ผา ในวิถีชีวิตไทดำ กระดุมเงนิ ทรงดอกบ วั ตมู กระดมุ เงินธรรมดา สำหรบั ผ นู อย/บคุ คลท วั่ ไป เสอ้ื กอ ม บา นนาป า ห นาด ห มู 4 ตำบลเขาแ กว อำเภอเชียงคาน จงั หวดั เลย กระดมุ เงินรปู ผ ีเสอ้ื ห รอื แ มงก ะบ้ ี (สำหรับผ ูต าว/ผูมีฐานะ) ผ ีเสอ้ื แทนผ ูชาย ตามหาหญงิ ทรี่ กั กนั เมื่อลม หายตายจากจ ะก ลายเปนผเี สอื้ บนิ ม าเกาะท ห่ี นา อก เสื้อท กุ ต วั จ ะใสก ระดมุ เปน เลขค ี่ เชน 9 ห รอื 11 เม็ด ขึ้นอ ยกู บั ค วามสงู ตำ่ ของผใูส (ค อ่ี ย ู ค ูหนี) 38
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ การแตงกายของชาวไทดำบานนาปาหนาด ผูชายสวมเส้ือที่ทอดวยผาสีดำหรือสีครามเขม แขน กระบอก ผ าหนา อก ต ิดกระดมุ เงนิ 1 1 เมด็ ลกั ษณะก ระดมุ เปนรูปผกั บงุ ต ามค วามเชอ่ื ของผ ูหญิงไทด ำท ี่ เปรียบผูชายเปน เม็ดแ กน ผ กั บุง เพราะผ ูช ายเจาชู ผูหญิงไมเ ชอ่ื ใจอยแู ลว เปน แ กนผักบงุ ห วานไปทั่ว ต กอ ยู ที่ใดกเ็ ดด็ มาทำกินใหหมด ตวั เสอื้ ผ ชู ายยาวกวา เส้อื ผ ูหญงิ มีกระเปา ตรงชายล า งด านหนา ทง้ั สองข า ง ก างเกง ขาย าว ค ลา ยก างเกงจีน ใชผาส ีดำเขม ผหู ญิงจ ะใสเ สอ้ื ส ดี ำค อกลม ผา ห นา แขนก ระบอก ตดิ กระดมุ เปน ร ปู ผเี สอื้ น งุ ผ า ซน่ิ ล ายแตงโม น ยิ มโพกศรี ษะด ว ยผา ท ที่ อด ว ยฝา ยย อ มมสี ดี ำ ก วา งประมาณ 4 0 เซนตเิ มตร ย าว ประมาณ 1 2 0 เซนตเิ มตร ช ายผาป กด ว ยด า ยส เีปน ล วดลายต าง ๆเรียกวา ผ า เปย ว ร องเทา ท ้ังชายแ ละหญิง ใชรองเทาไมยกพื้นสูง แบบคีบ ปจจุบันชาวไทด ำบานนาป าหนาดจะแตงกายตามสมัยนิยมซ่ึงแพรหลายใน ปจ จบุ นั เพราะห าไดง า ยมขี ายท วั่ ไป โดยเฉพาะก ารแ ตงกายข องวยั รนุ ผ หู ญิงจ ะไมนยิ มน งุ ผ าซิน่ เพราะเหน็ วา ลาสมัยและไมชินกับการนุงผาซิ่น ชาวไทดำจะแตงกายตามประเพณีเฉพาะในเทศกาลสำคัญประจำหมูบาน เทา นน้ั ในวันป กตจิ ะไมพ ถิ ีพิถันการแตงกายใหสวยงามแ ตอยางใด เปนตนวา ผชู ายส วมก างเกงข าย าว ห รอื ขาส้นั ห รือน ุงผ าขาวมาโดยไมส วมเสอ้ื แตจ ะเอาใจใสพ เิ ศษในง านประเพณีและพิธีกรรมเทา น้นั ชาวไทดำบ านนาป า ห นาด ต ำบลเขาแ กว อ ำเภอเชียงคาน จ งั หวัดเลย มกี ารแ ตง กาย 2 ล ักษณะค ือ 1 .การแตงกายแ บบดงั้ เดมิ เปนการแตง กายท ี่มเี อกลกั ษณเ ฉพาะทงั้ ช ายแ ละหญิง การแตงกายของผูชายชาวไทดำแบบดั้งเดิมน้ันจะสวมหมวก ซึ่งจะสวมในงานพิธีกรรมบางอยาง ไมสวมในวันปกติ ลกั ษณะคลายห มวกข องชาวม ุสลิมแ ตท รงส ูงกวา ก ระชับศรษี ะ มสี ดี ำห รือสเี ขม ส เี ดียวท ้ัง ใบ ไมต กแ ตง ลวดลายใด ๆ ส ว นเสอื้ จ ะส วมเสอ้ื ว า ด ซ ง่ึ เปน เสอ้ื ส ดี ำห รอื ส คี รามเขม ท บึ ทงั้ ตวั ค อเสอ้ื เปน แ บบ จนี ไมม ปี ก ผ า ห นา ต ลอดต ง้ั แ ตค อถ งึ ช ายเสอื้ ห รอื ผ า เยอ้ื งไปทางด า นซา ย ต ดิ กระดมุ เงนิ เรยี งช ดิ ต ดิ ก นั ต งั้ แ ต คอลงไปจนถึงเอว ปลอยชายเส้ือไวนอกกางเกง ชายเส้ือดานหลังยาวกวาดานหนา ท่ีเอวมีผาคาดเรียกวา “กะเหลบ” จะใชหรือไมใชก็ได กางเกงที่นุงจะเปนกางเกงขายาวจรดขอเทาปลายขาแคบมีสีดำเรียกวา “ซ ง ห วั โลง ”ร องเทา ท สี่ วมจ ะเปน ร องเทา ท ท่ี ำจากห นงั ค วายห รอื ไม ล กั ษณะค ลา ยร องเทา แ ตะฟ องนำ้ แ บบส อด สายไวท ่ีงา มนิ้วเทา (พ ัน ไพศูนย. 25 4 0 :สมั ภาษณ.อา งองิ จ ากท วี พ รมมา.25 41)สว นการแ ตงกายข อง ผหู ญงิ ชาวไทดำ จะไวผ มย าวเกลาผมมวย ถ าย งั เปนส าวหรอื ยงั ไมมีส ามี เกลา ผ มมวยต ำ่ ลงไปทางท ายทอย หรือเอียงไปทางดานขางก็ไดเรียกวา “ขอดผม” ถามีสามีแลวเกลามวยสูงบนศรีษะและมีผาคลุมผมหรือผา โพกศรษี ะ เรยี กวา “ผ า เปย วเบา ะ”เสอื้ ท ใ่ี ชจะม เี สอ้ื แลงเอกิ๊ และเสอ้ื ฮีหรอื เสอื้ ขบั อานนี การนงุ ซนิ่ ใชว ธิ พี บั ท บ 39
ผาในวิถีชีวิตไทดำ ดานหนาทั้งซายและขวาเขาหากัน ใหตีนซิ่นสูงประมาณครึ่งนอง รองเทาท่ีสวมจะเปนรองเทาท่ีทำจากหนัง ควายห รอื ไม ม ลี กั ษณะค ลา ยร องเทา แ ตะฟ องนำ้ แ บบส อดส ายไวท งี่ า มน วิ้ เทา ส ว นเครอื่ งป ระดบั ประกอบดว ย ปน ปกผม ต า งพ วง (ต มุ ห)ู เปาะกอ (ป ลอกคอ) เปา ะแ ขน (กำไลขอมือ) และเปาะแกง (กำไลขอเทา) เปน เคร่อื งป ระดับทที่ ำด ว ยเงินท ง้ั สนิ้ (ผนิ ท ันห า.2540:ส มั ภาษณ.อา งองิ จ ากท วี พ รมมา.254 1 ) 2.การแ ตง กายแ บบป จ จบุ ัน ม ีรปู แ บบก ารแ ตงกายใน 3ล กั ษณะ ดังน้ี ช ดุ ทำงาน ผชู ายนิยมน งุ ก างเกงขาส ั้นหรือข ายาวสเี ขม ส ว นเสื้อจ ะเปนเสอื้ แ ขนส ้ันห รือแขนยาวส ีเขม เชน ด ำ น้ำเงิน น้ำตาล ซ ่ึงเปนผา ฝา ยห รือผ าโทเร มีผาขาวมา ไวส ำหรับโพกศรษี ะ หรือคาดเอวเม่ือออกไป ทำงานนอกบา น ผ หู ญงิ นยิ มนงุ ผา ถงุ ส ดี ำหรอื สเี ขม เสอื้ แขนยาวสเี ขม ม ีผา ขาวมา หรอื ผา ขนาดผา ขาวมา คลมุ ศรีษะและใบหนา เพ่ือไมใ หแ ดดเลียผ วิ ในขณะท ำงานก ลางท งุ ช ดุ อ ยกู บั บ า น ผ ชู ายจ ะน งุ ผ า ขาวมา หรอื น งุ ก างเกง ส วมเสอ้ื เหมอื นชดุ ท ำงาน บ างครง้ั ก จ็ ะไมส วมเสอ้ื สว นผ า ขาวมา จ ะใชพ าดบา ห รอื ค าดเอว แ ละจ ะน ยิ มใชเ ปน ช ดุ นอนป ระจำวนั ไปในต วั ด ว ย ผ หู ญงิ จ ะน ยิ มใสเ สอ้ื หมากกะแลงและเสื้อแขนส้ัน สวนผาถุงจะเปนสีหรือลวดลายใดก็ได จะเปนผากลางเกากลางใหมแลวแต ฐานะ ช ดุ ท ่ีใชในง านป ระเพณีแ ละพ ธิ กี รรม ผ ชู ายจ ะสวมเส้อื ม ด ซ่ึงเปนเสือ้ สำหรบั หมอม ด เปนเสือ้ ส ีขาว แถบแดงและมีหมวกสีแดง เมื่อผูเปนหมอมดสิ้นชีวิตลงญาติจะเอาเส้ือมดนี้ไปฝงดวย ปจจุบันน้ีชาวไทดำ บา นนาป า ห นาดไมม หี มอม ด เสอื้ ม ดจ งึ ไมไ ดน ำมาส วมใสอ กี แ ละไดเ ลอื นหายไปจากค วามทรงจำข องล กู หลาน ชาวไทดำร นุ ใหมแ ลว (ห ลา ไพศ ูนย. 2540 :สัมภาษณ.อ า งองิ จ ากทวี พรมมา.2 541)ผหู ญงิ จ ะสวมเส้ือฮี หรอื เส้ือข ับอ านนี ซ่ึงเปนเสอื้ ส ดี ำทัง้ ตัว ค อเส้ือเปนแบบต ัวว ี ย าวเกอื บถ งึ ข อเทา แขนทรงกระบอกย าวเกือบ จรดขอมือ ตกแตงดวยแถบผาสีที่ปลายแขน ชายเสื้อดานลางและที่อกท้ังสองขางจากไหลลงมาถึงระดับ ปลายนิ้วของผูสวมใส ปจจุบันเม่ือชาวไทดำบานนาปาหนาดไดฟนฟูพิธีแซปางขึ้น เสื้อฮีจึงถูกนำมาใชงาน อกี ครั้ง ซ งึ่ แตเดิมน นั้ เมอ่ื เจาของเสือ้ เสียชีวติ ลง ญ าตจิ ะนำเส้ือฮนี ้ีไปฝง ในห ลุมศพด ว ย 40
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ ผา ซน่ิ (ผา ถงุ )ลายแ ตงโม (ล ายช ะโด) เนอ่ื งจากเปน ชนก ลมุ นอ ยท ถ่ี กู ก วาดต อ นเขา มาในประเทศไทย ดวยเหตุผลเกี่ยวกับสงครามผานลงบนลายผาซิ่นลายแตงโม ถือไดวา เปนลายผาเอกลักษณของไทดำ นางพ าณี แหงหน ไทดำเขายอ ย จังหวัดเพชรบุร ี เลาวา เสน ค ูติด หมายความวา อพยพม าพรอ มกนั เสนค ู แยกจากก นั เสน เลก็ ก ลมุ ชนก ลมุ เลก็ ท ย่ี งั รกั ใครไ ปมาหาสกู นั ต ลอด น อกจากนย้ี งั ห มายถ งึ ค วามพ ลดั พราก ระหวางพี่นอ งไทดำในเวยี ดนาม และลาว กบั ไทยท รงดำในประเทศไทย หรอื หมายถ ึง ความเปน พ่นี อ งข อง ไทย ล าว แ ละเวยี ดนาม เสน เลก็ เสน เดยี ว เรยี กวา ต าเดย่ี ว เปน ล ายท ส่ี ะทอ นใหเ หน็ ถ งึ ก ารถ กู แ ยกห รอื ต ดั ขาด จากส ว นหนงึ่ ส ว นใด ซ งึ่ เปรยี บเสมอื นก บั ค วามเดยี วดายข องช าวไทด ำท ตี่ อ งพ ลดั พรากจ ากบ า นเกดิ เมอื งน อน สว นเสน หนาห า งกนั 2 เสน เรียกวา ต าหม ู ห รือ ต าค ู ช าวไทด ำเช่อื วา เปน ล ายท ส่ี ะทอ นใหเหน็ ถึงก ารถ ูกแ ยก หรือท ำใหเกิดคขู นาน ซ่ึงไมมโี อกาสจะม าบ รรจบกันได (ดำ มน่ั เหมาะ, 2544) นอกจ ากนี้ นางออ น ทันห า และนางหนูจร ไพศนู ย ชาวไทดำ บา นนาปา ห นาด เลา วา แตเดิมมาไมมีอะไรมา (มีแตซิ่นนางหาญ และ ผาเปยี วเบาะ)ม าท ำไรข าว ไรแ ตงโม เหน็ ล ายแ ตงโม เลยน ำมาค่นั (ลายแ ทรก)จงึ เรียกวา ซ ิ่นล ายแ ตงโม : ผาซ่ิน ตองตอหัวตอตีน ถาไมมีเขาวา เปนคนหัวกุดหัวขาด มีองคประกอบเชนเดียวกับผาซ่ินของกลุม ชาตพิ นั ธุไทกลุมอน่ื น่นั ก ค็ อื ประกอบดวย 3 สว น ค อื 1 )หวั ซ ่ิน จะเปนส ีครามไมม ีลวดลายก วา งป ระมาณ 12 น ิ้ว 2 ) ตวั ซ่นิ จ ะเปนล ายโดยใชเทคนคิ ก ารทอข ัด แ ตพ เิ ศษที่วา เปน ฝ ายแ กมไหม คือ ใชไหมส แี ดงเปน เสน ย ืน ทอเสนพ ุงดว ยฝ ายส ีครามส ลบั สผี าออนเปนทางเล็ก ๆ คลา ยล ายบ นผ ลแ ตงโม เวลาทอเสรจ็ จะมอง ไมเห็นไหมสีแดงเลย และ 3) ตีนซิ่น มีลวดลายสีขาวสองสามร้ิว เย็บติดเปนตีนซิ่น ถาสามีตายตองเลาะ ตนี ซน่ิ น้ีออก เพอ่ื ไวทกุ ข ผา ซ่นิ ล ายแตงโม 41
ผาในวิถีชีวิตไทดำ หวั ซ่ิน ใชผ าพ้ืนทอด วยฝ ายป น ม ือสดี ำห รอื ส กี รมทา ตัวซิ่น ม ีลวดลายทางต ้ังสฟี า ขนาดเล็ก เกิดข้นึ เปน ระยะบนพ นื้ สดี ำหรอื ก รมทา เหลอื บแ ดง ซ ึ่งเกิด จากการทอดวยเสนยืนสีแดง (พบทั้งฝายและไหม) เสนพุงใชฝายสีดำหรือสีกรมทาท่ีตองการใหเปนร้ิว ขนาดเลก็ จ ะเปลย่ี นมาใชเ สนพ ุงส ฟี า ต นี ซ น่ิ ท อเปน แ ถบกวา งป ระมาณ 1 น วิ้ เศษ ส ดี ำห รอื ส กี รมทา แ ซมด ว ยส ฟี า ซ นิ่ ล ายแ ตงโม ท อด ว ย ผาฝายหรือไหมส แี ดง ย อ มสคี รามเขม มลี ายสีฟา ขาวส ลับเปนท างเล็ก ๆ ค ลายล ายบ นผ ลแตงโม ในซ น่ิ หนง่ึ ผนื จะประกอบดวยลายเสน ห นา 2เสน อ ยแู นบชดิ ก ัน ห มายถ งึ ความเปน พ ี่นอ งข องไทย ลาว และเวียดนาม ลายเสนเดยี่ ว ม ขี นาดเล็ก หมายถึง ความเดยี วดายท ต่ี องจ ากบา นเกดิ เมืองน อน และลายเสนห นา 2 เสน ม ี ระยะหางก นั หมายถ ึง ความพ ลัดพรากจากกนั การน งุ ซ นิ่ ล ายแ ตงโม จ ะต อ งจ บั ข อบบ นข องผ า นงุ ท ง้ั ซ า ยแ ละข วาม าท บเกยก นั ต รงกลาง แ ละพ บั ข อบ ผาลงมาโดยไมตอ งค าดเขม็ ขดั ห รอื ผ ูกเชือก ผากไ็มห ลดุ ใชนุงท้งั ในชวี ติ ประจำวันและในโอกาสพ เิ ศษ หรอื พธิ ีการตาง ๆ ตำนานผา ซนิ่ ล ายแ ตงโม เปน คำบ อกเลา สบื ตอ ก นั มา ก ารท ผ่ี า ซน่ิ ล ายแ ตงโมใชเ สน ยนื ส แี ดงเปน หลกั เสน พ ุงเปนส ดี ำห รอื ค รามเขมเกือบด ำนน้ั เรื่องราวกม็ ีอยูวา เปน ธ รรมเนียมม าต ง้ั แ ตโบราณกาล ผ ชู ายท เี่ ปน สามเี ปน ผูนำข องครอบครวั ม ีหนาท อ่ี อกจากบ านไปเขา ป า ห กั รา งถางพง เปน แ หลงทำม าห ากนิ ทำไร ไถนา หา เผอื ก ห าม นั ป ลอ ยใหภ รรยาอยกู บั เหยา เฝา เรอื น จ นกวา สามจี ะก ลบั บ า น ส าวเจา จ ะน งั่ ท อผา ไป ใจก ป็ ระหวดั นึกถงึ สามที ่ีเขาป าหลายว ัน อ ันค วามร กั ความคิดถ งึ ย อมจ ะมีอยใูนตัวข องท กุ คน ม ันว ิง่ แ ลนอ ยทู ุกล มหายใจ ยงิ่ กวา ก ระสวยท พ่ี งุ ผา นเปน เสน ข ดั ใหเ ปน ผ นื ผ า ในก ท่ี อผา ท ก่ี ำลงั ทออย สู าวเจา จ งึ ใชส แี ดงย อ มเสน ย นื ซ งึ่ เปน สที ใ่ี ชแ ทนห วั ใจท โ่ี หยหาอ าวรณใ นค นร กั ท จี่ ากก นั ส ว นเสน พ งุ ใชส คี รามเขม เกอื บด ำแ ทนต วั เอง ใชท อท บั เปน เสนขัดใหเกิดเปนเนื้อผา โดยซอนเสนยืนสีแดงเอาไว เมื่อเวลานุงผาซ่ินลายแตงโมคอยสามี ตองแสงแดด แวววบั ของเหลือบส ีแดงส ะทอ นอ อกมา เสมอื นหนงึ่ เปน ส อ่ื ส ญั ญาณแ หงค วามรักท ม่ี ีตอกัน แ มจ ะเหน็ เพยี ง ราง ๆ กต็ าม ที่เปนเชนนกี้ ็เพื่อป กป ดความอ ายท เ่ี ปนค ณุ สมบัตขิ องห ญงิ สาวช าวโไทำด ดยแ ท 42
ผาในวิถีชีวิตไทดำ ผาซ่นิ ลายแ ตงโม บ า นเขาหวั จ นี หมู 1 ตำบลหว ยยางโทน อำเภอปากทอ จงั หวัดราชบุรี ผา เปยว เปน ผ า ฝา ยทอม ือส ีดำห รือส กี รมทา มกี ารป ก ลวดลายด ว ยไหมบ รเิ วณช ายผา ท เี่ปน ล กั ษณะ เฉพาะข องช าวไทดำ ล ายมาตรฐานทำเปน ขด เรยี กวา ข อกดุ ล ายดอกผ กั แ วน (ต รงกลางเปน ด อกแ ปด ร อบๆ เปน ขอกดุ รวมก นั เรยี กวา ด อกผ กั แ วน)ช ายละ 2 ดอก โดยท ว่ั ไปมกั ใชดา ย 4 สี ค ือ สแี ดง สสี ม (เหลือง) สเี ขยี ว แ ละส ขี าว ม ขี นาดค วามก วา งป ระมาณ 4 5 เซนตเิ มตร ท อด ว ยฟม ข นาดเลก็ ห รอื ฟม ห นา แ คบ ป ระมาณ 1ศอกเศษ เรยี กวา ฟม 7 ความยาว 2 เมตร ใชโ พกศรี ษะ หรือพัน อก (ค าดอก ห รือ เคียน ไทยท รงด ำ เพชรบุรี เรียกวา ฮ างน ม)เปน ผาแถบในช วี ติ ประจำวันสำหรบั ผ หู ญงิ ใสอ ยกู ับบ าน บางครงั้ ใชกะเตงล กู ไปน า หรอื เปน ผ า สไบ ค ลอ งค อเพอ่ื ค วามส วยงาม แ มแ ตต อนเสยี ชวี ติ ก ต็ อ งม ผี า เปย วห ม โดยม คี วามเชอ่ื ว า ล วดลาย ผาเปยวเปนสัญลักษณป ระจำตระกูล เม่ือเสยี ชีวติ ล งญ าตทิ ล่ี วงลบั ไปกอ นแลวจ ะเดนิ ทางม าร บั เพ่ือไปอยูใน ดนิ แดนเดียวก ัน 43
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ ผาเปยว บ านห นองหมู หมู 5 ตำบลสระพฒั นา อำเภอกำแพงแ สน จังหวัดนครปฐม ผาเปยว บานห นองจ กิ หมู 1 ตำบลหนองปรง อำเภอเขายอ ย จังหวดั เพชรบุรี 44
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ ผา เปยว บ านนาป าห นาด หมู 4 ต ำบลเขาแกว อ ำเภอเชยี งคาน จงั หวัดเลย ผา เปยว บ า นห วั เขาจ ีน หมู 1 ต ำบลหวยยางโทน อำเภอป ากทอ จังหวัดราชบรุ ี 45
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ ลักษณะผาเปยว เปนผาท่ีทอจากฟมขนาดเล็กเรียกวา “ฟมเจ็ด” ม ีลักษณะเปนรูปสี่เหลี่ยมผืนผา ความยาวข องผ าเปยวข นึ้ อยกู บั สัดสวนข องแตล ะบคุ คล ผ า เปยวม ีวิธีการเคียนผ า 3 แ บบ คือ แ บบที่ 1 นำก ลางเปย วมาใสหนาผากแ ลว เคยี นไวท ขี่ างหลัง แบบท่ี 2 พนั ไวห ลายรอบบนศ รี ษะ โดยเอาป ลายด านห น่งึ เหน็บไวที่ฝง ข วา ปลายด า นห นึ่งทาบล งไปป กด า นหลงั เพอ่ื ใหเ หน็ ล าย แบบที ่ 3 พ ันไวข า งบนแ ลวใหป ลายปกลงมาข างหนา แบบท่ ี 1 แบบท ่ี 2 แ บบท ี ่ 3 46
ผาในวิถีชีวิตไทดำ ผาโพกหัว (ผาเตียวเบาะ) ใชลายขอนอย โพกเวลาทำกิน เพราะวา เวลาทำกินเกรงวาเสนผมจะ รวงหลน ใสอาหาร โพกเวลาไปไร ท ำนา กนั แดด ผมจ ะไดด ำไมแ หง แ ดงแ ตกป ลาย ใชพนั ขา กนั ห นาว เปน ผา ฝา ยธรรมดาส ดี ำ ผาสไบ ห มายถ ึง ผ าหมของผ หู ญิง ซึง่ นยิ มห มสะพายเฉียงเพ่ือไปทำบุญท วี่ ัด จงึ เปน ผ าท ีผ่ ูส งู อายุ ชาวไทดำบนั ทกึ เรอื่ งราวการอ พยพ ช วี ติ ค วามเปน อ ยู ส ภาพแ วดลอม ต ลอดจนเร่ืองเลา ตางๆ ผ านผ นื ผ า น ี้ เปนผ า หนาแคบโดยม ีดา นย าวต ัง้ แ ต 1 –3เมตร ตัดเยบ็ ด วยผ าฝา ย ต กแ ตง ล วดลายด วยว ิธีขิด บรเิ วณห ัว และทายผา ลายผาสไบไดแก ลายแมงมุม มีความเช่ือถึงการระลึกถึงบุญคุณ ลายผีเสื้อ มีความเชื่อถึง บรรพบรุ ุษที่คอยชวยเหลอื เม่อื ประสบภัยพบิ ตั ิ ลายมา ม ีค วามเชื่อถงึ ค วามอุตสาหะพยายาม ลายแมงปอ ง มคี วามเช่อื ถ งึ การข ม ขวญั ศ ตั รู ล ายชาง มคี วามเช่ือถ ึงความผ กู พนั ก ับพ ทุ ธศาสนา ลายสิงโต มีความเชอ่ื ถ ึง ความกลา หาญและความแขง็ แ กรง ล ายง เู หลอื ม ม ีความเชอ่ื ถ งึ ความพรอ มทจ่ี ะแ ตง งานได ลายป ู มคี วามเชอ่ื ถงึ การเตอื นสติใหคดิ รอบคอบ ล ายขาวหลามตัด มคี วามเชื่อถึงการเซนไหว ล ายโบสถ และลายธรรมาสน มีความเชื่อถึงบ ญุ กุศล ผาซีโปว ห รือผ า ขาวมา หมายถ งึ ผ าที่ใชส ำหรบั ผลัดอ าบน้ำห รอื พนั ร อบพ ุง แ ตช าวไทดำส วนมากใช ผาซีโปว ในพธิ กี รรมต างๆ เชน พ ิธเีก่ียวกับผี โดยก ารมดั ไวท ่เี อวของผ ชู ายเพ่ือเปนการร ัง้ ข วัญไมใ หต ดิ ตาม ผูตายไป ถาเปนพิธีเกี่ยวกับการเรียกขวัญจะใชรวมกับเคร่ืองเซนตางๆ โดยเปนเครื่องหมายแสดงตัวเจา ของขวญั สำหรบั ในพ ิธแี ตงงานจ ะใชเปนข องกำนลั แ กญ าตผิ ใู หญ (ชม บ ญุ แ กว ,2 544 ) ผ าซ โี ปวต ัดเย็บด ว ย ผาไหมหรอื ผ า ฝา ย เปนร ปู เหล่ยี มผ นื ผ า โดยการม ัดยอม หรือ ขดิ ม ลี วดลายที่เกิดจ ากก ารม ดั ย อม ไดแ ก ลายงา ม ีความเชือ่ ถงึ ความส ามคั คแี ละค วามเจริญกา วหนา ล ายต ัวลิง มคี วามเช่อื ถ ึงก ารระลึกถงึ ลายก บ ม ี ความเชอ่ื ถงึ ก ารเกิด หรือการเริม่ ตน การขิด ไดแก ล ายแ มงมมุ ม ีค วามเชื่อถ ึงบ ญุ คุณแ ละคณุ ง ามค วามด ี ลายผ เี สอ้ื ม คี วามเชอ่ื ถ งึ ก ารไดร บั ค วามด แู ลจ ากบ รรพบรุ ษุ ล ายม า ม คี วามเชอ่ื ถ งึ ค วามเรว็ แ ละค วามอ ตุ สาหะ ลายปลา ม ีความเชอ่ื ถ งึ ค วามม านะพยายาม และล ายช าง มคี วามเชื่อถ ึงค วามผ ูกพันก ับพ ระพุทธศาสนา ผาขันลาว หรือผาเช็ดหนา หมายถึง ผาที่มีไวสำหรับเช็ดหนา หอเครื่องประดับ และหอเสนไหม ผา ข นั ล าวม กี ารใชท แี่ ตกตา งก นั ค อื ผ า ข นั ล าวข องห ญงิ สาวจ ะม พี หู อ ยไวห วั ท า ย ถ า เปน ของผ สู งู อายจุ ะม พี ผู กู ทมี่ มุ ผ า เพอื่ ไวส ำหรบั ห อ เสน ไหมในก ารร กั ษาส ใี หค งทน แ ตถ า เปน ของค นต ายจ ะม สี ขี าว โดยน ำไปค ลมุ ส ำรบั กับขาวเพื่อแ สดงวาเปนอ าหารข องผ ูตาย (ท องยอ ย มนี อ ย,25 44)ผาขันล าวต ัดเยบ็ ด วยผ าฝา ยร ูปสีเ่ หลี่ยม 47
ผาในวิถีชีวิตไทดำ จัตุรัสโดยมีชองกลางเปนรูปส่ีเหลี่ยมจัตุรัสขนาดเล็กวางอยูดานใน ลวดลายเกิดจากการปะ การปก หรือ การขิด เชน ล ายดอกจนั ม คี วามเช่ือถ ึง ความม ่นั คง ลายด อกผ ักแวน ม ีความเชื่อถึง ความเจริญงอกงาม ลายตาน กแกว มีค วามเช่ือถึง ความซ ่อื สัตยแ ละความสามคั คี ล ายแมงมมุ ม คี วามเชือ่ ถงึ บ ญุ คุณ ลายผเี สอื้ มีความเช่ือถึง การไดรับความดูแลจากแถน ลายงูเหลือม มีความเช่ือถึงความพรอมท่ีจะแตงงานได ลาย ขาวหลามตัด ม คี วามเชือ่ ถึง เครอ่ื งเซนไหว ลายใบเสมา มคี วามเช่ือถ งึ บ ุญกศุ ล ส ว นก ารใชสี ม ีการใชสเี ชน เดียวก บั เส้ือฮผี ูชาย แ ตถ า ใชในพิธศี พ จ ะใชผ า ข นั ล าวส ีขาว โดยมลี วดลายแ บบหย าบๆซ ึ่งม ีความเช่อื ว า ผ า ขันลาวสขี าวห มายถ งึ วญิ ญาณข องผ ูตาย (ชม บ ุญแ กว,25 44 )นอกจากนย้ี งั มเี สือ้ น อย เสื้อก ระโปรง (เสอื้ ช้ันในของผูหญงิ )และส วงซอ น (ก างเกงใน) ผาขันลาว เคร่อื งแตง กายในพิธีกรรม ชุดสำหรับงานพิธีกรรมสำคัญ คือ สวมเสื้อฮี จะจัดทำขึ้นเปนพิเศษและประณีตสีดำตกแตงดวย ผา ไหมชน้ิ เลก็ ๆ ส ว นใหญม เี ครอื่ งป ระดบั เปน เงนิ ผ หู ญงิ ม ี “ผ า เปย ว”ค ลอ งคอ ส ว นเดก็ ๆ จ ะม หี มวกคลา ย ถุงผาป กไหมหรือด ายส วยงาม เรยี กวา “ม”ู สวงฮี (กางเกงข าย าว)ซ ิ่นต าห ม่ี ซ ิ่นน างห าญ เสือ้ จาง (เสอ้ื ผูทำ หนาที่แนะนำพ ธิ กี รรม) เสอ้ื ฮี เปน เสือ้ ท ใี่ ชสวมใสในในพธิ กี รรม ชาวไทด ำท ุกคนต อ งมีเสื้อฮปี ระจำตัว ฮ ี แปลว า ยาว เปน เสอ้ื ท ่ีใชสวมใสท้ังท่ีเปนงานม งคลและอวมงคล เชน แตง งาน เซนผีเรอื น ทำขวญั งานศพ แ ละง านร ืน่ เรงิ หาก เปน งานมงคล ล ายจะอยดู า นใน เปน ความเชอื่ ท ม่ี มี าแ ตโ บราณวา ค นอ น่ื เหน็ ล ายจ ะนำไปท ำเลยี นแบบจงึ เกบ็ ลายไวด านใน หากเปน งานอ วมงคล จะก ลับดา นใหล ายอ ยดู า นนอก เม่ือเจา ของเส้อื เสยี ชวี ิต ญ าตจิ ะน ำเสอ้ื ฮี 48
ผาในวิถีชีวิตไทดำ สวมใสให เพอื่ เปน เคร่อื งแ สดงถ งึ เอกลักษณข องเผา พันธุ ด ว ยม ีค วามเชือ่ ว า เมอ่ื ว ิญญาณบ รรพบุรุษแลเหน็ ผใู ดสวมเสอ้ื ด งั กลา วก็จ ะจำไดว า เปน ล กู หลานข องต น และตกลงร ับใหเ ขามาอยรู วมกันได (มีลาย – ต าย , ไมมีลาย –แ ตง)เสอื้ ฮีข องผชู ายแ ละเสอื้ ฮขี องผ ูหญิงม ลี กั ษณะแตกตา งก ัน ต ดั เยบ็ ต กแ ตงอ ยา งส วยงาม ใน งานม งคลสมรสเจา บา วเจา สาวต องส วมเส้ือฮใี นพ ิธีไหวผ เี รอื น ผ ีบ รรพบรุ ุษ แ ละในง านศพ ค นท ่ีใสเสอ้ื ฮจี ะ บง บอกฐานะของผ ูส วมใสวาเปน เขยหรือสะใภ เสอ้ื ฮผี ชู าย ต ดั เยบ็ ด ว ยผ า ฝา ยย อ มค ราม เปน เสอ้ื ต วั ย าวค ลมุ ส ะโพก ค อกลม ก นุ ร อบค อด ว ยผ า ไหม สีแดง แลวเดินดวยเสนทับดวยผาไหมสีอ่ืน ตรงคอดานขางติดกระดุมแบบคลอง 1 เม็ด ผาตลอดต้ังแต กระดมุ ปา ยทบมาท างดานข าง (ป า ยขา ง)จ ดุ ท ส่ี วยงามท ีส่ ุดคอื ด านขา ง (ใตรกั แร)นิยมใชผา ไหมปะเปน ล าย ดอกแ ปด ห รอื ล ายข าบ วั ด า นข า งข องต วั เสอ้ื ท งั้ สองด า นปะด ว ยล ายด อกมะลิ ล ายด อกพ รม โดยม ลี ายผ กั กดู อยดู านลาง และทต่ี ีนเสือ้ ดานลางมกี ารปะด ว ยล ายด อกแ ปด ม ีความเชอ่ื ถึง ก ารทดแ ทนบุญคุณ การขอขมา การไดร บั ก ารด แู ลจ ากแ ถน แ ขนเสอ้ื เปน แขนก ระบอกย าวปลายแ คบ ช ายเสอื้ จ ะป ก ด ว ยผ า ไหมส ตี า งๆพ รอ ม ติดก ระจกช น้ิ เล็ก ๆ ดา นข า งผ าต ั้งแ ตป ลายเสอ้ื จ นถึงเอว ป ก ต กแ ตงอยา งงดงาม มี 2ด าน ลวดลายด า นห นง่ึ ตกแตงเตม็ ที่ อ ีกด านห นง่ึ ตกแ ตงลวดลายประดับเพียงแ ตนอ ย ดา นที่ต กแ ตง ล วดลายเพยี งแ ตน อยใชส วม ในพิธีม งคลทัง้ หลาย ส ว นดานท่ีตกแตงล วดล ายอยา งเตม็ ท ี่ใชส วมในพ ธิ ีอ วมงคล ห รอื ส วมใหแกคนต าย เสือ้ ฮ ี (ผ ูชาย) บ านห นองหม ู ห มู 5 ตำบลสระพฒั นา อำเภอก ำแพงแสน จ ังหวัดน ครปฐม 49
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ เส้อื ฮ ี (ผ ชู าย) ด านข า งลายขอกุด ล ายดอกแ ปด ศูนยวฒั นธรรมเขายอ ย หมู 5 อำเภอเขายอ ย จังหวดั เพชรบรุ ี เสอื้ ฮผี หู ญงิ เสอื้ ส ำหรบั ใชใ นพ ธิ กี รรม เยบ็ ด ว ยผ า ดำห ลวมๆไมร ดั รปู ป ลายแ ขนต กแ ตง ด ว ยผ า ไหม สตี า งๆบ า ห นา ท ง้ั สองต กแ ตง ด ว ยลายด อกแ ปด เปน เสอ้ื ต วั ย าวต ดั เยบ็ ด ว ยผ า ฝา ยทอม อื ส ดี ำห รอื ส คี รามเขม ตกแ ตง ส ว นค อ ช ายเสอ้ื ห รอื แ ขน ด ว ยก ารป ก ลวดลายแ ละเยบ็ ช นิ้ ผ า ส แี ดง ส ม ข าว แ ละเขยี ว ร ปู ส ามเหลยี่ มปะ ตดิ เขาไปประกอบเปนลวดลาย บางครัง้ ตกแ ตงเพม่ิ เติมด ว ยก ารประดบั กระจก ตัวเสื้อเยบ็ ต ิดกันใชว ิธสี วม เขา ท างศรี ษะ ล วดลายด า นห นง่ึ ต กแ ตง เตม็ ท ่ี อ กี ด า นห นงึ่ ต กแ ตง ประดบั ล วดลายเพยี งแ ตน อ ย ด า นท ต่ี กแ ตง ลวดลายเพียงแตนอยใชสวมในพิธีมงคล สวนดานท่ีตกแตงลวดลายอยางเต็มท่ีใชสวมในพิธีอวมงคลหรือ สวมใหแกคนตาย ล ายทนี่ ยิ มน ำมาป กไดแก ลายด อกแ กว ลายดอกผ ักแ วน ล ายด อกพกิ ลุ ลายตาน กแ กว ลายหม าย่ำ ล ายผ ีเสอ้ื แ ละลายหนา เสอ้ื ซ ง่ึ มคี วามเช่ือถ งึ ค วามอดทน ค วามเอื้อเฟอ ค วามกลมเกลยี ว ความ ซอ่ื สตั ย ค วามผ กู พนั แ ละค วามจ งรกั ภกั ดี อ ายยุ นื ค วามม นี ำ้ ใจแ ละค วามด ี ล ายปะ ไดแ ก ล ายด อกพ รม ล าย 50
ผาในวิถีชีวิตไทดำ ขาบัว ลายด อกแ ปด แ ละลายดอกมะลิ ซึง่ ม คี วามเชอื่ เกี่ยวกับ คณุ คาข องค วามเปนลูกผหู ญิง ก ารขอขมา และก ารไดร ับก ารดแู ลจากแถน ใสใ นงานม งคล ใสใ นงานอ วมงคลหรือสวมใหแกค นตาย เสอ้ื ฮี (ผหู ญิง) บ า นห นองห มู ห มูท ี่ 5 ตำบลสระพ ัฒนา อำเภอกำแพงแ สน จงั หวดั น ครปฐม 51
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ เสื้อฮี (ผหู ญงิ ) ล ายข อแปด ล ายป ก แ ซว ข วางน าบ เจา ของ : น างพาณ ี แ หง หน อาย ุ 70 ป บ า นเลขที ่ 46 ห มทู ี่ 5 ต ำบลเขายอย อ ำเภอเขายอย จ ังหวัดเพชรบุรี เสอ้ื ฮ ี (ผ หู ญิง) บ า นเขาห ัวจีน หมู 1 ตำบลหว ยยางโทน อ ำเภอปากทอ จงั หวัดราชบรุ ี 52
ผาในวิถีชีวิตไทดำ เสอ้ื ฮี (ผหู ญิง) บ านนาปา หนาด หมู 4 ตำบลเขาแกว อ ำเภอเชียงคาน จงั หวดั เลย เมื่อเจาของเส้ือเสยี ชวี ิตล ง ญาติจะน ำเสอ้ื ฮคี ลุมบนโลงศพ ส ว งฮี ห มายถงึ ก างเกงขาย าวท ต่ี ดั เยบ็ ดว ยผ า ฝา ยส ดี ำห รอื ส คี รามเขม ใชส วมใสใ นงานท เ่ี ปน พธิ กี าร เชน พธิ สี บื ผ หี รอื ผสู บื สกลุ ของผ ชู ายท เ่ี ปน พ อ บา น พ ธิ แี ตง งาน ช ายหนมุ ต อ งส วมใสส ว งฮเี พอ่ื เขา รว มพ ธิ ี ในก รณที ต่ี อ ง ไปรว มงานศพญาตพิ น่ี อ งของตน ซง่ึ เปน ญาตจิ ากตระกลู เดยี วกนั เรยี กวา “ผเี ดยี วกนั ” จะตอ งนงุ สว งฮี และ สวมเสอ้ื ฮดี ว ย สว งฮมี ลี กั ษณะค ลา ยกางเกงช าวประมง บรเิ วณเอวต ดั เยบ็ ดว ยผ า ย าวท อ นเดยี วไมม กี ารตอ ข อบ เอว มคี วามย าวข องก างเกงเสมอข อ เทา แตป ลายขากางเกงแ คบเลก็ นอ ย (ชม บญุ แกว ,25 44 ) 53
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ เส้ือจาง (เส้ือผูทำหนาที่แนะนำพิธีกรรม) เปนเส้ือ ผาไหมส ีแดง ห รือแ พรสแี ดง แ ขนยาวค อต้ัง ตดิ กระดุม 5 เสอ้ื จ าง : เม็ด ช ายเสื้อดานข างแหวกไวท ง้ั สองช าย เย็บดวยผ า ไหมส ี พิพิธภัณฑปานถนอม แดง หรือแพรสีแดง เปนเส้ือของหมอพิธีผูตาว เย็บดวย บานห นองจกิ หมูท ่ ี 1 ผา ไหมส แี ดง ห รอื แ พรส แี ดง ใชใ สป ระกอบพธิ งี านเสน ห รอื ตำบลห นองปรง พิธศี พ ห ากใชในพิธีศพ จะโพกศีรษะดวยแ พรสแี ดง เปน อำเภอเขายอ ย เสอ้ื แ ขนย าวค อตงั้ ต ดิ กระดมุ 5 เมด็ ช ายเสอ้ื ด า นข า งแ หวก จังหวัดเพชรบรุ ี ไวทง้ั สองชาย มีสาบเสือ้ กระเปา ดานขางท้ังสองดาน ห รอื ดา นเดยี วแ ลว แ ตแ มบ านจ ะเย็บให ใชใ สท ำงาน ไมตอ งต ดิ กระดุมเพ่ือความสะดวกร วดเรว็ เส้ือตก คือ เสื้อท่ีใสไวทุกข สำหรับลูกหลานหรือญาติที่ใกลชิด ใสเม่ือพอแมหรือญาติผูใหญตาย เปน เสอ้ื ทต่ี ดั เยบ็ อยา งไมประณตี จากผา ฝา ยด บิ สขี าว เนอื่ งจากใชใ นงานศพชว่ั คราว แ สดงสญั ลกั ษณถ งึ บา น ท่ีมคี นเสยี ชีวติ คำว า “ต ก ”ห มายถ งึ ต กใจ ห รอื ใจหาย เส้อื ตก จึงเปนเสอ้ื ทีใ่ ชสวมใสเ ฉพาะงานศพ ผ ทู ่ีจะ สวมเสอื้ ตก ไดค อื ญ าตทิ างส ายโลหติ เดยี วก นั ล กั ษณะข องเสอ้ื ตก เปน เสอื้ ค อวี ไมม แี ขน ท งั้ ผ ชู ายแ ละผ หู ญงิ ตดั เย็บแบบเดียวก นั ซิน่ ตาห ม่ี ซิ่นนางห าญ สัมภาษณน างออ น ทนั หา อายุ 7 2ป บ า นเลขท ี่ 26 /3ห มู 4บ า นนาป าห นาด ผา ซนิ่ น างห าญ (ไทด ำ)เอามา ถ า อ พยพไปท ใ่ี ด ไมม นี างห าญไมไ ด เพราะใชใ นพ ธิ กี รรม น างห าญ ห มายความวา ผใู ดจ ะทอล ายผ า ลายอ ะไร จ ะต อ งม ชี อื่ ม า เชน ลายหม่ีผสาท (ปราสาท), ลายหมี่นาคนอย, ลายมัดตุม, มัดจับ หมี่นาคนอย+หม่ี ปลองออ ย,มะจับ๊ (ห มากจ บั ),มะตมุ 5 ล ำ 3 ลำ (ต มุ โฮม),ห มตี่ น ป ราสาท ก ลา หาญท ำ ก ลา ตอบ ต อ งต อบได (ก อ นจ ะเปน ผ า น างห าญ)ใช ถวายเจา แ ผน ไทด ำ ผ า น างห าญส ดี งั้ เดมิ เปน ส ี แดง ล ายน าคค ู (ผ วั -เมยี )ต วั เมยี ข าย าว ก วา ง ตัวผูขาสน้ั แ คบ 54
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ ลายนาค ช าวไทด ำม คี วามเช่ือวา น าคเปน เจา แ หงงทู ง้ั หลาย ท นี่ ำค วามอ ุดมสมบรู ณม าใหช าวโลก ค ือ นาคเปน ผ กู ำหนดฝ นใหต กต อ งต ามฤดกู าล ฉ ะน น้ั ถ า ใครจ ะส ามารถท ำล วดลายเปน รปู พ ญานาคได ค นน น้ั จ ะ ไดรับการยกยองวาเปนตัวแทนของความอุดมสมบูรณ และจากการสังเกตพบวา มีแตคนที่สูงอายุเทาน้ันที่ สามารถทำลายน้ีได เพราะวาคนท่ีสูงอายุเปนตัวแทนของชาวบานและเปนที่ไดรับการยกยองเคารพยำเกรง ของคนท ั่วไปซึ่งเปรยี บเสมอื นพ ญานาค (ย ศ สอยอ ย,ู 2544) ลายนาค ผาซน่ิ มัดหมล่ี ายเกีย่ งเอยี้ ะวง มลี ักษณะค ลายฟ น หวี (ไทดำ) ชา งทอ : น างห นจู ร ไพศนู ย (ชยั ปญ ญา) อ ายุ 62 ป (พ .ศ. 2489) ข นาดสงู 93 เซนตเิ มตร ก วาง 89 เซนตเิ มตร บานเลขท ่ี 26/2 ห มูท ี่ 4 บ า นนาป าห นาด ผลติ จ ากเสนใยฝาย ย อ มสเีคมี ตำบลเขาแ กว อำเภอเชยี งคาน จังหวัดเลย 55 เรียนรกู ารท อผา จ ากพสี่ าว ค ือ น างอ อน ทันห า เปน ผ สู อนให สวนใหญจะทอผา สำหรบั ใชในครัวเรอื น เชน ผาซ่ิน ผ าพื้นส ำหรบั ต ัดเสอ้ื เม่ือม คี วามชำนาญมากขึ้น จ ึงเริ่มม ดั หมเ่ี ปน ล วดลายตาง ๆ เชน ลายตมุ ล ายนาคน อ ย และลายหมากจับ เปนตน แตลายท่ผี หู ญงิ ไทด ำอ ยากท ำใหเ ปนเพื่อแ สดงถ ึงฝม อื ในก ารท อผาคอื “ผา น างหาญ” ซ ง่ึ ท ำยาก กวา จะได ต อ งใชเวลา
ผาในวิถีชีวิตไทดำ ผาซ่ินมดั หมี่ลายข อ และล ายก ุญแจ (ไทด ำ) ผ าซนิ่ มัดหมผ่ี า (ส อดพลอง) ขนาดสงู 94 เซนติเมตร กวาง 83 เซนตเิ มตร ล ายนาคหัวส รอย+ล ายกาบขอ โดยการนำเอา 2 ล ายมาซอนก นั ผลิตจ ากเสนใยส ังเคราะห ยอ มสเีคมี (ไทดำ) ข นาดสงู 94 เซนตเิ มตร กวาง 92 เซนตเิ มตร ชา งทอ : นางเหวย ทนั ห า อายุ 86 ป (พ.ศ. 2465) ผลิตจากเสนใยฝาย ยอ มสีเคมี บา นเลขท ่ี 24 หมทู ี่ 4 บานนาป า ห นาด ช างทอ : น างออน ท ันห า อ าย ุ 71 ป (พ.ศ . 2480) ตำบลเขาแ กว อำเภอเชียงคาน จังหวัดเลย บ านเลขท ่ี 26/3 ห มูท ี่ 4 บ า นนาป าหนาด ตำบลเขาแกว อ ำเภอเชยี งคาน จงั หวัดเลย 56
ผาในวิถีชีวิตไทดำ การมดั หมเี่ปนลวดลายตา งๆ เชน ล ายต มุ ล ายน าคนอ ย ล ายน าคคู ล ายห มากจบั ล ายปราสาท ล าย ปลอ งออ ย ล ายต มุ โฮม แ ตล ายท ผ่ี หู ญงิ ช าวไทด ำท กุ คนอ ยากจ ะท ำใหเ ปน เพราะถ อื เปน การแ สดงฝ ม อื ท างการ ทอผา นน่ั ก ็คือ “ผานางหาญ” ซ ่งึ ทำย าก กวาจะได ตองใชเวลา ผาซ่ินนางห าญมี 2 ล ายค ือ ลายน าคค ู และ ลายเกาะขาง (เลยี้ งลูกออ น) ม ตี ำนานผา น างหาญเลากนั วา ในสมัยกอนนนั้ ไมมผี ใู ดจะสามารถท อผา ผ ืนน ้ีได สำเรจ็ ตอ งม ีอันเปน ไปกอนท กุ ราย ทำใหผูเฒาผ แู กในหมูบา นเตือนใหเลิกทอ กระทงั่ ม ีผหู ญิงค นห น่ึงอ าสา ทอผา ผนื น ี้ โดยก อ นทอไดบ นบานต อ ผบี า นผ ีเรือนวา หากทอผาผ นื น ี้สำเร็จจะนำผ าผ นื ด งั กลา วม าเซนไหวผ ี บานผีเรือน แลว กส็ ามารถทอไดส ำเรจ็ จ งึ เรยี กผ าผนื น ้ีวา “ผ า ซิ่นน างห าญ” ผาซิ่นมัดหม่ีคั่นนางหาญ (เปนผาที่ใชในพิธีกรรมของ ชาวไทดำ) ล ายสรอ ย ลายป ราสาทนอ ย ลายน าคค ู และลายนาค เดยี่ ว ข นาดสูง 99 เซนติเมตร ก วาง 77 เซนติเมตร ผ ลิตจากเสน ใยฝา ย ยอมสเี คม ี ชา งทอ : น างสำลาน ก รมท อง อ าย ุ 50 ป (พ.ศ . 2501) บา นเลขท่ี 57/2 ห มทู ี่ 4 บ านนาปาห นาด ต ำบลเขาแกว อำเภอเชยี งคาน จงั หวดั เลย 57
ผาในวิถีชีวิตไทดำ ส่งิ ของเครอื่ งใชท่ีทำด วยผ า เชน สายแอว (เชือกผ ูกเอว)ผ า หล า (ผาอ ุมเด็ก)มู (ห มวก)หลวม (กระเปาคาดเอว)ถุงยาม เสอื่ ฟกู (ที่นอน)หมอนแ ละหมอนต า วเส่อื นัง่ ห ย ่นั (มุง)เปน ตน ส ายแ อว (เชอื กผ กู เอว)ช าวไทดำมคี วามเชอ่ื ว า ส ายแ อว ห มายถ งึ ค วามผ กู พนั แ ละค วามก ลมเกลยี ว ที่เกดิ ขนึ้ ภายในกลมุ ชน ทำจากเชือกฝายถักเปน ลายคลายขอเก่ยี ว ใชไดทง้ั ผ ชู ายและผูหญิง โดยผกู ไวกับ ผา ซิ่น สว งก อ ม และสว งฮี ก รณีเปน ผูชายซ ่งึ ม หี นาท ่ที ำพ ิธีกรรมตางๆ ม กั ห อยเครื่องรางข องขลังไวกบั ส าย แอว เชน เขากวาง เข้ียวห มูตัน ร ปู ปลดั ขกิ นยิ มผ กู ไวท ด่ี านขวาข องเอวเพื่อป องก นั ไมใหผแี ละส ิ่งไมดีเขา มา ขัดขวางก ารท ำพธิ ี ผาหล า ห รือผ า อ ุมเดก็ เปนผ าท ใี่ ชส ะพายล ูก เพอื่ อ ำนวยค วามส ะดวกใหแ กแ มท จี่ ะตองท ำงานต า งๆ ไดอยางถนัดโดยไมตองอุม เด็กอาจจะหลับหรือน่ังอยูในน้ันไดอยางสบาย เปนภูมิปญญาท่ีชวยใหเด็กได ผูกพนั และใกลชิดกับแ มต ลอดเวลา ผาหล าเปน ผ าฝายสคี รามเขม บ ริเวณช ายผา ป ก ลวดลายด วยเสนไหมส ี ตางๆแลว จ ึงเย็บห รอื ผูกท ัง้ 2 ด า นใหต ดิ ก ันดวยด ายส ตี างๆเปนระยะๆริมผา ด า นย าวต กแ ตงด วยต ุมไหม สีตา งๆแลวร วบชายผาใหเ ปน ก ลีบไวพ อง าม ต กแ ตงท ป่ี มผ กู ด วย “มะหงันห งอ”ซ่ึงท ำด วยฝก ห มามุยไมเ กิน 5ต ัว ม ีลกั ษณะคลายพ ญานาคห อยห ัวอ ยู มคี วามเช่ือว า นาคทั้ง 5ตัว คือแ ถนเบา ซ ึง่ ม ีหนา ท่ีดแู ลเดก็ ท ีเ่ กดิ ใหมท กุ คนใหม สี ขุ ภาพแ ขง็ แ รง น อกจากน น้ั ผ เู ปน แ มย งั ท ำถ งุ ยา มเลก็ ๆแ ขวนไวด ว ย ในถ งุ ยา มน น้ั ม สี ายสะดอื ของเดก็ เงนิ 1ส ลงึ ด นิ จ อมปลวก เปลอื กใบเพกา ห รือล น้ิ ฟ า โดยม คี วามเชื่อว า เงินเปน ค า ตัวเด็ก เพอื่ ป อง กนั ไมใ หแมเ ดมิ น ำต วั ก ลบั ไป ส ว นห มามุยจ ะชว ยป อ งก ันไมใหผ รี ายเขา มารังแ กเด็ก เพราะขนของห มามยุ จ ะ มีอาการค นั อยางรนุ แ รง น อกจากนยี้ งั มีความเชอ่ื เก่ียวกบั ด ินจ อมปลวกแ ละใบเพกาว า มีสรรพคุณเมอ่ื นำมา ผสมกับน ำ้ ปนู แ ดงส ามารถใชท าแ กปวดทองใหกับเดก็ ได (ชม บ ุญแ กว ,25 4 4) มู หมายถ ึง หมวกท ่ีสวมใหเด็กปองก ันแดด หรือใหแมมดสวม เพ่ือปองก ันขวัญอ อกจากร างกาย ในขณะทำพิธีกรรม ตัดเย็บดวยผาฝายส ีครามเขม รูปส่ีเหลี่ยมคางหมูตกแตงดวยวิธีปะ หรือปก บริเวณ หนา มดู า นบนม พี มู ดั ต ดิ ไว ลักษณะมขู องเดก็ ผ ชู ายจ ะมผี า คลุมส ั้นก วาผหู ญงิ น อกจากนยี้ ังมมี สู ำหรบั แมมด ซ่งึ เปน ผูทำพิธกี รรมต างๆล กั ษณะของมจู ะแ ตกต างกับมขู องเด็ก ค ือ เปนร ปู สเ่ี หล่ียมผ ืนผ า ดานบนไมมีผา ปด ด า นขางซา ยและขวาใชเ ศษผ าไหมห ลากส ปี ระดบั ด ว ยว ธิ ีปะผ า ม ากกวาก ารปก (ทองยอ ย ม ีนอย,25 4 4 ) ลวดลายท่ีนิยมปะหรือปก มูส วนมากจะเปนลายพนั ธุพฤกษาไดแก ล ายดอกทม และล ายดอกมะลิ ม ีความ 58
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ เชอ่ื ถ งึ คณุ คาข องความเปนล กู ผูหญิง ลายขาบวั มคี วามเช่ือถ งึ ค วามส ำนกึ ผิด ลายด อกพกิ ุล มีความเชอื่ ถ งึ ความอดทน และลายดาวลอย ม ีความเชือ่ ถงึ ค วามอ ุดมสมบรู ณ ม ู (ห มวกเดก็ ผูหญิง) ม ู (ห มวกเดก็ ผ ชู าย) บา นดอนมะเกลอื หมู 4 ตำบลดอนม ะเกลอื อำเภออูทอง จงั หวัดสุพรรณบุรี มู (หมวกเด็กผูหญงิ ) บ านห นองห ม ู ห มู 5 ตำบลสระพฒั นา อำเภอกำแ พงแสน จังหวัดนครปฐม 59
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ หลวม ทำเปนกระเปามีสายสำหรับคาดเอว ตัดเย็บดวยผาฝายสีดำหรือสีครามเขม ตกแตงดวย วธิ กี ารปะแ ละป ก ลวดลาย เยบ็ ช น้ิ ผ า ส แี ดง ส ม ข าว แ ละเขยี ว ร ปู ส ามเหลย่ี มปะต ดิ เขา ไปป ระกอบเปน ล วดลาย บรเิ วณฝ าเปด ป ด ท เ่ี นน ใหเ หน็ ถ งึ ศ ลิ ปะในก ารป ระดษิ ฐใ หม รี ปู ล กั ษณะท แี่ ปลกตา แ สดงถ งึ ก ารใชจ นิ ตนาการ จากธรรมชาติใกลตวั น ำมาประดษิ ฐข องใชท่ีจ ำเปน ส ำหรบั ผ ชู าย ใชสำหรับใสสง่ิ ของจำเปน พ กพาติดตวั เชน เงิน ห มาก พลู แ ละย าสูบ ม ลี กั ษณะคลา ยร ังผง้ึ ห รือคร่ึงว งกลม ภ ายในเย็บเปน ช อ ง 2 ช้นั ม ีฝาเปดป ด ได ชายทัง้ สองขา งม ว นก ลมปลายเรยี ว เย็บพ ับด วยผ าไหมหลากสโี ดยม ัดร วมกันเปน พู สวนท อี่ ยปู ลายสุดข อง ชายทัง้ 2 ขา ง ม ลี กั ษณะคลายห างห มู ม ีหขู า งซา ยแ ละขวาผูกก รอบเอาไว ซ่งึ ม ีความเชอ่ื วา หางห มมู ีลกั ษณะ คลายห างเสือเรอื ท่คี อยช ว ยป ระคับประคองใหผ สู วมใสไมป ระพฤติปฏบิ ตั ผิ ดิ ศ ลี ธรรม (หัน ค งสนทิ ,2544 ) หลวม หรอื ก ระเปาคาดเอว (ผ ูชาย) บ า นห นองห ม ู ห มู 5 ตำบลสระพัฒนา อ ำเภอกำแ พงแสน จงั หวดั นครปฐม 60
ผาในวิถีชีวิตไทดำ หลวม หรอื ก ระเปาคาดเอว เจาของ : น างพาณี แ หง หน อาย ุ 70 ป บา นเลขท ่ี 46 ห มูท่ ี 5 ต ำบลเขายอ ย อ ำเภอเขายอย จ ังหวัดเพชรบุรี ถุงยา ม หมายถงึ ถ งุ ผา ฝา ยม สี ายสะพายในต ัวไวใสส ่ิงของเล็กๆน อ ยๆเชน ม ดี หมาก พลู เมอ่ื ไป ทำนา ท ำสวน แ ละท ำไร ส ว นห มอผ ทู ำพธิ จี ะไวใ สต ำรา ข องขลงั แ ละอ ปุ กรณท จี่ ำเปน ในก ารป ระกอบพ ธิ กี รรม เปนถุงตัดเย็บดวยผาฝายสีขาวและสีแดง มีขนาดแตกตางกันแลวแตการนำไปใชประโยชน ชาวไทดำมีวิธี รักษาส ขี องถงุ ยา ม โดยก ารดนในซ ึง่ ไมมลี วดลายก ลบั ดา นแ ลวพ บั เก็บไว จะทำใหส ขี องถ งุ ยามม สี ีสดต ลอด เวลา (แ ปง เพชรพ ลาย,2 5 44 )สำหรับลวดลายข องถงุ ยา ม นิยมว างล วดลายเปน แนวตั้ง โดยใชส แี ดง สเี ขียว สีเหลือง และส ีขาว ม คี วามหมายเชน เดียวกับผ า ซนิ่ ลายแ ตงโม 61
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ เสือ่ ฟกู (ท่นี อน)ใชส ำหรบั ใชป ูนอน แ ละส ามารถพ บั เก็บได ผาฝา ยส ดี ำห รอื สีครามเขม ยดั น ุนเย็บ เปน ลกู ฟูกใหเปนแ นวขวาง ส ามารถมวนเก็บได ต กแ ตงล วดลายด านขา งทั้ง 4 ด า น ด วยก ารปะตอก นั โดยใช ผาสแี ดง สีเหลือง ส ีขาว แ ละส เี ขียว ในพิธีแตงงาน เสอ่ื ฟ ูก ตองม ว นใหก ลมแ ลวใสส าแ หร กห าบไปในข บวน เจา บาวดว ย หมอน เปน ห มอนร ปู ส เี่ หลย่ี มผ นื ผ า ม ลี กั ษณะค ลา ยท อ นไม ม ชี อื่ เรยี กวา “ห มอนหนา อฐิ ”เยบ็ แ ตล ะ ทอนตอ กันเปนทรงกระบอก ท ั้งนี้ขนึ้ อยูกบั ผผู ลิตวาตองการจะเยบ็ ตอกนั ก่ีทอ น โดยมชี ือ่ เรยี กแตกตางกนั คอื เยบ็ ตอกัน 2ท อ น เรียกวา “ห มอนห นา ไข”เยบ็ ต อ ก นั ต ัง้ แต 3 ทอนข ึ้นไปเรียกวา “หมอนห นา 3 หนา 4 หรือหนา 5” เปนตน แลวจึงยัดดวยนุน ตัวหมอนตัดเย็บดวยผาฝายทอมือสีดำหรือสีครามเขม สวนหนา หมอนตกแตงด วยก ารปะ การป ก ลวดลาย โดยก ารต ดั ช้นิ ผ าสีแดง ส ม ข าว แ ละเขียว เปน ทรงเรขาคณิต เชน รูปสามเหลี่ยม ส ี่เหลยี่ มจ ตั ุรสั ส เ่ี หลี่ยมผ ืนผา เยบ็ ตดิ ป ระกอบก นั เปน ลวดลาย ลายท ่ีทำเปนพ ้ืนฐานคือ ลายดอกพรม นอกจากน นั้ ย งั มี ล ายดอกข าแกว ลายด อกงา ลายหวั แ มงดา ลายด อกแ ปด ลายก ลบี ม ะเฟอง ลายมะลซิ อ น บ างคร้ังตกแ ตงลวดลายดวยก ารประดบั กระจก ลวดลายหน้าหมอน 62
ผาในวิถีชีวิตไทดำ หมอนตาวเส่ือนั่ง เปนหมอนสามเหล่ียมแบบหมอนหนาอิฐ หรือหมอนหก ตัวหมอนตัดเย็บดวย ผาฝายทอมอื ส ขี าว สีดำ ห รอื ส คี รามเขม สว นหนาห มอนต กแตงด วยก ารปก ลวดลาย แ ละเย็บช้นิ ผ า ส แี ดง สม ข าว แ ละเขียว ร ปู สามเหลีย่ มปะต ดิ เขา ไปป ระกอบเปนล วดลาย บ างครงั้ ต กแ ตง ลวดลายดว ยการป ระดบั กระจก ม ี 2แบบ ค ือแบบต อเบาะ (ม ฟี กู เยบ็ ต ดิ กับต ัวห มอน)และแบบไมต อเบาะ หมอนตาวเสื่อน่ัง หย ่นั (มงุ )ทำจากผาฝา ยช นดิ หนาส ีครามเขมใชแ ทนฝ าผ นังกนั้ ห อ งและก นั ยุง ม ีสีดำเพ่อื ความเปน สว นตัวยามคำ่ คนื เนอ่ื งจากภายในบานของช าวไทด ำไมน ิยมก น้ั ห อง การน อนข องท กุ คนจ งึ ตอ งก างหย ่นั เพอ่ื เปน การแบงใหเปนสดั สว น หยั่นม ลี ักษณะเปน ร ปู ทรงส่เี หลีย่ มผ ืนผ า ข อบหย ่นั ด า นบนท งั้ 4 ด า น ต กแ ตง ลวดลายโดยวิธีการปะหรือป ก ด ว ยผ าช้ินห ลากส ี เชน สแี ดง สม ข าว แ ละเขียว รปู ส ามเหลย่ี มปะต ิดเขา ไป ประกอบเปนลวดลาย เชน ล ายดอกพ รม แ ละล ายด อกมะลิ มคี วามเชอื่ ถึง คณุ คาข องค วามเปนลูกผูห ญิง ลายขาบัว มีความเช่ือถึง ความสำนึกผิด ลายดอกแปด มีความเช่ือถึงการไดรับการดูแลจากแถน ลาย ดอกพิกุล ม คี วามเชอ่ื ถ งึ ค วามอดทน แ ละล ายด าวล อย มคี วามเชอ่ื ถึงค วามอุดมสมบูรณ กอนเยบ็ ห ูหยั่น ชาวไทดำจะนำเงิน แ ละขา วเปลอื ก ใสไวท ง้ั 4 ดา น โดยม คี วามเชื่อวา จะทำใหผใู ชหย ั่นม ีความเจรญิ รุงเรอื ง เหมือนกบั ก ารงอกเงยของต นข าว พรอ มกับม ีเงนิ ทองม ากมายเหมือนร วงขาวส ีทองเตม็ ผ ืนน า (ผ ล มีม าก,2 544) บริเวณหูหย่ันมีเชือกดายดิบหลากสีผูกเปนหวงย่ืนออกมาจากมุมแตละดาน เพ่ือใชหวงหรือเชือกตอ ออกไปใหย าว ห รอื ใชต ะขอเกย่ี วไวก บั ต น เสา ห รอื ฝ าบ า นได ก ารตดั เยบ็ หย น่ั ข องช าวไทด ำนนั้ แ ตกต า งกบั ม งุ ทั่วไป บ รเิ วณตีนหย ั่นจะไมเ สมอเปนแ นวเดียวก ัน โดยม ลี ักษณะค ลายย ังต ดั ไมเสรจ็ แตความจ รงิ เปน เคล็ด ของชาวไทดำทเ่ี ชอ่ื ว า ถ า ตดั เยบ็ ใหต นี หย น่ั เสมอกนั แลว จ ะเหมอื นกบั ก ารครอบศพ ซ งึ่ เรยี กวา “เรอื นแ ส”จ งึ ไมน ยิ มทำกนั (ธ ิดา ช มพนู ิช,25 3 9) 63
ผาในวิถีชีวิตไทดำ หย ัน่ (ม ุง) เสื่อฟ กู (ท ี่นอน) แ ละห มอน มุงลายด อกแปด มแี ปดแฉก เปน งานประดษิ ฐหนา หมอน พัดพ อ มด พดั ห มอเสนผูน อย 64
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ ด อกไมไทด ำ ไทด ำนบั ถอื ผ ีบรรพบรุ ุษ ผีมด ต ดั เปนต ัดต ายได เส่ยี งทายได ไทดำบา นนาป า หนาด จึงมีพิธีแซปาวของพอหมอมด เรียกวา ดอกไมไทดำ (เปนสัญลักษณไทดำบานนาปาหนาด จ. เลย ที่ จ.เพชรบุรี ไมม )ี ดอกไมไ ทดำ -รม โพธร์ิ ม ไทร มีความหมายวา อ ยเู ยน็ เปน สขุ -ตมุ ห นู ม ีความหมายวา ส อดแนมผ รู า ย ถาผูร า ยจะมาท ำลายส ่งิ ของ ห นจู ะไปทำลายเขาก อน -ตาแ หลว มีความหมายวา เงินทองไมมีออก -ต ุมน ก ม คี วามหมายว า ส บื ข า ว ส ่อื สาร คาบขา ว ท ้ังด-ี ร าย -เรือแ พ ม คี วามหมายว า ข ามน ้ำ -เคร่ืองบิน (ย นตห งส) มีความหมายว า ไปท างไกล 65
ผาในวิถีชีวิตไทดำ 66
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ การย อ มค ราม นำตน ค ราม (ใบสด)ไปแชน ำ้ พ อทว มใบป ระมาณ 1 คืน เพือ่ ใหเ นา การแ ชใบค รามสดในน ำ้ ไมใช แชใหสีครามละลายน้ำดังเชนการตมเปลือกไม แตแชใหสารในใบครามสดทำปฏิกิริยากันเกิดเปนสีครามที่ ละล ายน้ำได ใชปนู แ ดงผ สมก ับน ำ้ แชตนคราม แกวง ใหฟ องแ ตก นำมากรอง เนอ้ื ครามทกี่ รองแ ลว จ ะเปนเช้ือ กอหมอ ครามต ามส ตู ร เอาแ มน ิลม าใส เอาดา ง แ ปง ข าวหมากม าผ สม จะไดน้ำค รามท พี่ รอมส ำหรับยอม นำฝายท่ีเข็นมายอมกับน้ำคราม แลวยอม หรือนำผาขาวมาแชน้ำใหเปยกบิด-ขยำดวยน้ำคราม (ประมาณ 4 คร้งั )ซกั น้ำสะอาดใหใส ต ากใหแ หง เรียกวา แ ดดห นึง่ ทำเชน เดียวก ันแ บบน้ีไปเรอ่ื ยๆโดยก าร บดิ -ขยำ ดว ยน ้ำค ราม แ ลวซกั น ำ้ บดิ ใหแ หง ตากย อ มไปเรอื่ ยๆจ นกวา จะดำ โดยทวั่ ไปแลว จะยอ มประมาณ 4แดด (1 6 ครงั้ )น ิยมต ากฝา ย/ผ าท่ยี อมค รามแลว ในท ร่ี ม วิธีการปอ งกนั ไมใ หส ตี ก โดยการนำเปลอื กป ระดมู าตม ก บั น ้ำดาง พอเดือด (นำ้ ข ีเ้ ถ า ซ่ึงไดจ ากขเ้ี ถา เตาไฟ นำมาใสตะแ กรง รอนใหละเอยี ด ผ สมน ้ำ ก รองเอาน ้ำใส) จากนั้นเอาน ำ้ เปลอื กป ระดเู ทใสกาละมงั รอใหเย็นก อนจ ึงเอาผ าท ่ียอ มค รามแ ลวล งแ ช (ไมนาน)บ ดิ ใหแหง นำไปตาก พ อแ หงแ ลว นำมาซ ักใหสะอาด ใชไ มตจี นกวา นำ้ จะใส เพื่อป องก ันส ีตก 67
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ ตน คราม แ ชนำ้ พอท ว มใบประมาณ 1 ค นื 68
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ ใชป นู แดงผ สมก ับน ำ้ แชต น คราม แกวง ใหฟ องแตก น ำมาก รอง 69
ผาในวิถีชีวิตไทดำ เนอ้ื ครามท่ีกรองแ ลว จ ะเปนเชือ้ กอ ห มอ ค รามต ามสูตร จ ะไดน้ำครามท่ีพรอ มส ำหรบั ยอ ม 70
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ การทอผา แตเดิมชาวไทดำจะผลิตผาฝายและผาไหมเพ่ือใชเองในครอบครัว เปนการผลิตแบบครบวงจรซึ่ง ผลิตควบคูกบั การป ระกอบอ าชีพห ลกั คือ ก ารท ำนา ชาวไทด ำม ีความรเู รือ่ งก ารผลติ ผา ฝา ยแ ละผ า ไหมจ าก การถายทอดสืบตอกันมาตั้งแตบรรพบุรุษจนกระทั่งปจจุบัน เม่ือสภาพเศรษฐกิจและสังคมเปลี่ยนแปลง ไปจากเดิม ซ ่งึ เคยเปนส ังคมแ บบพ ึ่งพาต นเองเปลีย่ นเปนส งั คมแ บบซ อื้ ขาย การแสวงหาแ ละการผ ลิตเสอื้ ผา เครอ่ื งแ ตง กาย แ ละเครอื่ งน งุ หม ก เ็ ปลย่ี นแ ปลงไปด ว ย ว ตั ถดุ บิ ท ใี่ ชใ นก ารท อผา ก ซ็ อ้ื ห าไดจ ากต ลาด ป จ จบุ นั จึงไมนิยมผลิตเสนใยเอง แตจะใชเสนใยสังเคราะหท่ีเรียกวา “ดายโทเร” มาทอเปนผาแทน ทั้งน้ีอาจเน่ือง มาจากการนำเสน ใยไหมหรอื เสน ใยฝา ยมาทอผา นนั้ ม กี ระบวนการทยี่ งุ ยากซ บั ซอ นไมเ หมาะกบั การดำรงชวี ติ ในปจ จบุ ัน ซ ึ่งต อ งท ุมเทเวลาในแตล ะวันก ับการท ำไรน าของต นเอง หากจ ำเปนตอ งใชผ า ไหม ชาวไทด ำจะซื้อ จากแ หลง อนื่ เชน ต ลาด ห รือผ าไหมท ข่ี ายต ามเทศกาลง านตางๆ ชาวไทดำเม่ือวางจากการทำไรนาและเริ่มจะเขาสูฤดูหนาวจะนิยมทอผาห มดวยผาฝาย โดยซ้ือฝาย สำเร็จรูปจากตลาดเพื่อนำมาทอเปนผาหมและจะนิยมทอดวยฝายสีเขมดวยเห็นวา สีเขมเก็บความรอนได ดกี วา ผ า หม ส อี นื่ ๆเมอ่ื ทอเสรจ็ จ ะน ำมาเยบ็ เปน ผ นื ห นาใหญใ สน วมห นาบ างต ามต อ งการ น อกจากน น้ั จ ะท อผา ซิ่น ผ าเปย วเบา ะไวใชในค รอบครวั ลวดลายท ่ใี ชในการท อผา เชน ลายด อกผ กั แ วน ล ายน าค ลายแ ตงโม เปน ตน 71
ผาในวิถีชีวิตไทดำ การทอผา ของชาวไทด ำ ผ ูท อ : น างหนจู ร ไพศ ูนย อายุ 62 ป บา นเลขท ่ี 26/2 ห ม ู 4 บ า นนาปา หนาด ตำบลเขาแ กว อ ำเภอเชยี งคาน จ งั หวดั เลย ขัน้ ตอนการทอ 1.เสน ฝ า ย เอามาลงแปง ก อ น ส มยั กอ นล งด ว ยน ำ้ ข า วเจา ไมไ ดล งแปง ข าว (แ ปง ม นั สำปะหลงั )น วด พอประมาณ แลวน ำไปตาก เสนฝายไดจ ากการป ลูกฝ ายเอง ปลูกท ้งั ฝ า ย ท ้ังค ราม 2.เอาเสนฝ ายท ่ียอ มดวยห มอฮอ ม ห มอนิล มาใสกง ไทดำเรยี กวา ก งกว า ง 3.เผีย่ น (แ กวง )ใสหลอด 4.จ วงเข็นหกู ค น หูก 5.สืบหกู ต อใสฟ ม 6 .นำไปต ่ำ (ท อ)เปนผนื 72
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ เสนไหม ใยฝ าย ดา ยโทเร กง กว าง เอาเสนไหมใยฝา ยหรือดา ยโทเรมาใสกง ไทดำเรียกวา กงกวา ง จว งเผี่ยน นำมาปน ดวยจวงเผ่ยี น (อ ปุ กรณป น ดา ยเขา ห ลอด) 73
ผาในวิถีชีวิตไทดำ ก ารจูงด า ย เพอ่ื ใหไ ดค วามย าวของดายตามต อ งการ เอาหลอดดา ยไปเข็นด ว ยจวงเข็น โดยเอาหลอดดายใสจำนวน 8 ห ลอด แลว เอาไมมาผ ูกใสเสา เอาป ลายเสนดายรวมก นั 8 เสน ค ลอ งใสเสาขางละ 5 วา มหี ลัก 2 ห ลักสำหรับไวไขว 74
ผาในวิถีชีวิตไทดำ นำดา ยม าผูกใสก ี ่ ใสแ ปรงก ี่รูละ 8 เสน 1 ห ลบ มี 10 รู ๆ ล ะ 8 เสน มที ัง้ หมด 10 ห ลบ (100 ร)ู แชเสน ดา ยเพ่อื ไมใหเสนดา ยแขง็ ห ากเสนดา ยแข็งจ ะทอไมแ นน จากน้ันข อดห ัวห กู เพือ่ ใหเสนดายตงึ 75
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ แหยด า ยอีกด านห นึ่งใสเ ขาหูกทั้ง 2 เขา (เขาบน-เขาลา ง) ส ลับกนั (บ น-ล า ง) เหยียบโดยใชต ีนยัน แ ปรงหูก เขาบน-เขาล าง ฟม ก ระสวย ตีนยัน 76
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ สบื หูก ต อ ใสฟ ม ทอด ว ยก่กี ระตกุ ทอด ว ยกีพ่ นื้ เมอื ง 77
ผาในวิถีชีวิตไทดำ 78
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ ลวดลายผาไทด ำ ลวดลายผาของชาวไทดำมีการประดิษฐดวยวิธีการทอ เย็บ ปก (แซว) แ ละขิด มีช่ือและลักษณะ รปู รางท ่ีสอ่ื ความห มายส มั พนั ธก บั วถิ ชี ีวติ แ ละความเชื่อ อาท ิ ลายพันธุไ ม ลายส ตั ว ลายเครอื่ งมือเคร่ืองใช ลายสิ่งของสถานที่ และลายเบ็ดเตล็ด ลวดลายตาง ๆ บ นผืนผาเปนเอกลักษณท่ีสะทอนใหเห็นถึงวิถีชีวิต ขนบธรรมเนยี มประเพณี ความเช่ือแ ตละกลุมชน การจ ัดรปู แบบเปนล ายเรขาคณติ ล ว นๆ โดยม ลี ายข อกุด ซงึ่ ถ อื วา เปน ล ายท น่ี ยิ มใชม ากท ส่ี ดุ ข องช าวไทด ำ ป ก ด ว ยไหมเสน เลก็ ๆ บ นผ นื ผ า โดยท ำล วดลายเปน วงกลม คลายลายดอกไม ดานหนาและดานหลังของผาจะมีลายเหมือนกัน โดยไมสามารถหาจุดเร่ิมตนหรือจุดจบ ของล ายได จงึ ท ำใหล ายนี้ถือเปนจ ดุ เดนข องไทด ำ นอกน น้ั เปนลายท ีใ่ ชป กเส้ือฮี ทีน่ ิยมป กก นั ม ากค ือ ลาย แปดขอ ลายเอื้อข อ ล ายขอกดุ แ ละล ายด อกบัว 79
ผาในวิถีชีวิตไทดำ 80
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ การเย็บ 81
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ ลวดลายท ่ีใชเยบ็ ลายข าบ วั (ด อกบวั ) บ วั เปน พ นั ธไุ มน ำ้ ช นดิ ห นง่ึ ม เี หงา ห รอื ห วั อ ยใู นเลนตม ใบแ ละด อกบ างชนดิ ล อย อยูเสมอน ำ้ บางชนิดช ใู บและด อกส ูงกวาน้ำ ดอกบวั ช ูดอกแ ละอ อกใบในย ามน ำ้ เปย มฝ ง กลบี เร่ิมบ านแยม ในยามฟาสาง และหุบกลีบในยามค่ำ การแยมบานและหุบกลับของบัวเกิดขึ้นพรอมกับเวลาขึ้นและตกของ ดวงอาทติ ย ด ว ยเหตนุ ชี้ าวไทด ำเชอ่ื วา ด อกบวั เปน ส ญั ลกั ษณเ วลาเชา เยน็ น อกจากนด้ี อกบวั ย งั ต รงก บั ค วาม เชือ่ อกี ดานหนึ่งที่เปรยี บดอกบัวไววา เกิดจากตมอนั สกปรกและตะกอนในทองนำ้ แตบวั ก็พยายามยืน่ กาน ใหย าวอ อก จ นกระทงั่ ส ามารถโผลใ บแ ละด อกข น้ึ ม าเหนอื ผ วิ นำ้ ก ำเนดิ ข องบ วั จ งึ เปน ส ง่ิ เปรยี บเทยี บเรอ่ื งก าร ประพฤตผิ ดิ พลาดแ มจ ะป ระพฤตผิ ดิ เพยี งใด แ ตก ย็ งั มโี อกาสท จี่ ะเปน ค นดไี ดท กุ คน ถ า ผ นู น้ั ม คี วามต งั้ ใจจรงิ จงึ นำลายขาบวั หรอื ดอกบัวต ามจินตนาการน้ี มาเปน การขอขมา หรือถวายพระ เพอ่ื เปน การแสดงถึงความ สำนกึ ในความผดิ เพอ่ื เรมิ่ ตน ก ลบั เปนค นดี (สุก พ นู นาม, 2544) ลายดอกบัว ลายด อกบวั ข าเขยี ด หรอื ลายขาบ ัว 82
ผาในวิถีชีวิตไทดำ ลายด อกพรม ต น พ รมเปน ไมพ มุ ม หี นามท ก่ี งิ่ ก า น ด อกช อ อ อกท ปี่ ลายก ง่ิ ก ลบี ด อกเชอ่ื มต ดิ ก นั เปน หลอดส ขี าวม กี ลนิ่ ห อม ก ารปะผ า ข องช าวไทด ำน ยิ มใชว ธิ ปี ระดษิ ฐล ายด อกพ รมเปน ส ว นมาก เนอ่ื งจากผ หู ญงิ ชาวไทด ำเมอ่ื ไปท ำนา เลย้ี งววั เลย้ี งค วาย จ ะพ บเหน็ ด อกพ รมอ ยเู คยี งคกู บั ท งุ นาเสมอ เมอ่ื วา งจ ากก ารท ำงาน ก็มักจะนำผาข้ึนมาประดิษฐ โดยใชลายดอกพรมเปนตนแบบเน่ืองจากเปนลายท่ีงายและไมซับซอน โดยมี ความเชอ่ื เกยี่ วกบั ด อกพ รมวา “ถ งึ แ มจ ะม กี ลน่ิ ห อม แ ตก ห็ นามแ หลมคมรอบตวั ” ค นส มยั กอ นจ งึ ส อนห ญงิ สาว โดยเปรียบเทียบกบั ด อกพ รมไววา ค วามส วยความงามน น้ั ไมค งทน แ ตก ารเปน แ มบานแ มเ รอื นจ ะทำใหชวี ิต การครองค ูม คี วามส ุขแ ละย งั่ ยนื ได (ช ม บ ญุ แกว, 2544) ลายดอกพรม ลายด อกมะลิ มะลมิ ลี ักษณะตนเปนไมพ ุม ไมเลอื้ ย และไมรอเลอ้ื ย ดอกม สี ขี าว มีทั้งช ้ันเดยี วแ ละ หลายช้ัน กลีบด อกม ี 4 – 9 ก ลบี โดยป กติจะเริ่มบานในเวลาบ ายแ ละรวงในวันรุงขน้ึ ชาวไทด ำเชอื่ วา ดว ย ลกั ษณะข องดอกมะล ิ เปรยี บเหมือนผ หู ญงิ 4 วัย ค ือ วัยเด็ก วัยรุน วยั ผ ใูหญ แ ละวัยชรา ด อกต ูมของม ะลิ เปรยี บเหมอื นวยั เดก็ ท ยี่ งั อ ยใู นก รอบข องค รอบครวั ด อกแ รกแ ยม เปรยี บเหมอื นวยั รนุ ซ งึ่ เปน วยั ท เ่ี รม่ิ มกี าร เปลี่ยนแ ปลงส่งิ ตาง ๆ ในรางกาย เมอื่ ดอกมะลบิ านเตม็ ท ี่จ ะเร่มิ สงกลิ่นห อมเปรียบไดกบั วัยผ ใู หญทีพ่ รอม จะแ ตงงานมีค รอบครัว เม่อื ด อกเรม่ิ รวง เปรียบไดก บั วัยชรา ซ ึง่ จ ะไมเห็นรอ งรอยของดอกต ูมแ ละกลิ่นหอม แตจะเหน็ เพียงด อกมะลทิ ีแ่ หงรวงลงสพู ้ืนด นิ เทานั้น ดอกมะลจิ งึ เปนเครื่องเตอื นใจชาวไทด ำใหตระหนกั ถึง คณุ คา ของความเปน ล กู ผูหญิง ทีจ่ ะไมป ระพฤติปฏิบัตนิ อกล ูนอกทาง เพราะเมื่อวัยรว งเลยไป ทกุ ส่ิงก ็ย อ ม โรยลาตามกาลเวลาดวย (ช ม บญุ แ กว , 2544) 83
ผาในวิถีชีวิตไทดำ ลายดอกมะลิ ลายด อกจนั ต น จันเปนไมย ืนตนส ูงไดถงึ 20 เมตร ด อกต ัวผเู ปนชอ กลีบเชื่อมตดิ ก ันเปนรูปคนโทสี ขาวนวล ดอกต ัวเมียเปน ด อกเดยี่ วลักษณะคลา ยดอกต วั ผแู ตมขี นาดใหญก วา ชาวไทด ำเชือ่ วา ดอกจนั เปน ตำนานรกั อ มตะข องช าวไทด ำในเวยี ดนาม เนอื่ งจากเกดิ จ ากค วามรกั ข องห นมุ สาว ค หู นงึ่ ซ ง่ึ รกั ก นั ม าก แ ตแ ม ของผ หู ญงิ ไมช อบใจช ายหนมุ จ งึ บ งั คบั ใหล กู สาวแ ตง งานก บั เศรษฐ ี ห นมุ สาวค นู จ้ี งึ พ าก นั ฆ า ตวั ตายในป า แ หง หนงึ่ ในคนื วนั พระจนั ทรเต็มดวง เมือ่ ห นุมสาวต ายล งก ็กลายเปน ด อกจนั บานสะพร่งั อย ู ณ ทีน่ ้นั เมอ่ื ถ งึ วนั พระจนั ทรเ ตม็ ดวงก ลน่ิ ห อมข องด อกจนั จ ะส ง กลนิ่ ไปท ว่ั บ รเิ วณป า ท ำใหช าวไทด ำส งสยั วา เปน ด อกอ ะไร เมอ่ื เขา ป า จ งึ พ บวา เปน ด อกจนั จ งึ ย กยอ งใหส ขี าวข องด อกจนั น แี้ ทนค วามรกั อ นั บ รสิ ทุ ธมิ์ นั่ คง ช าวไทด ำในประเทศ ไทยจึงนิยมประดษิ ฐล ายนเ้ี พื่อมอบใหแ กเจาบาวและเจา สาว หรอื ผ ูอ าวุโสในห มบู าน (ช ม บุญแ กว , 2544) ลายด อกจัน 84
ผาในวิถีชีวิตไทดำ ลายดอกแ กว ต นแ กวเปนไมพ ุมข นาดเล็ก ด อกม กี ลน่ิ ห อม ผ ูหญงิ ช าวไทด ำท ี่เรม่ิ เรยี นรกู ารขดิ แ ละ ปก ต องผานล ายนเี้ปน ลำดบั แ รก เน่อื งจากม คี วามเช่ือวา ด อกแกว เปน ด อกไมท ่มี ีกล่ินห อมเยอื กเยน็ ในย าม คำ่ คนื ผใู ดจะขดิ หรอื ป ก จะต อ งมคี วามอ ดทนแ ละเยอื กเยน็ จงึ จะสามารถทำลายน ไ้ี ดส ำเรจ็ (กำ รา เรงิ , 2544) ลายดอกแกว ลายด อกแปด เปน ลายท ีเ่ กิดจ ากจ นิ ตนาการของช าวไทดำโดยอ ญั เชิญแ ถนท ัง้ 8 อ งค มาป ระดษิ ฐ เปน ลายผา ซง่ึ ป ระกอบดว ย แถนห ลวง เปน หวั หนาข องแถนท ้ังปวง มหี นา ท ีต่ ัดสนิ ข อ พพิ าทตาง ๆ ใหเกิด ความยตุ ธิ รรม แถนส ิง เปน แถนป ระจำต ระกูล มหี นาท่รี กั ษาส มาชกิ ท ุกคนท ่ีอยูในวงศว านใหอยูเย็นเปนสุข แถนแนน ม หี นาท ีค่ วบคมุ ไมใหขวญั ข องคนห ลุดห ายไป แ ถนช าต ม ีหนา ทกี่ ำหนดช ะตาชวี ติ แ ละสงมนษุ ยม า เกดิ ในโลก แ ถนแ มน าง ม หี นา ท บี่ นั ดาลใหแ มม นี ำ้ นมไวเ ลยี้ งท ารก แ ถนปว กา ล าว ี ม หี นา ท ดี่ แู ลท กุ ขส ขุ ค วาม อุดมสมบรู ณข องมนุษย และค วบคมุ ด นิ ฟ าอากาศท ำใหฝ นตกต องต ามฤดูกาล แถนนงุ ข าว มีหนา ท ี่บ นั ดาล ใหคนมีความสวยงาม และแถนบุญ มีหนาที่บันดาลความมั่งค่ังและความอุดมสมบูรณใหเกิดแกมนุษย (นพิ นธ เสนาพ ทิ ักษ 2521,21) แ ถนท้งั 8 อ งคน ้ ี ช าวไทดำเชื่อวา ถ าผ ูใ ดใชเส้อื ผาแ ละเคร่ืองนุงหม ล ายน ้ี จ ะ ไดรับการดูแลจากแถน เม่ือเสียชีวิตลงวิญญาณของผูตายจะไดรับความคุมครองจากแถนชาด เพราะสวม เครื่องแตงกายท่ีเปนลายนี้ โดยเฉพาะเสื้อฮีท่ีสวมและคลุมโลงศพสวนมากจะใชลายน้ีทอ ทำใหชาวไทดำ นิยม ปะผาลายดอกแปดบนผาและเคร่ืองนุงหม เพื่อไวใชในงานพิธีกรรมเปนสวนใหญ (ดำ มั่นเหมาะ, 2544) 85
ผา ในวิถีชีวิตไทดำ ล ายดอกแปด ล ายบานจ า ย ลายบานส มุ 86
ผาในวิถีชีวิตไทดำ การปก (แซว) ผ าเปย ว การทำลวดลายผาเปยว หญิงสาวชาวไทดำทุกคนตองหัดทำ ลวดลายพ น้ื ฐานข องผ า เปย ว ซ ง่ึ เรมิ่ จากก ารป ก บ รเิ วณช ายผา เรยี กวา “ส อย ฝกแค” ใ หเกิดความชำนาญเสียกอน จึงจะเร่ิมทำลวดลายตางๆ ไ ด ผาเปย วล วดลายด ้งั เดมิ ม ีอ ย ู 4 แ บบ ค อื 1. ล ายข อกดู หวาย ผาเปยวลายขอกูดหวายเปนการปกบริเวณมุมผาทั้งส่ีดานใหเปน รูปส่ีเหล่ียมแลวใชไหมสีขาวหรือสีแดงปกทแยงเพ่ือแบงรูปส่ีเหล่ียมออก ใหเปนรูปสามเหลยี่ มสองรูป ภายในและภายนอกปก ลายผ า เปนรปู ขอกดู หวายใหแ ตกกงิ่ ก า นอ อกไปด ว ยก ารใชไ หมส ลบั สใี หแ ตกตา งก นั แ ลว เยบ็ พ ไู หมห ลากส หี อ ยบ รเิ วณรมิ ผา ต ลอด ผืน ม ีความเชอ่ื ถ งึ การรำลึกถึงบ ุญคุณ 2. ล ายดอกเตา (เบาะเตา ) ลายดอกเตาใชวิธีปกเปนแนวเสนตรงใหเกิดเปนรูปสี่เหลี่ยมคางหมู แลวใชไหมสีขาวและสีแดงปก ตามแนวตั้งและแนวนอน เพ่ือกำหนดขอบเขตของลายดอกเตาใหยาวติดตอกันตลอดผืน แลวเย็บพูไหมสี แดงหอยบ ริเวณริมผา ต ลอดผ ืน ม ีค วามเช่ือถงึ ก ารใหกำเนิดเพ่อื ข ยายเผา พนั ธ ุ 3. ล ายขาบ วั ห รอื ข าปว คำวา “ป ว” ห มายถ ึง พ ยงุ หรอื รบั ใช วิธปี กบ รเิ วณชายผาโดยเริม่ ทม่ี ุมผ าใหเปน ส ว นๆ แ ลว จ ึงทำเปน ดอกเล่ือนชนั้ ขน้ึ ไปเปนรปู ส ามเหล่ยี มจนเกดิ ล วดลายต า งๆ โดยใชด ายไหมสแี ดง ส ีเขยี ว ส เีหลอื ง แ ละสขี าว มีความเชอื่ ถึง ความส ำนึกในค วามผ ดิ 4. ล ายส ายรุง ลายสายรงุ ใชวิธีปกช ี้ขนึ้ ด า นบนช ายผา ใหเปน สายต รงๆ ห ลายๆ เสน โดยป กแ บบจ ัดคูตรงขามใหมี ขนาดเทา ก นั แ ลว จ งึ น ำเมด็ ผ า ซ ง่ึ เกดิ จ ากก ารป ก ค ลา ยล ายด อกแ ปดเยบ็ ต ดิ ห วั ท า ยด า นล ะ 8 ล กู ด า นข า งด า น ละ 4 ล กู การใสเมด็ ผาไวเ พอื่ ถ วงนำ้ หนกั ไมใหช ายผา ป ลิวเม่อื ลมพ ัดผา น โดยม ีความเช่ือวา เปนสะพานท ี่ แถนทงั้ 8 อ งค ส งมนุษยม าเกิดบนโลก และรบั คนทีเ่สยี ชวี ิตก ลบั ไปอยูเ มืองแ ถน (ช ม บ ุญแ กว , 2545) 87
Search
Read the Text Version
- 1
- 2
- 3
- 4
- 5
- 6
- 7
- 8
- 9
- 10
- 11
- 12
- 13
- 14
- 15
- 16
- 17
- 18
- 19
- 20
- 21
- 22
- 23
- 24
- 25
- 26
- 27
- 28
- 29
- 30
- 31
- 32
- 33
- 34
- 35
- 36
- 37
- 38
- 39
- 40
- 41
- 42
- 43
- 44
- 45
- 46
- 47
- 48
- 49
- 50
- 51
- 52
- 53
- 54
- 55
- 56
- 57
- 58
- 59
- 60
- 61
- 62
- 63
- 64
- 65
- 66
- 67
- 68
- 69
- 70
- 71
- 72
- 73
- 74
- 75
- 76
- 77
- 78
- 79
- 80
- 81
- 82
- 83
- 84
- 85
- 86
- 87
- 88
- 89
- 90
- 91
- 92
- 93
- 94
- 95
- 96
- 97
- 98
- 99
- 100
- 101
- 102
- 103
- 104
- 105
- 106
- 107
- 108
- 109
- 110
- 111
- 112
- 113
- 114