเสริมิ การกู้้�ยืืม มากกว่่านโยบายการปลดหนี้้� ทำ�ำ ให้้เกษตรกรมีีหนี้้�สิินสะสมไม่่รู้�จบ เช่่น นโยบาย การพัักชำำ�ระหนี้้� เป็็นนโยบายที่�่ทำ�ำ ให้้ความเข้้มงวดทางการเงิินของครััวเรือื น เปลี่ย่� นแปลงไป แม้ว้ ่า่ จะเป็น็ มาตรการที่ม่� ีีเป้า้ หมายเพื่อ่� ช่ว่ ยเหลืือครััวเรือื นเกษตรกร ที่่�ได้้รัับผลกระทบจากภััยพิิบััติิทางธรรมชาติิ แต่่ในขณะเดีียวกััน นโยบายการพััก ชำำ�ระหนี้้�ก็็มีีส่่วนทำ�ำ ให้้ครััวเรือื นไม่่สามารถหลุุดพ้้นจากการเป็็นหนี้้� เพราะแม้้แต่ ่ ครััวเรือื นที่�่มีีความสามารถในการชำำ�ระหนี้้�ก็็สมััครเข้้าร่่วมโครงการพัักชำำ�ระหนี้้ � เช่น่ กััน ความง่่ายในการกู้้�เงิินจาก ธ.ก.ส อาจเป็็นดาบสองคม เช่่น มีีเกษตรกร รายหนึ่่�งแบ่่งปัันให้้ฟัังว่่า เมื่�่อตนเองกำำ�ลัังจะปิิดหนี้้�ก้้อนเดิิมกัับสถาบัันการเงิิน แห่่งหนึ่่�ง ก็็ได้้รัับข้้อเสนอจากสถาบัันการเงิินดัังกล่่าวให้้กู้้�ใหม่่เพื่่�อนำำ�ไปใช้้ซื้้�อรถไถ เดิินตาม ขณะเดีียวในเวลาต่่อมาก็็สามารถกู้้�เพิ่่�มเติิมเพื่�่อนำำ�ไปผ่่อนชำ�ำ ระรถกระบะ และซื้้อ� ที่่�ดินิ ได้อ้ ีีก ทำำ�ให้้เขาต้้องเป็็นหนี้้อ� ย่า่ งไม่ร่ ู้้�จัักจบสิ้้�น “แม่่ว่่า ธ.ก.ส. เขาไม่่อยากให้้เราหมดหนี้้�หรอก ดููจากที่่�เขาเสนอให้้เรายืืม ต่อ่ สิิ เขาอยากได้ด้ อกเบี้้ย� จากเรา เขาบอกแม่ว่ ่า่ เงินิ 700,000 มาเอาวันั ไหนก็ไ็ ด้”้ ศิวิ าพร ฟองทอง (2563)

การศกึ ษาเชงิ ลึกว่าดว้ ยเรือ่ งหน้สี นิ เกษตรกรไทย 60 สำ�ำ หรัับครััวเรือื นที่่�มีีหลัักทรััพย์์ เกษตรกรสามารถที่�่จะเสนอขอกู้้�เพิ่่�มขึ้้�นได้้ จากการตีีราคาหลัักทรััพย์์ และเงิินกู้้�ส่่วนนี้้�เองเป็็นส่่วนที่่�ทำ�ำ ให้้ครััวเรือื นเกษตรกร เป็็นลููกหนี้้ � ธ.ก.ส. เรื่่�อยมา • ควรพิิจารณาปรัับปรุุง จากการวิเิ คราะห์์จุุดอ่่อนของ ธ.ก.ส. ผู้้�เขีียนเห็็นว่่า ธ.ก.ส ควรพิิจารณา ให้้กู้้�ตามศัักยภาพการหารายได้้ของเกษตรกรมากกว่่าตามมููลค่่าของหลัักทรััพย์ ์ ที่�่นำ�ำ มาค้ำำ��ประกััน ในหลายกรณีี เมื่่�อเกษตรกรมีีปััญหาการชำ�ำ ระหนี้้� ธ.ก.ส. ควรปรัับปรุุงเงื่อ�่ นไขการผ่อ่ นปรนการชำำ�ระ แต่ไ่ ม่ใ่ ช่ก่ ารพักั ชำ�ำ ระหนี้้� ควรขยายงาน ด้า้ นการรวมทุกุ สัญั ญาหนี้้ข� องเกษตรกรให้เ้ หลืือเพีียงสัญั ญาเดีียวและมีีระยะเวลา ชำ�ำ ระคืืนให้้ยาวขึ้้�น ควรมีีการเจรจาและประนอมหนี้้�เป็็นรายครััวเรือื นในกรณีีที่่�มีี ปััญหา ควรพิิจารณาเงิินกู้้�จากแหล่่งอื่�่นๆ โดยขอข้้อมููลของเกษตรกรว่่ามีีหนี้้�จาก แหล่่งไหนบ้้าง เนื่่�องจากปััจจุุบัันไม่่มีีใครรู้�ว่่าเกษตรกรกู้้�กี่�่สััญญา ถ้้าเกษตรกรกู้้� 4-6 สััญญา ธ.ก.ส. ก็ค็ วรมีีข้อ้ มูลู เพื่�่อใช้้ประกอบการทำำ�สัญั ญาต่อ่ ไปกับั ธ.ก.ส. นอกจากนั้้�น ธ.ก.ส. ควรมีีผลิิตภััณฑ์์การเงิินต่่างๆ ที่�่มีีความหลากหลาย มากขึ้้น� ทั้้ง� ด้า้ นการประกันั ภัยั (Micro-insurance) และการออมทั้้ง� ระยะสั้้น� และ ระยะยาว มากกว่่าการมุ่่�งเน้้นด้้านสิินเชื่่�อเพีียงอย่่างเดีียว เช่่น การออมระยะสั้้�นที่�่ มีีการปัันผลและคืืนเงิินทุุกๆ 2 ปีี เพื่อ�่ เพิ่่�มศักั ยภาพการออมของครััวเรือื น 8.2 สหกรณ์์ การเกษตร • จุุดแข็็ง สหกรณ์ก์ ารเกษตรเป็น็ แหล่ง่ ซื้้อ� เชื่อ�่ ปัจั จัยั การผลิติ เช่น่ ปุ๋๋ย� ยา หรือื สารเคมีี โดยชำำ�ระคืืนเป็็นเงินิ เมื่อ�่ ครบกำำ�หนด สามารถกู้้�ได้ต้ ลอดทั้้ง� ปีี มีีเงินิ ให้ก้ ู้้�ทั้้ง� ระยะสั้้น� ปานกลาง และยาว เกษตรกรรายงานว่า่ สหกรณ์์การเกษตรมีีเงื่�่อนไขการชำำ�ระหนี้้� ค่อ่ นข้า้ งเข้ม้ งวด หากใช้ห้ นี้้ไ� ม่ห่ มดไม่ส่ ามารถกู้้�เงินิ ก้อ้ นใหม่ไ่ ด้้ สหกรณ์ก์ ารเกษตร มีีการติิดตามทวงหนี้้�ที่่�ดีี เจ้้าหน้้าที่่�สหกรณ์์มัักไปติิดตามเมื่่�อชาวบ้้านประชุุมกลุ่่�ม นอกจากนี้้�เจ้้าหน้้าที่�่สหกรณ์์จะรู้้�จัักสมาชิิกในแต่่ละหมู่่�บ้้านเป็็นอย่่างดีี สมาชิิกผู้้�ที่�่ เป็็นคนค้ำำ�� จะติดิ ตามกัันเองและจะแจ้้งกับั สหกรณ์์กรณีีหากผู้้�กู้้�มีีแนวโน้ม้ จะหนีีหนี้้� • จุุดอ่่อน เมื่�่อสมาชิิกผู้้�กู้้�เงิินกัับสหกรณ์์การเกษตรจะใช้้เงิินกู้้�ผิิดวััตถุุประสงค์์ แต่่ใน ทางปฏิบิ ัตั ิมิ ักั ไม่ม่ ีีบทลงโทษที่ช่� ัดั เจน อาจเป็็นเพีียงการเรียี กให้ม้ าชี้้แ� จงและพูดู คุยุ ทำ�ำ ความเข้้าใจ และคาดโทษว่า่ จะไม่ข่ ยายวงเงิินกู้้�ในคราวต่่อไป

การศกึ ษาเชงิ ลึกว่าด้วยเรอื่ งหนส้ี นิ เกษตรกรไทย 61 • ควรพิิจารณาปรัับปรุุง สหกรณ์์การเกษตรควรเข้้มงวดกัับการใช้้เงิินกู้้�ให้้ตรงตามวััตถุุประสงค์์ให้้ มากขึ้้�น เนื่่อ� งจากมีีความใกล้้ชิิดกับั เกษตรกรอยู่่�แล้ว้ 8.3 กองทุุนหมู่่�บ้้าน • จุุดแข็็ง เงิินกู้้�จากกองทุุนหมู่่�บ้้านเป็็นแหล่่งเงิินกู้้�ที่�่เข้้าถึึงได้้ง่่าย เงื่�่อนไขไม่่ยุ่่�งยาก ซับั ซ้อ้ น ไม่ต่ ้อ้ งระบุวุ ัตั ถุปุ ระสงค์ใ์ นการกู้้�ยืืมเงินิ มีีการบริหิ ารกองทุนุ โดยกรรมการ ในชุุมชนเอง มีีอัตั ราดอกเบี้้ย� ที่่�ถููกกว่า่ เงินิ จากที่อ�่ ื่่�น บางพื้้น� ที่ม�่ ีีมาตรการช่่วยเหลืือ สมาชิกิ ในการใช้ห้ นี้้� และกู้้�ยืืมใหม่่ เช่น่ หาแหล่ง่ กู้้�นอกระบบให้ก้ ู้้�ชั่่ว� คราว เพื่อ่� นำ�ำ เงินิ มาใช้้กองทุุน และในระยะเวลา 2 อาทิิตย์์ก็็ได้้เงิินกู้้�งวดใหม่่มาใช้้ มีีการบัังคัับ การออมเพื่่�อเป็็นหลัักประกันั ในการกู้้�ยืืมเงิินของชุมุ ชน • จุุดอ่่อน เงิินกู้้�จากกองทุุนหมู่่�บ้้าน มีีการจััดสรรให้้ทั่่�วถึึงคนในหมู่่�บ้้าน จึึงจำำ�กััด วงเงินิ ไม่่เกินิ 30,000-50,000 บาท ต่อ่ ครััวเรือื นเท่า่ นั้้น� • ควรพิิจารณาปรัับปรุุง ควรมีีมาตรการส่่งเสริมิ การออมในชุมุ ชนที่่�มากขึ้้�นกว่า่ เดิิม 8.4 ออมทรััพย์์ชุุมชน • จุุดแข็็ง ออมทรััพย์์ชุุมชนในรูู ปแบบต่่างๆ เป็็นการส่่งเสริมิ การออมที่่�มีีความ สำำ�คััญมากกัับครััวเรือื นทุุกกลุ่่�ม เพื่�่อเป็็นหลัักประกัันในการกู้้�ยืืมเงิินของชุุมชน โดยเงินิ ออมส่ว่ นใหญ่ม่ าจากการเก็บ็ เล็ก็ ผสมน้อ้ ย รายได้จ้ ากค่า่ จ้า้ ง/เงินิ เดืือน และ รายได้ก้ ารขายผลผลิติ ทางการเกษตร ออมทรััพย์ช์ ุมุ ชนมีีการบริหิ ารแบบให้ส้ ามารถ กู้้�เป็็นรอบปีี หรือื ให้้กู้้�ได้้ทุุกเดืือน หรือื ให้้กู้้�ฉุุกเฉิิน สามารถกู้้�ในช่่วงเวลาไหนก็็ได้้ ทั้้ง� ปีี โดยมีีเงื่อ่� นไขว่า่ สมาชิกิ ออมทรััพย์ส์ ามารถกู้้�ได้ส้ ูงู สุดุ เท่า่ กับั จำ�ำ นวนเงินิ ที่ม�่ ีีการ ออมของแต่ล่ ะคน หากผู้้�กู้้�ใช้ห้ นี้้ห� มดสามารถกู้้�เงินิ ในงวดต่อ่ ไปได้เ้ ลย สามารถกู้้�ไป คืืนเงิินกู้้�ยืืมจากกองทุุน หรือื ธ.ก.ส.

การศกึ ษาเชงิ ลกึ วา่ ด้วยเรอื่ งหนส้ี ินเกษตรกรไทย 62 • จุุดอ่่อน วงเงิินกู้้�จากออมทรััพย์์ชุุมชนมัักกู้้�ได้้ไม่่มาก เนื่่�องจากจำำ�กััดตามวงเงิินที่�่ ชุุมชนมีีอยู่่� • ควรพิิจารณาปรัับปรุุง ออมทรััพย์์ชุุมชนควรมีีมาตรการส่่งเสริมิ การออมในชุุมชนใหม่่ๆ ที่่�ส่่งเสริมิ การออมมากขึ้้�นกว่า่ เดิิม

การศกึ ษาเชิงลกึ วา่ ดว้ ยเร่ืองหนสี้ นิ เกษตรกรไทย 63 9 สรุุ ปและวิิ จารณ์์ ผล หนี้�้เป็็ น New Normal การศึกึ ษาเรื่่�องภาวะหนี้้� และการจัดั การการเงินิ ของเกษตรกร ในหลายระบบ การผลิติ ทั้้ง� ในภาคตะวันั ออกเฉียี งเหนืือ และภาคเหนืือตอนบน สามารถสรุุปได้ว้ ่า่ ครััวเรือื นเกษตรกรไทยต้อ้ งพึ่่ง� พาเงินิ กู้้�อย่า่ งมากทั้้ง� ในการผลิติ การเกษตร และการ ดำ�ำ รงชีีพในยุุคปััจจุบุ ััน ลำำ�พัังการทำ�ำ การเกษตร ครััวเรือื นเกษตรกรส่่วนใหญ่่ไม่่ได้้ ขาดทุนุ เงินิ สดจากการทำ�ำ การเกษตร แต่ร่ ายได้ส้ ุทุ ธิทิ ี่เ�่ หลืือจากการเกษตรไม่เ่ พีียงพอ ที่�่จะยัังชีีพสำ�ำ หรัับสมาชิิกในครััวเรือื น ที่�่มีีค่่าใช้้จ่่ายอุุปโภค บริโิ ภค การคมนาคม สื่อ่� สาร เบ็ด็ เตล็ด็ และการศึกึ ษาของบุตุ รหลานที่เ่� พิ่่ม� ขึ้้น� พบว่า่ ในทุกุ พื้้น� ที่ม�่ ีีค่า่ ใช้จ้ ่า่ ย ด้า้ นการคมนาคม และการสื่อ�่ สารที่ส่� ูงู (ร้อ้ ยละ 18-40 ของรายจ่า่ ยรวมของครัวั เรือื น) ค่่าใช้้จ่่ายที่�่สููงขึ้้�นส่่วนหนึ่่�งมาจากพฤติิกรรมการใช้้ชีีวิติ ที่�่เปลี่�่ยนไปของเกษตรกร เป็็นค่า่ น้ำ��ำ มันั รถ ค่า่ ผ่อ่ นมอเตอร์์ไซด์ ์ ค่า่ โทรศัพั ท์์ และอินิ เตอร์์เน็ต็ เป็็นต้น้ ซึ่ง่� เป็็น วิถิีีชีีวิติ ของคนรุ่�นใหม่่ นอกจากนั้้น� ในบางพื้้น� ที่่�ค่า่ ใช้จ้ ่า่ ยด้า้ นสุรุ า/บุหุ รี่่� หวย และ งานบุุญ งานสัังคม ก็็ยัังสููงอยู่่� เกษตรกรมัักไม่่ได้้มีีทััศนคติิว่่า การมีีหนี้้�เป็็นสิ่่�งที่�่ น่า่ ละอายแต่อ่ ย่า่ งใด การมีีหนี้้เ� ป็็นเรื่่�องปรกติิ โดยเฉพาะเกษตรกรรุ่�นใหม่ ่ สำำ�หรัับ คนใน Gen X มักั จะเป็็นหนี้้เ� พราะต้อ้ งดูแู ลครอบครััว กู้้�มาเพื่อ�่ การศึกึ ษาของบุตุ ร ใช้จ้ ่า่ ยในครอบครัวั และลงทุนุ มีีแนวโน้ม้ ที่จ�่ ะเป็น็ หนี้้อ� ย่า่ งต่อ่ เนื่อ�่ ง ส่ว่ นคนใน Gen Y มีีภาระค่่าใช้้จ่่ายที่่�มากขึ้้�นจึึงทำำ�ให้้ต้้องก่่อหนี้้� การก่่อหนี้้�ไม่่ได้้น่่ากลััวตราบใดที่่�ยััง สามารถหาเงิินได้้อยู่่� ครอบครััวอยากได้้อะไรก็็ซื้้�อ แล้้วทำำ�งานหาเงิินใช้้หนี้้ � แต่เ่ กษตรกรรุ่�นพ่อ่ แม่ย่ ุคุ Baby Boomer ยังั กลัวั ว่า่ ใช้ห้ นี้้ไ� ม่ห่ มดแล้ว้ จะกลายเป็็น ภาระของลูกู หลาน อย่า่ งไรก็ต็ าม บางทีี Gen Y ก็ก็ ่อ่ หนี้้ท� ี่ม่� ากเกินิ ไป และเร็็วเกินิ กำำ�ลังั รายได้ข้ องตนได้้

การศกึ ษาเชิงลกึ วา่ ด้วยเรอ่ื งหนสี้ ินเกษตรกรไทย 64 มููลเหตุุแห่่งหนี้้�ด้้านการลงทุุนการผลิิต ด้้านความคาดหวัังที่่�จะได้้รายได้้ ในอนาคต ด้้านกระแสเงิินที่�่อาจขาดแคลนระหว่่างปีี และด้้านทััศนคติิต่่อหนี้้ � ที่่�ไม่่เห็็นการกู้้�เป็็นเรื่่�องผิิดปรกติิ เป็็นมููลเหตุุที่่�เป็็นหลัักและเป็็นมููลเหตุุการกู้้�ที่่�หนี้้� ที่�่เกิิดขึ้้�นเกษตรกรยัังพอจััดการได้้ แต่่มููลเหตุุของหนี้้� ด้้านการบริโิ ภคในครััวเรือื น ที่�่มากขึ้้�นตามมาตรฐานการครองชีีพแบบใหม่่ (“ของมัันต้้องมีี”) และการกู้้�ตาม เหตุุการณ์์จำ�ำ เป็็น โดยสถานการณ์์บัังคัับนั้้�น เป็็นมููลเหตุุที่�่ทำำ�ให้้การจััดการหนี้้ � ยากขึ้้น� แหล่่งกู้้� ไม่่มีีปัั ญหา แต่่กู้้�มากเกิินเกิิดปัั ญหา การเข้้าถึึงแหล่่งเงิินทุุนไม่่ใช่่ปััญหาสำำ�คััญของครััวเรือื นเกษตรในปััจจุุบััน การเข้้าถึึงแหล่่งทุุนมีีหลากหลายแบบและเข้้าถึึงง่่ายขึ้้�น การกู้้�ยืืมจากแหล่่งการกู้้� ยืืมนอกระบบในปััจจุุบัันมีีน้้อยและเป็็นการยืืมระยะสั้้�นๆไม่่ถึึงเดืือนเพื่�่อนำ�ำ มาหมุุน หนี้้�ในระบบ อย่่างไรก็็ตามการกู้้�เงิินที่�่ง่่ายขึ้้�น การไม่่ได้้เข้้มงวดในการใช้้เงิินผิิด วััตถุุประสงค์์ นอกจากการชำำ�ระหนี้้�อย่่างตรงเวลา ทำำ�ให้้ครััวเรือื นมีีหนี้้�สิินง่่ายขึ้้�น การชำำ�ระหนี้้�ส่่วนใหญ่่แล้้ว สามารถทำำ�ได้้สำำ�หรัับหนี้้�ของ ธกส.ที่�่เป็็นหนี้้�ระยะสั้้�น เนื่�่องจากเกษตรกรต้้องการรัักษาเครดิิตการกู้้�เพื่�่อการกู้้�ในรอบถััดไป หนี้้�ที่�่ยืืมจาก ส่่วนอื่่�น เช่่น กองทุุนหมู่่�บ้้าน และวิสิ าหกิิจชุุมชน ก็็เป็็นหนี้้�ที่่�สามารถชำำ�ระได้ ้ ด้้วยแรงกดดัันทางสัังคม แต่่ครััวเรือื นเกษตรกรมัักมีีการหมุุนเวียี นการชำำ�ระหนี้้� และการกู้้�หนี้้� จากแหล่่งทุุนต่่างๆ เพื่�่อรัักษาเครดิิตของตนในการกู้้�รอบถััดไป แต่เ่ นื่อ�่ งจากถ้า้ รายได้ข้ องครััวเรือื นทั้้ง� จากการเกษตร หรือื จากแหล่ง่ อื่น่� ไม่ม่ ากพอ กัับค่่าใช้้จ่่ายที่�่มีีมากขึ้้�นหลายด้้านเงิินที่่�เหลืือในการชำำ�ระหนี้้�ในแต่่ละปีีมีีไม่่มาก เพีียงพอ บางทีีเกษตรกรก็็ชำ�ำ ระแต่่ดอกเบี้้�ย ทำ�ำ ให้้ยอดหนี้้�ไม่่ลดลงและเพิ่่�มพููนขึ้้�น เรื่่�อยๆ การเกษตรรายได้้ดีี ยัังเป็็ นทางออก เกษตรกรหลายพื้้น� ที่ใ่� นพื้้น� ที่ศ่� ึกึ ษา ยังั มีีปัญั หาหนี้้พ� อกพูนู อยู่่� เมื่อ่� เกิดิ ความ ไม่่แน่่นอนทางรายได้้ทางการเกษตร หรือื มีีการใช้้จ่่ายเกิินรายได้้ที่่�คาดว่่าจะได้ ้ กลุ่่�มในพื้้น� ที่ศ่� ึกึ ษาที่ม�่ ีีภาระหนี้้ส� ูงู สุดุ เมื่อ่� เทีียบกับั รายได้ ้ คืือ เกษตรกรในกลุ่่�มปลูกู ข้า้ วโพด ทั้้ง� ในภาคตะวันั ออกเฉียี งเหนืือ และ ภาคเหนืือ มีีสัดั ส่ว่ นของหนี้้ส� ะสมต่อ่ รายได้ต้ ่อ่ เดืือนสูงู ถึงึ 20-36 เท่า่ รองลงมาคืือ เกษตรกรในกลุ่่�มมันั สำำ�ปะหลังั อ้อ้ ย หม่อ่ นไหม ยางพารา และระบบข้า้ ว และข้้าว-พืืชผักั ในภาคตะวันั ออกเฉีียงเหนืือ

การศึกษาเชงิ ลึกว่าด้วยเรื่องหนี้สนิ เกษตรกรไทย 65 ก็็มีีสััดส่่วนหนี้้�สููงอยู่่� คืือประมาณ 10-20 เท่่า ซึ่่�งเมื่่�อเทีียบกัับสััดส่่วนในการ ศึึกษาอื่่�น ก็็ยัังพบว่่าสููงโดยรวม เช่่น ในรายงานของ เดชรััต สุุขกำำ�เนิิด (2562) ซึ่่�งรายงานว่่าครััวเรือื นเกษตรกรไทย มีีหนี้้�สิินต่่อรายได้้ต่่อเดืือน เท่่ากัับ 7.8 เท่่า ในปีี 2560 แต่่ถ้้าเป็็นเกษตรกรผู้้�เช่่าจะมีีสััดส่ว่ นนี้้�สููงขึ้้�นเป็็น 8.8 เท่า่ และมูลู นิิธิิ สถาบัันวิจิ ััยเพื่�่อการพััฒนาประเทศไทย (2558) รายงานว่่า ครััวเรือื นเกษตรที่�่ ยากจน (ตามเส้น้ ความยากจน) มีีความเสี่ย�่ งสูงู ขึ้้น� มากนับั ตั้้ง� แต่เ่ กิดิ วิกิ ฤตเศรษฐกิจิ โลกโดยเฉลี่่�ยพบว่่า เกษตรกรกลุ่่�มนี้้�มีีภาระหนี้้�สิินสููงกว่่ารายได้้ต่่อเดืือนถึึงราวๆ 25 เท่า่ ส่ว่ นเกษตรกรไม่ย่ ากจนมีีสัดั ส่ว่ นนี้้เ� พีียง 7 เท่า่ ในปีี 2556 เท่า่ นั้้น� แม้ว้ ่า่ รายงานในโครงการวิจิ ััย 3 เรื่่�องนี้้� จะไม่่ได้้แยกเกษตรกรตามเส้้นความยากจน แต่ด่ ููจากสัดั ส่ว่ นหนี้้�แล้ว้ พบว่า่ ส่่วนใหญ่ย่ ังั เป็็นเกษตรกรยากจนที่่�ยัังมีีปััญหาหนี้้� สูงู อยู่่� โดยเฉพาะในภาคตะวันั ออกเฉียี งเหนืือ และ ใน จ.น่า่ น ในภาคเหนืือ แต่่หนี้้� ที่่�เกิิดขึ้้�น ไม่่ใช่่หนี้้�ในภาคเกษตรเท่่านั้้�น เป็็นหนี้้�ที่�่ก่่อจากการบริโิ ภคในครััวเรือื น ซื้้�อทรััพย์์สิิน และการใช้้จ่่ายการศึึกษาของบุุตรหลาน เป็็นสััดส่่วนที่่�สููงทีีเดีียว โดยเฉลี่ย่� เกษตรกรที่ม�่ ีีปัญั หาหนี้้� จะมีีหนี้้ร� าว 150,000-300,000 บาทต่อ่ ครััวเรือื น แต่่กลุ่่�มที่�่มีีหนี้้�ต่ำ�ำ�กว่่า 100,000 มัักจะไม่่มีีปััญหาเรื่่�องการชำ�ำ ระหนี้้� โดยทั่่�วไป สััดส่่วนหนี้้�สะสมต่่อรายได้้ต่่อเดืือน ไม่่ควรสููงกว่่า 10 เท่่า นอกจากนั้้�นครััวเรือื น ควรมีีรายได้น้ อกการเกษตร เช่น่ การจ้า้ งงานนอกเกษตร หรือื เงินิ โอนจากสมาชิกิ ในครััวเรือื นจากอาชีีพนอกเกษตร ในการเสริมิ สภาพคล่่องทางการเงิิน และการ ชำำ�ระหนี้้�ในแต่ล่ ะปีีด้ว้ ย การทำ�ำ เกษตรในบางระบบพืืชในพื้้�นที่�่ศึึกษาพบว่่า สามารถทำ�ำ รายได้้ได้้ดีี ลดความเสี่่�ยง และ สามารถเกิิดการจััดการการเงิินที่่�ดีีได้้ เช่่น กลุ่่�มเกษตรกรใน ระบบไม้ผ้ ล พืืชผักั ปลอดสาร/อินิ ทรียี ์ ์ พืืชผักั ในโรงเรือื น กาแฟ มีีภาระหนี้้ต� ่อ่ รายได้้ ต่่อเดืือนไม่่สููงมากเพีียง 3-10 เท่่า แต่่ครััวเรือื นต้้องมีีความหลากหลายในระบบ การผลิติ มีีนวัตั กรรมใหม่ๆ่ ทั้้ง� ด้า้ นพืืช สััตว์์ และการแปรรููปผลผลิิต มีีการเข้้าถึึง ตลาด มีีการรวมกลุ่่�ม และมีีการจัดั การเรื่่�องน้ำ�ำ� ที่ด�่ ีี ซึ่ง�่ เหล่า่ นี้้ไ� ด้ม้ าจากการส่ง่ เสริมิ อย่า่ งต่อ่ เนื่อ�่ งและถูกู ทางจากภาครััฐบางองค์ก์ ร และองค์ก์ ารนอกภาครััฐ (NGOs) ที่่�เกี่่�ยวข้้องระดัับพื้้�นที่�่ ซึ่�่งเป็็นแนวทางเดีียวกัับข้้อสรุุปของ โสมรััตน์์ จัันทรััตน์์ และคณะ (2562) และ จิริ ััฐ เจนพึ่่ง� พร และคณะ (2562) และ กวินิ มุสุ ิกิ า และคณะ (2562) เพีียงแต่ย่ ังั ไม่่ได้้เป็็นนโยบายทั่่�วไปในวงกว้า้ งของภาครััฐ

การศึกษาเชงิ ลึกว่าดว้ ยเร่ืองหนีส้ ินเกษตรกรไทย 66 การออมเป็็ นทางออกในระยะยาว ในด้า้ นการออม พบว่า่ ปััจจุบุ ันั ได้ม้ ีีผลิติ ภัณั ฑ์ห์ ลายแบบที่ส�่ ่ง่ เสริมิ การออม ของครััวเรือื นเกษตรกร ทั้้�งการประกัันชีีวิติ และฌาปนกิิจสงเคราะห์์ ผลิิตภััณฑ์์ การออมใหม่ๆ่ ทำ�ำ ให้เ้ กษตรกรที่ม�่ ีีหนี้้� สามารถมีีเงินิ ก้อ้ นใช้ห้ นี้้� เมื่อ�่ ต้อ้ งเสีียชีีวิติ ลง หรือื แม้้แต่่ในช่่วงที่�่มีีชีีวิติ อยู่่� การกู้้�หนี้้�ของครััวเรือื นเกษตรกร มีีความสััมพัันธ์์กัับ รายได้ท้ ี่ค่� าดว่า่ จะได้ใ้ นปััจจุบุ ันั และรายได้ใ้ นอนาคตตามวงจรชีีวิติ ด้ว้ ย ในปััจจุบุ ันั บุตุ รหลานเกษตรกรก็ล็ งทุนุ ด้า้ นประกันั ชีีวิติ และ ประกันั สุขุ ภาพ และการออมที่�่มีี ผลตอบแทนให้พ้ ่อ่ แม่ใ่ นครััวเรือื นเกษตรกรมากขึ้้น� ควรปรัับนโยบายและโครงการของรััฐ นโยบายของรััฐในการแก้้ปััญหาหนี้้� บางนโยบาย ไม่่ได้้ส่่งเสริมิ ในการแก้้ ปััญหาหนี้้�ให้้ครััวเรือื นเกษตรกร เช่่น นโยบายพัักหนี้้�เกษตรกร ไม่่ส่่งเสริมิ ให้้ เกษตรกรชำ�ำ ระเงิินต้้นและลดหนี้้� โครงการวิจิ ััยได้้เสนอแนวทางการแก้้ปััญหาหนี้้� หลายประการ เช่น่ ส่ง่ เสริมิ การออมโดยออกผลิติ ภัณั ฑ์ใ์ หม่ๆ่ การส่ง่ เสริมิ กิจิ กรรม การผลิิตที่�่สามารถส่่งเสริมิ ได้้ตลอดห่่วงโซ่่อุุปทานเพื่่�อให้้เกิิดความต่่อเนื่�่องในการ การสร้้างมูลู ค่า่ เพิ่่ม� ที่ม่� าจากการแปรรููป การปรัับเปลี่ย่� นและวางแผนระบบการผลิติ ตามความเหมาะสมของพื้้น� ที่แ�่ ละโอกาสทางการตลาด การมีีตลาดรองรัับที่แ�่ น่น่ อน การสนัับสนุุนแหล่่งน้ำ��ำ การส่่งเสริมิ พืืชผัักปลอดสาร/อิินทรียี ์์ การทำ�ำ เกษตร ผสมผสาน การทำำ�เกษตรตามหลักั ปรััชญาเศรษฐกิจิ พอเพีียง การส่ง่ เสริมิ พืืชอาหาร ในชุุมชน การมีีนวััตกรรมหรือื เทคโนโลยีีการผลิิตที่�่เกษตรกรสามารถผลิิตและ ต่่อยอดการผลิิตได้้ การสนัับสนุุนส่่งเสริมิ ให้้เกิิดร้้านค้้าชุุมชนและ/แหล่่งรวบรวม ผลผลิิตภายในชุุมชน การส่่งเสริมิ การรวมกลุ่่�มและสร้้างความเข้้มแข็็งในกลุ่่�ม เกษตรกร การสร้้างกองทุุนระดัับชุุมชน การเพิ่่�มความสามารถในการจััดการหนี้้� จากทัศั นคติใิ นการดำ�ำ รงชีีวิติ ซึ่ง่� เหล่า่ นี้้เ� ป็น็ นโยบายที่ม่� ากกว่า่ การเข้า้ ถึงึ แหล่ง่ เงินิ กู้้ � และการผ่่อนปรนการชำ�ำ ระหนี้้�เท่่านั้้�น ส่่วนนโยบายเกี่่�ยวกัับสถาบัันการเงิินนั้้�น โครงการฯ เสนอแนะว่่าควรมีีการประกัันภััยผลิิตผลทางการเกษตร โดยแบ่่งตาม ระดับั ความเสี่ย่� ง การปรัับลดอัตั ราดอกเบี้้ย� เงินิ กู้้�ของกองทุนุ ชุมุ ชน การแก้ไ้ ขปัญั หา หนี้้�สิินครััวเรือื นเกษตรกรแบบเจาะจงกรณีี ควรพิิจารณาตามลัักษณะและระดัับ ของปััญหาและความเดืือดร้้อน เป็็นต้้น

การศึกษาเชงิ ลกึ วา่ ดว้ ยเรื่องหน้ีสินเกษตรกรไทย 67 10 ข้้อเสนอแนะเชิิงนโยบาย จากการศึึกษาทั้้�ง 3 โครงการวิจิ ััยนี้้� ได้้เกิิดข้้อเสนอแนะเชิิงนโยบายเพื่่�อ ลดหนี้้� และบริหิ ารการเงิินภาคครััวเรือื นที่ด�่ ีีขึ้้�นหลายประการ เช่น่ 10.1 แนวทางการเพิ่่� มรายได้้ แก่่ ครัั วเรืื อนเกษตรกรให้้ เพีียงพอและสม่ำ�ำ�เสมอ ควรมีีแนวทางการลดรายจ่า่ ย ควรมีีการปลูกู พืืชหลากหลาย การสนับั สนุนุ แหล่่งน้ำ�ำ� การจััดการการตลาดผลผลิิตเกษตร การส่่งเสริมิ เกษตรทฤษฎีีใหม่่ การส่่งเสริมิ พืืชผัักปลอดสาร/อิินทรียี ์์ การทำ�ำ เกษตรผสมผสาน การผลิิตพืืชผล เกษตรเพื่�่อลดค่่าอาหารในครััวเรือื น การส่่งเสริมิ การสร้้างอาหารในชุุมชน จััดตั้้�ง กองทุุน/ธนาคารข้้าว (ผลผลิิตเกษตร) กองทุุนเมล็็ดพัันธุ์์�ผััก พื้้�นที่่�สาธารณะเพื่�่อ การผลิติ พืืชผักั สวนครััวและสมุนุ ไพรชุมุ ชน การลดต้น้ ทุนุ การผลิติ พืืชให้แ้ ก่เ่ กษตรกร การพัฒั นาพื้้น� ที่ป่� ่่าในชุมุ ชนและดูแู ลรัักษาสภาพป่่าของชุมุ ชน ควรส่ง่ เสริมิ การรวม กลุ่่�ม สร้้างกองทุนุ ระดับั ชุมุ ชน การส่ง่ เสริมิ ให้ม้ ีีการ “ทำ�ำ ประกันั เงินิ กู้้�ยืืม” “รููปแบบ เงิินออม” เช่น่ การออมด้้วยการปลููกไม้ย้ ืืนต้้น ควรมีีการส่่งเสริมิ ให้้เกษตรกรปรัับเปลี่�่ยนประเภทของผลผลิิตเกษตร โดยให้้เป็็นไปตามความเหมาะสมของพื้้�นที่�่และโอกาสทางการตลาด โดยเฉพาะ ด้้านไม้้ผล หรือื เปลี่่�ยนเป็็นการปลููกไม้้ยืืนต้้นที่�่สามารถสร้้างรายได้้ตลอดทั้้�งปีี สำ�ำ หรัับเกษตรกรที่ม�่ ีีอายุมุ ากมีีทักั ษะและประสบการณ์ก์ ับั อาชีีพเดิมิ อย่า่ งพืืชไร่่และ ไม้้ผล ควรมีีการส่่งเสริิมอาชีีพทางเลืือกใหม่่ที่�่สอดคล้้องกัับทัักษะและ ประสบการณ์์เดิมิ เช่น่ พืืชผักั ปลอดภััย พืืชผัักโรงเรือื น ปศุุสััตว์ ์ ประมง เป็็นต้้น

การศกึ ษาเชิงลกึ ว่าด้วยเรือ่ งหน้สี นิ เกษตรกรไทย 68 หรือื มีีการส่่งเสริมิ ให้้มีีการใช้้เทคโนโลยีีและนวััตกรรมการผลิิตที่่�เหมาะสม ในกลุ่่�ม ที่ก�่ ารขาดที่ด�่ ินิ ทำ�ำ กินิ หรือื ที่ด่� ินิ ทำ�ำ กินิ น้อ้ ย ควรใช้ท้ ี่ด�่ ินิ นั้้น� ในการปลูกู พืืชที่ม�่ ีีราคาสูงู มีีความประณีีตในการผลิิต เช่่น การทำำ�เกษตรอิินทรียี ์์ การปลููกพืืชในโรงเรือื น เป็็นต้้น ในการผลิติ พืืชไร่่ อาจส่ง่ เสริมิ การรวมกลุ่่�ม (และ/วิสิ าหกิจิ ) แล้ว้ ทำ�ำ การผลิติ ในลักั ษณะแปลงใหญ่ท่ ี่ใ่� ช้เ้ ทคโนโลยีีช่ว่ ยในการผลิติ เช่น่ เครื่่�องจักั รกล ระบบการ ให้้น้ำ��ำ เป็็นต้้น เพื่อ�่ แบ่่งปัันต้น้ ทุนุ การผลิิต ขณะเดีียวกันั ก็็เพื่่�อได้ป้ ริมิ าณผลผลิติ ที่่� คุ้้�มกัับต้้นทุุนการขนส่่งไปจํําหน่่ายเอง ณ ตลาดปลายทาง ควรส่่งเสริมิ ความเป็็น ไปได้้ของการปล่่อยเช่่าที่่�ดิินเพื่่�อทำำ�เกษตรแปลงรวม โดยเฉพาะพื้้�นที่�่เพาะปลููก ขนาดเล็็กและอยู่่�นอกเขตชลประทาน อาจให้้มีีการรวมแปลง (โดยเฉพาะที่่�ดิิน ขนาดเล็็ก) และปลููกพืืชโดยมีีการวางแผนและจำำ�แนกการปลููกพืืชตามโซน เมื่�่อสามารถรวมกลุ่่�มแปลงใหญ่่แล้้ว ควรมีีการวางแผนการผลิิตและการจััดการ ร่่วมกััน เพื่�่อเชื่�่อมโยงเกษตรกรรมแปลงเล็็กแปลงน้้อยให้้มีีขนาดที่�่สามารถรองรัับ เทคโนโลยีีและการจััดการการผลิิตใหม่่ๆ โดยอาจมีีคนวััยหนุ่่�มสาวเป็็นผู้้�ให้้บริกิ าร (Service provider) หรือื ผู้้�ประสานงานภายในชุุมชน ในการส่ง่ เสริมิ การผลิติ ทางการเกษตรควรเลืือกกิจิ กรรมการผลิติ ที่ส�่ ามารถ ส่ง่ เสริมิ ได้ต้ ลอดห่ว่ งโซ่อ่ ุปุ ทาน (Supply chain) เพื่อ่� ให้เ้ กิดิ ความต่อ่ เนื่อ�่ งในการ การสร้้างมูลู ค่า่ เพิ่่ม� ที่ม�่ าจากการแปรรููปและการมีีตลาดรองรัับที่แ�่ น่น่ อน เช่น่ กรณีี ไก่่พื้้�นเมืืองที่่�ต้้องส่่งเสริมิ ตั้้�งแต่่การผลิิตลููกไก่่ การเลี้้�ยงไก่่ขุุน การชํําแหละ การแปรรููปเป็น็ ผลิติ ภัณั ฑ์ต์ ่า่ งๆ จนถึงึ การทำ�ำ การตลาดทั้้ง� ภายในชุมุ ชนที่เ�่ ป็น็ ตลาด ท้้องถิ่่น� (รองรัับที่่�แน่่นอน) และนอกชุุมชนที่ต่� ้้องอาศััยการพัฒั นามาตรฐาน ในหลายจัังหวััดมีีข้้อจํํากััดในเรื่่�องของต้้นทุุนโลจิิสติิกส์์ที่่�สููงกว่่าพื้้�นที่�่อื่่�นๆ ซึ่�่งเป็็นหนึ่่�งในเงื่�่อนไขที่�่ทำ�ำ ให้้ต้้องมีีผลผลิิตที่�่เพีียงพอต่่อการขนส่่ง ดัังนั้้�นภาครััฐ จึงึ ควรการสนับั สนุนุ ส่ง่ เสริมิ ให้เ้ กิดิ ร้้านค้า้ ชุมุ ชนและ/แหล่ง่ รวบรวมผลผลิติ ภายใน ชุุมชนเพื่่�อเป็็นศููนย์์กลางติิดต่่อและขายผลผลิิตให้้กัับผู้้�รัับซื้้�อภายนอก นอกจากนี้้� จากการขยายตััวของธุุรกิิจส่่งของและการเปลี่�่ยนพฤติิกรรมของผู้้�บริโิ ภคที่่�หัันไป สั่่�งซื้้�อของทาง online มากขึ้้�น ภาครััฐควรพััฒนา platform ร้้านค้้า อิเิ ล็็กทรอนิิกส์ ์ สำำ�หรัับให้้ชุุมชนค้้าขายผลผลิิตบางประเภททั้้ง� ภายในพื้้�นที่่� ชุมุ ชน/ ต่า่ งอำ�ำ เภอ/ต่่างจัังหวัดั เพื่อ�่ ขยายตลาดให้ก้ ว้า้ งมากขึ้้�น

การศกึ ษาเชิงลึกวา่ ด้วยเร่ืองหนี้สนิ เกษตรกรไทย 69 10.2 แนวทางการเพิ่่� มความสามารถการจัั ดการการเงิิ น ของเกษตรกร โดยเพิ่่�มการสร้้างวินิ ััยทางการเงิินในตนเอง โดย การปรัับวิธิ ีีคิิดเกี่�่ยวกัับ การออม การออมในกลุ่่�มออมทรัพั ย์/์ กองทุนุ ชุมุ ชน การสร้า้ งเสริมิ พฤติกิ รรมการออม เช่่น การสร้้างความรู้�ความเข้้าใจเกี่�่ยวกัับหลัักปรััชญาของเศรษฐกิิจพอเพีียง การวางแผนทางการเงิิน ซึ่่�งรวมการทำ�ำ “บััญชีีครััวเรือื น” และอาจมีีการจััดทำำ� หลักั สูตู รการวางแผนทางการเงินิ ให้แ้ ก่เ่ กษตรกร และให้ม้ ีีการอบรมเชิงิ ปฏิบิ ัตั ิกิ าร และให้้หลัักคิิดการวางแผนทางการเงิินให้้แก่่เกษตรกรเพื่่�อให้้เกษตรกรสามารถ วางแผนให้้ครััวเรือื นมีีรายได้้ตลอดทั้้�งปีี รวมถึึงให้้เกิิดวิสิ ััยทััศน์์เกี่�่ยวกัับการสร้้าง รายได้เ้ พื่อ่� ใช้ใ้ นวัยั เกษีียณ 10.3 แนวทางการจััดการหนี้้�ของสถาบัันการเงิิน ในส่่วนของสถาบัันการเงิิน อาจมีีการพิิจารณาปรัับลดอััตราดอกเบี้้�ยเงิินกู้้� ของกองทุุนชุุมชน และ ควรมีีการพิิจารณาแก้้ไขปััญหาหนี้้�สิินครััวเรือื นเกษตรกร แบบเจาะจงกลุ่่�ม เช่น่ กลุ่่�มที่ย�่ ากจน/มีีหนี้้ม� าก ควรพิจิ ารณาตามลักั ษณะและระดับั ของปััญหาและความเดืือดร้้อน สถาบัันการเงิินควรเพิ่่�มช่่องทางและปรัับวิธิีีการ สื่�่อสารกัับเกษตรกรให้้เข้้าใจง่่าย ควรมีีการประชาสััมพัันธ์์ข้้อมููลด้้านต่่างๆ อย่่างครบถ้้วนเพื่�่อใช้้ประกอบการตััดสิินใจของครัั วเรือื นเกษตรกร เช่่น การประชาสัมั พันั ธ์ใ์ ห้ค้ รััวเรือื นให้ค้ วามสำ�ำ คัญั กับั การชำ�ำ ระหนี้้เ� งินิ ต้น้ และเข้า้ ใจถึงึ ระบบประกันั ภัยั ผลผลิติ ทางการเกษตร ทั้้ง� การประกันั ภัยั ขั้้น� พื้้น� ฐานและประกันั ภัยั ส่่วนเพิ่่�ม โดยแบ่่งตามระดัับความเสี่่�ยง สถาบัันการเงิินควรพิิจารณาให้้กู้้�ตามศัักยภาพการหารายได้้ของเกษตรกร มากกว่่าตามมููลค่่าของหลัักทรััพย์์ที่่�นำำ�มาค้ำำ�� ประกััน ในหลายกรณีี เมื่�่อเกษตรกร มีีปััญหาการชำำ�ระหนี้้� สถาบัันการเงิินควรปรัับปรุุงเงื่่�อนไขการผ่่อนปรนการชำำ�ระ แต่ไ่ ม่ใ่ ช่ก่ ารพักั ชำำ�ระหนี้้ � ควรขยายงานด้า้ นการรวมทุกุ สัญั ญาหนี้้ข� องเกษตรกรให้้ เหลืือเพีียงสััญญาเดีียวและมีีระยะเวลาชำ�ำ ระคืืนให้้ยาวขึ้้�น ควรพิิจารณาเงิินกู้้�จาก แหล่ง่ อื่่�นๆ ของเกษตรกรประกอบการทำ�ำ สััญญาเงิินกู้้�งวดต่่อไป สถาบัันการเงิินควรมีีการพััฒนาผลิิตภััณฑ์์ทางการเงิินสำำ�หรัับรายย่่อย (Micro Finance) ให้้มีีความหลากหลายมากขึ้้�น ทั้้�งด้้านการประกัันภััยและ การออม มากกว่่าการมุ่่�งเน้้นด้้านสิินเชื่่�อเพีียงอย่่างเดีียว ผลิิตภััณฑ์์ทางด้้านการ ประกัันภััย (Micro-insurance) ผลิิตภััณฑ์์ทางด้้านการออมทั้้�งระยะสั้้�นและ

การศกึ ษาเชงิ ลึกวา่ ด้วยเรอ่ื งหนี้สนิ เกษตรกรไทย 70 ระยะยาว สำำ�หรัับการออมระยะยาวนั้้�น จากการที่่�เกษตรกรแต่่ละคนเข้้าร่่วมเป็็น สมาชิิกกองทุุนฌาปนกิิจทั้้�งในระดัับหมู่่�บ้้าน ระดัับตำ�ำ บล และมีีบางครััวเรือื น ที่เ่� ข้า้ ร่่วมกองทุนุ ในระดับั จังั หวัดั แสดงให้เ้ ห็น็ ถึงึ ศักั ยภาพในการออมของเกษตรกร ในระดัับหนึ่่�ง หากมีีการสื่่�อสารประชาสััมพัันธ์์มากขึ้้�น จะส่่งผลให้้ระดัับการออม ในระบบสถาบันั การเงินิ ของเกษตรกรเพิ่่ม� มากขึ้้น� โดยเฉพาะอย่า่ งยิ่่ง� การออมแบบ ที่ม�่ ีีเงินิ ปัันผล

การศกึ ษาเชิงลกึ ว่าดว้ ยเรอื่ งหน้ีสินเกษตรกรไทย 71 เอกสารอ้้ างอิิ ง Ando, A., and F. Modigliani, 1963, “The ‘life-cycle’ hypothesis of saving: aggregate implications and tests.” American Economic Review, 53(1), 55–84. Friedman, M. 1957. “The Permanent Income Hypothesis”. A Theory of the Consumption Function. Princeton Univer- sity Press. กวินิ มุุสิกิ า, สุชุ นนีี เมธิิโยธินิ และบรรพต วิริ ุุณราช. 2562. “แนวทางการบริหิ าร หนี้้ส� ินิ เกษตรกรไทย.” วารสารสันั ติศิ ึึกษาปริทิ รรศน์์ มจร. 7(1): 111-125. ขนิษิ ฐา วนะสุขุ , จุฬุ ารััตน์์ โฆษะโก, และภาวนิศิ ร์์ ชััววัลั ลีี. 2557. หนี้้ค� รััวเรือื นกัับ เศรษฐกิิจภาคใต้.้ ธนาคารแห่่งประเทศไทย. จารุุวรรณ บุุญสมบัตั ิิ. 2557. “บััตรสิินเชื่่อ� เกษตรกร ช่ว่ ยเหลืือ หรือื สร้้างหนี้้�สิิน ให้เ้ กษตรกร.” บทความโครงการเศรษฐทัศั น์ ์ ธนาคารแห่ง่ ประเทศไทย จิริ ััฐ เจนพึ่่�งพร, วิษิ ณุุ อรรถวานิชิ , โสมรััศมิ์์ � จัันทรััตน์์ และบุุญธิิดา เสงี่ย่� มเนตร. 2562. “พลวัตั การทำำ�เกษตรไทย และนัยั ต่อ่ ผลตอบแทนและความเสี่ย่� งของ ครััวเรือื นเกษตร.” สถาบัันวิจิ ััยเศรษฐกิจิ ป่่วย อึ๊๊�งภากรณ์์. 14 (มิถิ ุุนายน): 1-15. ชญานีี ชวะโนทย์์ และสฤณีี อาชวานัันทกุุล. 2562. พฤติิกรรมและสถานการณ์์ ทางการเงิินของครััวเรือื นที่ม�่ ีีปััญหาหนี้้�สิิน. รายงานการวิจิ ััยฉบัับสมบููรณ์์. กรุุงเทพมหานคร: สำำ�นักั งานกองทุนุ สนับั สนุนุ การสร้้างเสริมิ สุขุ ภาพ (สสส.) และมูลู นิิธิิชีีวิติ ไท (Local Act). เดชรััต สุุขกำำ�เนิิด. 2562. “ภาคการเกษตรไทยในเงา คสช. 2 มีีนาคม 2562.” [ระบบออนไลน์์].แหล่ง่ ที่่�มา: https://ilaw.or.th/node/5192. สืืบค้้นเมื่่�อ 17 ตุลุ าคม 2562. นราพงศ์์ ศรีวี ิศิ าล, วาสิิณีี จัันทร์์ธร, อาชว์์ ปวีณี วััฒน์์, และไฟรุุส อัับดุุลเลาะห์์. 2561. “มองโครงสร้้างประชากรของครััวเรือื น ไทยในชนบทผ่่านข้้อมููล Townsend Thai Monthly Survey”. aBRIDGEd, 18/2018. ประทานทิพิ ย์์ กระมล บุศุ รา ลิ้้ม� นิริ ัันดร์์กุลุ นัทั ธมน ธีีระกุลุ และพีีรพงษ์ ์ ปราบริปิ ู.ู 2563. รายงานวิจิ ััยฉบัับสมบููรณ์์เรื่่�อง การจััดการการเงิินของครััวเรือื น เกษตรกรในภาคเหนืือตอนบนของไทย เสนอต่อ่ สำำ�นักั งานการวิจิ ัยั แห่ง่ ชาติิ (วช.) ภายใต้้แผนงานยุุทธศาสตร์์เป้้าหมาย (Spearhead) ด้้านสัังคม คนไทย 4.0

การศกึ ษาเชิงลกึ ว่าดว้ ยเรอื่ งหน้ีสนิ เกษตรกรไทย 72 ภานุุวัฒั น์์ ห้ว้ ยหงษ์ท์ อง, สาธิิต อดิติ โต และ เพีียรศัักดิ์์ � ภัักดีี. 2558. “ปััจจััยที่ม่� ีี ผลกระทบต่่อหนี้้�ค้้างชำำ�ระของเกษตรกรลููกค้้า ธ.ก.ส. สาขาคงจัังหวััด นครราชสีีมา.” แก่่นเกษตร. (43)1: 755-758. มููลนิิธิิสถาบัันวิจิ ััยเพื่�่อการพััฒนาประเทศไทย. 2558. โครงการศึึกษาภาวะหนี้้�สิิน เกษตรกรและแนวทางการปรัับปรุุงศัักยภาพ การดำำ�เนิินงานกองทุุนใน กำำ�กัับดููแลของกระทรวงเกษตรและสหกรณ์์. มููลนิิธิิสถาบัันวิจิ ััยเพื่่�อการ พัฒั นาประเทศไทย. ยรรยง ไทยเจริญิ , เกีียรติิพงศ์์ อริยิ ปรััชญา และฐิิติิมา ชููเชิิด. 2547. “ภาวะหนี้้� ครััวเรือื นไทย: ความเสี่�่ยงและนััยเชิิงนโยบาย.” บทความประกอบงาน สััมมนาวิชิ าการประจำ�ำ ปีี 2547 ของธนาคารแห่่งประเทศไทย. กรุุงเทพฯ: ธนาคารแห่ง่ ประเทศไทย ฤทััยรััตน์์ ดวงชื่�่น. 2558. ปััจจััยที่�่ส่่งผลต่่อศัักยภาพการชำำ�ระหนี้้�ของลููกค้้าเงิินกู้้� ธนาคารเพื่่�อการเกษตรและสหกรณ์์ สาขาจอมบึึง จัังหวััดราชบุุรี.ี วิทิ ยานิิพนธ์์ บริหิ ารธุุรกิิจมหาบััณฑิิต บััณฑิิตวิทิ ยาลััย มหาวิทิ ยาลััย ศิิลปากร. ลลิิตา บุุดดา. 2559. หนี้้�ภาคครััวเรือื นกัับวััฏจัักรธุุรกิิจไทย. การค้้นคว้้าอิิสระ เศรษฐศาสตรมหาบััณฑิติ คณะเศรษฐศาสตร์์ มหาวิทิ ยาลััยธรรมศาสตร์์. วีรี ะชาติิ กิิเลนทอง. 2561. รายงานวิจิ ััยฉบัับสมบููรณ์์ ชุุดโครงการ “พััฒนา องค์์ความรู้�เศรษฐกิิจและสัังคมของครััวเรือื นไทย” ระยะที่่� 2 เสนอต่่อ สำำ�นัักงานกองทุุนสนับั สนุุนการวิจิ ัยั (สกว.) ศิิวาพร ฟองทอง. 2563. รายงานวิจิ ัยั ฉบับั สมบูรู ณ์เ์ รื่่�อง การจัดั การการเงิินของ ครััวเรือื นเกษตรกรในภาคตะวันั ออกเฉียี งเหนืือ เสนอต่อ่ สำ�ำ นักั งานการวิจิ ัยั แห่่งชาติิ (วช.) ภายใต้้แผนงานยุุทธศาสตร์์เป้้าหมาย (Spearhead) ด้า้ นสัังคม คนไทย 4.0 สรา ชื่น่� โชคสันั ต์,์ สุพุ ริศิ ร์์ สุวุ รรณิกิ และ ธนัชั พร สุขุ สุเุ มฆ. 2562. “หนี้้ค� รััวเรือื นไทย: ข้้อเท็็จจริงิ ที่�่ได้้จาก BOT-Nielsen Household Financial Survey”. บทความสายนโยบายการเงินิ ธนาคารแห่ง่ ประเทศไทย, (143), 2-12. สำ�ำ นัักงานเศรษฐกิิจการเกษตร. 2563a. ตััวชี้้�วััดเศรษฐกิิจการเกษตรของ ประเทศไทย ปีี 2562. กรุุงเทพฯ: สำ�ำ นัักงานเศรษฐกิจิ การเกษตร สำำ�นัักงานเศรษฐกิิจการเกษตร. 2563b. “สศก. แจงดััชนีีผาสุุกเกษตรกรปีี 62 อยู่่�ที่�่ระดัับ 81.39 ยัังพััฒนาอยู่่�ในระดัับดีี.” วารสารเศรษฐกิิจเกษตร 66(768):5–6.

การศึกษาเชงิ ลึกว่าดว้ ยเรื่องหนส้ี ินเกษตรกรไทย 73 สำำ�นัักงานเศรษฐกิิจการเกษตร. 2562. ภาวะเศรษฐกิิจการเกษตรปีี 2562 และ แนวโน้ม้ ปีี 2563. กรุุงเทพฯ: สำ�ำ นักั งานเศรษฐกิิจการเกษตร สำ�ำ นัักงานเศรษฐกิิจการเกษตร. 2561. ตััวชี้้�วััดเศรษฐกิิจการเกษตรของ ประเทศไทย ปีี 2560. กรุุงเทพฯ: สำ�ำ นักั งานเศรษฐกิิจการเกษตร สำำ�นักั งานเศรษฐกิจิ การเกษตร. 2557. “การศึกึ ษาหนี้้�สินิ ของครััวเรือื นเกษตรและ ขนาดเงิินกู้้�ที่�่เหมาะสม.” เอกสารวิจิ ััยเศรษฐกิิจการเกษตร เลขที่่� 121. สำ�ำ นัักงานเศรษฐกิิจการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ์.์ สำ�ำ นัักงานสถิิติิแห่่งชาติิ. 2555. พฤติิกรรมการเป็็นหนี้้�ของครััวเรือื นเกษตร พ.ศ. 2554. กรุุงเทพฯ: สำ�ำ นัักงานสถิติ ิแิ ห่ง่ ชาติิ สำำ�นักั งานสถิติ ิแิ ห่ง่ ชาติ.ิ 2560. หนี้้ส� ินิ ของครััวเรือื นเกษตร พ.ศ. 2558. กรุุงเทพฯ: กระทรวงดิจิ ิทิ ััลเพื่่�อเศรษฐกิิจและสัังคม. สิริ ภพ สุคุ ันั ธา. 2552. ปัญั หาภาระหนี้้ส� ินิ เกษตรกร กรณีีศึกึ ษา หมู่่�บ้า้ นหนองหล่ม่ หมู่่� 22 ตำ�ำ บลบ้้านหลวง อำ�ำ เภอจอมทอง จัังหวััดเชีียงใหม่่. เชีียงใหม่่: มหาวิทิ ยาลัยั เชีียงใหม่.่ สุกุ านดา กลิ่่�นขจร และนรรััฐ รื่่�นกวี.ี 2556. ปััจจัยั ที่่ม� ีอี ิิทธิิพลต่่อภาระหนี้้�สินิ ของ เกษตรกร จัังหวัดั นครราชสีมี า กรณีีศึกึ ษาอำ�ำ เภอด่า่ นขุุนทด และ อำำ�เภอ โนนสูงู . ศููนย์์กลางมหาวิทิ ยาลััยเทคโนโลยีีราชมงคลอีีสาน. สุุธิิดา สองสีีดา. 2548. การจััดการหนี้้�ของครััวเรือื นชนบท จัังหวััดขอนแก่่น. วิทิ ยานิิพนธ์์ปริญิ ญาศิิลปศาสตร มหาบััณฑิิต สาขาวิชิ าสัังคมวิทิ ยาการ พััฒนา บััณฑิติ วิทิ ยาลััย มหาวิทิ ยาลัยั ขอนแก่น่ . โสมรัศั มิ์์ � จันั ทรัตั น์,์ วิษิ ณุุ อรรถวานิชิ , ภูมู ิสิ ิทิ ธิ์์� มหาสุวุ ีรี ะชัยั , กรรณิกิ าร์ ์ ธรรมพานิชิ วงศ์์ และ จิิรััฐ เจนพึ่่ง� พร. 2562. “ภูมู ิทิ ััศน์ภ์ าคเกษตรไทย จะพลิิกโฉมอย่า่ งไร สู่่�การพััฒนาที่่�ยั่่�งยืืน?” บทความประกอบงานสััมมนาวิชิ าการประจำำ�ปีี 2562 ของธนาคารแห่่งประเทศไทย. กรุุงเทพฯ: ธนาคารแห่่งประเทศไทย โสมรััศมิ์์� จัันทรััตน์์, วิษิ ณุุ อรรถวานิิช, และบุุญธิิดา เสงี่�่ยมเนตร. 2561. “จุลุ ทรรศน์ภ์ าคเกษตรไทยผ่า่ นข้อ้ มูลู ทะเบีียนเกษตรกรและสำำ�มะโนเกษตร”. aBRIDGEd, 9/2018. อััครพงศ์ ์ อั้้�นทอง และ นิิรัันดร์์รัักษ์์ ปาทาน. 2563. รายงานวิจิ ัยั ฉบัับสมบููรณ์์ เรื่่�อง สภาพเศรษฐกิิจและภาระหนี้้�สิินของครััวเรือื นเกษตรบนพื้้�นที่่�สููง จัังหวััดน่่าน เสนอต่่อสำ�ำ นัักงานการวิจิ ััยแห่่งชาติิ (วช.) ภายใต้้แผนงาน ยุุทธศาสตร์์เป้้าหมาย (Spearhead) ด้้านสังั คม คนไทย 4.0

สํานักงานการวจิ ยั แหง่ ชาติ แผนงานยุทธศาสตรเ์ ปา้ หมาย (Spearhead) ด้านสังคม คนไทย 4.0 www.khonthai4-0.net Facebook: คนไทย 4.0 หน่วยบรหิ ารจดั การและส่งมอบผลลัพธ์ (ODU) แผนงานคนไทย 4.0 คณะเศรษฐศาสตร์ มหาวทิ ยาลัยเชยี งใหม่ เลขที่ 239 ถ.หว้ ยแก้ว ต.สุเทพ อ.เมอื ง จ.เชยี งใหม่ 50200 E-mail: [email protected]