คู่มือดูแลผู้สูงวัย ไม้เท้าช่วยมอง

คูม่ อื การดูแลผสู้ งู วัย: ไม้เทา้ ช่วยมอง พิมพค์ รง้ั ท่ี 1 กรกฎาคม 2559 จำ�นวนพิมพ์ 1,000 เลม่ • ผูเ้ ขียน ทปี่ รกึ ษา ผศ. ดร. พมิ พา ขจรธรรม นพ. บรรลุ ศิรพิ านิช พญ. วัชรา รว้ิ ไพบูลย์ ณชุ นาฎ โตะ๊ ดี พญ. ลดั ดา ด�ำ ริการเลิศ สพุ ิชชา สาไพรวัลย์ ผจู้ ดั การการสอ่ื สารสาธารณะ อรอนงค์ สงเจริญ เนาวรัตน์ ชุมยวง จนั จริ า เปี่ยมพูล ประสานงานวชิ าการ บรรณาธกิ ารจดั การ อปั สร จนิ ดาพงษ์ ณฏั ฐพรรณ เรืองศริ นิ สุ รณ์ แพรว เอีย่ มนอ้ ย บุศรนิ ทร์ นนั ทานุรักษ์สกุล บรรณาธิการ บงกช จฑู ะเตมีย์ ฐณฐ จินดานนท์ จุฑารัตน์ แสงทอง ผ้ชู ่วยบรรณาธิการ บุญชัย แซเ่ งยี้ ว สรุ กานต์ กติ ติพีรกร • w อr oอnกแgบdบe ปs iกg n ภาพปก กฤตนิ ธีรวิทยาอาจ ศลิ ปกรรม พรชนิตว์ วศิ ิษฐชยั ชาญ

ข้อมลู ทางบรรณานุกรมของสำ�นกั หอสมุดแหง่ ชาติ คู่มือการดแู ลผสู้ งู วัย: ไมเ้ ท้าช่วยมอง.-- นนทบุรี : สถาบนั วจิ ัยระบบสาธารณสขุ (สวรส.), 2559. 112 หน้า. -- (คู่มือการดแู ลผูส้ ูงวยั ). 1. ผ้สู งู อาย-ุ -สขุ ภาพและอนามัย. 2. ผู้สงู อาย-ุ -การดแู ล. I. พิมพา ขจรธรรม II. ชอื่ เรื่อง. 613.0438 ISBN 978-974-299-241-5 ดำ�เนินการโดย สถาบนั วจิ ัยระบบสาธารณสขุ (สวรส.) ร่วมกับ มูลนิธสิ ถาบนั วจิ ัยและพัฒนา ผู้สงู อายไุ ทย (มส.ผส.) สนับสนนุ โดย ส�ำ นักงานกองทนุ สนบั สนนุ การสร้างเสรมิ สขุ ภาพ (สสส.) จัดพิมพโ์ ดย บริษทั โอเพน่ เวิลดส์ พบั ลิชชง่ิ เฮาส์ จำ�กัด สถาบันวจิ ยั ระบบสาธารณสุข 88/39 อาคารสุขภาพแหง่ ชาติ ช้ัน 4 กระทรวงสาธารณสขุ ซ.6 ถ.ตวิ านนท์ 14 ต.ตลาดขวญั อ.เมอื ง จ.นนทบรุ ี 11000 โทรศัพท/์ โทรสาร 02-832-9200, 02-832-9201 http://www.hsri.or.th, http://www.healthyability.com, http://www.bluerollingdot.org ดาวน์โหลดหนงั สอื เล่มนีแ้ ละงานวจิ ยั อ่ืนๆ ของ สวรส. และเครอื ข่ายได้ที่ คลงั ข้อมูลและความรรู้ ะบบสุขภาพของ สวรส. และองค์กรเครอื ข่าย http://kb.hsri.or.th

สารบัญ 6 ค�ำนำ� 12 บทน�ำ 20 ผู้สูงอายุกบั ความบกพรอ่ ง ทางการเหน็ 24 จติ วทิ ยาของผู้สงู อายุ ทบ่ี กพรอ่ งทางการเหน็ และการดแู ลด้านจติ ใจ และสังคม 36 การเคล่ือนท่ี ภายในบา้ น

70 รจู้ กั ไมเ้ ท้า 80 การทำ� กจิ วัตร ประจ�ำวัน 84 จัดบา้ น ใหป้ ลอดภยั 106 บทสรปุ 110 เอกสารอ้างองิ

6 คูม่ อื การดแู ลผู้สงู วัย ค�ำนำ� 4 ภาวะความบกพร่องทางการเห็นหรือพิการ ทางการเหน็ เปน็ ภาวะทพี่ บไดบ้ อ่ ยในผสู้ งู อายุ โดยมสี าเหตุ จากการเปล่ียนแปลงหรือความเสื่อมที่เกิดขึ้นตามวัย หรอื จากโรคภยั ไขเ้ จบ็ เนอื่ งจาก “ตาและการมองเหน็ ” เปน็ ประสาทสัมผัสหลักท่ีใช้ในการด�ำเนินชีวิต เม่ืออวัยวะนี้ เสื่อมสภาพลงจนเกิดภาวะตาพร่ามัวกระท่ังมองไม่เห็น (ท่ีเรียกว่าตาเลือนรางหรือตาบอด) ย่อมท�ำให้เกิดความ ตระหนก ซึมเศร้า ท้อแท้หมดหวัง และเกิดความกลัว ไม่กล้าท�ำอะไรหรือออกไปไหน จนกลายเป็นคนที่สูญเสีย สมรรถภาพ ตกอยูใ่ นภาวะทต่ี ้องพง่ึ พิงผอู้ ืน่ ทักษะการท�ำความคุ้นเคยกับสภาพแวดล้อมและ การเคลอ่ื นไหว หรอื Orientation and Mobility (O&M) เปน็ ทักษะที่คิดค้นและพัฒนาโดยคนตาบอดและคนที่ท�ำงาน กับคนตาบอด เพ่ือให้คนตาบอดสามารถเดินทางไปไหน

ไม้เท้าชว่ ยมอง 7 มาไหนและท�ำกิจกรรมต่างๆ ไดด้ ว้ ยตนเอง ไมต่ อ้ งพง่ึ พา ผู้อ่ืน ทักษะดังกล่าวได้รับการยอมรับว่ามีความส�ำคัญ และจ�ำเป็นกับคนตาบอดมากท่ีสุด มีการน�ำทักษะน้ีมาใช้ ในประเทศไทยกว่าสองทศวรรษแล้ว และได้รับการ บรรจุเป็นส่วนหน่ึงของการฟื้นฟูสมรรถภาพคนพิการทาง การเห็น โดยภาครัฐต้องจัดให้มีบริการในเร่ืองน้ีตาม กฎหมาย ปัจจุบันประเทศไทยโดยการสนับสนุนจาก ส�ำนักงานหลักประกันสุขภาพแห่งชาติได้พัฒนาบุคลากร เพื่อเป็นครูฝึกทักษะ O&M และได้จัดบริการฝึกอบรม ทกั ษะน้ีใหก้ ับคนพกิ ารทางการเห็นทั่วประเทศ ผลจากการจัดบริการดังกล่าวพบว่า ผู้พิการ ทางการเห็นส่วนใหญ่เป็นกลุ่มผู้สูงอายุ อย่างไรก็ตาม หลงั จากทพ่ี วกเขาไดร้ บั การฝกึ และกลบั บา้ นไปแลว้ แตถ่ า้ ผู้ดูแลหรือคนในครอบครัวไม่เข้าใจ ไม่สนับสนุนหรือ กระตุ้นให้ผู้สูงอายุน�ำทักษะท่ีได้เรียนไปปฏิบัติในชีวิต ประจ�ำวนั ผู้สูงอายมุ กั จะละเลยไม่ปฏบิ ตั ิ จนในที่สดุ กก็ ลับ ไปตกอยู่ในภาวะพ่ึงพิงเช่นเดิม การตดิ ตามผลและพูดคุย กับผู้สูงอายุที่ได้รับการฝึกทักษะ O&M และผู้ดูแล ท�ำให้ เราได้เห็นปัญหาและการปฏิบัติจริงในพ้ืนที่ ดังน้ันจึงได้ จัดท�ำคู่มือนี้ให้ผู้ดูแลน�ำไปใช้ประโยชน์ในการทบทวน เพอื่ สนบั สนนุ และกระตนุ้ ใหผ้ สู้ งู อายใุ ชท้ กั ษะทไ่ี ดฝ้ กึ ฝนมา ในการด�ำเนนิ ชวี ติ ประจ�ำวนั นอกจากนน้ั คมู่ อื เลม่ นย้ี งั เพมิ่

8 คมู่ อื การดแู ลผสู้ ูงวยั เนื้อหาเรื่องการจัดสภาพแวดล้อมเพ่ือเอ้ือให้ผู้สูงอายุ ท่ีมีความบกพร่องทางการเห็นได้ใช้ชีวิตประจ�ำวันในบ้าน และชุมชนอย่างสะดวกปลอดภัย เพ่อื ใหผ้ ูส้ ูงอายทุ ่ีมีความ บกพร่องทางการเห็นหลุดพ้นจากภาวะพึ่งพิงหรือภาวะ ติดบ้าน ไม่เป็นภาระให้ลูกหลาน เป็นผู้สูงอายุท่ีมีคุณค่า มศี กั ด์ิศรี และมีความภาคภูมใิ จในตนเอง





ไมเ้ ท้าชว่ ยมอง คมู่ อื การดแู ลผู้สงู วัย

บทนำ�

ไมเ้ ท้าช่วยมอง 13 ร้จู ักทักษะ O&M ทักษะการท�ำความคุ้นเคยกับสภาพแวดล้อม และการเคล่ือนไหว (Orientation and Mobility) หรือเรียก ส้นั ๆ ว่า O&M เปน็ ทกั ษะทค่ี นทัว่ ไปมักเขา้ ใจว่าเปน็ เร่ือง ของคนตาบอดเท่าน้ัน และเรียกทักษะน้ีจนติดปากว่า “การเดนิ ไมเ้ ทา้ ” หรอื “การเดนิ ดว้ ยไมเ้ ทา้ ขาว” ทกั ษะนเ้ี ปน็ ทักษะที่ส�ำคัญและจ�ำเป็นที่สุดส�ำหรับคนท่ีบกพร่องหรือ พิการทางการเห็น ซึ่งมีท้ังคนที่ตาบอดและคนท่ีมองเห็น เลือนราง เพราะเป็นการฝึกให้คนที่มีความบกพร่องทาง การมองเหน็ น�ำประสาทสมั ผสั ตา่ งๆ ทเี่ หลอื อยมู่ าใชใ้ หเ้ ปน็ ประโยชน์ อยา่ งไรกต็ าม การฝกึ ใชไ้ มเ้ ทา้ เปน็ เพยี งกจิ กรรม ส่วนหน่ึงเท่าน้ัน การฝึกท่ีครบถ้วนต้องรวมไปถึงการ ฝึกฝนทักษะด้านต่างๆ ที่ส�ำคัญในชีวิตประจ�ำวันด้วย โดยมงุ่ หมายใหค้ นทม่ี คี วามบกพรอ่ งทางการเหน็ สามารถ

1 4 คูม่ อื การดูแลผสู้ งู วยั ด�ำเนินชีวิตประจ�ำวันและเดินทางไปในท่ีต่างๆ ได้ด้วย ตนเอง เพอื่ ใหท้ �ำกจิ กรรมในสังคมได้อย่างมปี ระสิทธภิ าพ และปลอดภยั ทักษะน้ปี ระกอบดว้ ยทักษะหลกั 2 ทักษะคือ (1) ทกั ษะการรบั รู้ คอื การรวู้ ่าเราอยูท่ ีไ่ หนและสภาพแวดลอ้ ม ท่ีเราอยู่เป็นอยา่ งไร (Orientation) และ (2) ทกั ษะการเดนิ ไปยงั สถานทเี่ ปา้ หมายไดอ้ ยา่ งปลอดภยั และมปี ระสทิ ธภิ าพ (Mobility) คือการไปถึงที่หมายในเวลาท่ีเหมาะสมและ ปลอดภัย โดยมีอุปกรณ์ท่จี �ำเป็นคอื “ไมเ้ ทา้ ” ซงึ่ อาจเปน็ “ไม้เท้าขาว” หรือไม้เท้าที่ท�ำข้ึนเองโดยใช้วัสดุพื้นบ้าน อย่างไมไ้ ผ่ก็ได้ ค�ำว่า “ไม้เท้าขาว” เป็นค�ำท่ีนิยมเรียกกันจนเป็น สากล โดยมีต้นตอจากช่างภาพชาวอังกฤษคนหน่ึงท่ีมา ตาบอดภายหลัง และทาสีไม้เท้าท่ีใช้เดินไปไหนมาไหน ในที่สาธารณะเพื่อให้คนอ่ืนสังเกตเห็นได้ง่ายข้ึน ต่อมา ในประเทศสหรัฐอเมริกาได้มีการเสนอแนวคิดการทา สขี าวบนไมเ้ ทา้ ทค่ี นตาบอดใชเ้ วลาเดนิ ไปไหนมาไหน เพอ่ื ให้ผู้อ่ืนโดยเฉพาะผู้ท่ีขับข่ียวดยานบนถนนสังเกตเห็น ได้ง่ายเวลาท่ีคนตาบอดต้องการข้ามถนน นี่คือท่ีมาของ การทาสีขาวบนไม้เท้า กระทั่งยอมรับกันว่า “ไม้เท้าขาว” เป็นสัญลักษณส์ ากลของคนตาบอด

ไม้เท้าชว่ ยมอง 15 ประโยชนข์ อง O&M เวลาท่ีคนเราต้องการเดินไปไหนมาไหน เราใช้ ประสาทสัมผัสหลักคือ “สายตา” ในการมองทางและ หลบหลกี สิ่งกดี ขวาง เพ่ือให้เดินไปยงั เปา้ หมายท่ตี ้องการ ไดอ้ ยา่ งปลอดภยั หากไปนอกสถานทเี่ รามกั ใชส้ ายตาจดจ�ำ จุดสังเกตเด่นๆ เพ่ือไม่ให้หลงทาง ส่ิงเหล่าน้ีเกิดขึ้นเอง โดยไม่ต้องฝึกหรือใช้ความพยายามใดๆ แต่หากดวงตา มีปัญหาจนท�ำให้ความสามารถในการมองเห็นลดลงมาก กระทงั่ อาจมองอะไรไมเ่ หน็ เลย ซงึ่ เรยี กวา่ “สายตาเลอื นราง” ไปจนถึง “ตาบอด” เรากต็ ้องใช้ประสาทสมั ผสั ดา้ นอน่ื แทน น่ันคือ ใช้การสัมผัสหรือใช้มือและแขนมาแทนการมอง เพ่ือให้รับรู้ได้ว่าเราอยู่ท่ีใด มีสิ่งใดกีดขวางเบื้องหน้า หรือไม่ เราจึงมักเห็นคนที่มองไม่เห็นย่ืนแขนกวัดแกว่ง ไปข้างหน้าเพื่อคล�ำทาง แต่แขนยาวพอจะสัมผัสได้แค่ สงิ่ กดี ขวางในระยะใกลๆ้ และกระชนั้ ชดิ เกนิ กวา่ จะหลบหลกี สิ่งกีดขวางได้ทัน อีกทั้งยังไม่ยาวพอจะสัมผัสส่ิงกีดขวาง ที่อยู่บนพื้น ดังนั้น ไม้เท้าจึงเป็นอุปกรณ์ที่คนตาบอด น�ำมาใช้แทนสายตาเพื่อให้รู้ถึงส่ิงกีดขวางเบ้ืองหน้า ดังมีคนตาบอดคนหน่ึงกล่าวไว้ว่า “น้ิวคือดวงตาของผม ส่วนดวงตาจะมองไปได้ไกลแค่ไหนก็ขึ้นอยู่กับไม้เท้า นนั่ เอง”

1 6 คมู่ อื การดแู ลผูส้ งู วัย ความจ�ำเปน็ ของ O&M คนท่ัวไปมักเข้าใจว่าหากเอาไม้เท้าให้คนตาบอด หรอื คนทมี่ องเหน็ เลอื นรางแลว้ เขากจ็ ะเดนิ ไปไหนมาไหน ได้เลยโดยไม่จ�ำเป็นต้องฝึกอะไร จึงไม่จ�ำเป็นต้องเรียน ทกั ษะ O&M ความเข้าใจนี้ถูกต้องเพียงบางส่วน จริงอยู่ที่คน ตาบอดหรือสายตาเลือนรางเดินไปไหนมาไหนได้โดยใช้ ไม้เท้าแกว่งไปมาเพื่อให้รู้ถึงสิ่งกีดขวางแม้จะไม่ได้รับ การฝกึ แตก่ ารเลอื กไมเ้ ทา้ ทเ่ี หมาะสมและฝกึ การใชไ้ มเ้ ทา้ อย่างถูกต้องนั้น ก็จะช่วยให้ใช้ไม้เท้าเดินไปไหนมาไหน ได้อย่างมีประสิทธิภาพและปลอดภัยยิ่งข้ึน และท่ีส�ำคัญ การฝึกอย่างถูกต้องจะช่วยให้คนท่ีตาบอดหรือสายตา เลือนรางท�ำกิจกรรมต่างๆ และเดินไปไหนมาไหนได้ด้วย ตัวเองโดยไม่ต้องพ่ึงพาผู้อ่ืน หรือหากจะพ่ึงพาก็พ่ึงพา น้อยท่ีสุด ช่วยสร้างความรู้สึกว่าตนเองยังมีคุณค่าอยู่ ไม่เป็นภาระให้ลูกหลานหรือคนในครอบครวั ตอ้ งคอยดูแล จะฝึกทักษะ O&M ดีไหม สังคมยังมีเจตคติและความเข้าใจบางอย่าง เกย่ี วกบั ผสู้ งู อายทุ ไี่ มถ่ กู ตอ้ ง ทง้ั ยงั มกั เหมารวมวา่ เมอื่ เปน็ ผู้สูงอายุแล้ว จะมีลักษณะความชอบและความไม่ชอบ เหมอื นกันทุกคน เช่น

ไม้เทา้ ช่วยมอง 17 • ผู้สูงอายเุ ปน็ คนชราภาพแลว้ ไมส่ ามารถท�ำประโยชน์ อะไรให้กบั สังคมได้ • ผสู้ งู อายไุ มค่ อ่ ยชอบเขา้ สงั คมหรอื ท�ำความรจู้ กั คนอน่ื แตจ่ ะชอบอยูใ่ นกลมุ่ คนทค่ี ้นุ เคยเทา่ นัน้ • ผสู้ งู อายไุ มช่ อบการเปลย่ี นแปลงหรอื เรยี นรอู้ ะไรใหมๆ่ • ผู้สูงอายุชอบความสงบ ไม่ค่อยสนใจส่ิงแวดล้อมหรือ ความเปน็ ไปในสังคม ความเช่ือเหล่านี้เป็นความเช่ือท่ีไม่ถูกต้อง ผู้สูง อายุยังต้องการความรู้สึกว่าตนน้ันมีคุณค่า ยังสามารถ ช่วยเหลือตนเองและท�ำอะไรๆ ได้เอง ท้ังยังอยากพบปะ สังสรรค์กับเพ่ือนบ้านและเพ่ือนฝูง ผู้สูงอายุไม่ต้องการ ตกอยูใ่ นภาวะพ่ึงพิง ซึง่ หมายความว่าตอ้ งพึง่ ผอู้ ืน่ ในการ ท�ำกิจวัตรประจ�ำวนั เช่น การรักษาสุขอนามัย การแตง่ ตัว การจดั การเรอ่ื งอาหาร หรอื ตอ้ งพงึ่ คนอนื่ ใหพ้ าไปนอกบา้ น ไมก่ ลา้ ออกไปไหนตามล�ำพงั ตอ้ งอยู่ในภาวะติดบ้าน การฝึกทักษะ O&M ให้กับผู้ท่ีมีความบกพร่อง ทางการเห็นทุกกลุ่มอายุรวมท้ังผู้สูงอายุ จึงมีความ จ�ำเป็นและได้รับการบรรจุให้เป็นสิทธิประการหน่ึงของ คนพิการ โดยถือเป็นส่วนหนึ่งของการฟื้นฟูสมรรถภาพ ผู้พิการทางการเห็น และเป็นบริการที่รัฐต้องจัดให้ตาม

1 8 คูม่ ือการดูแลผู้สงู วยั พระราชบัญญัติส่งเสริมและพัฒนาคุณภาพชีวิตคนพิการ พ.ศ. 2550 มาตรา 20 อย่างไรก็ตาม ผู้สูงอายุที่ได้รับการอบรมไปแล้ว หากไม่ได้รับการสนับสนุนหรือการกระตุ้นจากครอบครัว หรือผู้ดูแลก็มักขาดแรงจูงใจหรือไม่กระตือรือร้น ท�ำให้ ไมค่ อ่ ยน�ำสงิ่ ทไ่ี ดร้ บั การอบรมมาแลว้ ไปใชใ้ นชวี ติ ประจ�ำวนั ดังนั้น ชุดความรู้จากหนังสือเล่มน้ีจะช่วยให้ผู้ดูแลหรือ จิตอาสาในชุมชนได้ทบทวนการดูแลและให้ค�ำแนะน�ำแก่ ผู้สูงอายุ ผู้สูงอายุจะได้พึ่งพาตนเองให้มากท่ีสุด และมี ความรู้สึกว่าตนเองยังมีคุณค่า สามารถท�ำอะไรได้ด้วย ตนเอง ไมต่ ้องเป็นภาระลูกหลาน



1 ผ้สู งู อายกุ ับความบกพรอ่ ง ทางการเหน็

ไม้เท้าช่วยมอง 21 เมื่อเข้าสู่วัยสูงอายุร่างกายและจิตใจจะเปล่ียนไป หลายดา้ น การเปลย่ี นแปลงด้านหน่งึ ที่เกิดข้ึนในผูส้ งู อายุ คือความสามารถด้านการมองเห็นลดลง โรคท่ีมักเป็น สาเหตุให้เกิดความบกพร่องทางการเห็นและพบได้บ่อย ในผู้สงู อายุ ได้แก่ • ต้อกระจกอันเกิดจากเลนส์ตาขุ่นมัว ท�ำให้มองเห็น ภาพไดไ้ มช่ ดั จนอาจมองไมเ่ หน็ หากไมไ่ ดร้ บั การรกั ษา • ตอ้ หินอันเกิดจากแรงดนั ภายในลกู ตา โดยจะมองเหน็ ได้แค่เพียงบางส่วน จนอาจเดินชนสิ่งของหรือหกล้ม หรอื หากไม่รักษาอาจท�ำใหต้ าบอดได้ • โรคเบาหวาน (มกั เรยี กกนั วา่ เบาหวานขนึ้ ตา) จะท�ำลาย จอรับภาพภายในลูกตา ซ่ึงเป็นส่วนที่มีความไวต่อ แสงมาก ถา้ ไม่สามารถควบคุมเบาหวานได้ อาจท�ำให้ ตาฝา้ มวั มองเห็นไมช่ ัด และตาอาจเสียได้ • โรคความดันโลหติ สงู อาจท�ำลายจอรับภาพได้เช่นกนั

2 2 คู่มือการดูแลผสู้ งู วัย • การเสื่อมสภาพของเซลล์รับภาพท่ีจอประสาทตา อาจท�ำให้จอประสาทตาลอกบางส่วน ภาวะสายตาเลอื นรางและตาบอดแตกตา่ งกนั อยา่ งไร คนพิการหรือบุคคลท่ีบกพร่องทางการเห็น แบ่งเป็น 2 กลุ่ม คือคนตาบอดกับคนสายตาเลือนราง โดยพิจารณาจากความสามารถในการเหน็ ตามระยะตา่ งๆ และความกวา้ งของลานสายตา ซง่ึ ตรวจไดโ้ ดยใหผ้ ู้เขา้ รับ การตรวจมองที่แผ่นตัวอักษรหรือสัญลักษณ์ที่เรียกว่า “สเนลเลนชาร์ต” (Snellen chart) เพ่ือวัดความสามารถ ดา้ นการเหน็ ในระยะตา่ งๆ และใชเ้ ครอ่ื งตรวจวดั ลานสายตา เรานิยามคนตาบอดและคนสายตาเลือนรางได้ดงั นี้ คนตาบอด หมายถึงคนที่มองเห็นได้น้อยมาก หรือยังพอเห็นแสงได้บ้าง ไปจนถึงผู้ที่มองไม่เห็นเลย เม่ือการมองเห็นไม่มีประสิทธิภาพมากพอ จึงต้องใช้ ประสาทสมั ผสั อนื่ แทน นน่ั คือ การสัมผัส คนสายตาเลือนราง หมายถึงผู้ที่ยังพอมองเห็น ได้อยู่ โดยการมองเห็นที่บกพร่องจะส่งผลต่อการใช้ชีวิต ประจ�ำวนั ตา่ งกนั ตามความบกพรอ่ งทเ่ี กดิ ขน้ึ การมองเหน็ ของคนสายตาเลอื นรางอาจมไี ด้หลายลกั ษณะ ดังนี้ 1. ภาพมัวหรือบิดเบ้ียวตรงบริเวณจุดกลาง พบในผู้ท่ี จอประสาทตาเส่ือมหรือมีรูขาดแถวจุดศูนย์กลาง จอประสาทตา ผ้มู ีสายตาแบบน้จี ะมปี ัญหาในการอ่าน

ไมเ้ ท้าชว่ ยมอง 23 2. ภาพมัวท่ัวๆ ไป พบในผู้ที่เป็นโรคกระจกตาหรือโรค จอประสาทตาบางชนดิ 3. ลานสายตาแคบ ลักษณะการมองเห็นจะเหมือนมอง ผา่ นอโุ มงค์ พบไดใ้ นคนทเี่ ปน็ ตอ้ หนิ และผทู้ จี่ อประสาท ตาเสื่อมจากกรรมพันธุ์ ผู้มีสายตาแบบน้ีจะมีปัญหา ในการเดิน อาจเดินสะดุดหกล้มง่าย หากลานสายตา แคบกว่า 10 องศา จะมีปัญหาในการอ่านหนังสือ โดยอ่านไดช้ า้ ลงและตาล้าไดง้ ่าย 4. ลานสายตาเสียครึ่งซีก อาการนี้เกิดได้จากโรคทาง สมองหรือเส้นเลือดในตาตีบ ท�ำให้ภาพมัวคร่ึงบน หรือครงึ่ ล่างจนอา่ นหนงั สอื และเดนิ ไดล้ �ำบากมาก นอกจากปญั หาดา้ นรา่ งกายทเ่ี กดิ จากการมองเหน็ บกพร่องแล้ว ผู้สูงอายุยังมีปัญหาเรื่องความยืดหยุ่น กล้ามเน้ือลดลง อีกท้ังความสามารถที่ใช้ในการทรงตัว ก็ลดลงด้วย ท�ำให้ผู้สูงอายุเส่ียงท่ีจะหกล้มได้ง่ายกว่า คนในวัยอ่ืน ปัญหาเหล่าน้ีส่งผลกระทบต่อภาวะจิตใจ และการปรับตัวของผู้สูงอายุ ซ่ึงหากผู้ดูแลเข้าใจความ ต้องการทางจิตสังคมของผู้ท่ีบกพร่องทางการเห็น ก็จะ เอื้อให้ผู้สูงอายุปรับตัวรับกับภาวะบกพร่องทางการเห็น สามารถช่วยเหลือตนเองได้ และไม่รู้สึกว่าตนเองไม่มีค่า หรือเปน็ ภาระ

2 จิตวิทยาของผูส้ ูงอายุ ท่ีบกพรอ่ งทางการเหน็ และการดูแลดา้ นจิตใจและสังคม

ไม้เทา้ ช่วยมอง 25 ผู้ดูแลผู้สูงอายุที่มีความบกพร่องทางการเห็น ควรมคี วามรคู้ วามเขา้ ใจในเรอื่ งความบกพรอ่ งทางการเหน็ ซ่ึงอาจเป็นได้ทั้งตาบอด มองไม่เห็นเลย หรือเห็นแบบ เลอื นราง ทง้ั ยงั ตอ้ งเขา้ ใจจติ ใจและอารมณ์ ปญั หาอปุ สรรค ในการใชช้ วี ติ และการปรบั ตวั ของผสู้ งู อายุ รวมทง้ั รวู้ ธิ กี าร ดูแลจิตใจท่ีเหมาะสม หากผู้ดูแลเข้าใจความต้องการทาง จิตสังคมของผู้สูงอายุที่มีความบกพร่องทางการเห็น ก็จะเอื้อให้ผู้สูงอายุปรับตัวรับกับการมองเห็นที่ลดลงได้ และหนนุ เสรมิ ใหผ้ สู้ งู อายมุ คี วามรสู้ กึ ตอ่ ตนเองในทางบวก ไม่คิดไปวา่ ตนเองเปน็ ภาระของลูกหลาน บทนี้จะพูดถึงรายละเอียดเก่ียวกับประเด็นด้าน จิตสังคมของผู้สูงอายุที่มีความบกพร่องทางการเห็น ทงั้ ตาบอดและสายตาเลอื นราง ซงึ่ เปน็ กลมุ่ ทอ่ี าจไมป่ รากฏ อาการความบกพร่องให้เห็นอย่างเด่นชัดเท่าไรนัก โดยมี ประเด็นดา้ นจติ สงั คมท่ีนา่ สนใจดงั น้ี

2 6 คูม่ ือการดแู ลผู้สงู วัย จิตสังคมของผู้สูงอายทุ ีบ่ กพร่องทางการเหน็ เมอื่ ผสู้ งู อายสุ ญู เสยี การมองเหน็ กจ็ ะสง่ ผลกระทบ ไปถึงการด�ำรงชีวิตของตวั ผู้สงู อายุและครอบครัวในหลาย ด้าน โดยเฉพาะอย่างยิ่งด้านจิตสังคม ซึ่งนับรวมการ ปรับตัวต่อความสามารถทางการเห็นท่ีลดลงไปจนถึง ผลกระทบท่เี กดิ ขน้ึ ตามมา ผลกระทบจากการสญู เสียการ มองเหน็ มคี วามละเอียดอ่อนลึกซึง้ ซ่งึ บางครง้ั ตวั ผสู้ ูงอายุ เองและครอบครวั กอ็ าจยงั ไมเ่ ขา้ ใจดว้ ยซำ้� ไป พวกเขาอาจ แสดงอารมณแ์ ละพฤตกิ รรมหลากหลายรปู แบบ เชน่ แสดง ความโกรธ สับสน และวิตกกังวลอย่างมาก ไม่ยอมรับ ว่ามีความบกพร่อง ไม่ให้ความร่วมมือในการรักษาหรือ ฟื้นฟูสมรรถภาพ แสวงหาการรักษาแบบอ่ืนๆ ไปเร่ือยๆ โดยหวังว่าจะกลับมามองเห็นได้อีกคร้ัง หรือมีสภาวะ อารมณ์ซมึ เศร้าและทอ้ แท้ การชว่ ยผสู้ งู อายแุ ละครอบครวั ใหส้ ามารถปรบั ตวั รับมือกับความบกพร่องและผลกระทบท่ีเกิดข้ึนตามมา จะช่วยให้ผู้สูงอายุและผู้ดูแลเข้าใจลักษณะความบกพร่อง ทีเ่ กิดขน้ึ ยอมรบั สภาวะทเ่ี ปน็ อยู่ เขา้ มามสี ่วนร่วมในการ วางแผนการรักษาและฟื้นฟูสมรรถภาพ และให้ความ ร่วมมือกบั การฟ้ืนฟูสมรรถภาพตามที่วางไว้ เชน่ การฝกึ ทักษะการท�ำกิจวัตรประจ�ำวันและทักษะการเดินทางด้วย ไมเ้ ทา้ ขาว และน�ำทกั ษะเหลา่ นกี้ ลบั ไปใชใ้ นชวี ติ ประจ�ำวนั

ไม้เท้าช่วยมอง 27 ผลที่ได้คือผู้สูงอายุท่ีมีความบกพร่องทางการเห็น จะคอ่ ยๆ ปรบั ตัวตอ่ ความพกิ ารได้ และใช้ศกั ยภาพทีม่ ีอยู่ ไปเรียนรู้และฝึกฝนทักษะต่างๆ ท่ีจ�ำเป็นในการใช้ชีวิต ประจ�ำวัน การท�ำงาน และการด�ำรงชวี ิต การปรับตวั ทางจิตสังคมและการดูแล กระบวนการปรับตัวต่อภาวะความบกพร่องทาง การเห็นท่ีเกิดข้ึนกับผู้สูงอายุในภายหลังน้ัน แบ่งชัดๆ ได้เป็น 3 ระยะ ซ่ึงการดูแลทางจิตสังคมก็ต้องมีความ สอดคล้องกันตามตารางในหน้าถัดไป

ระยะท่ี รายละเอยี ดลกั ษณะอาการ การดแู ลทางจติ สังคมทเ่ี หมาะสม 2 8 ค่มู ือการดูแลผ้สู ูงวยั 1. ระยะก่อนเกิด ในระยะนี้ ผู้สูงอายุที่มีภาวะการ ในระยะนี้ ผู้สูงอายุที่มีความบกพร่องทางการเห็นจะยังไม่มี ผลกระทบ สูญเสียสายตาแบบค่อยเป็น ปฏิกิริยาทางอารมณ์ที่ชัดเจนและอาจมีอาการเหม่อลอย ค่อยไปจะยังไม่ตระหนักรู้ถึงผล ดังนั้นผู้ดูแลควรดูแลอย่างใกล้ชิด และระมัดระวังอุบัติเหตุ ท่ีจะเกิดข้ึนอย่างเต็มท่ี ส่วน จากการเดินและการเคลื่อนไหว ทัง้ ในบ้านและบรเิ วณบ้าน บุคคลที่สูญเสียการมองเห็น อ ย่ า ง ฉั บ พ ลั น ก็ ยั ง ไ ม่ รั บ รู้ ถึ ง ผลกระทบจากความรุนแรงและ ความถาวรของการสูญเสียการ มองเหน็ ท่ตี นเปน็ อยู่ 2. ระยะเกดิ ระยะน้ีเป็นระยะท่ีผู้สูงอายุเริ่ม ระยะนี้เป็นระยะสำ�คัญท่ีผู้ดูแลต้องทำ�ความเข้าใจ ผลกระทบ ตระหนักรู้ถึงสิ่งท่ีเกิดขึ้นแล้ว โดยการสังเกตอารมณ์และพฤติกรรม เช่น ผู้สูงอายุอาจ

และมักมีปฏิกิริยาทางอารมณ์ หงุดหงิด โกรธง่าย และวิตกกังวลในการใช้ชีวิต บางราย ไมเ้ ท้าชว่ ยมอง เช่น โกรธ สับสน และกังวล อาจเงียบซึม ไม่พูดจา ผู้ดูแลควรพูดคุยเป็นเพ่ือน บางรายไม่เช่ือว่าตนจะมองไม่ สว่ นเวลาท่ผี ู้สูงอายุหงดุ หงดิ หรือโกรธ พยายามอย่าโต้เถยี ง เห็นแล้ว จึงเสาะหาการรักษา ผู้ดูแลต้องพยายามอดทนและควบคุมอารมณ์ พยายาม แบบอื่นๆ ผู้สูงอายุบางราย ทำ�กิจกรรมในชีวิตประจำ�วันให้เหมือนปกติมากท่ีสุด กลัวการใช้ชีวิตเพราะช่วยเหลือ อย่าให้ผู้สูงอายุรู้สึกว่าตนเองเป็นภาระ และอาจปรับสภาพ ตนเองได้น้อยลง รู้สึกชีวิต แวดล้อมเล็กน้อยเพื่อความปลอดภัย เช่น เพิ่มแสงสว่าง ไม่ม่ันคง กลัวลูกหลานหรือ ในบ้าน จัดข้าวของให้เป็นระเบียบไม่เกะกะ และบอกให้ คู่สมรสทอดท้ิง คิดว่าตนเป็น ผู้สูงอายุรู้ว่าจะย้ายของ เพ่ือลดความหงุดหงิดของ ภาระคนอ่ืน รู้สึกว่าคุณค่าในตน ผู้สูงอายุ ในระยะน้ี หากสังเกตเห็นผู้สูงอายุมีอาการซึม ลดลง มีอารมณ์ซึมเศร้า รู้สึก ผู้ดูแลควรพูดคุยเพื่อให้กำ�ลังใจและเสริมความมั่นใจว่า อยากถอยหนจี ากสงั คม ไมอ่ ยาก จะดูแลผู้สูงอายุ ไม่ทอดท้ิง นอกจากน้ีอาจต้องระมัดระวัง พบปะผู้ใด บางรายอาจคิดสั้น เรื่องของมีคมหรืออันตรายต่างๆ ด้วย หากผู้สูงวัยมีอาการ ไม่อยากมีชวี ิตอยู่ต่อไป ซึมเศร้ามาก เช่น ร้องไห้บ่อย กินไม่ได้ นอนไม่หลับ หรือ บ่นอยากตาย ควรรีบปรึกษาแพทย์ท่ีโรงพยาบาลใกล้บ้าน 29

ระยะท่ี รายละเอยี ดลกั ษณะอาการ การดแู ลทางจิตสงั คมทเ่ี หมาะสม 3 0 ค่มู ือการดูแลผ้สู ูงวยั 3. ระยะเรยี นรู้ เป็นระยะท่ีแสดงให้เห็นถึงการ ในระยะน้ีผู้สูงอายุจะเร่ิมปรับตัวได้แล้ว และพร้อมจะเรียนรู้ ที่จะใชช้ ีวติ อยู่กับ ยอมรับความบกพร่องท่ีตนเป็น ทักษะใหม่ๆ ที่จำ�เป็นต่อการใช้ชีวิต ผู้ดูแลควรติดต่อ ความบกพรอ่ ง อยู่และความถาวรของสภาวะ ประสานงานเพ่ือให้ผู้สูงอายุได้เรียนรู้ทักษะการทำ�กิจวัตร ทางการเหน็ ดังกล่าว ในระยะนี้ผู้สูงอายุจะ ประจำ�วัน ทักษะการเดินทางด้วยไม้เท้าขาว และพา เรียนรู้วิธีปรับตัวรับกับความ ผสู้ ูงอายุไปรว่ มกจิ กรรมทางสังคมบา้ ง เพ่อื จะไดพ้ บปะผู้คน บกพร่องและการทำ�กิจกรรม และไม่เหงา หากผู้สูงอายุยังมีศักยภาพในการทำ�งานหรือ ตา่ งๆ ใหส้ �ำ เรจ็ ดว้ ยตนเอง อกี ทงั้ ชว่ ยเหลอื งานได้ ผดู้ แู ลควรใหผ้ สู้ งู อายไุ ดม้ สี ว่ นรว่ ม ทง้ั นเี้ พอื่ มองว่าอนาคตเป็นสิ่งท้าทาย สง่ เสรมิ ใหร้ สู้ ึกวา่ ตนเองมคี ุณค่า ทต่ี อ้ งเอาชนะใหไ้ ด้

ไมเ้ ทา้ ชว่ ยมอง 31 รปู แบบการปรบั ตวั ของผสู้ งู อายทุ มี่ คี วามบกพรอ่ ง ทางการเห็นจะแตกต่างกันไปบ้าง แต่ละบุคคลจะใช้เวลา ในการปรับตัวต่อความบกพร่องไม่เท่ากัน ท้ังน้ีข้ึนอยู่กับ ลักษณะบุคลิกภาพ ความยืดหยุ่นทางอารมณ์ การดูแล เอาใจใส่จากครอบครัว การฝึกฝนทักษะท่ีจ�ำเป็นในการ ใช้ชีวิตประจ�ำวันและการเดินทาง รวมถึงความช่วยเหลือ เกื้อกูลทางเศรษฐกิจ ในตอนแรกผู้สูงอายุบางรายยัง ปรับตัวไม่ได้ รู้สึกเศร้า คิดว่าตนเป็นภาระของลูกหลาน บางรายเคยคิดส้ัน แต่ต่อมาก็ปรับตัวได้เพราะครอบครัว ให้ก�ำลังใจ ให้การดูแลเป็นอย่างดี บางรายใช้หลักธรรม ทางศาสนามาช่วย บางรายปรับตัวได้เพราะมีโอกาสฝึก ทักษะท่ีจ�ำเป็นในการใช้ชีวิตประจ�ำวันและฝึกทักษะการ เดนิ ทางดว้ ยไมเ้ ทา้ ขาว การไดท้ �ำกจิ กรรมทางสงั คมและได้ พบปะเพอื่ นใหมท่ ม่ี คี วามบกพรอ่ งทางการเหน็ เหมอื นๆ กนั ก็มีส่วนช่วยให้ไม่ร้สู กึ โดดเดี่ยว จติ ใจและการปรบั ตวั ของผสู้ งู อายทุ มี่ สี ายตาเลอื นราง ประเด็นด้านจิตใจและการปรับตัวของผู้สูงอายุ ท่ีมีสายตาเลือนรางอาจต่างจากการปรับตัวต่อภาวะ ตาบอดสนทิ โดยสรปุ เป็นประเด็นสนั้ ๆ ไดด้ งั นี้

3 2 คูม่ อื การดแู ลผ้สู ูงวยั 1. ลักษณะดวงตาและสภาพการเห็นของผู้สูงอายุท่ีมี สายตาเลือนรางมีความหลากหลายและส่งผลต่อการ มองเห็นต่างกัน ผู้สูงอายุที่มีสายตาเลือนรางจะใช้ การเหน็ ทม่ี อี ยไู่ ดอ้ ยา่ งมปี ระสทิ ธภิ าพสงู สดุ หรอื ไมน่ นั้ ข้ึนอยู่กับสภาพของดวงตาและปัจจัยด้านสิ่งแวดล้อม เช่น ตัวอักษรมีขนาดใหญ่และเห็นได้ชัด แสงสว่าง เพยี งพอ การใชส้ ตี ดั กนั เชน่ สขี าวกบั ด�ำ การมีภาพ และพื้นที่ชัดเจน เช่น พื้นสีน้�ำเงินเข้ม ตัวอักษร สเี หลือง 2. บริเวณท่ีดวงตาสูญเสียการมองเห็นจะส่งผลต่อภาพ ที่เห็นต่างกันไป เช่น หากสูญเสียการเห็นบริเวณ รอบนอก กอ็ าจมองเหน็ วตั ถทุ ว่ี างอยอู่ กี ดา้ นของหอ้ งได้ แตอ่ าจเดนิ สะดดุ สง่ิ ของบนพนื้ สว่ นผสู้ งู อายทุ มี่ สี ายตา เลือนรางประเภทที่ความคมชัดของการเห็นผันแปร ข้ึนๆ ลงๆ ก็อาจจะมองไม่เห็นบางส่ิงที่ก่อนหน้าน้ัน เคยมองเห็น จากความล�ำบากในการเห็น คนสายตา เลอื นรางอาจจ�ำตอ้ งพฒั นาหรอื เปลยี่ นแปลงพฤตกิ รรม บางอย่างเพื่อชดเชยความล�ำบากในการเห็นหรือเพ่ือ ใหม้ องเหน็ ไดช้ ดั ขนึ้ เชน่ การหรตี่ ามอง การเอยี งศรี ษะ มองการท�ำอะไรชา้ ๆซำ�้ ๆการท�ำอะไรเปน็ ล�ำดบั ขน้ั หรอื การใชอ้ ปุ กรณเ์ ครอื่ งชว่ ยสายตาตา่ งๆ เชน่ แวน่ ขยาย และกลอ้ งสอ่ งทางไกล

ไมเ้ ทา้ ช่วยมอง 33 3. ผู้สูงอายุที่มีสายตาเลือนรางบางรายอาจแสดงอาการ เหมอื นคนตาบอดเมอื่ ตอ้ งเดนิ ทางไปในทตี่ า่ งๆ เพราะ มองเห็นส่ิงต่างๆ ได้น้อยมากหรือมีลานสายตาแคบ บางคร้ังคนทั่วไปอาจไม่เข้าใจ คิดไปว่าผู้สูงอายุที่มี สายตาเลือนรางแกล้งแสดงอาการเพื่อเรียกร้องความ สนใจ ท�ำให้ผู้สูงอายุท่ีมีสายตาเลือนรางบางราย ปรบั ตวั ไดล้ �ำบาก และอาจกอ่ ใหเ้ กดิ ปญั หาทางจติ ใจท่ี รนุ แรงซึง่ ต่างไปจากผสู้ ูงอายุท่ีตาบอดสนทิ 4. อาการสายตาเลือนรางบางกรณีอาจไม่ปรากฏความ ผิดปกติของดวงตาให้เห็นภายนอก ดังนั้นคนทั่วไป อาจคิดว่าผู้สูงอายุท่ีมีสายตาเลือนรางน้ันเป็นคน สายตาปกติ และสามารถมองเหน็ หรอื ท�ำสิง่ ต่างๆ ได้ เหมอื นคนทั่วไป ปัญหาตอ่ มาท่มี ักจะพบคือ ผสู้ ูงอายุ ท่ีมีสายตาเลือนรางจะอธิบายสภาวะการเห็นของตน ให้คนอื่นเข้าใจได้ยาก ดังนั้นผู้สูงอายุท่ีมีสายตา เลือนรางเองก็ต้องเรียนรู้วิธีการสื่อสารเพื่อให้คนอ่ืน เข้าใจสภาวะดังกล่าว รวมถึงสิ่งท่ีตนท�ำได้ ส่ิงที่ท�ำ ไม่ได้ และสงิ่ ท่ตี อ้ งการความสนบั สนนุ ช่วยเหลือ เช่น เดนิ ทางในสถานทห่ี รอื บา้ นทเี่ คยเดนิ เปน็ ประจ�ำไดเ้ อง แต่ต้องการคนน�ำทางหากต้องออกนอกสถานที่และ เป็นที่ที่ไม่คุ้นเคย หรือเป็นเวลาพลบค่�ำ ผู้สูงอายุ ท่ีมีสายตาเลือนรางต้องบอกว่าตนต้องการอุปกรณ์

3 4 คมู่ ือการดูแลผสู้ งู วยั หรือส่ือกลางอะไรเพ่ือช่วยหรือทดแทนการมองเห็น เช่น ต้องการเอกสารอิเล็กทรอนิกส์หรือเอกสารที่ ขยายขนาดตัวอักษรให้เหมาะสมกับการเห็นของตน นอกจากนคี้ นทใี่ กลช้ ดิ กบั ผสู้ งู อายทุ ม่ี สี ายตาเลอื นราง เช่น คนในครอบครัว ผู้ดูแล เพ่ือนสนิท ครู ก็เป็น สว่ นส�ำคญั ในการใหข้ อ้ มลู หรอื ใหก้ ารช่วยเหลือ โดยสรุป การที่ผู้ดูแลเข้าใจการปรับตัวต่อความ พกิ ารทางการเหน็ เหลา่ นี้ จะชว่ ยใหผ้ ดู้ แู ลเขา้ ใจวา่ ผสู้ งู อายุ ท่ีตนดูแลปรับตัวต่อความพิการได้ถึงระยะไหนแล้ว เพื่อ จะได้สนับสนุนหรือเสริมพลังให้คนพิการ รวมทั้งช่วย แสวงหาศกั ยภาพและทรพั ยากรตา่ งๆ ของคนพกิ ารมาใช้ จนพวกเขาสามารถปรับตัวไดใ้ นทส่ี ดุ



3 การเคลือ่ นที่ ภายในบา้ น

ไม้เทา้ ช่วยมอง 37 ในวยั ทสี่ งู ขน้ึ บางคนอาจมสี ายตาพรา่ มวั เลอื นราง บางคนอาจมองไม่เห็นเลยหรือท่ีเรียกว่าตาบอด โดยอาจ เกิดได้จากหลายสาเหตุ เช่น ต้อกระจกท�ำให้เลนส์ขุ่นมัว และมองเห็นภาพไม่ชัด เบาหวานข้ึนตา การเส่ือมสภาพ ของเซลล์รับภาพที่จอประสาทตา ท�ำให้จอประสาทตา บางส่วนอาจลอกได้ หรือกรรมพันธุ์ที่ท�ำให้ความสามารถ ในการมองเห็นเส่ือมลงเร่ือยๆ จนท�ำให้เกิดภาวะสายตา เลอื นราง และความยดื หยนุ่ ของกลา้ มเนอื้ ตาทล่ี ดลง ท�ำให้ ความสามารถในการปรับสายตาลดลงเมื่อสภาพแสง เปลย่ี นไป ความบกพร่องทางการเห็นอาจส่งผลต่อการ ทรงตัวของผู้สูงอายุ แต่ไม่ว่าจะมองไม่ค่อยเห็นหรือมอง ไม่เห็นเลย ผู้สูงอายุก็ยังต้องการช่วยเหลือตนเอง เดินไปมาในบา้ น หรอื ท�ำอะไรด้วยตนเองอยู่ ดงั นน้ั ผ้ดู แู ล

3 8 คมู่ ือการดูแลผู้สงู วยั ควรมีความรู้ความเข้าใจในวิธีปฏิบัติเพื่อให้ผู้สูงอายุ ท�ำกจิ กรรมตา่ งๆ ในบ้านได้อยา่ งปลอดภัย ผู้สูงอายุท่ีมีความบกพร่องทางการเห็นสามารถ เดินเหินในบ้านโดยไม่ใช้ไม้เท้าขาวได้ 2 วิธี คือการเดิน ดว้ ยตนเองและการเดนิ กบั ผนู้ �ำทาง ในบทนจ้ี ะกลา่ วถงึ แนว ปฏิบัติที่ผู้ดูแลควรใช้เพื่อช่วยผู้สูงอายุที่มีความบกพร่อง ทางการเห็นให้เดนิ ในบ้านไดอ้ ย่างปลอดภัย 1. การเดนิ ดว้ ยตนเอง ผู้สูงอายุท่ีไม่มีปัญหาเร่ืองการทรงตัวจะสามารถ เดนิ ไปมาในบา้ นไดด้ ว้ ยตนเอง ซงึ่ หลงั จากผสู้ งู อายไุ ดผ้ า่ น การฝึกอบรมทักษะ O&M แล้ว ผู้ดูแลอาจสังเกตท่าทาง และพฤตกิ รรมของผสู้ ูงอายุให้เป็นไปตามภาพตอ่ ไปน้ี

ไม้เท้าช่วยมอง 39 การใช้หลังมือแตะสัมผสั ผนงั ข้อควรระวัง 1. ผู้ดูแลควรจัดบ้านไม่ให้มีสิ่งกีดขวางตลอดแนวผนัง ที่เป็นทางเดินของผู้สูงอายุ เพราะจะท�ำให้เดินชน สะดุดลม้ และเดนิ ตามแนวผนังไม่ได้ 2. ผ้ดู แู ลควรแจง้ สมาชกิ ในบา้ นให้ระวังการเปดิ ปดิ ประตู บ้าน เพราะหากเปิดค้างไว้ผู้สูงอายุจะเดินชนขอบ ประตูได้ และเมื่อจะเปิดประตูแบบผลักเข้าไปข้างใน บา้ นหรอื ขา้ งในหอ้ งกค็ วรสง่ เสยี งเตอื นดว้ ย ไมอ่ ยา่ งนน้ั อาจกระแทกผูส้ ูงอายทุ ่ีเดนิ อยู่ใกลป้ ระตูบานนน้ั หมายเหตุ: หากผนังไม่เรียบหรือมีพื้นผิวขรุขระจนท�ำให้ ไม่สามารถใชห้ ลังมอื ลากไปกบั ผนงั ได้ อาจใช้หลังมอื แตะ ผนังไปตามแนวแล้วยกออกเปน็ ระยะแทน

40 ค่มู อื การดแู ลผสู้ ูงวยั การใช้แขนป้องกนั ตนเอง การป้องกันส่วนบน: ท่าน้ีช่วยป้องกันไม่ให้ผู้สูงอายุได้รับ บาดเจบ็ บรเิ วณล�ำตวั ซง่ึ อาจเกดิ จากการเดนิ ชนเสาในบา้ น ตู้ ประตู ฯลฯ

ไม้เท้าช่วยมอง 41 การป้องกนั ส่วนลา่ ง: ทา่ นช้ี ่วยป้องกนั ไมใ่ ห้ผสู้ งู อายุไดร้ ับ บาดเจ็บบริเวณเอวและสะโพก ซงึ่ อาจเกิดจากการเดินชน โต๊ะ เกา้ อ้ี พัดลมตั้งพืน้ ฯลฯ

4 2 คู่มอื การดแู ลผ้สู งู วัย การปอ้ งกนั สว่ นศรี ษะ: ทา่ นชี้ ว่ ยปอ้ งกนั ไมใ่ หผ้ สู้ งู อายไุ ดร้ บั บาดเจ็บบริเวณศีรษะ ซ่ึงอาจเกิดจากการเดินชนส่ิงของ ท่ีแขวนหรือห้อยลงมาจากเพดาน หรือเมื่อก้มหน้าขณะ เก็บของทพี่ นื้ หมายเหต:ุ การใชแ้ ขนปอ้ งกนั ตนเองแบบนชี้ ว่ ยใหผ้ สู้ งู อายุ ไมไ่ ดร้ บั บาดเจบ็ เฉพาะบางสว่ นเทา่ นน้ั ไมส่ ามารถปอ้ งกนั บริเวณต้นขาลงมาถึงเท้าได้ การใช้ไม้เท้าขาวจะช่วย ป้องกันในส่วนน้ีได้

ไมเ้ ทา้ ชว่ ยมอง 43 การใชห้ ลงั มอื สำ� รวจสิง่ ของบนโตะ๊ ประโยชน์ของทา่ นี้ 1. เพ่ือใหร้ วู้ ่ามสี ิ่งใดบ้างวางอยู่บนโต๊ะ 2. การใช้หลังมือแตะสิ่งของจะไม่ท�ำให้ของน้ันล้มหรือ เลอ่ื นไปขา้ งหนา้ และชว่ ยใหไ้ มไ่ ดร้ บั บาดเจบ็ หากของ สิ่งน้ันเปน็ ของมีคม 3. เสรมิ บุคลิกภาพใหด้ ูสภุ าพ สงา่ งาม และปลอดภยั

44 คูม่ ือการดูแลผสู้ ูงวยั การใช้หลงั มือสำ� รวจเก้าอ้ี ประโยชนข์ องทา่ นี้ 1. เพื่อให้รู้ว่ามีส่ิงของวางอยู่บนเก้าอ้ีหรือไม่ก่อนท่ีจะนั่ง บนเก้าอีต้ วั นั้น 2. เสรมิ บคุ ลิกภาพให้ดูสุภาพ สงา่ งาม และปลอดภยั

ไมเ้ ทา้ ช่วยมอง 45 การใชห้ ลงั มอื สำ� รวจ/ค้นหาส่งิ ของด้านขา้ ง ทา่ นัง่

4 6 คมู่ อื การดูแลผู้สูงวัย ทา่ ยนื 12 3 ประโยชน์ของทา่ นี้ 1. เพ่ือให้รู้ว่าท่ีน่ังด้านข้างนั้นว่างหรือมีใครน่ังอยู่ และ เพอ่ื คน้ หาวัตถุท่ีอย่ดู า้ นขา้ งที่ต้องการจะจับ เช่น ผนงั ราวบันได และที่จบั ประตู 2. เสรมิ บคุ ลิกภาพใหด้ ูสภุ าพ สงา่ งาม และปลอดภยั

ไมเ้ ท้าช่วยมอง 47 การใช้ไม้เทา้ ส�ำรวจพืน้ ผวิ ประโยชน์ของทา่ น้ี 1. เพ่ือให้รู้ว่าพื้นผิวข้างหน้าและด้านข้างเป็นอย่างไร หากเป็นพื้นผิวของบริเวณท่ีต้องการเดินไป ก็จะรู้ว่า ตนเดนิ มาถกู ทางแลว้ 2. สรา้ งความมนั่ ใจในการเดนิ เสรมิ บคุ ลกิ ภาพใหส้ งา่ งาม และปลอดภัย

48 ค่มู อื การดูแลผูส้ งู วยั การใช้ไม้เทา้ ส�ำรวจจุดสังเกต 2 1 33

ไมเ้ ท้าช่วยมอง 49 ประโยชนข์ องทา่ น้ี 1. เพอ่ื ใหร้ วู้ า่ เปน็ บรเิ วณทจี่ �ำไดห้ รอื เปน็ จดุ สงั เกต เมอื่ พบ จุดดังกล่าวแล้ว กจ็ ะร้วู า่ ต้องไปทิศทางไหนต่อ 2. สรา้ งความมน่ั ใจในการเดนิ เสรมิ บคุ ลกิ ภาพใหส้ งา่ งาม และปลอดภัย หมายเหตุ: จุดสังเกตคือวัตถุหรือส่ิงของที่คนพิการทาง การเหน็ ใชจ้ ดจ�ำเสน้ ทางการเดนิ ซงึ่ แบง่ ไดเ้ ปน็ 2 ประเภท ไดแ้ ก่ 1. จุดสังเกตช่ัวคราว เป็นวัตถุ สิ่งของ เสียง หรือกล่ิน ซึ่งอยู่ในบริเวณน้ันเป็นบางคร้ังและเคลื่อนย้ายได้ เช่น ถังน�้ำ เสียงวิทยุ กล่นิ ดอกไม้ ฯลฯ 2. จดุ สงั เกตถาวร เปน็ วตั ถุ สงิ่ ของ พนื้ ผวิ เสยี ง หรอื กลนิ่ ทม่ี อี ยใู่ นบรเิ วณนน้ั เปน็ ประจ�ำ เชน่ ประตู พนื้ ตา่ งระดบั พ้ืนผิวที่แตกต่าง พุ่มไม้หน้าบ้าน เสียงกระดิ่งแขวน ยามลมพัด กล่ินขยะบรเิ วณทีต่ ้ังถงั ขยะ ฯลฯ ส�ำหรับการเดินเหินภายในบ้าน ผู้ดูแลควรสังเกตว่า ผู้สูงอายุใช้ส่ิงใดเป็นจุดสังเกตชั่วคราวและจุดสังเกต ถาวรบา้ ง เม่ือรูแ้ ลว้ ก็ไม่ควรเคลอื่ นย้ายจดุ สังเกตน้นั หากเกิดความเปลี่ยนแปลงตามความจ�ำเป็นก็ควร บอกใหผ้ ้สู งู อายุทราบดว้ ย