คู่มือสุขภาพโคนมสำหรับเกษตรกร

โดย สพ.ญ. อัมพวัน ตฤษณารมย ศนู ยว จิ ยั และบํารงุ พันธสุ ัตวเชยี งใหม กรมปศุสัตวสัมพันธ กรมปศสุ ตั ว กระทรวงเกษตรและสหกรณ จดั ทําโฮมเพจโดย : สํานกั บรกิ ารคอมพวิ เตอร มหาวทิ ยาลยั เกษตรศาสตร จดั ทําเอกสารเผยแพร : สํานักสง เสรมิ และฝก อบรม มหาวทิ ยาลยั เกษตรศาสตร สารบญั โคไมปลอยนาํ้ นม การนาํ โคใหมเ ขา ฝงู ลูกโคทอ งรว ง การบนั ทกึ ดา นสขุ ภาพโคนม การทํางานของกระเพาะ การเปน สดั การแจง สตั วป ว ย ผสมไมติดในโคนม การหายใจ การคลอด ตาอกั เสบ รกคา ง ปญ หากบี โคนม มดลกู อกั เสบ การทดสอบโรคเตา นมอกั เสบโดยใชว ธิ ี ซ.ี เอม็ .ที การตดั สายสะดอื สะดอื อกั เสบ นมนาํ้ เหลอื ง

การนาํ โคใหมเขาฝูง เมื่อเกษตรกรซื้อโคนมมาใหม กอ นนําเขา ฝงู ควรปฏบิ ตั ดิ งั น้ี 1. ขอประวัติของโคนน้ั จากเจา ของเดมิ เชน วนั เกดิ พอ-แม การฉีดวัคซีน ฯลฯ 2. กักบริเวณตางหากจากฝูงโคอยางนอย 2 สัปดาห เพอ่ื ดคู วามผดิ ปกตติ า ง ๆ เชน โรคปากและ เทาเปอย โรคพยาธภิ ายนอกโรคทอ งรว ง ฯลฯ 3. กาํ จัดพยาธิทั้งภายนอก เชน เหบ็ ไร ฯลฯ และพยาธิภายใน เชน พยาธิตัวกลมในทางเดินอาหาร พยาธิใบไมในตบั พยาธิตัวตืด ฯลฯ ในระหวา งการกกั บรเิ วณนน้ั เพอ่ื ปอ งกันการแพรก ระจายโรคไปยัง ฝูงโคทเ่ี กษตรกรมีอยูแลว 4. หากไมม ใี บรบั รองการตรวจโรคบรเู ซลโลซิส (แทง ตดิ ตอ ) และวณั โรค ควรปรกึ ษาสตั วแพทย เพื่อขอรับการตรวจโรคทั้งสองนี้โดยเร็ว วิธีที่ดีที่สุด คือ ตรวจโรคกอ นตกลงซอ้ื ขายและขนยายสัตว 5. หากไมมีประวัติการฉีดวัคซีนปองกันโรคบรูเซลโลซิสและลูกโคอายุยังไมเกิน 8 เดอื น ควรรบี แจงใหสัตวแพทยทราบและโคที่อายุเกิน 6 เดอื นขน้ึ ไปแลว แตยังไมไ ดร บั การฉดี วคั ซนี ปอ งกนั โรค เฮโมรายิกเซฟติซีเมียและปากเทาเปอยหรือฉีดครั้งสุดทายเกิน 6 เดือนแลว ควรขอรบั การฉดี วคั ซนี ปอ งกนั โรคดังกลาวเสียกอนนําเขา ฝงู 2 สัปดาห การบนั ทึกดานสุขภาพโคนม การจดบันทึกเปนหัวใจสําคัญของการทํางานทุกอยาง เกษตรกรจะสามารถทราบสถานสภาพและ หาแนวทางท่ีเหมาะสมใหแกตนเองไดโ ดยการประเมนิ ผลจากขอ มลู ทจ่ี ดเอาไว ซึ่งในที่นี้จะกลาวถึงแตการ จดบันทึกดานสุขภาพโคนมเทานั้น อนั ไดแ ก 1. ประวัติการทาํ วัคซีนตาง ๆ เพอ่ื เตอื นความจําเมื่อใกลถึงกําหนดหมดความคมุ โรค 2. การตรวจโรคประจําป เปนหลักฐานที่มีคุณคาสําหรับการซื้อขายและโยกยายโค 3. ประวัติการปวยและรักษา ตลอดจนการแพย าตา ง ๆ

4. การถายพยาธิทั้งพยาธิทางเดินอาหารและพยาธิใบไมในตับ 5. การกาํ จัดพยาธิภายนอก 6. การผสม อปุ สรรคและปญ หา 7. กําหนดวันคลอด เพื่อจะไดเตรียมตัวสัตวและกาํ หนดแผนงาน เชน ถายพยาธิกอนคลอด 1 เดอื น เตรียมคอกลกู โคและอปุ กรณ เปน ตน และจดวนั คลอดจรงิ เมอ่ื แมโ คคลอดแลว 8. อ่ืน ๆ เชน วนั หยา นม ความผิดปกติของมดลูกโคที่เจาหนาที่ผสมเทียมแจงใหทราบ และคาํ แนะ นําตา ง ๆ จากเจา หนา ที่สง เสริม เปน ตน การเปนสัด โคที่ไมเปนสัดจะอยูรวมกันเปนฝูง บรเิ วณชอ งคลอดคอ นขา งแหง และมสี ชี มพูเรอ่ื ๆ เมอ่ื โคเรม่ิ เปน สัดจะมีอาการ 1. กระวนกระวายและคลอเคลียตัวอื่น 2. พยายามขึ้นขี่ตัวอื่นซึ่งพยายามหนี ในระยะนี้ยากที่จะทราบไดวาโคตัวใดเปนสัด 3. โคในชวงการเปน สดั ที่แทจรงิ จะยอมใหต ัวอื่นข้ึนขีโ่ ดยสงบ เปนเวลาที่เหมาะกับการผสม 4. ปากชองคลอดบวมขึ้น หางกระดกเฉียงขน้ึ เลก็ นอย 5. มีนํ้าเมือกใสไหลเปนสายยาวออกจากชองคลอดเปรอะบริเวณกนตางกับสัตวทองซึ่งเมือกจะ เหนยี วจดั 6. เยื่อบุชองหลอดมีสีแดงขึ้น เพราะมีเลือดมาเลี้ยงมากขึ้น โคเปนสัดนานประมาณ 24 ชว่ั โมง หลังสิ้นสุดการเปนสัดแลว 6-12 ชว่ั โมงไขจ ะตก และเชื้ออสุจิที่ ใชในการผสมเทียมอยูในมดลูกไดนาน 24-30 ชว่ั โมง ดงั นน้ั เวลาที่ควรใชผสมก็คือระหวางชั่วโมงที่ 12 ถึง ชั่วโมงที่ 24 ของการเปน สดั หลังจากการเปนสัดแลว 1-3 วนั อาจมเี ลอื ดออกจากชอ งคลอด ซง่ึ ไมเ ปน อนั ตรายตอ แมโ ค น้าํ เมอื ก จะลดนอยลง ปากชองคลอดที่บวมคืนสูสภาพปกติ เกษตรกรควรสงั เกตการเปน สดั ในรอบถดั ไปใหด ี หลัง จากผสมเทียม 2 เดอื น ควรแจง ใหเ จา หนา ทผ่ี สมเทยี มมาตรวจทอ ง เพอ่ื จะไดเ ตรยี มตวั สตั วต อ ไป ผสมไมต ดิ ในโคนม ผสมไมตดิ เปน ปญหาสําคญั ทส่ี ดุ ของโคนม ซึ่งมีสาเหตุมากมาย เชน 1. โคอวนเกินไป ไขมันไปสะสมบริเวณอวัยวะสืบพันธุมาก 2. ผอมเกินไป ขาดโปรตนี ทาํ ใหช ะงกั การเจรญิ เตบิ โตและการทาํ งานของอวัยวะในระบบสืบพันธุ ผดิ ปกติ 3. ระดับฮอรโมนในรางกายไมสมบูรณ

4. มดลูกมีการอักเสบ ตดิ เชอ้ื 5. ขาดแรธาตุพวกฟอสฟอรัส แมงกานีส หรอื ขาดไวตามนิ เอ, ดี เปน ตน 6. สุขภาพโคเลว เชน เปน โรคพยาธิ เปน โรคเรอ้ื รงั บางชนดิ ฯลฯ 7. อวัยวะสืบพันธุผิดปกติ เชน ทอ นา้ํ ไขต บี ตนั รังไขไมสรางไข ฯลฯ 8. เปนสัดเงียบ ทาํ ใหเ กษตรกรไมท ราบหรอื ไมแ นใ จวา โคเปน สดั 9. เกษตรกรสังเกตการเปนสัดผิดพลาด ทาํ ใหกะระยะผสมผิดไป 10. เจาหนาที่ไมมีความชาํ นาญ หรอื เกษตรกรบกพรอ งในการบงั คบั สตั วข ณะทําการผสมเทียม ทาํ ใหผสมผิดพลาด การคลอด โคนมตั้งทองประมาณ 285 วนั เมื่อใกลคลอดเตานมจะขยายใหญขึ้น แมวัวจะกระวนกระวายแยก ตัวออกจากฝูง ถุงนํ้าครา่ํ จะแตกออกกอ นคลอดประมาณ ฝ -2 ชว่ั โมง ทาคลอดที่ปกติของลูกโคคือขาหนา และหัวจะพุงไปขางหนาคลายกระโจนออก เมอ่ื ลกู โคคลอดออกมาแลว รกก็จะถูกขับตามออกมาภายใน 1-4 ชว่ั โมง แมโคท่ีสุขภาพไมสมบูรณหรือไดรับความกระทบกระเทือนอาจคลอดลูกเองไมได เพราะแรงเบง ไมพอหรือไมส ามารถจดั ทา ลูกในทอ งใหเ ปน ธรรมชาตไิ ด ฉะนน้ั เกษตรกรจงึ ควรเอาใจใสด แู ลโคใกลค ลอด เปนพิเศษ หากถุงนํา้ คร่าํ แตกเกนิ 2 ชั่วโมงแลวลูกโคยังไมคลอดหรือโผลเพียงบางสวนออกมาเทานั้น ควร รีบหาทางแกไขท้ังนอ้ี าจเนอ่ื งจากสาเหตดุ งั กลา วแลว หรอื ลกู โคมขี นาดโตผดิ ปกตกิ ไ็ ดก ารขอความชว ยเหลอื จากสัตวแพทยหรือเจาหนาที่ผสมเทียมเปนวิธีที่ดีที่สุด แตถาไมส ามารถทําไดและเกษตรกรตองชวยคลอด เอง ก็ควรคาํ นึงถึงความสะอาดเปนสาํ คญั ดว ยและควรรบี แจงสัตวแพทยใ หทราบโดยเร็วเพ่อื จะไดลา งมดลกู และสอดยาปอ งกันมดลกู อกั เสบให

รกคา ง ตามปกติรกของแมโ คจะหลุดออกหลงั จากคลอดภายใน 2-4 ชว่ั โมง หากเกิน 8 ชว่ั โมง และรกยังไม ออก ถือวารกคาง เกษตรกรควรกักแมโคที่ใกลคลอดใหอยูในที่ที่ดูแลไดงายและปลอดภัยโดยเฉพาะอยาง ย่ิงปลอดภัยจากสุนัขซงึ่ จะกดั กนิ เศษเน้อื เยือ่ หรือของเหลวจากชองคลอดโคทนั ทที ่ีมโี อกาส สนุ ขั อาจกนิ รก ที่หลุดออกมาโดยที่เกษตรกรไมทราบ ทาํ ใหเขา ใจผิดคิดวา รกคา งหรือสนุ ขั อาจกระชากรกทห่ี อยคาอยูใน ชองคลอดแมโคทําใหเกิดการอักเสบตามมา หรือสุนัขอาจกดั กินรกที่ยงั คา งอยแู ลวกัดถกู เนอื้ เยือ่ ปากชอง คลอดของแมโคทาํ ใหเกิดแผลฉีดขาด เหลา นล้ี ว นเปน อนั ตรายทง้ั สน้ิ สาเหตุที่ทําใหรกคางมีมากมาย เชน การไดร บั อาหารทพ่ี รอ งไวตามนิ หรอื แรธ าตบุ างอยา ง การ คลอดกอนกําหนดหรอื มคี วามผดิ ปกตขิ องมดลกู โค เปน ตน หากเกษตรกรพบปญหานี้เสมอควรปรึกษาสัตว แพทยหรอื ผชู าํ นาญดา นอาหารสตั ว เพื่อจะไดหาสาเหตุและแกไขตอไป การแกไขรกคางที่ถูกตอง คือ แจงใหสัตวแพทยมาดาํ เนินการ อยา ปลดรกเอง เพราะอาจมปี ญ หามดลกู อักเสบหรือมดลูกทะลักตามมา มดลูกอักเสบ แมโคที่ถูกชวยคลอดหรือรกคาง มีโอกาสเกิดมดลูกอักเสบไดงาย แมจ ะระมดั ระวงั เรอ่ื งความ สะอาดและสอดยาใหแลวก็ตาม ลักษณะที่อาจพบในโคมดลูกอักเสบ ไดแก 1. มีหนองขุนและเหม็นไหลออกจากชองคลอด หนองนอ้ี าจเปรอะบรเิ วณกน หรอื โคนหางใหเ หน็ ชัดเจนในรายที่เปนรุนแรง จะพบหนองปะปนอยกู บั กองอจุ จาระ โดยเฉพาะกอ นลา งคอกตอนเชา 2. แมโคแสดงทาเบงปสสาวะตลอดเวลา หรือปสสาวะกระปริกระปรอย

3. แมโคอาจมีอาการซมึ กินอาหารลดลง ปรมิ าณน้าํ นมไมสูงขึ้นตามที่ควรเปน มไี ขเลก็ นอ ยหรอื อาจไมมีก็ได 4. ในรายท่ีไมร นุ แรง สตั วอ าจไมแสดงความผิดปกตใิ หเหน็ จนกระทง่ั เมอ่ื เปน สดั แลว จึงพบวานํ้า เมือกจากชองคลอดมีลักษณะขุนและเหม็น ผลเสียที่เกิดจากมดลูกอักเสบที่สาํ คัญ คือ ผสมไมตดิ และใหผลผลิตตา่ํ จงึ ควรรบี แกไ ข โดยการแจง ใหสัตวแพทยท ําการรักษาและหลังจากแมโคคลอดลูกทุกครั้งจะตองหมั่นสงเกตหาความผิดปกติดังกลาวจน กระทง่ั แมโ คเปน สดั ครง้ั แรก การตัดสายสะดือลูกโค เมื่อลูกโคไดรับนมนํ้าเหลอื งมอ้ื แรกแลว เกษตรกรควรจดั การตดั สายสะดอื เพราะสายสะดือที่ยาว เกินไปอาจถูกเหยียบเมื่อลูกโคลุกเดิน ทําใหเกิดการอักเสบตามมา

การตัดสายสะดือมีหลักดังนี้ 1. อยาตัดสั้นหรือยาวเกินไป สายสะดื้อที่สั้นมากจะโนมนาํ ใหเกิดสะดืออักเสบไดงายและสาย สะดือที่ยาวเกินไปจะถูกเหยียบเวลาลูกโคลุกเดิน 2. รักษาความสะอาดทุกขั้นตอน การตัดสายสะดือทาํ ไดด งั น้ี 1. จบั ลกู โคนอนตะแคง 2. จัดสายสะดอื ใหเ หลือความยาวประมาณ 1 ฝามือดวยกรรไกรที่คมและสะอาด 3. ใชผาสะอาดรูดเช็ดสายสะดือ 4. เททิงเจอรลงในสายสะดือ แลวรูดเชด็ ทงิ เจอรอ อก 5. เททิงเจอรลงในสายสะดือซํ้าอกี ครง้ั 6. จะใชดายผูกมัดสายสะดือหรือไมก็ได สะดืออักเสบ สะดืออักเสบในลูกโคมักเกิดจากความบกพรองในการตัดสายสะดือและความสกปรกของพื้นคอก อาการที่สังเกตพบ ไดแก ขนบริเวณสะดือชื้นแฉะเปนหนองจนกระทั่งถึงสงกลิ่นเหม็น ลูกโคยืนหลังโกง และซึมการแกไข 1. จับลูกโคนอนตะแคง ตดั และโกนขนบรเิ วณรอบสะดอื ใหก วา ง 2. ทําความสะอาดแผลดวยนาํ้ สะอาดหรอื นา้ํ ยาฆา เชอ้ื ออ น ๆ เชด็ ลา งเอาหนองออกใหห มด ถาแผล เปน โพรง ใหใชสาํ ลีพันปลายไมสอดเขาไปทาํ ความสะอาด 3. ถาเกิดเปน ถุงฝ ใหกรีดผาปากถุงฝออกใหกวางพอทาํ แผนไดสะดวก แลวขูดทาํ ลายถุงฝใหหมด สังเกตจากการมีเลือดออกซิบ ๆ 4. เช็ดแผลดว ยทงิ เจอรไ อโอดนี 5. ถาเปน ฝห รอื มโี พรง ใหยัดหมุดและรักษาเชนเดียวกับการรักษาฝ

6. พนยากันแมลงตอม (ดขู อ ควรระวงั ในเรอ่ื ง การใหยาภายนอก) สะดืออักเสบอาจสงผลใหลูกโคตายดวยบาดทะยัก โรคปอดบวม หรอื ขอ ขาอกั เสบตามมาได จงึ ควรเอาใจใสสะดือลูกโคเล็กจนกวาจะแนใจวาไมมีปญหา สวนการรกั ษาสะดืออกั เสบนั้น ควรฉีดยา ปฏิชีวนะหรือซัลฟาควบคูไปกับการรักษาแผลดวย โดยขอคาํ แนะนําจากสัตวแพทย เพราะการใชยาผิด อาจ ทําใหลูกโคแคระแกรนได นมนา้ํ เหลือง นมนา้ํ เหลอื ง (colostrum) เปน นา้ํ นมในชวง 3-4 วนั แรกคลอดของแมโ ค มีความขนและสีเหลืองกวา ปกติ มีฤทธิ์เปนยาระบายออน ๆ ชวยในการขับถายขี้เทาของลูกโค มีคุณคาทางอาหารสูงและเปนตัวนาํ ภูมิตานทานจากแมไปใหลูกโคดวย เกษตรกรควรรีดนมนํ้าเหลอื งใหล กู โคกนิ โดยเรว็ ทส่ี ุดเทา ทจี่ ะทําไดเพราะลําไสลูกโคแรกเกิด สามารถดูดซึมสารอาหารที่มีคุณคาไดไดใน 6 ชว่ั โมงแรกคลอดเทา นน้ั ความสามารถในการดูดซึมนี้จะหมด ไปในเวลาเพียง 24 ชว่ั โมง ใน 3-5 ชว่ั โมงแรกคลอด ลกู โคจะตอ งไดร บั นมนา้ํ เหลอื งอยา งนอ ย 5% ของนา้ํ หนักตัว ในนมนา้ํ เหลอื งของแมโ คนอ้ี าจมตี วั ออ นของพยาธติ วั กลมปะปนออกมาดว ย ซง่ึ จะไปเจรญิ เปน ตัวแกในทางเดนิ อาหารของลกู โคทาํ ใหท างเดนิ อาหารอกั เสบ อจุ จาระเหลวและเหมน็ อาการดังกลาวนี้ อาจ ปรากฏเมื่อลกู โคอายไุ ด 3 วนั เทา นน้ั และเมอ่ื นาํ อุจจาระลูกโคไปตรวจทางหองปฏิบัติการก็จะพบไขพยาธิได นมนํ้าเหลืองประกอบดว ย โปรตนี กวา 20% ไขมัน ไวตามนิ ตา ง ๆ แรธ าตุ ภมู ติ า นทานโรคตดิ เชอ้ื ตาง ๆ โดยเฉพาะโรคในทางเดินอาหารและทางเดินหายใจ ซงึ่ เปนสาเหตุของการตายและแคระแกรนที่ สาํ คญั ของลกู โค

โคไมป ลอ ยน้ํานม การเลี้ยงโคนมจะประสพผลสาํ เรจ็ กต็ อ เมอ่ื เกษตรกรสามารถทาํ รายไดจากนํา้ นมคุมกับการลงทุน หากแมโคไมใหนาํ้ นมหรือใหนอยมากก็เปนการขาดทุนแลว สาเหตุที่แมโ คไมปลอยนาํ้ นมหรอื ใหน ้าํ นมนอยมากตงั้ แตค ลอด อาจเนอ่ื งมาจาก 1. แมโคสาวใหลูกครั้งแรกตองการเวลาในการปรับตัวใหเขากับสภาพใหม 2. แมโ คมสี ายเลอื ดโคนมตา่ํ 3. แมโคไมไ ดรับอาหารที่เหมาะสมและพอเพียงในระยะตั้งทอง เชน ขาดอาหารโปรตนี ทาํ ใหบวม น้ําทเ่ี ตา นม แมโ คเจบ็ ปวดเมอ่ื ถกู รดี นม 4. แมโคมีสุขภาพทรดุ โทรมในระยะต้งั ทอง เชน เปน โรคพยาธอิ ยา งรนุ แรง เปน ตน 5. แมโคขาดฮอรโ มน เชน อ็อกซ่ีโตซินซึ่งมีผลตอการหลง่ั นํ้านม เปน ตน การแกไข 1. ถามีสาเหตุจากความบกพรองของการ เล้ียงดูหรอื สขุ ภาพทรดุ โทรมไมร นุ แรงนกั และ แกไขไดทันโอกาสที่สัตวจะดีขึ้นก็มีมากแมจะใช เวลาบา ง 2. โคที่ตื่นกลัว ควรแยกไวในมุมสงบ เช็ดเตานมทง้ิ ไวเ ปน การกระตนุ เตอื นกอ นรดี จรงิ 5-10 นาที และเช็ดซํ้าอกี ครง้ั กอ นรดี จรงิ 3. การใชฮ อรโ มนในรายทไ่ี มไ ดข าดจรงิ จะแกไขไดเฉพาะคราวเทานั้น ลกู โคทองรวง ทองรวงในลกู โค อาจมสี าเหตมุ าจาก 1. ลูกโคไดรับเชื้อจุลินทรียเขาไปในทางเดินอาหาร โดยทางนา้ํ น้าํ นม หญา หรอื อาหาร 2. ลูกโคไดรับนํ้านมมากเกินไป 3. ลูกโคมีพยาธิในทางเดินอาหาร อจุ จาระจะมกี ลน่ิ เหมน็ และอาจมมี กู เลือดปน

4. ลูกโคที่ขาดไวตามิน เอ ทางเดนิ อาหารจะอกั เสบไดง า ย ทาํ ใหทอ งเสียบอย ๆ 5. ลูกโคไมไดรับนมนาํ้ เหลอื ง ทาํ ใหอ อ นแอ งา ยตอ การตดิ เชอ้ื 6. เปลี่ยนอาหารฉับพลัน ทาํ ใหลูกโคปรับตัวไมทัน 7. ลูกโคออนแอและไดร บั เชอ้ื โรคตง้ั แตอ ยใู นครรภ นน่ั คอื สขุ ภาพแมโ คมผี ลตอ ลกู โคดว ย ลูกโคท่ีทองรวงจะมอี จุ จาระเปรอะบรเิ วณกนั และโคนหาง หายใจเรว็ ขน้ั อณุ หภมู อิ าจปกตหิ รอื สงู ขึ้นเล็กนอย ผอมโทรม หากเกษตรไมใหความในใจรักษา ลูกโคอาจจะตายเพราะรางกายขาดนํ้า สูญเสียเกลือ แรแ ละมโี รคแทรกซอ น การรักษาดวยการใชยาปฏิชีวนะหรือซัลฟา และยาสมานลาํ ไสจะตองควบคูไปกับการคนหาสาเหตุ และแกไข ในรายทอ่ี อ นแอมากจําเปน ตอ งใหส ารบาํ รงุ และเสรมิ เกลอื แรร ว มดว ย และที่สาํ คญั จะตอ งรบี แยก ลูกโคออกเพอ่ื ปอ งกนั การแพรก ระจายของโรค การทาํ งานของกระเพาะ ลูกโคแรกเกิด กนิ นมเปน อาหาร กระเพาะที่ 4 จะทาํ งานเพียงกระเพาะเดียว ตอ เมอ่ื เรม่ิ กนิ หญา ไดด ี ระยะหนึ่งแลว กระเพาะจึงจะเจรญิ และทาํ งานทั้งหมด กระเพาะแรกมีขนาดใหญที่สุด อยทู างซายมอื ของลํา ตัวเราสามารถตรวจการทํางานของกระเพาะแรกของแมโ คได โดยใชก าํ ปนดันอดั เขา ไปบรเิ วณสวาปซา ย จะมีแรงดันของกระเพาะผลักสูออกมาประมาณ 3 ครง้ั ตอ 2 นาที หากไมมีแรงดันออกมาแสดงวากระเพาะ ไมทํางานอาหารไมยอยและมีการหมักหมมของอาหาร การเคาะเพื่อฟงเสียง ก็อาจชวยบอกถึงความผิดปกติของกระเพาะแรกของโคได เชน ภายในมีแกส หรืออัดแนนดวยอาหารหยาบฯลฯ ความผดิ ปกตขิ องระบบยอ ยอาหารตา ง ๆ อาจทําใหเ กดิ อาการอน่ื ๆ ตาม มา เชน ทอ งผกู เบอ่ื อาหาร ปากแหง นา้ํ ลายออกมากฯลฯ สาเหตุที่ทาํ ใหกระเพาะอาหารทาํ งานผิดปกติ อาจเนอ่ื งมาจาก 1. โคกินอาหารที่ยอยยาก โปรตนี ตา่ํ อาหารหยาบไมพ อเพยี งหรอื กนิ อาหารขน มากเกนิ ไป

2. โคกนิ หญา ออ นมากเกนิ ไป 3. หญาที่ใชเลี้ยงโคมียูเรียสูง 4. มีพยาธิรบกวนการทาํ งานของกระเพาะ 5. กินยาบางอยางมากเกินไป เชน ยาปฏิชีวนะผสมอาหาร ฯลฯ การแจง สตั วป ว ย เมื่อโคแสดงอาการผิดปกติ เชน ซึมลงไมกินอาหาร นา้ํ นมลด ฯลฯ เกษตรกรตอ งรบี หาสาเหตแุ ละ ความบกพรองของตนเองกอ นเชน มกี ารเปลย่ี นสตู รอาหารหรอื ไม ฝนสาดคอกตลอดคนื จนสัตวไมไดฟก ผอนหรือไม หรอื เปลย่ี นคนรดี นมใหมห รอื ไม เปน ตน แตถาหาสาเหตุไมพบ เกษตรกรควรรบี แยกสตั วป ว ย แลวไปปรึกษาสัตวแพทย ทั้งนี้ หากไมไ ดเ อง จะเปนการดีที่สุด เพราะจะสามารถเลารายละเอียดไดถูกตอง เปน ประโยชนต อ การรกั ษา การบอกฝากผูอน่ื เปนวิธีท่ีไมเ หมาะสม เพราะอาจลมื หรอื บอกเลา ผดิ การแจงสัตวปวยทางจดหมายไปกับรถรับนํ้านมก็เปน อีกวิธหี นง่ึ ทใ่ี ชไ ดแ ละควรแจง ในรายละเอยี ดตอ ไปน้ี 1. ช่ือเจา ของ ที่อยู 2. จํานวนโคทแ่ี สดงความผดิ ปกติ 3. วัน เวลาทีส่ ังเกตเหน็ ความผดิ ปกติ 4. ประวัติทว่ั ๆ ไป เชน วนั คลอด อายุสตั ว เคยปว ยเปน โรคโคมากอ น ฯลฯ 5. ความผิดปกตทิ เ่ี ดน ชดั เชน มหี นองออกจากชอ งคลอด นา้ํ นมมีตะกอน อจุ จาระเหลวเปน น้ํา เปนตน 6. สิ่งที่เจาของไดดําเนินการไปแลว เชน เจาะแทงกระเพาะ สอดยาเขาเตานมไปแลว 2 วนั เปน ตน การหายใจ การหายใจของโคแตกตางกันตามสภาวะและอายุ เชน โคทองจะหายใจถี่กวาโคผู เมอ่ื โคหลบั จะ หายใจชาลง เปน ตน เราสามารถสงั เกตกุ ารหายใจไดโ ดยดจู ากการเคลอ่ื นตวั เขา และออกของซโ่ี ครง สัตวที่ ต่ืนตระหนกจะหายใจเรว็ ขน้ึ ดงั นน้ั จงึ ตอ งสงั เกตอยา งเงยี บ ๆ การหายใจผิดปกตินั้น อาจไมไดมีสาเหตุมาจากอวัยวะในระบบหายใจก็ได สาเหตุที่ทาํ ใหมีการหายใจ ผดิ ปกติ ไดแก 1. อวนมากหรือหลังจากออกกาํ ลังกาย โคจะหายใจถี่ขึ้น 2. มีความผิดปกติในระบบหายใจ เชน โรคปอดบวมทาํ ใหเนื้อปอดบางสวนถูกทาํ ลาย สตั วจ ําเปน ตองหายใจเพิ่มขึ้น เพอื่ ใหไดอากาศในปริมาณที่ตองการ 3. เปนโรคที่ทาํ ใหมีไขสูง สัตวจะระบายความรอนออกมากับลมหายใจ

4. กระเพาะขยายใหญผิดปกติ เบียดกระบังลมลํ้าเขา ไปในชอ งอก เชน ในกรณขี องโคทอ งอดื เปนตน 5. มีการสูญเสียเลอื ดไปมาก เชน โรคพยาธิ ทาํ ใหโ ลหติ จาง เมด็ เลอื ดแดงทท่ี ําหนา ทน่ี าํ ออกซิเจน ลดนอยลง ความผิดปกติของการหายใจที่มักพบในโคนม ไดแก การหายใจหอบถี่ การหายใจดัง การจาม และ การไอ การวนิ ิจฉัยโรคสตั วปวยเหลา น้ี ควรทํารว มกบั การตรวจวดั อณุ หภมู แิ ละสงั เกตนา้ํ มูกนํา้ ลายดวย ตาอกั เสบ ตาอักเสบในโคมีสาเหตมุ าจาก 1. แมลง เปน ปญ หาสาํ คัญในฤดูฝน 2. การขาดไวตามินเอ ทาํ ใหเ ย่อื บุตา ง ๆ ออ นแอ ปญหานี้มักเกิดในฤดูแลง ซึ่งขาดแคลนหญาสด 3. การตดิ เชอ้ื จลุ นิ ทรีย ซึ่งโคไดรับโดยตรงจากสิ่งแวดลอม เชน ฝนุ ละออง การสะบดั หางของโค ตัวอน่ื ในฝงู ถกู ตา ฯลฯ การรักษาตาอักเสบที่ไดผลดีนั้น ตอ งทาํ ในระยะเรมิ่ แสดงอาการนาํ้ ตาไหล เกษตรกรจงึ ควรหมน่ั สังเกตุตาของโคอยเู สมอ หากพบวามีนํา้ ตาไหลเปนทางจากหัวตา ควรรบี รกั ษาและกาํ จดั สาเหตุ ยารักษาตาอกั เสบที่ไดผ ลดี ไดแก ขี้ผึ้งปายตาปฏิชีวนะตาง ๆ เชน คลอแรมเฟนคิ อล เพนนิซิลลิน เทอรรามัยซิน เปนตน ใชปายตาวันละ 2 ครง้ั เชา -เยน็ การอักเสบจะดีขึ้นและหายในเวลา 2-3 วนั แตถาไมดี ข้ึนหรือพบตาอักเสบเมอ่ื เกดิ ฝา ขาวบรเิ วณตาดําแลวควรปรึกษาสัตวแพทยเพราะอาจจะตองใชวิธีรักษาที่ซับ ซอนมากขึ้น ทั้งนี้การการกาํ จัดและแกไขสาเหตุเปนปจจุบันสาํ คัญยิ่ง โรคตาอกั เสบบางชนดิ สามารถแพร กระจายไปในฝงู โคไดร วดเรว็ และรนุ แรงจนทาํ ใหต าบอดได ปญ หากีบโคนม กีบเปนเน้ือเยอื่ แขง็ ที่หมุ สวนปลายเทา โคไวป อ งกนั อนั ตรายจากภายนอกเสมอื นคนสวมรองเทา กีบ ของขาหลังมีปญหามากกวาของขาหนา กีบในของขาหลังรับนํา้ หนักคอนขางคงที่ สวนกบี นอกรับนาํ้ หนกั

แปรผันมากและถูกกระตุนตลอดเวลาที่สัตวเคลื่อนไหวเทาจึงเจริญงอกยาวและสูงกวากีบในเมื่อสัตวมีอายุ มากข้ึน และกีบที่สูงกวานี้จะตองรับนํ้าหนักมากกวา โคจงึ ปรบั ทา ยนื เพอ่ื กระจายนา้ํ หนักโดยการบิดขอขา หลังเขาหากันและถางปลายเทาออก สวนขาหนา ปญหามักเกิดกับกีบใน ซึ่งในรายที่ผิดปกติ กีบสูง-หนาไมเทากัน สตั วจะเดนิ ลาํ บาก และยืนไมทน กีบที่สูงรับนํา้ หนักมากนาน ๆ จะเกดิ รอยช้าํ อนั เนอ่ื งมาจากการกดของกระดกู เทา หากปลอย ทิ้งไวการอักเสบลุกลามจะเกิดเปนแผลหลุมได เกษตรกรควรแกไ ขความผดิ ปกตเิ สยี แตเ นน่ิ ๆ โดยใหผ ู ชํานาญมาทาํ การตัดแตง กีบทผี่ ดิ รปู แบบเสียกอ นท่โี คจะแสดงอาการ ในฤดูฝน ถาเกษตรกรสังเกตเห็นกีบโคในฝูง เริ่มมีลักษณะยุยเปอยและเนื้อเยื่อกีบอักเสบ ควรปอ ง กันโรคกีบเนา โดย 1. ลางเทาโคใหสะดวกดวยนาํ้ 2. ละลายจุนสี 1-2 ชอนสังกะสี ในนา้ํ 10 ลิตร หรอื ฟอรม าลนิ 3-5 ลติ รในน้าํ 100 ลิตร 3. ราดเทาโคดวยสารละลายนี้ 2 ครง้ั หางกัน 1 วนั และถาจําเปนใหทาํ ซํ้าเชน นไ้ี ดท กุ 2-3 สัปดาห จะทําใหกีบแข็งขึ้น และฆาเชื้อ 4. ถาเกษตรกรมโี คจํานวนมาก ควรกอ อา งจมุ เทา โคถาวร 2 อางสําหรับใสนํา้ ลางเทาและสารละลาย ลึกอยางนอย 20 เซนตเิ มตรยาวอยา งนอ ย 1 เมตร จะสะดวกและประหยัดกวา 5. จุนสีมีฤทธฆ์ิ า เชอ้ื และทําใหกีบแข็งขึ้น ถาใชมากเกินไป จะระคายเคอื งเนอ้ื เยอ่ื ออ นบรเิ วณกบี และทําใหก ีบแตก และทาํ ใหเกิดสารตกคางในสิ่งแวดลอมได การทดสอบโรคเตานมอักเสบโดยใชวิธี ซ.ี เอม็ .ที ความรุนแรงโรคเตา นมอกั เสบมหี ลายระดบั และหลายแบบ เตา นมอกั เสบทไ่ี มแ สดงอาการใหเ จา ของทราบ แตท ําใหผลผลิตนาํ้ นมลดลงและคุณภาพตํา่ ทาํ ความเสยี หายตอ อตุ สาหกรรมโคนมเปน อยา งยง่ิ จงึ ไดมีผคู ดิ หาวธิ กี ารตรวจสอบความปกตขิ องนา้ํ นมที่งายและสะดวกขึ้น เรียกวาวิธี ซ.ี เอ็ม.ท.ี (California

Mastitis Test) ซึ่งเปนสารละลายสีมวง ใชผสมกับนํ้านมอตั ราสว น 1 ตอ 1 (ประมาณอยางละ 2 มิลลิลิตร) ในภาชนะทรงกลมสีขาวมีเสนผาศูนยกลางประมาณ 3 นว้ิ แลวเหวี่ยงใหเขากันไปในทิศทางใดทิศทางหนึ่ง เปนวงกลม ผลและการอา นผล 1. น้ํานมปกติ สารทดสอบผสมกับนาํ้ นมเปนเนื้อเดียวกันและมีสีมวงเทา 2. ถามีลักษณะของวุนเกิดขึ้น แสดงวาเตา นมอกั เสบมีเช้อื โรคและเซลเตา นมปะปนออกมากับนาํ้ นมเกินกวา 500,000 เซลล ซึ่งแสดงวาเตานมนั้นอักเสบ ความชดั เจนและคงสภาพของวุน เปนตวั ชค้ี วามรุน แรงของการอกั เสบ 3. ถาเกิดสีมวงแดงขึ้นแสดงวา ระดบั ความเปน กรดดา งของนา้ํ นมผิดปกติไป ซง่ึ อาจเนอ่ื งมาจาก ปฏิกริ ยิ าของเชอ้ื โรคกไ็ ด ทั้งนี้วิธี ซ.ี เอ็ม.ที. เปนวิธีที่ใชทดสอบนํ้านมในระยะแรกคลอดหรือใกลจะหยุดรีดไมได เพราะนา้ํ นมในระยะนี้จะทาํ ใหการอานผลคลาดเคลื่อน