การคลอดลูกในโคและการช่วยเหลือ

การคลอดลกู ในโค…………… …………..และการชวยเหลอื ผศ.ดร. ประพันธ เกษมสังข ภาควชิ าสตู ิศาสตร เธนุเวชวทิ ยา และวทิ ยาการสืบพนั ธุ คณะสตั วแพทยศาสตร มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร 2531 จดั ทาํ เอกสารอิเลก็ ทรอนกิ ส สาํ นักสงเสริมและฝก อบรม มหาวิทยาลยั เกษตรศาสตร สารบญั Öการคลอดลกู ในโคและการชวยเหลอื Öการคลอดงา ย หรอื คลอดตามปกติ -ข้ันตอนเตรียมตวั -ข้ันตอนการขบั เอาลูกโคออกมา -ขนั้ ตอนการขบั เอารกออก Öการคลอดยาก -สาเหตขุ องการคลอดยาก -การแกไขการคลอดยาก Öการคลอดยากเนอ่ื งจากทา ทางของลกู โคผิดปกติ ตลอดจนการแกไข

คํานํา การทาํ ปศสุ ัตวน น้ั เรามุง หวงั ใหสตั วท่เี ลย้ี งเพิม่ จาํ นวนมากข้ึน ขบวนการคลอดลูกจงึ มคี วาม สาํ คัญตอการเพิ่มปริมาณสัตวท ี่เล้ยี ง โคนับเปน สัตวเ ศรษฐกจิ ชนิดหนง่ึ ท่ผี ูเ ล้ยี งควรเอาใจใสด ูแลเมือ่ เวลาโคคลอดลูก เพราะถา การคลอดมปี ญ หาเชน คลอดยากและแมโคไมไดรบั การชว ยเหลอื ทถี่ กู ตอง แลว อาจมผี ลทาํ ใหล กู โคตาย หรือทง้ั แมแ ละลกู อาจจะตายได ซึ่งจะทาํ ใหเกดิ ความสญู เสยี แกผ เู ลี้ยงเปน อยางมาก ดังนนั้ ถาเราทราบและเขา ใจถงึ ขบวนการคลอดลกู ของแมโค ลกั ษณะทา ทางของลูกที่คลอด ออกมา จะทาํ ใหเราสามารถชว ยเหลอื ดูแลทงั้ แมแ ละลูกโคไดอยา งถกู ตอ ง โดยเฉพาะอยา งยง่ิ ในกรณที ี่ แมโ คมีปญ หาในการคลอด เราสามารถจะชวยชีวิตโคไดท ันทวงที เอกสารเผยแพรเ ลมน้ไี ดอ ธิบายและแสดงภาพขบวนการคลอดลูกของโค ตลอดจนปญหา อุปสรรคตางๆ ทอี่ าจพบในขณะทโ่ี คคลอดลกู และวธิ ีการแกไขไวอยา งชดั เจน หวังวาคงจะเปน ประโยชน ตอเกษตรกรผเู ล้ียงโคบา งไมมากกน็ อ ย แทนทจ่ี ะปลอยใหลูกโคและแมโ คตายไปตอหนา ตอ ตาทา น (ประพนั ธ เกษมสังข)

การคลอดลูกในโค และการชวยเหลอื การคลอดลูกในโค คือ การท่แี มโคขบั เอาลกู ออกมาจากมดลกู เม่อื ครบกาํ หนดของระยะการตง้ั ทอ ง (ประมาณ 280 วนั ) โดยท่ีลูกจะผานมาทางชอ งคลอดของแมโ ค การคลอดลกู ในโคมี 2 ลักษณะคือ 1. การคลอดลกู งาย หรือการคลอดตามปกติ การคลอดลูกแบบนี้เปน ไปตามธรรมชาติ แมโ คสามารถคลอดลูกออกมาเอง โดยไมตองบรับ การชวยเหลอื แตอ ยางใดเลย 2. การคลอกลูกยาก หรือคลอดลําบาก เปนการคลอดลูกที่เนินนานกวา ปกติ จนกระท่งั แมโคไมสามารถจะคลอดลกุ ออกมาไดเองตาม ธรรมชาติ จะตองไดรบั การชวยเหลอื การคลอดยากในโค มปี ระมาณรอ ยละ 5 มักจะพบในโคนมมาก กวา โคเน้อื และพบในโคสาวมากกวาโคทเี่ คยมลี ูกมาแลว 1. การคลอดลกู งาย หรอื การคลอดตามปกติ เมื่อโคต้งั ทองมาประมาณ 280 วัน กจ็ ะครบกาํ หนดคลอด ซึง่ การคลอดปกตจิ ะมี 3 ข้นั ตอน ดวยกนั คือ 1.1 ขน้ั ตอนการเตรยี มตวั แมโคจะแสดงอาการดงั น้ี คอื -กระวนกระวายอยไู มเปนสขุ เดินไปมา ยืนบาง นอนบา ง -ปส สาวะบอย ๆ ยกขาสูง -กนิ อาหารลดนอยลง -มีการเบงเปนชว ง ๆ ระยะเวลาหา งกนั -มถี งุ นาํ้ คราํ่ โผลออกมาแลวแตกออก ขัน้ ตอนนจี้ ะใชเวลาประมาณ 1-2 ชว่ั โมง 1.2 ข้ันตอนการขับเอาลูกโคออกมา เมือ่ ถงุ นาํ้ ครา่ํ โผลอ อกมาแลวประมาณ 10-20 นาทกี จ็ ะเหน็ สวนจมูกและหัวโผลตามออกมา แมโคจะเบงแรงขนึ้ ๆ จนหวั ของลูกโคโผลพ นชองคลอดออกมา และหลน ถึงพ้นื ภายใน 10-20 นาที ระยะนจ้ี ะใชเ วลาประมาณ 40-60 นาที 1.3 ขนั้ ตอนการขับเอารกออกมา หลังจากการคลอดลกู ออกมาแลว รกควรจะตามออกมาหรอื หลุดออกมาภายใน 6 ช่วั โมงหลัง คลอดเทา นั้น ถา หากเกนิ 12 ชว่ั โมงแลวยงั ไมอ อก แสดงวาเกิดรกคางอยใู นมดลกู ตอ งตามสตั วแพทย มาแกไขตอ ไป ทาคลอดลูกโค ก. ข. ค. ง. จ.

เริม่ กระวนกระวาย แสดงระยะเวลา แตละข้นั ของการคลอดลกู ในโค 1-2 ชั่วโมง รกหลดุ ออกมา ถุงนา้ํ คราํ่ โผล 24 ชั่งโมง 10-20 นาที ลูกหลน ถึงพ้นื 5-10 นาที ขาหนาโผล หวั โผลพน ออกจากชอ งคลอด 10-20 นาที จมูกโผล 5-10 นาที การคลอกลกู งายในโคน้ี ลูกโคมักจะอยใู นทาเอาขาหนาทั้งสองขางเหยียดโผลอ อกมาจากชอ ง คลอดแลง จึงถงึ สวนจมกู ปากและหัวกจ็ ะตามออกมา ลกู จะคลอดในทา พุง หลาวออกมา มบี างครงั้ ลูกโค อาจเอาสว นขาหลงั และกนออกมากอน ซง่ึ มักจะทาํ ใหเกิดการคลอดยากมากกวา

ทาคลอดปกติ เอาสวนขาหนา และ ทาคลอดปกติ เอาสวนขาหลงั และ สว นหวั ออกมากอ น สวนกน ออกมากอน (ทา นมี้ กั เกดิ การคลอดยากได) 2. การคลอกยาก ถาแมโ คคลอดลกู ไมไดตามกาํ หนด ตองรีบใหความชวยเหลือทนั ที มิฉะนน้ั แมโ คและลกู โคอาจ จะตาย ซง่ึ ถอื วา เปน การสูญเสยี ทางเศรษฐกิจของการเล้ียงปศุสตั วเปนอยางมาก คือแทนท่ีจะมจี าํ นวน โคเพิม่ มากขนึ้ กลบั ลดนอ ยลงไป ซ่งึ กวาจะไดลูกเพิม่ ขน้ึ ตัวหน่งึ ๆ จะตอ งใชเวลาเล้ยี งนานนับป 2.1 สาเหตุของการคลอดยาก การคลอดยากท่ีเกิดในโคมกั พบบอ ย ๆ มักจะมสี าเหตุใหญ ๆ อยู 2 ประการคอื 2.1.1 สาเหตุทีเ่ กดิ เนื่องจากแมโค (ลกู โคปกติ) ไดแ ก - ปากมดลกู เปดไมเตม็ ท่หี รอื ไมเปด - มดลกู พลกิ บดิ ตวั - ชอ งคลอดแคบเล็กผดิ ปกติ เนื่องจากแมโคอวนเกินไปหรือไมมบี าดแผลท่เี กดิ จากการคลอด ครั้งทีแ่ ลว ๆ มา - แมโ คมีสภาพออ นแอ เจบ็ ปวยเมื่อตอนใกลคลอด - แมโคไมม ีลมเบง มดลูกไมสามารถบีบตวั ได - มดลูกปลิ้นทะลกั ออกมา - ชองเชงิ กรานของแมโ คมีขนาดเลก็ กวา ปกติ

แมโ คที่เกิดมดลกู ปลิ้นทะลกั การเปด ของปากมดลกู ของโคในเวลาคลอดลูก ข. ปากมดลกู เปด ไมเต็มท่ี ก. ปากมดลกู ไมเ ปด ค. ปากมดลกู เปดไมเตม็ ที่ ง. ปากมดลกู เปดเต็มท่ี 2.1.2 สาเหตเุ นือ่ งมาจากการผิดปกติของลกู โค (แมโ คปกต)ิ ไดแก - ขนาดของลูกโคใหญก วา ปกติ - ลกู โคมลี ักษณะบวมนาํ้ - ลูกโคมรี ปู รา งผดิ ปกติ เชน หวั ลูกบาตร - ทา ทางของลกู โคในมดลูกผดิ ปกติ 2.2 การแกไขการคลอดยาก กอ นท่ีจะทาํ การแกไ ขชว ยเหลือการคลอกยากในโค เราจะตอ งตรวจใหท ราบเสียกอนวา มันมี สาเหตมุ าจากอะไรแน เม่อื ทราบแลวเราตองพิจารณาดูวาจะทาํ การแกไ ขดว ยวิธีใดทจ่ี ะไดผลดีทสี่ ุด ถา หากเราไมช าํ นาญ ไมสามารถชวยเหลอื แกไขไดรีบตามสตั วแพทยม าใหความชวยเหลอื ตอไป ถา ทาํ การ ชวยเหลอื ไดเร็วเทาใดชีวติ แมโ คและลกู โคกจ็ ะปลอดภยั มากข้นึ เทา นั้น

2.2.1 ขนั้ ตอนและวธิ กี ารชวยเหลอื คลอดยาก มีดงั น้คี อื วธิ ที ่ี 1 แกไ ขโดยการจดั ทาทางของลกู ใหมาอยูใ นทาคลอดท่ีปกติเสียกอ นดงั นี้ - โดยการดนั ลกู กลับเขา ไปขา งในมดลูก - แลวทาํ การหมนุ ตวั ลกู หรอื - โดยการกลบั ตัวลกู หรอื - เหยยี ดอวัยวะบางสาวนของลูกโคใหย ดื ออก จากนั้นจงึ คอยออกแรงดงึ ลูก โคใหเ ขามาอยูใ นชองคลอด แลว ปลอยใหแ มโ คเบง คลอดลูกออกมาเอง ถา ทาํ วิธีนแี้ ลวยงั ไมป ระสบผลสาํ เรจ็ ก็ตอ งใชว ิธีตอ ไป คอื วธิ ที ี่ 2 โดยใชเชือกหรือโซผูกขาหนาทั้งสองขา ง (ผกู ทลี ะขาง) แลว ออกแรงดึง ลูกใหอ อกมาตามจังหวะแรงเบงของแมโ ค (ใชค นชว ยดงึ ขางละ 1 คน) ถา ยังไมประสบผลสาํ เรจ็ อีกก็ทาํ วธิ ีอน่ื ตอ ไป คือ วธิ ที ี่ 3 ในกรณที เี่ ราตรวจพบวา ลกู โคยงั มชี ีวติ อยู เราควรทาํ การผา ทอ งเอาลูก ออก (ควรใหสัตวแพทยเปน ผูกระทาํ ) วธิ ที ี่ 4 ในกรณที ่ีตรวจพบวา ลกุ โคตายอยูในทอ งแลว เราแกไขโดยการใชเครื่อง มอื ชนิดพิเศษสอดเขาไปในมดลกู แลว ตดั ยอยเอาสว นของลูกอกมาทีละชน้ิ ๆ จนสามารถทีจ่ ะนาํ ลูกโค ออกมาได วธิ นี ้เี รยี กวา \"วิธตี ัดยอ ยลกู โค\" (ควรใหสตั วแพทยเปน ผกู ระทาํ ) 2.2.2 อปุ กรณที่จะใชในการชว ยเหลอื การคลอดยาก ในการชว ยเหลอื การคลอดยากในโค ควรจะเตรียมอุปกรณ ดงั ตอ ไปนี้คือ 1.) ถังนา้ํ สาํ หรับใสน า้ํ ยาฆา เชือ้ 1 ใบ 2.) ถงั นาํ้ ใสนา้ํ สะอาด ๆ ไวสาํ หรบั ลางมอื 3.) ถังนาํ้ ทบ่ี รรจนุ าํ้ ยาหลอลื่น เชน แปง เปย ก 4.) เชอื กหรือโซทีส่ ะอาด 5.) ในบางครงั้ จะตองแดยาชวยระงับความเจ็บปวด

การคลอดยากเน่อื งจากทาทางของลกู โคทผ่ี ิดปกติ ตลอดจนการแกไ ข ลูกโคอยูในทาขาหนา ซา ยงอพับ วธิ กี ารแกไข 1. เอาเชือกหรอื โซผ กู ขาหนาขา งขวาที่โผลอ อกมา 2. ดนั ลูกโคกลบั เขาไปขา งในมดลูก 3. เอามือลวงเขาไปขางในมดลูกชอนใตลางกีบของขา ซายแลว คอยเหยยี ดขาซา ยทงี่ อพับออกมา 4. ใชเ ชอื กหรือโซผ ูกขาซา ยทเี่ หยียดออกมา 5. ดงึ ลูกโคอก (ถาเปนขาหนา ขวางอพับกท็ าํ เชนเดียวกัน ถาหาก ขางอทั้งสองขา งกต็ อ งทาํ การแกไขทลี ะขาง) ทา ขาหนาทง้ั สองขา งหรอื ขา งเดยี วของลูกโคไขวอ ยูเหนือหวั วธิ ีการแกไ ข 1. เอาเชอื กหรือโซผูกขาท้ัง 2 ชา ง 2. ดันลกู โคกลับเขา ไปในมดลกู 3. จับขาหนา ใหม าอยูข า มแกม ท่ีละขา ง ๆ 4. คอย ๆ ดึงขาหนา ทั้งสองขาง ใหเขา มาในชอ งคลอด 5. ดึงลกู โคออก ทาหัวของลูกโคควาํ่ ลงตดิ หนา อก วิธีการแกไข 1. ใชเ ชอื กหรือโซค ลอ งผกู ขาหนา ทัง้ 2 ขา ง 2. พยายามดันตัวลูกโคใหก ลบั เขาไปในมดลกู 3. เอามือลวงเขาไปชอนใตค างของลูกโคแลว คอ ย ๆ ยกหวั ลูกโคข้นึ ใหเขา ไปอยูในชองคลอด 4. ดึงลูกออก ทาลกู โคคอพับขนึ้ ดานบน วิธีการแกไ ข 1. เอาเชือกหรอื โซผกู ขาหนาทง้ั สองขา งไว 2. พยายามดนั ตวั ลกู โคใหกลบั เขา ไปในมดลกู 3. พยายามเล่ือนคอใหกลับมาอยูทางดานขาง ของลาํ ตัวลูกโค 4. เอามือจับมราปากลูกโคแลวยือหัวท่ีอยูขางลาํ ตัวใหเขามาอยูในชองคลอดเหมือนกับในทา คลอดปกติ 5. ดึงลกู โคออก

หัวของลกู โคเอียงไปทางดานซา ย วิธีการแกไข 1. เอาเชือกหรอื โซผ ูกขาหนาท้ัง 2 ขางไว 2. ดนั ลกู โคกลบั เขา ไปในมดลูก 3. เอามอื ลว งเขา ไปจับปากลกู โคแลวคอย ๆ ขยบั ใหปากมาอยูระหวา งขาหนา ท้ัง 2 ขา ง 4. ดงึ ลกู โคออก ขาหนา ทง้ั สองขางงอพับอยใู นมดลกู และหวั ของลูกโคเอยี งไปทางดา นซา ยของลาํ ตวั วธิ ีการแกไ ข 1. พยายามจดั ใหหวั ของลูกโคอยูใ นทาปกติ 2. เอาเชือกหรือโซคลองทข่ี ากรรไกรลา งของลูกโค แลว ดึงไว 3. พยายามเหยียดขาลูกโคออกมาใหไดโดยทาํ ที ละขา ง 4. ดงึ ลูกโคออก วิธกี ารแกไ ขขาหนา และไหลงอพับ ก. เอาโซห รอื ข. เมื่อจบั ขอ ค. หรือใชม ือ ง. ในกรณีที่ จ. แลวจงึ ใช เชือกผูกขาท่ีโผล ท่ี ง อ ย ก ข้ึ น ไ ด ลวงเขาไปชอน หั ว ไ ห ล ง อ ติ ด มือเขา ไปจบั อ อ ก ม า แ ล ว ใ ช แลวก็เอาเชือก ใตกีบ แลว ดึง ต อ ง พ ย า ย า ม กระดกู ขาหนา เคร่ืองมือหรือใช หรือโซผูกขากับ ข า ใ ห เ ห ยี ย ด แกจากหัวไหล ใหเหยยี ดออก มื อ ดั น ลู ก โ ค ใ ห ขอขาหนา แลว ออก ใ ห ม า เ ป น ข า แลว แกไขตาม ก ลั บ เ ข า ไ ป ใ น ดึงขาหนาที่งอ ห น า ง อ เ สี ย วิธีขางตนที่ มดลูกพรอมกัน ใหเหยียดออก กอ น กลา ว ดังภาพ น้ันก็เอามือไปจับ มา ก-ข-ค. ตอไป ข อ ข า ห น า ที่ ง อ พบั อยูแลวยกขนึ้

ทาลูกโคเอากน (สวนทาย) ออกและขาหลงั ท้ังสองขางงอพบั วธิ ีการแกไข 1. พยายามเหยียดขาหลงั ของลูกโคออกมาทลี ะขา ง 2. ใชเ ชอื กหรือโซผูกคลอ งท่ขี าหลัง 3. ดึงลกู โคออก วิธีการแกไขลูกโคท่เี อากน ออก ข. เอามอื ดึงขาหลังใหง อ (ทาํ ทีละขา ง) และขาหลงั ทัง้ สองขา งงอพับอยู เอามือจับท่ปี ลายขาของลกู แลว ยกขึ้นพรอ มกบั ในมดลกู ดนั ใหห ัวกระดูกเบนออกขางนอก ง. เหยยี ดปลายขาทงี อใหย ดื ออกมากอน จ. ดงึ ปลายขาใหเ หยียดเขามาในชองคลอด (แลว ทาํ สลับอกี ขางหนงึ่ เชนเดียวกนั ) ก. พยายามดันกน ของลกู โค กลับเขา ไปในมดลูกให มากทีส่ ดุ ทา ลูกโคนอนหงายทอง เอาขาหลังออก วิธกี ารแกไข 1. พยายามหมนุ ตัวลูกโค ใหกลบั มาอยูในทานอน ควาํ่ 2. ใชโ ซห รือเชอื กผูกคลอ งขาหลังทั้งสองขาง 3. ดึงออก

วธิ กี ารหมนุ จัดทา ลูกโค ในกรณีท่ีลูกโคเอาขาหนาออก แตลูกโคอยูในทานอนหงายหรือนอน ตะแคงเราจัดใหลูกโคมาอยูในทานอน ควาํ่ แลวจึงคอยดงึ ลกู โคออก วิธกี ารจัด ทาตามรูปมดี งั น้ี รูป ก. เอามือทสี่ ะอาดลว งเขาไป ทางชองคลอดเขาไปจับท่ีหัวลูกโคดันลูก โคกลบั เขาไปในมดลกู พรอมกันนน้ั ก็ พยายามหมุนหวั ลกู โค ใหม าอยูในทา นอนตะแคงกอ น (ในรปู ข.) และนอน ควาํ่ (รปู ค.) ถาหากแมโคเจ็บปวดและ เบงมากเราควรฉีดยาชา เขาทโ่ี คนหาง ดวย เพ่ือลดการเบง และบรรเทาความ เจบ็ ปวดของแมโค ทา ลกู โคนอนขวางเอาขาท้งั 4ขา งออกมา วิธีการแกไ ข 1. เอาเชอื กหรอื โซผูกขาหนา ทง้ั สองขางไว 2. พยายามดันขาหลังทั้งสองขางกลับเขาไปใน มดลูก 3. ดึงขาหนาและสวนหัวของลูกโคใหกลับเขามา อยูในชอ งคลอด 4. ดึงเอลูกโคออกมา ลูกโคนอนขวางเอาสันหลงั ออก วธิ กี ารแกไ ข 1. ดันตวั ลกู โคกลบั เขา ไปในมดลกู 2. ดึงขาหลังของลูกโคใหเขามาอยูในชองเชิง กราน (ดึงทลี ะขา ง) 3. ใชเชือกหรือโซผูกคลองขาหลังท้ังสองขางแลว ดึงออก

วิธกี ารดงึ ลกู โคออกจากชอ งคลอด รปู ก. ใหใชเชือกหรือโซผ ูกคลองขา รูป ข. เมือ่ สวนนอกและทอ งของลกู โค ทั้งสองขางแลวคอย ๆ ดงึ ขาหนาท้ังสองขาง ผา นสวนปากชองคลอดออกมาแลว ผูท ่ที าํ เหยียดออกแลวดงึ ลกู โคออก โดยใชแ รงคนดึง หนาที่ชวยเหลือจะตองเอามือขวาชอนรองรับ เพยี ง 2 คน (ดึงขางละ 1 คน) ไมควรใช ตัวลูกแลวเอามือซานกดที่ปากชองคลอดไว เครือ่ งมอื อยางอน่ื ชวยดึง เพราะอาจจะทาํ ให กันไมใหมดลูกทะลักและไมใหกระแทกพ้ืนจน เกิดอันตรายตอ แมโ คได เชน ชอ งคลอดฉกี ไดร ับอันตรายได ขาด มดลูกปล้นิ ทะลัก แลผูทาํ หนาทค่ี อยแก ไขจะตองคอยดันที่ปากชองคลอดเอาไวปอง กนั มดลุกทะลกั ออกมา ในการชวยเหลือ โปรดคาํ นงึ ถึง 1. ความสามารถในการชว ยเหลอื ของตนเอง 2. ความสะอาดทกุ ดาน เมือ่ ทา นไมส ามารถจะชว ยเหลอื 3. ถา ชวยเหลอื การคลอดไดเรว็ เทาใด ชวี ติ แมและ แมโคคลอดลูกยากแลวโปรดนึกถึง ลกู โคจะปลอดภัยมากขึ้น 1. ปศุสตั วอาํ เภอ 2. เจา หนา ทผ่ี สมเทยี ม 3. ปศสุ ัตวจงั หวัด 4. โรงพยาบาลสตั ว หือคลนี คิ รกั ษาสตั วทุกแหง