ประวัติเมืองเดชอุดม

ประวัตเิ มอื งเดชอุดม พงศาวดารหัวเมืองมณฑลอีสานท่ีหม่อมอมร วงษ์วิจิตร (ม.ร.ว.ปฐม คเนจร) เรียบเรียงข้อมูลที่ เกี่ยวขอ้ งกบั เมืองเดชอดุ ม ดังนี้ ในระหว่างน้ันหลวงธิเบศร์ หลวงมหาดไทย และหลวงอภัย กรมการเมืองศรีสะเกษ ร้องไม่สมัคร ท่ีจะทาราชการกับพระยาวิเศษภักดี เจ้าเมืองศรีสะ เกษ จึงอพยพครอบครัวไปอยู่บ้านโดมใหญ่ ซึ่งเป็น พรมแดนระหว่างเมืองจาปาศักด์ิ เมืองอุบลราชธานี เมืองขุขันธ์ เมืองศรีสะเกษ ต่อกัน มีจานวนเลข ฉกรรจ์ ๖๐๖ คน สามะโนครัว ๒,๑๕๐ คน คร้ันวัน ปี มะเส็ง สัปตศก จุลศักราช ๑๒๐๗ (พ.ศ. ๒๓๘๘) พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลท่ี ๓ จึง ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ยกบ้านโดมใหญ่ขึ้นเป็น เมืองมีนามว่า “เมืองเดชอุดม” ต้ังหลวงธิเบศร์ เป็น “พระศรีสุระ” ครองเมือง (พระศรีสุระเป็น “ต้น ตระกูลศรีสรุ ะ” ในปจั จุบัน)

ประวัติเมืองเดชอุดม ให้หลวงมหาดไทย เป็น “หลวงปลัด” ให้หลวง อภัย เป็น “หลวงยกกระบัตร” รักษาราชการแขวง เมืองเดชอุดม ทิศเหนือตั้งแต่ลาห้วยเท้าสารฝ่ังใต้ ทิศ ตะวันตกต้ังแต่ลาห้วยเท้าสารไปถึงเชิงเขาเพียงลาน้า ซอง (ฤๅซอม) โอบตามเชิงเขาไปถึงโดมน้อย ทิศ ตะวันออกตั้งแต่ลาโดมน้อยฟากทิศตะวันตกไปจนถึง ลาน้ามูล การปกครองดาเนินตามระบอบอาญาส่ี ประกอบดว้ ย เจ้าเมือง อุปฮาด ราชบุตร และราชวงศ์ เมือ่ ยุบเมืองมาเปน็ อาเภอ จึงเทียบตาแหน่งคล้ายคลึง กัน ดังน้ี เจ้าเมืองเทียบได้กับนายอาเภอ อุปฮาด เทียบได้กับปลดั ขวา ราชวงศเ์ ทียบได้กับปลัดซ้าย และ ราชบตุ รเทียบไดก้ ับสมหุ บญั ชี

ประวตั ิเมอื งเดชอดุ ม ตอ่ มาพระศรีสรุ ะ เจ้าเมอื งเดชอุดมถึงแก่กรรม เม่ือจุลศักราช ๑๒๑๔ (พ.ศ. ๒๓๙๕) จึงโปรดเกล้าฯ ใหห้ ลวงปลัดเปน็ พระศรีสรุ ะ เจา้ เมืองเดชอุดมแทนใน ปตี อ่ มา ครั้นจุลศักราช ๑๒๑๙ (พ.ศ. ๒๔๐๐) พระศรีสุ ระ (หลวงปลดั ) ถงึ แก่กรรม จงึ โปรดเกล้าฯ ให้หลวง วิเศษ (สาร) ผู้ช่วย บุตรพระศรีสุระ (หลวงธิเบศร์) เป็นพระศรีสุระ ปกครองเมือง ให้ท้าวแพงเป็นหลวง ปลัด ให้ท้าวแสงบุตรพระศรีสุระ (สาร) เป็นหลวง ยกกระบตั ร .

ประวัตเิ มืองเดชอุดม ถึงจุลศักราช ๑๒๔๗ (พ.ศ. ๒๔๒๘) พระศรีสุ ระ (สาร) รับราชการอยู่ ๒๘ ปี ก็ได้ถึงแก่กรรม พระ ยามหาอามาตยาธิบดี (หรุน่ ) ข้าหลวงหัวเมืองลาวกาว ได้ให้หลวงพรหมภักดี (แสง) ยกกระบัตรบุตรพระศรี สุระ (สาร) เป็นผู้รักษาราชการเมืองเดชอุดม ให้ท้าว โทผู้น้องยกกระบัตร (แสง) เป็นว่าที่ปลัด ให้ท้าวภู บุตรท้าวฝ้ายเป็นว่าที่ยกกระบัตร ให้ท้าวทองปัญญาผู้ นอ้ งยกกระบัตร (แสง) เปน็ วา่ ท่ีผชู้ ว่ ย ครั้นจุลศักราช ๑๒๔๙ (พ.ศ. ๒๔๓๐) หลวง พรหมภักดี (แสง) ผู้รักษาราชการเมืองเดชอุดมและ กรมการ มีบอกวางเวรกระทรวงการต่างประเทศขอ ตั้งนายฮ้อยคานวน ชาติต้องสู้ (ตองสู้) คนในบังคับ อังกฤษเป็นนายกองคุมพวกกุลาต้องสู้

ประวตั เิ มอื งเดชอดุ ม มีตราโปรดเกล้าฯ ลงวันศุกร์แรม ๑๐ ค่า จุล ศักราช ๑๒๔๙ ว่าคนสัปเยกต์ (ต่างด้าว) มีหนังสือ เดินทางสาหรับตวั ไปมาค้าขายเพียงปีหนึ่ง หาได้ให้ไป ต้ังทาสวนไร่นาในแขวงเมืองน้ัน ๆ ไม่ ถ้าพ้นกาหนด แล้วต้องให้กลับหรือไปเปล่ียนหนังสือใหม่ จึงจะ กลับมาค้าขายในพระราชอาณาจักรต่อไปได้ ไม่ สมควรต้ังเปน็ นายกองให้ควบคมุ คนซง่ึ ต้องไป ๆ มาๆ ให้ผิดแบบธรรมเนียมราชการ แลให้ห้ามคนสัปเยกต์ ให้ตั้งแลซือ้ ทส่ี วนไรน่ าบา้ นเรือนให้ผิดสัญญาทางพระ ราชไมตรี ครั้นในปีต่อมา มีตราโปรดเกล้าฯ ไปยังหัว เมืองตะวันออก ว่าบรรดาที่ดินซ่ึงคนสัปเยกต์ซื้อ หรือมีท่ีต้ังบ้านเรือนเรือกสวนไร่นาอยู่นั้นจะเป็นสิทธิ์ ไมไ่ ด้ เพราะมไิ ด้แจ้งตอ่ กงสลุ ให้ขออนุญาตต่อรัฐบาล สยามให้ตกลงตามหนังสือสัญญา แลให้หัวเมืองท้ัง ปวงทาบัญชีท่ีดินซึ่งคนสัปเยกต์ได้มาโดยเหตุอย่างไร นั้นส่งมายงั กรงุ เทพมหานคร

ประวตั เิ มืองเดชอุดม เจ้าเมืองเดชอุดมน้ันมีตาแหน่งเป็น “พระศรีสุ ระ” ทุกคน พอถึงสมัยเปลี่ยนแปลงการปกครองเป็น ระบอบเทศาภิบาล รัตนโกสินทร์ศก ๑๒๖ (พ.ศ. ๒๔๕๐) เมืองเดชอุดมข้ึนกับมณฑลอีสาน มีพระสุร เดชอุตมมาภิรักษ์ (ทองปัญญา) เป็นผู้ว่าราชการ เมือง และในสมัยน้ีเองได้แบ่งเขตการปกครองเมือง เดชอดุ มออกเปน็ ๓ อาเภอ ประกอบดว้ ย ๑) อาเภอปจิมเดชอุดม ต้ังที่ว่าการที่บ้านเมือง เกา่ (บ้านเมอื งเกา่ ตาบลเมืองเดช อาเภอเดชอุดมใน ปจั จบุ ัน) ๒) อาเภอกลางเดชอุดม ต้ังที่ว่าการที่บ้าน กลาง (บ้านกลาง ตาบลกลาง อาเภอเดชอุดมใน ปจั จบุ ัน) ๓) อาเภออุทัยเดชอุดม ตั้งท่ีว่าการท่ีบ้านยาง ใหญ่ (บ้านยางใหญ่ ตาบลยาง อาเภอน้ายืนใน ปจั จบุ นั )

ประวัตเิ มอื งเดชอดุ ม ต่อมาในปีพุทธศักราช ๒๔๕๕ ให้ยุบเมืองเดช อุดม และอาเภอต่าง ๆ รวมเรียกว่า อาเภอเดชอุดม ขึ้นต่อจังหวัดศรีสะเกษ (ศรีสะเกษสมัยก่อนเป็น จังหวัดขุขันธ์) พึ่งโอนมาข้ึนกับจังหวัดอุบลราชธานี ในปีพุทธศักราช ๒๔๗๒ แรกเร่ิมที่ว่าการอาเภอเดช อุดมตั้งอยู่บ้านเมืองเก่า เป็นเมืองและอาเภอมา หลายปี บ้านเมืองเก่าเป็นพ้ืนที่ลุ่ม เวลาน้าโดมไหล ห ล า ก ม า จ า ก ท า ง เ ห นื อ จ ะ เ กิ ด น้ า ท่ ว ม บ้ า น เ รื อ น ประชาชนอยู่เสมอ และมักจะเกิดน้าท่วมกะทันหัน บ่อย ๆ บางครั้งประชาชนไม่รู้ตัว ในท่ีว่าการอาเภอ ต้องขนหนังสอื ราชการไปเก็บ ไวบ้ นขอ่ื

ประวตั เิ มอื งเดชอุดม พระยาศรีธรรมศกราช (ปิ่ว บุนนาค) สมุหเทศาภิบาล มณฑลอุบลราชธานี ได้รับเร่ืองน้าท่วมจากหนังสือ ราชการของเจ้าเมืองและนายอาเภอ และส่ังว่าควร จะย้ายท่ีว่าการอาเภอจากบ้านเมืองเก่าไปต้ังที่ใหม่ที่ น้าท่วมไมถ่ งึ นายอาเภอหลายคนได้พยายามไปต้ังที่ว่า การใหม่หลายแห่งแต่ไม่สาเร็จ เพราะประชาชนไม่ อยากย้ายจากที่เดิม จนกระท่ังในสมัยหลวงประชากร เกษม (เปย้ ส่งศรี) เปน็ นายอาเภอสมหุ เทศาภิบาล ได้ ส่ังการพยายามย้ายให้ได้ หลวงประชากรเกษมจึง ปรึกษาข้าราชการ ราษฎร พ่อค้า ประชาชนทั้งหลาย และมคี วามเห็นกนั ตรงเห็นว่า บริเวณ \"โนนขามป้อม\" เป็นท่ีสูงน้าท่าบริบูรณ์ เหมาะสมที่จะเป็นที่ว่าการ อาเภอ จึงได้ทาพิธีย้ายที่ว่าการอาเภอมาตั้งท่ีโนนขาม ปอ้ ม

ประวัตเิ มืองเดชอุดม ในวันท่ี ๑๐ มกราคม พ.ศ. ๒๔๖๔ เวลา ๑๐.๔๕ น. โดยมีขบวนแห่อัญเชิญพระบรมรูปพระบาท สมเด็จพระ มงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลท่ี ๖ ผู้ร่วมขบวนแห่มี ข้าราชการ พอ่ ค้า ประชาชน นกั เรยี น ประมาณ ๑๐๐ คน เศษ ขบวนถึงที่ว่าการอาเภอหลังใหม่ (อาคารชั่วคราว) เวลา ๑๑.๐๐ น. (อันเปน็ ท่ีต้งั ที่ว่าการอาเภอในปจั จบุ ัน)

ประวตั ิเมืองเดชอุดม การปกครองสว่ นภมู ิภาค อาเภอเดชอดุ มแบ่งพ้ืนที่การปกครองออกเป็น ๑๖ ตาบล ๒๔๐ หมบู่ า้ น ไดแ้ ก่ ๑. เมืองเดช (Mueang Det) ๓๑ หมบู่ ้าน ๒. นาสว่ ง (Na Suang) ๑๒ หมู่บ้าน ๓. นาเจรญิ (Na Charoen) ๑๑ หมู่บา้ น ๔. ทงุ่ เทงิ (Thung Thoeng) ๑๕ หมบู่ า้ น ๕. สมสะอาด (Som Sa-at) ๑๓ หมูบ่ ้าน ๖. กดุ ประทาย (Kut Prathai) ๒๑ หมบู่ ้าน ๗. ตบหู (Top Hu) ๒๒ หมู่บ้าน ๘. กลาง (Klang) ๑๘ หมบู่ า้ น ๙.แก้ง (Kaeng) ๑๑ หมบู่ ้าน ๑๐. ท่าโพธ์ศิ รี (Tha Pho Si) ๑๑ หมูบ่ ้าน ๑๑. บัวงาม (Bua Ngam) ๑๘ หม่บู า้ น

ประวตั เิ มืองเดชอดุ ม การปกครองสว่ นภมู ิภาค ๑๒. คาครง่ั (Kham Khrang) ๑๐ หมบู่ า้ น ๑๓. นากระแซง (Na Krasaeng) ๑๖ หมบู่ ้าน ๑๔. โพนงาม (Phon Ngam) ๑๓ หมบู่ ้าน ๑๕. ป่าโมง (Pa Mong) ๑๐ หมบู่ ้าน ๑๖. โนนสมบรู ณ์ (Non Sombun) ๙ หมู่บ้าน พระณฐั พงษ์ กิตฺติปญโฺ ญ (วงชาล)ี พระภานวุ ฒั น์ อภิชชฺ โว (ศรสี รุ ะ) เรยี บเรยี ง