วิชา การทำความสะอาดช่องปาก

การทาความสะอาด ช่องปากผูส้ ูงอายุ อาจารยอ์ นัญญา โสภณนาค

ความสาคญั ของช่องปาก ดา่ นแรกของระบบทางเดนิ อาหารของร่างกาย หนา้ ที่สาคญั คือ การเคี้ยว กดั และกลืนอาหาร ส่งผลต่อภาวะโภชนาการ การไดร้ บั สารอาหารทีม่ ีประโยชน์ต่อร่างกาย อวัยวะในชอ่ งปาก ทาหนา้ ทใ่ี นการพูด และทาให้ใบหน้าดสู วยงาม

ลกั ษณะฟนั ปกติของผู้สงู อายุ สีเข้มขึ้น โพรงประสาทฟนั มขี นาดเลก็ ลง ฟนั ยาวขึน้ เล็กนอ้ ย

สขุ ภาพช่องปาก ปญั หาสขุ ภาพช่องปากที่พบบอ่ ยในผ้สู ูงอายุคือ ผู้สงู อายุไทย โรคฟนั ผุ และเหงอื กอักเสบ ทาให้เกิดการสูญเสีย ฟนั ท้งั โรคฟันผแุ ละเหงือกอักเสบหรอื ปริทนั ต์ อกั เสบมีสาเหตุจากคราบจลุ นิ ทรยี ์ (plaque) คราบจลุ ินทรีย์คอื แผ่นคราบน่ิมๆ สขี าวทีม่ ีเชื้อ แบคทีเรยี คราบน้สี ะสมทีฟ่ นั และขอบเหงือก

ฟันสึก กรอ่ น ในผู้สูงอายุ **สาเหตุ** เกดิ จากการแปรงฟันผดิ วธิ ี ใช้แปรงขนแข็ง หรือใชย้ าสฟี ันชนิดผง ที่มีผงขดั หยาบ ภาพท่ี 1 ฟันสกึ กรอ่ นบริเวณดา้ นบดเคยี้ ว ภาพที่ 2 ฟันสึกกรอ่ นบรเิ วณคอฟัน หากไม่ได้รับการรักษาอาจสกึ ลกึ ลงไปถึงโพรงประสาทฟนั มีอาการปวด และถา้ ไมส่ ามารถทาความสะอาดฟนั บรเิ วณนนั้ ไดด้ ีพอ อาจเกิดฟันผุได้

ฟนั ผใุ นผู้สงู อายุ ในผู้สงู อายุฟันผมุ กั เกดิ บริเวณคอฟนั ซอกฟนั และรากฟัน

เหงอื กและ • เหงอื กปกติในผ้สู ูงอายจุ ะมสี ีชมพซู ีด เน้ือเยอื่ ปริทนั ต์ อาจคอ่ นขา้ งคลา้ มีความแน่น พอสมควร ไม่มลี กั ษณะบวมแดง ชา้ แตอ่ าจมีการร่นบา้ ง จากการแปรงฟนั ท่ี ผิดวธิ ี หรอื ผลจากรอยโรคในอดตี

เหงอื กอักเสบ สาเหตุหลกั มาจากคราบจลุ นิ ทรยี ์ ซึง่ เปน็ เชอื้ โรค และปริทนั ตอ์ กั เสบ ท่สี ะสมบริเวณคอฟัน เกดิ การอกั เสบของเหงอื ก โดยเหงอื กจะบวม สีแดงชา้ เลือดออกง่าย พฤตกิ รรมเสี่ยงบางอย่าง เชน่ การสูบบหุ รี่ ภาวะโรคเร้อื รัง เชน่ เหงอื กอกั เสบ เยื่อยึดปรทิ ันต์และกระดกู เบ้าฟันถูกทาลาย ทาให้ฟันโยก เบาหวานที่ไมไ่ ด้ควบคมุ จะทาใหอ้ าการของโรครนุ แรงขนึ้

เย่อื บใุ นชอ่ งปาก เยอ่ื บุบรเิ วณกระพ้งุ แก้ม เพดานปาก รมิ ฝีปากบน -ลา่ ง ใต้ลน้ิ ภมู ิตา้ นทานทีล่ ดลงใน ผสู้ งู อายุ อาจทาให้เกิดความระคายเคือง แสบ รอ้ น หรอื เกิดแผลในช่องปากงา่ ยกว่าปกติ ต่อมรบั รสบนลิ้นฝ่อ ทาใหก้ ารรับรส เปลย่ี นไป ผูส้ งู อายุจึงชอบอาหารรสจัด

แผลบริเวณมุมปาก ผูด้ ูแลผู้สูงอายุอาจทาวาสลินให้ แต่ตอ้ งระวงั ไม่ให้หลดุ เขา้ ไป คล้ายปากนกกระจอก เนื่องจากขาดสารอาหาร หรือ มีการสญู เสียฟันหลายซ่ีโดยไมใ่ สฟ่ ัน โดยเฉพาะฟัน ในปาก !!!!!!!!! กราม หรอื ฟนั สกึ ทาใหค้ วามสูงของใบหนา้ ลดลง มุมปากเหย่ี วยน่ ชืน้ อยู่ตลอดเวลา งา่ ยตอ่ การตดิ เช้ือ การเห่ยี วย่นของมุมปาก

แผลบริเวณกระพุ้งแกม้ หรือเพดาน สว่ นใหญ่ เกดิ จากการเคยี้ วอาหารพลาดไปกดั ข้างแก้ม หรือการใส่ฟนั เทยี ม (ฟันปลอม) ทีห่ ลวมหรือแนน่ เกินไป หรอื ใสฟ่ นั โดยไม่ไดถ้ อดออกมาทาความสะอาดหลงั กิน อาหาร หรือใสฟ่ ันโดยไมถ่ อดออกก่อนนอน แผลจากการกัดข้างแกม้ แผลกดทับจากการใสฟ่ นั ตลอดเวลา

รอยโรคทเี่ กดิ จากการติดเชื้อรา จะเห็นเป็นแผ่นสีขาว หรือตุ่มขาว ท่ีล้อมรอบด้วย เนื้อเยื่อสีแดงจัด ขูดออกได้ มักจะเจ็บ พบบริเวณ เพดาน กระพ้งุ แกม้ ลน้ิ เหงือก จากการสูบบุหร่ี หรือมี โรค เช่น เบาหวาน ได้รับยาปฏิชีวนะรักษาโรคบาง ชนิด หรือใช้ยาพวกสเตียรอยด์เป็นเวลานาน หรือพบ ร่วมกับการอักเสบใต้ฐานฟันเทียม (ฟันปลอม) ชนิด ถอดได้ ทีไ่ ม่ไดถ้ อดทาความสะอาดสม่าเสมอ หรือกรณี ใสฟ่ ันเทยี มทมี่ ยี างดูดกลางเพดาน เป็นตน้ แผลความรอ้ นจากการสบู บหุ รี่ รอยโรคแผน่ สขี าวครมี ท่เี หงอื ก

ปัจจัยเสีย่ งตอ่ การเกิดโรคในชอ่ งปาก • ปจั จยั จากสภาวะอนามัยช่องปาก • สาเหตทุ ่ีผู้สงู อายทุ าความสะอาดช่องปากได้ไมด่ ี เนอ่ื งจาก • ผสู้ ูงอายุทีม่ อี นามยั ชอ่ งปากไม่ดี จะเกิดการ เปลี่ยนแปลงทีผ่ ดิ ปกตใิ นชอ่ งปากไดง้ ่าย • - มสี ภาพในช่องปากทเ่ี อื้อตอ่ การเกาะตดิ ของคราบ จลุ ินทรีย์ เช่น ฟันล้มเอียง ฟนั ยนื่ มรี อ่ งลึกบรเิ วณ • เน่ืองจากมีการสะสมของคราบจลุ ินทรีย์ ขอบเหงือก เหงอื กร่น รากฟันมีผิวขรขุ ระ ไม่เรียบ (plaque) ท้งั ท่ีอย่เู หนือขอบเหงอื ก ใต้ หรือมีรอ่ งบนคอฟัน/รากฟัน มฟี ันผทุ ีต่ ัวฟนั และราก เหงอื ก และทีผ่ วิ ฟนั เทยี ม ทาให้เกิดโรคฟนั ผุ ฟนั มหี นิ ปูน การใส่ฟนั เทยี ม และโรคปริทนั ต์ ซึ่งพบบ่อยและเปน็ สาเหตุ หลักของการสญู เสียฟนั ในผสู้ งู อายุ • - มโี รคประจาตวั บางอยา่ งที่มผี ลกระทบต่อ ประสทิ ธภิ าพการทาความสะอาด เช่น โรคทาง สายตา ไขขอ้ อกั เสบรูมาตอยด์ Parkinson,s ตลอดจนปัญหาภาวะจิตใจ ซึมเศรา้ สมองเสอื่ ม

ปัจจัยเส่ียงตอ่ การเกิดโรคในช่องปาก • ปัจจัยจากอาหาร • ปจั จยั จากโรคทางระบบ • ปจั จัยจากพฤติกรรมเส่ียงตา่ งๆ • การสูบบุหรี่ ทาใหเ้ กดิ ความระคาย • อาหารท่ีทาให้เกิดโรคในช่องปาก • เบาหวานที่ไม่ได้ควบคุม จะพบ โดยตรง คอื อาหารจาพวกน้าตาล ภาวะแทรกซ้อน เช่น อาการปาก เคืองต่อเน้ือเย่ือ อาจนาไปสู่การ แห้ง ปวดแสบปวดร้อนในช่อง เกิดมะเรง็ รวมทั้งมะเร็งช่องปาก • การรับประทานอาหารหวาน ปาก ต่อมน้าลายโต ทาให้เกิดฟัน • การดืม่ เครอื่ งดม่ื แอลกอฮอล์ ระหว่างม้ือบ่อยๆ ส่งผลต่อการ ผุง่าย มีแนวโน้มเกิดโรคปริทันต์ • การเค้ียวหมาก ทาให้เกิดการ เกิดโรคฟนั ผุเพ่มิ ข้ึน เน่ืองจากเช้ือ งา่ ยและรนุ แรง ระคายเคืองอย่างเร้อื รัง ต่อเนื้อเยื่อ โรคในคราบจุลินทรีย์ย่อยสลาย ช่ อ ง ป า ก อ า จ ท า ใ ห้ เ กิ ด ก า ร อาหารจาพวกน้าตาล ทาให้เกิด • การบาบัดทางรังสี หรือเคมีรักษา เปลย่ี นแปลงเปน็ มะเร็ง ความเป็นกรดในช่องปากต่อเน่ือง ควรให้อมน้าบ่อยๆ เพ่ือให้ช่อง • การใส่ฟันเทียมท่ีไม่พอดีหรือใส่ ประกอบกับผู้สูงอายุมักจะมีภาวะ ปากชุ่มชื้น ควรแนะนาผู้ป่วยให้ไป เป็นเวลานาน เป็นสาเหตุของการ น้าลายน้อย จึงทาให้เกิดฟันผุหรือ รักษาทางทันตกรรมให้เรียบร้อย ติดเช้ือโดยเฉพาะเช้ือรา และเกิด รากฟันผุไดง้ า่ ย กอ่ นไปฉายรังสรี ักษา รอยโรคอืน่ ๆ บนเน้ือเยือ่ อ่อน

สขุ ภาพชอ่ งปาก ส่งผลต่อ สขุ ภาพ และคณุ ภาพชีวิตของ ผูส้ งู อายุอยา่ งไรบา้ ง

สุขภาพชอ่ งปากส่งผลต่อสุขภาพ ผ้สู ูงอายทุ ี่ไม่มฟี ัน มีผลตอ่ การใชช้ ีวติ ประจาวันในการเค้ยี ว การกัด การ และคุณภาพชีวติ กลืนอาหาร ทาใหเ้ ค้ียวอาหารไมล่ ะเอยี ด อาหารไม่ย่อย ทอ้ งอดื ได้มากกวา่ ปกติ หรอื กินอาหารไดน้ ้อยลง เลอื กอาหารท่ีน่มิ เคยี้ วง่าย จาพวกแป้งและนา้ ตาลซงึ่ มี ไขมันหรอื คอเลสโตรอลสูง แตค่ ณุ คา่ ทางโภชนาการไมเ่ พยี งพอ จึงขาด สารอาหาร ทาใหน้ ้าหนักลด สขุ ภาพไม่แข็งแรง เจ็บป่วยกห็ ายช้า สุขภาพช่องปากส่งผลต่อคุณภาพชีวิตท้ังทางกาย จิตใจ และสังคม ผู้สูงอายุท่ี สูญเสียฟนั บางส่วนหรือทั้งปาก จะรู้สึกอาย ขาดความม่ันใจในการเข้าสังคม คนที่ ใส่ฟันเทียมก็ไม่ม่ันใจขณะพูดหรือย้ิมหรือเคี้ยวอาหาร คนท่ีปวดฟันก็จะหงุดหงิด โมโหงา่ ย การสื่อสาร ภาพลกั ษณ์และความสวยงาม

การดแู ลอนามัยช่องปาก แปรงฟันวันละ 2 คร้ังๆ ละ 2 นาที สาหรบั ผูส้ งู อายทุ ่ชี ่วยเหลอื ตนเองได้ วิธีการบ้วนปากหลงั แปรงฟนั ให้บว้ นยาสีฟนั ท้ิง โดยไม่ต้องกล้วั นา้ หรอื กล้ัวน้าเพียง 1-2 ฝา่ มือ เพอื่ การทาความสะอาดฟนั แท้ หรือฟันถาวร การแปรงฟนั ให้เหลอื ฟลูออไรด์อยใู่ นชอ่ งปาก ใชแ้ ปรงสีฟนั ขนน่มุ เน้นการแปรง ใชแ้ ปรงสฟี ันทมี่ ีด้ามจับถนดั มือ กรณีผู้สงู อายมุ ีปญั หา บริเวณขอบเหงือก ขยับแบบวน กลา้ มเนอ้ื มือ หรอื ไม่สามารถควบคมุ การใช้มอื ไดด้ ี อาจใช้ กลมๆ (circle) จะชว่ ยป้องกัน แปรงสฟี นั ไฟฟ้า คอฟนั สึก

ใหเ้ ลือกใช้ตามขนาดความกว้างของซอก การใชไ้ หมขดั ฟัน การใช้ไหมขัดฟันควรใช้ก่อนแปรงฟัน เพื่อให้ ฟนั ใชส้ าหรบั ชว่ ยทาความสะอาดซอกฟนั ฟลูออไรด์จากการแปรงฟันคงอยู่บริเวณซอกฟันได้ โดยใชค้ วบคู่กบั การแปรงฟัน อย่างนอ้ ยวัน ต่อเน่ือง ละ 1 ครง้ั วิธีการจบั ไหมขดั ฟนั วธิ กี ารใช้ไหมขัดฟนั - ดึงไหมขัดฟันออกมายาวประมาณ 12 นิว้ ใช้น้ิวกลางพนั กวาดถไู หมขัดฟนั ขึ้นลง ในแนวด่งิ แต่ละปลายไว้ ใชน้ ิ้วหวั แม่มือ และนิว้ ช้ีจับเส้นไหม ตามรปู - นาไหมขัดฟันค่อยๆผ่านลงในซอกฟนั พยายามอยา่ ใหบ้ าด เหงือก - กวาดถูไหมขดั ฟันขนึ้ ลง ในแนวด่ิง เพือ่ ขจัดเอาคราบ จลุ ินทรียอ์ อก ถา้ ร้สู กึ ไหมขัดฟนั ติด ให้ปล่อยปลายข้างหนึ่ง แลว้ คอ่ ยๆ ดงึ ออกด้านข้าง

การใช้แปรงซอกฟัน เลือกขนาดแปรงให้ส่วนท่ีเป็นขนแปรงมีขนาดใหญ่กว่าซอก ฟัน ท่ีจะทาความสะอาดเล็กน้อย จุ่มน้าให้ขนแปรงอ่อนนุ่ม สอดเบาๆ เขา้ ไประหว่างซอกฟันในทิศทีเ่ อยี งไปทางปลายฟัน ขยบั เขา้ ออกแนวนอน

การทาความสะอาดเยื่อบุช่องปากและล้ิน เพื่อขจัดคราบอาหารและคราบจุลินทรีย์ที่ตกค้างอยู่ บริเวณเย่ือบุช่องปาก กระพุ้งแก้ม เพดานปาก ด้านบน ของลิ้น ควรทาความสะอาดทุกครั้งหลังอาหาร โดยวาง แปรงสีฟนั หรือ อาจใช้ไม้กวาดลิ้นวางลงบนผิวล้ินกวาด จากโคนล้ินออกมาด้านปลายลิ้น ทาซ้า 4-5 คร้ัง ส่วน เยื่อบุช่องปาก กระพุ้งแก้ม เพดานปาก อาจใช้ แปรงสีฟันขนนมุ่ หรือใช้นิ้วมือกวาดเบาๆ

การใชน้ ้ายาบ้วนปาก ควรใชน้ ้ายาบว้ นปากทีไ่ ม่มีส่วนผสมของแอลกอฮอล์ แต่มีฟลูออไรด์ผสม ไม่ควรใช้น้ายาบ้วนปากประเภทผสมยา ฆ่าเชื้อ น้ายาบ้วนปากที่มีความเข้มข้นฟลูออไรด์ต่า หาซ้ือได้ ทั่วไปตามร้านค้า สามารถใช้ได้ทุกวัน แต่ถ้ามีความเข้มข้นสูง ใช้ได้สัปดาห์ละ 1 คร้ัง และต้องอยู่ภายใต้การดูแลของทันต บคุ ลากร

การใช้ไมจ้ ิม้ ฟนั • วิธกี ารใช้ไม้จ้มิ ฟัน • ไมจ้ ้ิมฟนั ควรมีลักษณะด้ามตรง แบน เรียวบาง ไมม่ ี เส้ยี น ถ้าใช้ทาความสะอาดคอฟัน ควรกัดปลายสว่ น ทแ่ี หลม หรือทุบใหแ้ ตกเปน็ พกู่ ่อน หรอื ตดั ให้ปลายทู่ • แลว้ คอ่ ยๆ ใชค้ รูดไปตามคอฟนั ขอบเหงือก • -ใช้ทาความสะอาดซอกฟนั ทีห่ ่าง ในลกั ษณะชว่ ยเขี่ย เศษอาหารออก โดยสอดเขา้ ไปในซอกฟัน • ระวงั อยา่ ใหเ้ ป็นอนั ตรายตอ่ เหงอื ก

ฟันเทียมชนดิ ถอดได้ การทาความสะอาด ฟนั เทยี ม ใชแ้ ปรงสฟี นั ขนออ่ น แปรงรว่ มกบั นา้ สบู่ ถอดแช่นา้ ก่อนนอน ขอ้ ควรระวงั ทกุ ครั้ง - หา้ มนาฟันเทยี มแช่ในน้าเดอื ด น้าร้อน เพราะจะทาให้บดิ เบ้ียว - ต้องซ่อมแซม หรือเปล่ยี นใหม่ ถ้ามกี ารแตกหกั - ฟนั เทยี มท่ีทาให้เกดิ การระคายเคอื งต่อเหงือกและเนื้อเยือ่ ชอ่ งปากควร ได้รบั การแก้ไข หากท้งิ ไว้ อาจเป็นสาเหตหุ นง่ึ ทท่ี าใหเ้ กดิ แผลมะเรง็ ใน ปาก

ฟันเทียมชนดิ ติดแน่น การทาความสะอาด ฟนั เทยี ม จะสวมทบั ลงไปบนซ่ฟี ัน หรอื ใช้ฟันข้างเคียงช่องว่างเปน็ หลกั ยึด ฟนั เทียมชนิดน้จี ะไม่มตี ะขอ หรือฐานบนเหงอื ก หรือเพดานปาก ไมส่ ามารถถอดออกได้ ดังนั้นการรักษาความสะอาด นอกจากการแปรงฟัน ตามปกติแล้วควรใช้ไหมขัดฟันสอดเข้าทาความสะอาดใต้ฐานของฟัน เทยี มติดแน่นดว้ ย

คำถำม สามารถแนะนาผูส้ งู อายุเรือ่ งการ รับประทานอาหาร ที่ไมท่ าอันตรายตอ่ สขุ ภาพช่องปากอยา่ งไรได้บ้าง

การดูแลอนามยั ช่องปากสาหรบั ผู้สูงอายุ ท่ีช่วยเหลือตนเองไมไ่ ด้ อปุ กรณ์ทใี่ ช้ ได้แก่ แปรงสฟี ัน 1-2 ดา้ ม ผา้ ขนหนู ชามรองรูปไต และถงุ มือ ตาแหน่งทีเ่ หมาะสมสาหรบั การแปรงฟนั ใหผ้ ูส้ ูงอายุ ใหผ้ สู้ ูงอายนุ อนตะแคงพร้อมมีอา่ งหรอื ชามรูปไตรอง ถ้าวางไม่ได้ให้ใช้ผา้ ขนหนูรอซับนา้ ทต่ี าแหนง่ น้ัน ผชู้ ่วย เหลือหรอื ผดู้ แู ลอาจจะอยู่ทางด้านหลังหรอื อย่ดู า้ นข้าง หรอื ให้ผปู้ ่วยหนุนตัก

ลำดบั ขนั้ ตอนวธิ กี ำรแปรงฟั น 1) ใช้ Oral Swab หรอื ผา้ ก็อซ นาเศษอาหารก้อนใหญ่ออกกอ่ น 2) แปรงด้านนอก หรอื ด้านกระพุ้งแกม้ โดยใหค้ นไขก้ ดั ฟันไว้ แล้วแปรงด้านนอกใหค้ รบทกุ ซ่ี

ลำดบั ขน้ั ตอนวธิ กี ำรแปรงฟั น 3) แปรงดา้ นใน ซ่งึ มกั จะมีปัญหาวา่ ผู้สงู อายไุ ม่อ้าปาก ใหเ้ อามอื ลบู แก้มทง้ั 2 ข้าง โดยใชน้ ิว้ ลบู รมิ ฝีปาก ใหร้ ู้สึกผอ่ นคลายกล้ามเนือ้ แลว้ ค่อยๆ เอานว้ิ ลว้ งลงไปให้อา้ ปาก เริ่มจากแปรงฟนั หนา้ บน โดยวางแปรง ในแนวตั้ง แปรงฟันหลงั บน แลว้ แปรงฟันหนา้ ล่าง ฟนั หลงั ลา่ งเปน็ ตาแหน่งสุดท้าย 2. แปรงฟันหลงั บน 1. แปรงฟนั บน 4.แปรงฟนั หลังลา่ ง 3.แปรงฟันหน้าลา่ ง

ลำดบั ขนั้ ตอนวธิ กี ำรแปรงฟั น 4) คอยซบั น้าลายและเศษอาหารตลอดเวลา สาหรับผู้สงู อายทุ ม่ี ปี ญั หาอ่ืนๆ เช่น กลนื ลาบาก (dysphagia) ต้องมีที่ดูดน้าลายทบ่ี า้ น เพราะนา้ ทจ่ี ะใช้บ้วนปาก ต้องใสก่ ระบอกฉดี ยา (Syringe) ขนาด 10 ซีซี คอ่ ยๆ ฉดี น้าทีละนอ้ ย ระหวา่ งแปรง และตอ้ งใช้ท่ีดูดน้าลายตลอดเวลา เพื่อไม่ให้สาลกั ผู้สูงอายุสมองเสอื่ ม (dementia) บางคนอาจจะกดั เตะ ตี ตอ้ งใจเย็นๆ เวลาดแู ลผู้สงู อายุ กรณีผู้สงู อายชุ ่วยเหลือตวั เองไมไ่ ด้และไมร่ ้สู ึกตวั • ใช้ไม้กดลนิ้ เปดิ ช่องปากผู้สูงอายุ ใช้ปากคีบ คบี ผ้ากอ๊ ซ สาลี ทช่ี บุ น้าหมาดๆ เชด็ ฟนั ลน้ิ เหงอื ก กระพงุ้ แกม้ ใหท้ วั่ หรอื ใชน้ ้ิวพนั ผ้านุม่ ชุบนา้ หมาด เช็ดในปากให้ทวั่ ก็ได้ • ผดู้ แู ลควรจะสังเกตความผิดปกตอิ ่ืนๆ ในช่องปากผู้สงู อายุ ตรวจดใู นปากว่ามีรอยโรคลกั ษณะ อนื่ ๆ เชน่ ฝ้าขาว แผล เนือ้ งอกเปน็ กอ้ นที่ผิดปกติ เชอื้ ราหรือไม่ • ถา้ สงสัยใหป้ รกึ ษาเจ้าหนา้ ที่สาธารณสุข แพทย์หรอื ทันตบุคลากรเพ่ือทาการรกั ษาตอ่ ไป

ขอบคุณคะ่