คำ� ศัพทท์ ่ีเกยี่ วเนอ่ื งกบั งานพระราชพิธีพระบรมศพ พระบาทสมเดจ็ พระปรมินทรมหาภูมพิ ลอดุลยเดช พระภษู าโยง หมายถึง ผ้าท่ีโยงจากพระโกศพระบรมศพไปยังอาสน์สงฆ์โดยมีเสาบัว รองรับซ่ึงถือเป็นสายท่ี ๑ เพื่อไปเชื่อมกับพระภูษาโยงอีกหน่ึงส�ำรับ หรือสายที่ ๒ ซ่ึงวางอยู่บนพานทองสองชั้นต้นอาสน์สงฆ์ส�ำหรับทรงทอดผ้าไตรให้พระสงฆ์ สดบั ปกรณ์ สดับปกรณ์ เ ป ็ น ศั พ ท ์ ที่ ใ ช ้ กั บ พระบรมศพ พระศพ ส�ำหรับ บคุ คลโดยทว่ั ไปใชบ้ งั สกลุ แตห่ าก พิจารณาจากการเขียนค�ำน้ีทั้งใน ภาษาบาลี และภาษาสันสกฤต พบว่ามีความหมายคือ ปกรณ์ท้ัง ๗ หรือพระอภิธรรม ๗ คัมภีร์ ซ่ึงประกอบด้วย สังคณี วิภังค์ พระสงฆส์ ดบั ปกรณท์ ป่ี ะรำ� ธาตุกถา ปุคคลบัญญัติ กถาวัตถุ ณ พระลานพระทนี่ งั่ ดสุ ติ มหาปราสาท ในงานพระเมรุ ยมก และปัฏฐาน สมเด็จพระเจา้ ภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสดุ า สิรโิ สภาพณั ณวดี ดงั นน้ั ทง้ั บงั สกุ ลุ และสดบั ปกรณจ์ งึ มที ม่ี าตา่ งกนั กลา่ วคอื บงั สกุ ลุ เปน็ การ บ�ำเพ็ญกุศลด้วยการชักผ้าหรือทอดผ้าบังสุกุล ส่วนสดับปกรณ์ หมายถึงการสวด พระอภิธรรม ๗ คัมภีร์เพื่อแสดงความกตัญญูต่อผู้ล่วงลับ ซึ่งในงานพระราชพิธี พระพธิ ีธรรมจะสวดพระอภิธรรมท�ำนองหลวงซึง่ มี ๗ คมั ภรี ์ พระพธิ ีธรรม คือ ต�ำแหนง่ ของพระสงฆ์ท่ีมาสวดบทพระอภธิ รรมในท�ำนองเฉพาะ และ ได้รับพระราชทานนิตยภัตจากพระมหากษัตริย์ พระพิธีธรรมนั้นเกิดขึ้นในสมัยใด ไมม่ บี ันทึกไว้เป็นหลักฐานทีช่ ัดเจน หากวดั ทม่ี พี ระพธิ ีธรรมมาแต่เดมิ มที ง้ั สนิ้ ๙ วดั คือ วัดระฆังโฆสิตาราม วดั มหาธาตุยวุ ราชรังสฤษฎ์ิ วัดราชสทิ ธาราม วดั พระเชตพุ น วิมลมังคลาราม วัดราชบูรณะ วัดสระเกศ วัดโมลีโลกยาราม วัดหงส์รัตนาราม วดั อรณุ ราชวราราม ในรชั สมยั พระบาทสมเดจ็ พระนง่ั เกลา้ เจา้ อยหู่ วั ไดเ้ พม่ิ พระพธิ ธี รรม 51
คำ� ศัพทท์ ี่เกยี่ วเนื่องกับงานพระราชพิธพี ระบรมศพ พระบาทสมเดจ็ พระปรมินทรมหาภมู ิพลอดุลยเดช วดั สทุ ศั นเทพวรารามขนึ้ ใหม่ และเลกิ พระพธิ ธี รรมวดั โมลโี ลกยารามเปลยี่ นมาเปน็ วดั บวรนเิ วศวหิ าร ในรชั สมยั พระบาทสมเดจ็ พระจอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั จงึ มพี ระพธิ ธี รรม ๑๐ สำ� รบั ปจั จบุ นั วดั ทมี่ พี ระพธิ ธี รรม คอื วดั ระฆงั โฆสติ าราม วดั ประยรุ วงศาวาส วัดราชสิทธาราม วัดอนงคาราม วัดบวรนิเวศวิหาร วัดมหาธาตุยุวราชรังสฤษฎ์ิ วดั พระเชตพุ นวมิ ลมงั คลาราม วดั สระเกศ วดั สทุ ศั นเทพวราราม และวดั จกั รวรรดิ ราชาวาส ก�ำหนดการสวดพระอภิธรรมแตกต่างไปตามพระอิสริยยศ ดังในงาน พระบรมศพพระมหากษัตริย์ จะอาราธนา ๒ สำ� รบั ส�ำรับละ ๔ รปู ผลัดเปล่ียนกนั สวดพระอภธิ รรมตลอดเวลาท้ังกลางวันและกลางคืนมกี �ำหนด ๑๐๐ วัน ซ่งึ ทำ� นอง การสวดพระอภิธรรมจะมีทำ� นองเฉพาะ เรียกโดยรวมว่า ทำ� นองหลวง การสวดท�ำนองหลวงมี ๔ ท�ำนอง ไดแ้ ก่ ทำ� นองกะ แบง่ เปน็ กะเปิด เน้นการออกเสยี งค�ำสวดอยา่ งชดั เจน กะปิด เน้นการสวดเอือ้ นเสยี งยาว ท�ำนองเลือ่ น สวดเอือ้ นเสียงทำ� นองตดิ ต่อกันไม่ใหข้ าดตอน ท�ำนองลากซุง สวดออกเสยี งหนกั ทุกตัวอกั ษร โดยเออ้ื นเสยี งจากหนัก แล้วแผว่ ลงไปหาเบา ทำ� นองสรภัญญะ เน้นค�ำสวดชัดเจนและเออื้ นท�ำนองเสียงสูงต่ำ� พระพธิ ีธรรมสวดพระอภิธรรมในการพระราชพิธี บำ� เพญ็ พระราชกศุ ลพระบรมศพพระบาทสมเดจ็ พระปรมินทรมหาภูมพิ ลอดุลยเดช 52
คำ� ศพั ทท์ เ่ี ก่ยี วเน่ืองกับงานพระราชพธิ ีพระบรมศพ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมพิ ลอดลุ ยเดช การประโคมย�่ำยามในการพระราชพิธีบ�ำเพญ็ พระราชกศุ ลพระบรมศพ พระบาทสมเด็จพระปรมนิ ทรมหาภูมพิ ลอดลุ ยเดช การประโคมย�ำ่ ยาม เปน็ เครอื่ งประกอบพระอสิ รยิ ยศ ทงั้ ยงั เปน็ เครอื่ งบอกเวลาแกเ่ จา้ พนกั งาน ในการปฏิบัติงาน ซึ่งการประโคมน้ีอาจรับมาจากการย�่ำยามในวัฒนธรรมอินเดีย แต่โบราณโดยกระท�ำทุก ๓ ช่ัวโมง ส�ำหรับการประโคมย่�ำยามในงานพระบรมศพ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช เริ่มจากเวลา ๖ นาฬิกา จนถึง ๒๑ นาฬิกา โดยใช้วงเครื่องสูงซึ่งประกอบด้วยวงแตรสังข์ (เคร่ืองดนตรี ประกอบดว้ ย ปไ่ี ฉน กลองชนะ สงั ข์ แตรงอน และแตรฝรง่ั ) และวงปไ่ี ฉน กลองชนะ (เครื่องดนตรีประกอบด้วย ปี่ไฉน เปิงมาง และกลองชนะ) นอกจากนี้ การประโคมยำ�่ ยามในงานพระบรมศพพระมหากษตั รยิ ย์ งั ไดเ้ พมิ่ “กลองมโหระทกึ ” เข้ามาด้วย ส่วนวงปี่พาทย์นางหงส์ได้น�ำมาร่วมประโคมตั้งแต่ครั้งงานพระบรมศพ สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนีเป็นคราวแรกตามพระราชประสงค์ในสมเด็จ พระเทพรตั นราชสดุ าฯ สยามบรมราชกมุ ารี การประโคมยำ�่ ยามจะประโคมตามลำ� ดบั เรมิ่ จาก วงเครอ่ื งสงู คอื วงแตรสงั ข์ ประโคม “เพลงสำ� หรบั บท” ในขณะเดยี วกนั กลองมโหระทกึ เรม่ิ ประโคมดว้ ย (และ ประโคมตอ่ เนอื่ งจนจบการประโคมของวงเครอื่ งสงู ) ตอ่ ดว้ ยวงปไ่ี ฉน กลองชนะ ประโคม เพลง “พญาโศกลอยลม” โดยประโคมสลบั เชน่ นส้ี องครงั้ และวงแตรสงั ขจ์ ะประโคม สดุ ทา้ ยอกี ครง้ั หนงึ่ กอ่ นทวี่ งปพ่ี าทยน์ างหงสจ์ ะประโคม “เพลงเรอื่ งนางหงส”์ ไดแ้ ก่ เพลงพราหมณเ์ กบ็ หวั แหวน เพลงสาวสอดแหวน เพลงกระบอกทอง เพลงคแู่ มลงวนั ทอง และเพลงแมลงวนั ทอง เมอื่ บรรเลงจบตามลำ� ดบั ดงั กลา่ วนถ้ี อื วา่ เสรจ็ การประโคม ยำ�่ ยาม ๑ ครงั้ 53
คำ� ศพั ทท์ เ่ี กีย่ วเน่อื งกับงานพระราชพิธีพระบรมศพ พระบาทสมเดจ็ พระปรมินทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช วงปพี่ าทย์นางหงส์ เปน็ วงปพ่ี าทยท์ มี่ บี ทบาท สำ� คญั ในการประโคมประกอบพธิ ศี พ อยา่ งมแี บบแผนของไทยมาแตค่ ร้ัง โบราณ ก่อนที่ภายหลังจะหันมา นิยมใช้วงปี่พาทย์มอญ ซ่ึงวงปี่ พาทย์นางหงส์น้ีเป็นการน�ำวงปี่ พาทยส์ ามญั (เครอื่ งดนตรปี ระกอบ ดว้ ย ป่ีใน ระนาดเอก ฆอ้ งวงใหญ่ การบรรเลงของวงปี่พาทย์นางหงส์ ในการพระราชพธิ ีบ�ำเพ็ญพระราชกุศลพระบรมศพ ฉ่ิง ตะโพน กลองทัด) ประสมกับ พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู ิพลอดลุ ยเดช วงบัวลอย (เครื่องดนตรีประกอบด้วย ปี่ชวา กลองมลายู และเหม่ง) โดยลดทอน เครื่องดนตรีของวงปี่พาทย์สามัญคือ ปี่ใน ตะโพน และลดทอนเหม่งในวงบัวลอย ออก ส�ำหรับกลองทัดและกลองมลายูนั้นมีวิธีการใช้ดังน้ี กลองทัดจะใช้ประโคม ในงานพระราชพธิ ี กลองมลายูจะใช้ประโคมในงานสามัญชน ซ่งึ ในงานพระบรมศพ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภมู ิพลอดุลยเดช ใช้วงปพ่ี าทย์นางหงสเ์ ครื่องใหญ่ เครื่องดนตรปี ระกอบดว้ ย ปช่ี วา ระนาดเอก ระนาดเอกเหลก็ ระนาดทุ้ม ระนาดทุ้ม เหล็ก ฆ้องวงใหญ่ ฆ้องวงเลก็ ฉง่ิ และกลองทดั ท้ังนี้ ท่ีใช้ช่ือว่าวงปี่พาทย์นางหงส์น้ัน เนื่องจากเรียกตามชื่อหน้าทับที่ใช้ ตีประกอบเพลงชุดน้ีคือ หน้าทับนางหงส์ จึงเรียกชื่อวงและช่ือเพลงเรื่องน้ีว่า วงปี่ พาทยน์ างหงส์และเพลงเร่ืองนางหงส์ เครื่องสังเค็ด สังเค็ด มาจากค�ำว่า สังคตี แปลวา่ การสวด ดงั นั้นทซ่ี ่งึ พระสงฆข์ ึ้นไปนง่ั สวดได้ ๔ รูป จึงเรียกว่า เตียงสังคีตอันเดียวกับเตียงสวด หรือร้านสวดในการศพ เว้นแต่ท�ำให้ประณีตข้ึนมียอดดุจปราสาทก็มี ไม่มียอดก็มี ท้ังนี้เครื่องสังเค็ดอัน หมายถึงส่ิงของที่ใช้ในการท�ำบุญศพมีท่ีมาจากแต่เดิมนิยมน�ำสังเค็ดอันเป็นเตียง สวดของพระสงฆ์น้ันมาใส่ของหามเข้าขบวนแห่ศพ ต่อมาภายหลังของเหล่าน้ีไม่ได้ จดั ใส่ในสงั เคด็ แล้ว แต่ผู้คนยงั เรยี กของทำ� บญุ ในการศพวา่ เคร่อื งสงั เค็ดอยู่ ลักษณะของเคร่ืองสังเค็ดมีหลายชนิดตามแต่จะเห็นว่าสิ่งใดจ�ำเป็นแก่ พระสงฆ์ ครน้ั ถงึ รชั สมยั พระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลา้ เจา้ อยหู่ วั ทรงเปลยี่ นธรรมเนยี ม 54
ค�ำศพั ทท์ ่ีเกี่ยวเนอื่ งกับงานพระราชพิธีพระบรมศพ พระบาทสมเด็จพระปรมนิ ทรมหาภูมพิ ลอดุลยเดช การถวายเคร่ืองสังเค็ดโดยมงุ่ ประโยชน์แกส่ าธารณะ มากขน้ึ จ�ำแนกเปน็ ๓ ประเภท คอื ถวายพระภิกษุ มีพัดรอง หรือพัดสังเค็ด ย่าม ผ้ากราบ ถวายวัด มีธรรมาสน์ ตู้พระธรรม และ ให้ส�ำหรับโรงเรียน ไดแ้ ก่ เครือ่ งใชต้ ่าง ๆ ในปัจจุบันยงั คงยดึ ธรรมเนยี ม การถวายเคร่ืองสังเค็ดดังกล่าวอยู่ แต่ได้มีการถวาย หนงั สอื อนั เปน็ แหลง่ เกดิ ปญั ญาเพม่ิ เขา้ มา ดงั ในงาน ถวายพระเพลิงพระบรมศพสมเด็จพระนางเจ้าร�ำไพ พรรณี พระบรมราชนิ ใี นรชั กาลที่ ๗ ได้สรา้ งตู้สงั เคด็ บรรจุพระไตรปิฎกฉบับสยามรัฐซ่ึงเป็นพระไตรปิฎก ที่จัดพิมพ์ข้ึนในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้า เจา้ อยหู่ ัว ตู้สังเค็ดในงานพระเมรุ สมเด็จพระเจ้าภคินเี ธอ เจา้ ฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิรโิ สภาพณั ณวดี ตน้ กัลปพฤกษ์ เป็นต้นไม้ท่ีท�ำข้ึนเนื่องในการทิ้งทานในงานเมรุหลวง ซึ่งมีลูกมะนาวหรือ มะกรูดบรรจุเงินตราห้อยอยู่ตามก่ิงต่าง ๆ โดยมีเจ้าพนักงานโปรยลูกมะนาวหรือ ลูกมะกรูดดังกล่าวให้แก่ราษฎร ตามคติไตรภูมิ ต้นกัลปพฤกษ์น้ีเป็นต้นไม้ในอุตร กุรุทวีป และในสวรรค์ช้ันดาวดึงส์ เชื่อว่าต้นกัลพฤกษ์เป็นต้นไม้ที่ให้ผลตามความ ปรารถนาของผู้ขอ และเงินน้ันมีค่าเปรียบได้ด่ังสิ่งสารพัดนึก ผู้ได้รับจะเนรมิตสิ่งท่ี พึงประสงค์ได้ดั่งใจ ประดุจดังนึกขอเอาได้จากต้นกัลปพฤกษ์ ในพระราชพิธีถวาย พระเพลิงพระบรมศพ หรือพระราชทานเพลิงพระศพเจ้านายจึงมธี รรมเนียมการตัง้ ต้นกัลปพฤกษ์เพื่อให้งานพระเมรุมีความครบถ้วนตามคติไตรภูมิ อีกทั้งเพ่ือให้ทาน แก่ราษฎร เป็นการท�ำบุญอุทิศแก่เจ้านายพระองค์ท่ีล่วงลับ ถือเป็นทานมัยบริจาค ซงึ่ เป็นหนง่ึ ในบญุ กิริยาวัตถุ ๑๐ ท่ีบุคคลพึงปฏิบัติ การท�ำตน้ กัลปพฤกษ์ในงานพระราชพธิ ีพระบรมศพ และพระศพ ปรากฏ ในเอกสารประวัติศาสตร์มาต้ังแต่ครั้งกรุงศรีอยุธยาจนมาถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จ พระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ก่อนจะมีการยกเลิกการตั้งต้นกัลปพฤกษ์ในงานถวาย พระเพลงิ พระบรมศพพระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา้ เจา้ อยหู่ วั พรอ้ มกบั ธรรมเนยี ม โบราณอ่ืน ๆ เช่น การฉลองต่าง ๆ ได้แก่ ดอกไม้เพลิง การมหรสพ และการต้ัง โรงครัวเลี้ยง 55
ค�ำศพั ทท์ เ่ี กย่ี วเนอ่ื งกับงานพระราชพิธพี ระบรมศพ พระบาทสมเดจ็ พระปรมินทรมหาภมู พิ ลอดุลยเดช กรมศลิ ปากร กระทรวงวฒั นธรรม จัดพมิ พเ์ ผยแพร่ คร้งั ท่ี ๒ (แกไ้ ขเพิม่ เตมิ ) เดือนธนั วาคม ๒๕๕๙ จ�ำนวน ๓๐,๐๐๐ เล่ม เลขหมู่หนงั สือ ๔๙๕.๙๑๓ ISBN : 978-616-283-305-2 ทป่ี รึกษา นายวีระ โรจนพ์ จนรัตน ์ รฐั มนตรีวา่ การกระทรวงวฒั นธรรม นายอนนั ต์ ชโู ชติ อธบิ ดกี รมศลิ ปากร นายขจร มกุ มีคา่ รองอธบิ ดีกรมศลิ ปากร นางสาวเพลินพิศ กำ� ราญ พนกั งานส�ำนกั พระราชวงั พิเศษ คณะบรรณาธิการ นางสาวอรสรา สายบวั นายเอนก อาจมังกร นายธรี ะ แก้วประจนั ทร์ นางสาวอิสรีย์ ธรี เดช นายบัณฑิต ลิว่ ชัยชาญ นางสาวฉัตราภรน์ จนิ ดาเดช นายชญานนิ นุ้ยสนิ ธุ ์ นายภวู นารถ สังขเ์ งิน นางสาวรุ่งนภา สงวนศกั ด์ศิ ร ี นายทตั พล พูลสุวรรณ นางสาวกมลพรรณ บุญสุทธิ ์ นางสาวพลอยชมพู ยามะเพวนั ค้นคว้าเรยี บเรียง กลมุ่ จารีตประเพณี สำ� นกั วรรณกรรมและประวตั ิศาสตร์ กรมศลิ ปากร โทร. ๐ ๒๔๔๖ ๘๐๔๐-๔๕ ตอ่ ๓๐๐๓ ออกแบบและจดั พมิ พ์ บรษิ ัท สุวรรณภมู ิ เฮอริเทจ จ�ำกัด
Search
