ย้อนอดีตศาลยุติธรรม

ยอ นอดีตศาลยุติธรรม ศาลมณฑลกรุงเกา ศาลมณฑลกรงุ เกา เมือ่ แรกต้งั อยูใ นบริเวณพระท่ีนั่งพิมานรตั ยาในพระราชวังจนั ทรเกษม จังหวดั พระนครศรอี ยธุ ยา เปน ศาลยตุ ิธรรมหวั เมอื งแหง แรกทีจ่ ดั ตั้งขน้ึ และเปด ทาํ การเมื่อวนั ที่ ๒๖ มีนาคม ร.ศ. ๑๑๕ (พ.ศ. ๒๔๓๙) ศาลมณฑลกรุงเกา หรอื ศาลแขวงพระนครศรีอยุธยา ภาพน้ถี า ยเมื่อวันท่ี ๑๐ กนั ยายน พ.ศ. ๒๕๐๒ ขณะยงั ใชเปนท่ีทําการศาลจังหวดั พระนครศรอี ยธุ ยา ศาลแขวงพระนครศรอี ยธุ ยา ปจ จุบนั อาคารหลังนเี้ ปน ทที่ าํ การของศาลแรงงานภาค ๑

๒ ศาลเมอื งสิงห เปน อาคารทรงยุโรป สรา งขน้ึ เมื่อร.ศ.๑๒๙ (พ.ศ.๒๔๕๓) ศาลจงั หวดั สิงหบ ุรีแหง นแ้ี ตเดิมเรยี กวา \"ศาลเมอื งสิงหบ รุ \"ี มีฐานะเปน ศาลหัวเมือทง่จี ัดตงั้ ขึน้ รวมอยใู นศาลมณฑลกรงุ เตกัวาอาคารศาลเปนผนงั กอ อฐิ ถอื ปูนชั้นเดยี วลักษณะเปนอาคารแบบยโุ รปซึง่ รว มสมยั กบั สถาปตยกรรมท่ีเมืองฉะเชงิ เทรา และเมอื ง ปทมุ ธานี ดา นหนาอาคารตอนบนมหี นากระจังและมีตราแผนดนิ สมยั รัชกาลท่ี ๕ บรเิ วณดา นหนา นอก ตวั อาคารมพี ระอนุสาวรยีพระเจาบรมวงศเธพอระองคเ จารพพี ฒั นศักดิ์กรมหลวงราชบุรีดเิ รกฤทขธนิ์ าดเทา พระองคจรงิ ประทบั ยนื ฉลองพระองคค รยุ เนตบิ ณั ฑิตไทย พระหตั ถซ า ยทรงถือตํารา ตอมาศาลเมืองสงิ หบรุ ี ไดเ ปลี่ยนชื่อเปน ศาลจงั หวัดสงิ หบรุ ใี นปพ .ศ. ๒๔๕๙ เนือ่ งจาก พระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลาเจาอยหู ัว ทรงแกไ ขระเบียบการปกครองและจดั แบง สว นราชการใหม ใหเ ปล่ยี น คําวา \"เมอื ง\" เปน \"จังหวดั \" ศาลเมืองสงิ หแ ละศาลเมอื งลพบรุ ีตั้งขึ้นเมือ่ พระเจา นอ งยาเธอ กรมหมื่นมรุพงศสิริพัฒน ขาหลวงเทศาภิบาลมณฑลกรุงเกา ทรงมลี ายพระหัตถทูลพระเจา ลกู ยาเธอ กรมหลวงราชบุรีดเิ รกฤทธ์ิ เสนาบดีกระทรวงยุติธรรม วา สมควรจะต้งั ศาลเมอื งอา งทอง ศาลเมอื งสิงห ศาลเมอื งลพบุรีตามแบบ ศาลยตุ ธิ รรมอยางใหมใหเหมือนศาลเมอื งสระบรุ ีไดแลว เสดจ็ ในกรมฯ ทรงเห็นชอบและนําความ กราบบงั คมทูลขอ พระบรมราชานุญาต ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา ฯ พระราชทานพระราชหตั ถเลขา พระบรมราชานุญาต เม่ือวันที่ ๖ พฤศจกิ ายน ร .ศ. ๑๑๗ (พ.ศ. ๒๔๔๑) โดยมีหลวงมหาดไทยและ หลวงรามฤทธิรงคเ ปน ผูพพิ ากษาของศาลเมืองสิงห สว นศาลเมืองลพบรุ มี ีหลวงราชสิทธสิ รและหลวง กจิ วจิ ารณเ ปน ผพู ิพากษา

๓ ศาลเมืองลพบรุ ี ศาลเมอื งลพบรุ หี ลังนเ้ี ปดทําการเม่อื พ.ศ. ๒๔๕๗ โดยมพี ระวรพจนว ินิจฉัยเปน ผพู พิ ากษา ตวั อาคารศาลเปน ตึกชน้ั เดียว หลังคามุงกระเบ้อื ง จีนลก กย๊ี ห่ี อนําเฮงหลง เปนผกู อ สรา ง ศาลจังหวดั ชัยนาท ศาลจังหวัดชัยนาท ปรากฏหลกั ฐานแตเพียงวาอาคารศาลเมืองชยั นาทหลังแรกเปนเรือนไม ชนั้ เดยี ว พ้ืนสงู ศอกเศษ กวา งประมาณ ๔ วา ยาวประมาณ ๖ วา ต้ังอยรู มิ แมน้ําเจาพระยา ฝง ตะวนั ออกท่ีบานหัวแหลม ทองทอี่ าํ เภอเมอื งชยั นาท จังหวดั ชยั นาท หางจากที่ต้งั ศาลปจ จุบนั ประมาณ ๑ กิโลเมตร ตอ มาเมอ่ื พ .ศ. ๒๔๕๕ ไดร อ้ื มาปลกู สรา ง ณ บริเวณที่ตง้ั ศาลในปจจุบัน แต เนอื่ งจากเปนอาคารไมเกา จึงทรดุ โทรมไปตามสภาพ ทําใหม ีการสรา งอาคารศาลหลังที่ปรากฏในภาพ

๔ ศาลจงั หวดั อางทอง ศาลจังหวดั อางทอง อาคารศาลหลงั นี้สรา งใน พ .ศ. ๒๔๖๖ และทาํ พธิ ีเปดศาลในวนั ที่ ๒๗ มนี าคม พ.ศ. ๒๔๖๗ โดยมีพระยาโบราณราชธานินทร อปุ ราชมณฑลอยธุ ยา เปน ประธานในพิธี ใช เปนสถานที่ประสาทความยุตธิ รรมมานานถงึ ๕๐ ป ตง้ั แต พ.ศ. ๒๔๖๗ ถงึ พ.ศ. ๒๕๑๗ ศาลจงั หวัดสระบรุ ี ศาลจงั หวัดสระบรุ ี แตเ ดิมคือ ศาลเมืองสระบุรี อยูในมณฑลกรุงเกาตั้งข้ึนเม่ือ วันท่ี ๖ กรกฎาคม ร.ศ. ๑๑๖ (พ.ศ. ๒๔๔๐) เปน ศาลยตุ ธิ รรมหวั เมอื งทต่ี ั้งข้ึนเปน ลาํ ดบั ท่ีสอง

๕ ศาลจงั หวัดสมทุ รปราการ ศาลจังหวัดสมทุ รปราการ อาคารศาลจังหวดั สมุทรปราการหลงั นสี้ รางขน้ึ เมอื่ ร .ศ. ๑๒๐ (พ.ศ.๒๔๕๐) เดิมเปน อาคารชนั้ เดียว กอ อฐิ ถอื ปนู หลังคาปน หยา หนั หนาออกสูแมน้าํ เจา พระยา ใน พ.ศ. ๒๔๘๑ ไดมกี ารซอ มแซมและตอ เตมิ อาคารคร้ังหน่งึ และตอ มาอาคารดงั กลาวชาํ รุดทรดุ โทรมและคับแคบ ไมสะดวกในการอาํ นวยความยุตธิ รรม จงึ ร้ือถอนอาคารหลงั น้ลี งและกอสรางอาคาร ขนึ้ ใหมใ นพน้ื ทเ่ี ดมิ ศาลมณฑลจนั ทบุรี ศาลมณฑลจันทบุรี เดมิ มชี ื่อวา ศาลเมืองจนั ทบุรี ตอมาเม่ือ ร .ศ. ๑๑๗ (พ.ศ. ๒๔๔๑) ไดยก ฐานะข้นึ เปนศาลมณฑลจนั ทบรุ ี มเี ขตอํานาจครอบคลมุ ถึงเมอื งระยอง เมอื งแกลง เมืองขลงุ เมอื ง ตราด และเมืองประจนั ตคีรเี ขต (คือ เกาะกงในปจจบุ นั ) มหี ลวงสวัสด์ิบุรเี มอื งเปนอธิบดีผูพพิ ากษาคน แรก อาคารศาลมณฑลจันทบรุ หี ลงั น้สี รา งข้นึ เม่ือวนั ที่ ๑๕ กันยายน พ.ศ. ๒๔๕๖

๖ ศาลจังหวัดกบินทรบ รุ ี ศาลเมืองกบินทรบุรี กาํ หนดเปดศาลในเดือนสงิ หาคม พ .ศ. ๒๔๔๐ เปนศาลชน้ั สองใน มณฑลปราจิณ มีอํานาจศาลเฉพาะในเขตเมอื งกบินทรบ รุ ี มหี ลวงวิพธิ พจนการเปนผูพิพากษา ตอมามี ประกาศกระทรวงยตุ ธิ รรม ลงวนั ที่ ๑๕ มถิ นุ ายน พ .ศ. ๒๔๕๙ ใหเ ปลีย่ นนามศาลเมืองกบินทรบ ุรีมาเปน ศาลจงั หวดั กบนิ ทรบ ุรี และคงใหม อี าํ นาจพิจารณาพิพากษาคดีตามพระธรรมนญู ศาลยุติธรรม ร .ศ. ๑๒๗ ทุกประการ ศาลจงั หวัดกบินทรบ ุรพี จิ ารณาพพิ ากษาอรรถคดเี รื่อยมาจนกระทั่งป ๒๔๗๔ จึงไดม กี ารยบุ ศาล จังหวดั กบินทรบุรรี วมเขากบั ศาลจังหวัดปราจีนบรุ ี ในรชั สมยั พระบาทสมเด็จ พระเจา อยหู ัวอานันทมหดิ ล ไดมีการตราพระราชบญั ญัติจดั ตง้ั ศาลแขวงสําหรับหัวเมือง พทุ ธศกั ราช ๒๔๗๘ จึงมกี ารจดั ตง้ั ศาลแขวง กบินทรบ ุรี ข้นึ ตอมาไดมีการออกพระราชบัญญัตยิ กฐานะศาลแขวงกบินทรบ ุรเี ปน ศาลจังหวดั พทุ ธศักราช ๒๔๘๑ และไดเปดทาํ การพจิ ารณาพพิ ากษาคดใี นฐานะศาลจังหวดั ต้ังแตวนั ท่ี ๒ ตุลาคม พ .ศ. ๒๔๘๒ เปนตน มา

๗ ศาลจังหวัดระยอง ศาลจังหวดั ระยอง อาคารศาลจังหวัดระยองหลังนสี้ รา งขนึ้ ตั้งแตเ มอื่ ครัง้ ยงั เปนศาลเมือง ระยอง เม่ือวันที่ ๑๒ มกราคม พ.ศ. ๒๔๕๐ แตเ ดิมน้ันจังหวดั ระยองเปนหัวเมอื งตะวันออก เรยี กวา เมอื งระยอง และอําเภอแกลงมฐี านะ เปนหวั เมอื งเอกเทศ เรยี กวา เมืองแกลง ตา งมศี าลเมืองในสงั กัดกระทรวงมหาดไทย ตอมาไดม กี าร จัดการใหศาลเมืองระยองและศาลเมอื งแกลงเขา มาเปนศาลยตุ ิธรรมหวั เมอื งในสงั กัด กระทรวงยุตธิ รรม เชน เดยี วกับศาลในกรงุ เทพฯ ผพู พิ ากษาศาลเมืองระยองในระยะแรก คอื กรมการ เมืองระยองทขี่ า หลวงเทศาภิบาลและขา หลวงพิเศษเลอื กสรรมาและจัดใหศึกษาอบรมวธิ พี ิจารณา ความจนสามารถพจิ ารณาพิพากษาอรรถคดีได เมือ่ คูค วามไมพ อใจคาํ ชีข้ าดของศาลเมอื งระยองและ ศาลเมอื งแกลง กอ็ าจอุทธรณไ ปยังศาลมณฑลจนั ทบุรีได ตอมาคดีความในศาลเมอื งทั้งสองมีนอ ยมาก จงึ ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหย กเลิกศาลเมอื งแกลงเสยี ตอมาใน พ.ศ. ๒๔๕๙ พระบาทสมเด็จ พระมงกฎุ เกลา เจา อยูห วั รชั กาลท่ี ๖ ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหเปล่ียนคําวา “เมือง” เปน “จงั หวัด” ศาลเมอื งระยองจงึ เปลีย่ นนามเปน “ศาลจังหวดั ระยอง”

๘ ศาลเมืองตราด ศาลเมืองตราด จากหลกั ฐานทีพ่ อประมาณไดว า ศาลจังหวัดตราดหรือศาลเมืองตราดใน สมยั กอ นต้งั ข้ึนในราว ร.ศ. ๑๒๐ (พ.ศ. ๒๔๔๔) ในตอนแรกอาศยั ศาลาหนาโบสถของวัดไผลอมเปนท่ี ทาํ การศาลชั่วคราว ตอมาอกี ๑ ป ไดป ลูกศาลชว่ั คราวข้ึนอีก รูปทรงปนหยา หลังคามุงจาก และใช เปน สถานทพ่ี ิจารณาพิพากษาคดอี ยจู นกระทงั่ เมืองตราดตกไปอยูในความครอบครองของรฐั บาล ฝรง่ั เศสเมือ่ วนั ที่ ๒๒ มกราคม ร.ศ. ๑๒๓ (พ.ศ. ๒๔๔๗) ศาลเมอื งตราดจงึ หมดสภาพไปโดยปริยาย ตอ มาเมือ่ วันที่ ๖ กรกฎาคม ร.ศ. ๑๒๖ (พ.ศ. ๒๔๕๐) ฝรงั่ เศสมอบเมอื งตราดคืนให รัฐบาลไทย ศาลเมืองตราดจงึ กลับมสี ถานภาพขนึ้ มาใหม ศาลเมอื งตราดจงึ ต้งั ท่ที ําการศาลแหงใหมอ ยู ท่ีเรอื นทรงปน หยาหลังหนึง่ มีสภาพเดยี วกับศาลกอ นท่เี มอื งตราดจะตกไปเปน ของฝร่งั เศส และใชทํา การพจิ ารณาพิพากษาคดอี ยูจนถงึ วนั ที่ ๗ กุมภาพันธ ร.ศ. ๑๒๙ (พ.ศ. ๒๔๕๓) เพราะไดรับ งบประมาณใหสรา งท่ีทาํ การศาลขึ้นใหม เปนเรือนไมท รงปน หยา ชัน้ เดยี ว ปลกู อยูในบรเิ วณ ศาลจังหวดั ตราดปจจุบัน เปดทําการเมอื่ วันที่ ๘ กุมภาพันธ พ.ศ. ๒๔๕๓ จนถึงวนั ท่ี ๒๕ กมุ ภาพันธ พ.ศ. ๒๕๐๖ แลว ร้ือถอนและปลูกสรางศาลจังหวัดตราดหลงั ใหม

๙ ศาลมณฑลนครราชสมี า ศาลมณฑลนครราชสมี าตัง้ ข้นึ ตามประกาศต้งั ศาลยุติธรรมมณฑลนครราชสีมา ลงวันท่ี ๓๑ กรกฎาคม ร.ศ. ๑๑๖ (พ.ศ. ๒๔๔๐) โดยมีพระยาสรุ ิยเดชวเิ ศษฤทธิ์เปนอธบิ ดีผพู พิ ากษาศาลมณฑล นครราชสมี า พระเพธสภุ าแพง และหลวงราชพลฤทธิเปนผพู ิพากษารอง ไดเปดทาํ การศาลเม่อื วันที่ ๖ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๔๐ ในป ๒๔๔๓ หลวงนิเทศยุตธิ รรม อธิบดผี ูพพิ ากษาศาลมณฑล นครราชสีมา เสนอความเห็นวา สมควรกอสรางที่ทําการศาลแหง ใหม แตก ารกอ สรา งศาลมณฑล นครราชสมี าไดดําเนินการเมอ่ื พ.ศ. ๒๔๕๗ ตอมาหลงั จากเปลย่ี นแปลงการปกครองแผน ดนิ ใน พ.ศ. ๒๔๗๕ แลว ไดม ีการออก พระราชบัญญัติวาดว ยระเบียบบริหารราชการแหง ราชอาณาจกั รไทย พทุ ธศกั ราช ๒๔๗๖ ยกเลิกการ ปกครองแบบมณฑลและจดั ระเบยี บบริหารราชการสวนภูมิภาคเปน จงั หวดั และอําเภอ ดังน้ันจงึ ได ออกพระธรรมนญู ศาลยตุ ิธรรม แกไขเพ่มิ เติม พุทธศกั ราช ๒๔๗๖ เพ่ือยกเลิกศาลมณฑล ศาลมณฑล นครราชสีมาจงึ เปลยี่ นฐานะมาเปนศาลจังหวดั นครราชสีมา

๑๐ ศาลมณฑลอิสาณหรือศาลมณฑลอุบล ศาลมณฑลอสิ าณ เมื่อแรกต้ังใน ร .ศ. ๑๒๗ (พ.ศ. ๒๔๕๑) ตอมาเปลี่ยนนามเปน “ศาลมณฑล อุบล”ตอ มาเมือ่ วันที่ ๒๗ เมษายน พ .ศ. ๒๔๕๑ ไดม ีประกาศพระบรมราชโองการใหจดั ตั้งศาล ยุตธิ รรมหวั เมอื งในมณฑลอสิ าณและมณฑลอดุ ร แตศาลมณฑลอิสาณมีฐานะเปนศาลตางประเทศตาม สัญญาทางพระราชไมตรีระหวางกรงุ สยามกับฝร่ังเศส ร .ศ. ๑๒๓ (พ.ศ. ๒๔๔๗) ดว ย ทําใหมกี าร จดั ต้งั ศาลมณฑลอิสาณขน้ึ แตศาลมณฑลอิสาณในฐานะศาลตางประเทศยงั มิไดเ ปดทาํ การ เพราะยงั มไิ ดตงั้ กงศลุ ฝร่งั เศส จนกระท่ังเดอื นกมุ ภาพนั ธ ร .ศ. ๑๒๗ จงึ ไดต้งั ขึน้ ในป ๒๔๕๙ กระทรวง ยตุ ธิ รรม ไดอ นมุ ัติใหกอสรา งอาคารศาลมณฑลอิสาณเปนตกึ ใหญ ขณะเดียวกันไดมกี ารเปล่ียนนาม จาก “ศาลมณฑลอิสาณ ” เปน “ศาลมณฑลอบุ ล ” และดําเนินการกอสรา งจนเปด ทาํ การไดใ น ป ๒๔๖๑ ตอ มาเม่ือ พ .ศ. ๒๔๖๙ ทางราชการไดยุบมณฑลอบุ ล และใหจ ังหวัดตาง ๆ ในมณฑลน้ไี ป ข้นึ อยกู บั มณฑลนครราชสมี า ศาลมณฑลอบุ ลจึงสิน้ สภาพไป แตใ นฐานะศาลตา งประเทศยงั คงมีอยู จนกระทัง่ มกี ารแกไ ขสัญญาทางพระราชไมตรกี ับฝร่งั เศส ทาํ ใหสิทธิพิเศษทางการศาลของคนในบงั คบั ฝร่ังเศสหมดไป ศาลตา งประเทศอุบลราชธานจี งึ ส้นิ สุดลงไปดวย

๑๑ ศาลเมืองไชยภูมทิ ่ีสรา งขน้ึ เม่ือ ร.ศ. ๑๒๒ แทนหลังเดิมที่ถูกไฟไหม เมอื่ วันท่ี ๒๑ ธนั วาคม ร .ศ. ๑๒๒ (พ.ศ. ๒๔๔๖) เวลาบา ย ๓ โมงเศษ ศาลเมืองไชยภมู ิหลัง เดมิ ถูกไฟไหมข ณะผพู พิ ากษากาํ ลงั สบื พยานคดอี าญาระหวางขุนศรี โจทก และนายบุญมา จาํ เลย ใน คดบี กุ รุกบาน โดยเพลิงไหมเ รม่ิ ขึน้ ท่เี รือนจําเมืองไชยภูมิซ่ึงอยใู กลกบั ศาล ขุนพรหมสภุ า ผูพพิ ากษา ศาลเมอื งไชยภมู ิ จงึ แจง ใหหลวงวจิ ิตรเนตศิ าสตร อธิบดผี ูพพิ ากษาศาลมณฑลนครราชสมี า ทราบเพ่ือ รายงานตอ ปลัดทูลฉลองกระทรวงยตุ ธิ รรม ตามบัญชีของทเ่ี กบ็ หนไี ฟปรากฏวา มสี ํานวนความ ร .ศ. ๑๑๖ ซ่งึ เกา ท่ีสดุ ทาํ ใหทราบไดวา ใน พ.ศ. ๒๔๔๐ ศาลเมอื งไชยภมู ิเปด ทาํ การแลว

๑๒ ศาลเมอื งขขุ นั ธเม่อื แรกตง้ั ใน พ.ศ. ๒๔๕๘ เมื่อคร้งั พระบาทสมเด็จพระจลุ จอมเกลา เจาอยูหวั รชั กาลที่ ๕ ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา ฯ ให พระเจา บรมวงศเ ธอ กรมหลวงสรรพสทิ ธิ์ประสงค เปนขาหลวงใหญตา งพระองคใ นมณฑลอิสาณ รวม หัวเมือง ๕ เขต คอื อบุ ลราชธานี จําปาศกั ด์ิ สรุ ินทร รอยเอจ็ และขุขนั ธ ซง่ึ มี ๓ เมอื ง อยูใ นเขต คอื เมืองขขุ ันธ เมอื งศรีสะเกษ และเมืองเดชอุดม โดยไดร บั พระราชทานอํานาจเดด็ ขาดในการวินจิ ฉยั คดี ความดว ย จึงทรงจดั ใหมีศาลหมบู า น ศาลอาํ เภอ ศาลเมือง และศาลขาหลวง ตอมาเมือ่ เดือนกรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๕๑ ไดม กี ารจัดตัง้ ศาลยุตธิ รรมหวั เมืองในมณฑลอสิ าณ ๓ แหง ไดแก ศาลมณฑลอุบล ศาลเมอื งรอ ยเอจ็ และศาลเมืองสรุ ินทร สว นจงั หวัดขขุ ันธอ นุโลมใหราษฎรไป ฟอ งรอ งยังศาลในเมืองที่อยใู กลเคยี ง ตอ มาเมอ่ื พระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลา เจาอยูหวั รชั กาลท่ี ๖ ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ให แบง มณฑลอิสาณเปน มณฑลอบุ ล และมณฑลรอยเอ็ด ในวนั ที่ ๙ เมษายน พ.ศ. ๒๔๕๕ โดย กาํ หนดใหเ มืองขขุ ันธอ ยูในมณฑลอุบล แตเ มืองขุขนั ธม ีเขตการปกครองกวา งขวาง การเดินทางไปมา ระหวา งมณฑลอบุ ลและเมืองขุขนั ธไ มส ะดวก จึงพระราชทานพระบรมราชานญุ าตใหจดั ตงั้ ศาลเมืองท่ี จงั หวดั ขุขนั ธเมอ่ื วนั ที่ ๒๑ เมษายน พ.ศ. ๒๔๕๘ ศาลเมืองขขุ ันธเมือ่ แรกต้ังใชท ที่ าํ การอาํ เภอเปน ศาลชั่วคราว มสี ภาพไมม่นั คง มฝี าแผงเปนโรง ๓ หอ ง มีมขุ กลางและเฉลียง ตอ มาเม่ือวันที่ ๑๓ มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๔๕๙ กระทรวงยตุ ธิ รรมไดประกาศเปลย่ี นนามเปน ศาลจงั หวัดขุขันธ สวนท่ีทาํ การ ศาลยงั คงต้ังอยูท่อี าํ เภอศรสี ะเกษ จนกระทงั่ ป ๒๔๘๑ ไดม ีการออกพระราชกฤษฎีกาจงั หวัดและ อําเภอบางแหง จังหวดั ขขุ นั ธจ ึงเปลย่ี นนามเปนจงั หวัดศรสี ะเกษ กระทรวงยุติธรรมจึงไดประกาศ เปล่ยี นนามศาลจงั หวดั ขขุ ันธเ ปนศาลจังหวดั ศรีสะเกษตง้ั แตวันที่ ๑๙ พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๔๘๑ เปนตนมา

๑๓ ศาลจงั หวัดบุรีรัมยเ ม่ือแรกตัง้ ใน พ.ศ. ๒๔๖๐ เม่ือสมเด็จพระศรพี ัชรินทราบรมราชนิ นี าถ ผูส าํ เรจ็ ราชการแผน ดนิ ตางพระองค มีพระ เสาวนียป ระกาศใหจ ัดตัง้ ศาลยุติธรรมหวั เมอื งมณฑลนครราชสมี าขึ้นเมือ่ วนั ท่ี ๓๑ กรกฎาคม พ .ศ. ๒๔๔๐ ดงั นน้ั จึงมกี ารจดั ตัง้ ศาลเมอื งบุรีรัมย ตอมาเม่อื พ .ศ. ๒๔๔๗ หลวงวิจิตรเนตศิ าสตร อธิบดผี พู ิพากษาศาลมณฑลนครราชสีมา ไดมาตรวจราชการศาล แลวมคี วามเหน็ วา สมควรกอ สรา ง ศาลเมืองบรุ ีรัมยใหม แตก ็ยงั มไิ ดร บั การอนุมตั ิ เพราะขาดงบประมาณ จนกระทง่ั ทรดุ โทรมมาก สภาพ ศาลไมสามารถใชเปนท่ที ําการได ตองยายไปปฏิบตั ิงานทบ่ี านผูพิพากษาแทน ในท่ีสุดกระทรวง ยุตธิ รรมจงึ มคี ําสงั่ ใหก อ สรา งศาลเมืองบรุ รี ัมยเม่ือ พ .ศ. ๒๔๕๘ แตร ะหวางกอ สรางมกี ารเปลีย่ นนาม เปน ศาลจังหวัดบุรรี ัมย ศาลจังหวัดบรุ รี ัมยส รา งเสร็จในป ๒๔๖๐ เปน อาคารไม หลงั คามงุ กระเบ้ือง ซเี มนต มมี ุขลดหนา มขุ ติดตราครุฑพาห ทาสขี าวทง้ั หลงั และมพี ธิ เี ปดอยางเปน ทางการเมื่อวันท่ี ๒๗ เมษายน พ.ศ. ๒๔๖๐

๑๔ ศาลมณฑลอดุ รหลังที่สอง ศาลมณฑลอุดรหลังทสี่ อง สรา งขึ้นเมอื่ พ .ศ. ๒๔๕๒ และเปดทําการไดเ ม่ือ พ .ศ. ๒๔๕๓ เน่ืองจากเปนอาคารไม จึงชาํ รดุ ทรุดโทรมไปตามกาลเวลา กระทรวงยุติธรรมจงึ อนุมัตใิ หสรางอาคาร ศาลหลังใหมเ ม่อื ประมาณ พ.ศ. ๒๔๙๖ เมือ่ วันที่ ๓ ตลุ าคม ร .ศ. ๑๑๒ (พ.ศ. ๒๔๓๖) ไทยกบั ฝรงั่ เศสทาํ สัญญาสงบศึก ในสญั ญา บงั คบั ใหไ ทยต้ังกองทพั หา งจากเสนกนั้ เขตแดนแมน ํ้าโขง ๒๕ กโิ ลเมตร พระเจาบรมวงศเธอ กรมหลวงประจักษศลิ ปาคม ขา หลวงตา งพระองค ซึง่ บัญชาการปกครองตา งพระเนตรพระกรรณอยทู ่ี เมืองหนองคายในมณฑลลาวพวน จงึ ยา ยจากเมอื งหนองคายไปตั้งอยทู บ่ี า นเด่อื หมากแขง (ตอมาเปลีย่ นนามเปน มณฑลฝายเหนอื มณฑลอดุ ร และจังหวัดอดุ รธานี ตามลาํ ดับ) ตอมาเมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๐ กรมหลวงประจกั ษศลิ ปาคมไดกราบบงั คมทลู ขอตงั้ ศาลมณฑลอุดรขน้ึ โดยมี หลวงสารกจิ ปรีชาเปนอธิบดีผูพพิ ากษาศาลมณฑลอุดรคนแรก เขาใจวาคงเปนแบบศาลโรงนา หรอื ไม ก็เปนแบบเดียวกันกบั เรือนของชาวอสี านในสมยั กอ น ตั้งอยขู างตนโพธ์ใิ นบริเวณวังของทาน ชาวบา นเรียกวา “วังเจาขาว” ทที่ าํ การหลังแรกใชมาประมาณ ๒ ป จงึ มีการขออนุมัติเพ่อื ขอสราง ศาลใหมตอ กระทรวงยตุ ธิ รรม ซึง่ ไดแก อาคารศาลมณฑลอดุ รหลังทีส่ อง

๑๕ ศาลมณฑลรอ ยเอด็ ยุคที่สอง ศาลมณฑลรอยเอ็จยุคทส่ี อง สรา งเมือ่ พ .ศ. ๒๔๕๖ แตเ ดิมมาที่ทําการศาลมณฑลรอ ยเอ็ด มีลักษณะเปนท่ีทาํ การช่วั คราว ทาํ ดว ยไมไผส านขัดแตะโดยรอบ หลงั คามงุ หญา แฝก ตอ มา ในป ๒๔๕๖ พระยาชยั ธรรมธาดา อธิบดผี พู พิ ากษาศาลมณฑลรอยเอ็จในขณะน้นั ไดรอื้ ท่ีทาํ การ ศาลเดมิ แลว สรา งใหม เปน เรือนไมส มยั เกา หลังคามงุ สังกะสี แตภายในคับแคบและมดื มาก ดังนนั้ เม่ือ พ.ศ. ๒๔๙๓ นายเขมชาติ บณุ ยรตั พนั ธร ัฐมนตรวี าการกระทรวงยุตธิ รรม มาตรวจศาล แลวเหน็ สมควรใหส รา งที่ทําการใหม ตอ มาจงึ ไดเ ริ่มดําเนินการเมอ่ื วนั ที่ ๒๘ กนั ยายน พ.ศ. ๒๔๙๔ และทาํ พธิ เี ปดอยา งเปน ทางการในวนั ที่ ๒๖ ตุลาคม พ.ศ. ๒๔๙๕

๑๖ ศาลจงั หวดั เลย ในขณะที่ยังเปน ศาลเมอื งเลย ศาลจงั หวัดเลยที่กอสรางเปนคร้ังท่ี ๓ เมือ่ พ.ศ. ๒๔๗๐ เมอื งเลยเปน หัวเมืองชัน้ นอกอยูใ นมณฑลลาวพวน กอ นทีจ่ ะเขา มารวมอยูในมณฑลอุดรน้นั เมืองเลยมีศาลมาแตเดิม ตวั ศาลเปนเรือนไมชน้ั เดยี ว หลังคามงุ ดว ยแฝกไมไ ผ ตัง้ อยูในบริเวณทเ่ี ปน สาํ นักงานคุรสุ มั มนาคาใรนปจจุบัน จากหลกั ฐานในราชกิจจานุเบกษาปรากฎวามีประกาศตง้ั ขาหลวง พิเศษจดั การศาลยตุ ธิ รรมหวั เมอื งในมณฑลอดุ ร ลงวนั ที่ ๒๗ เมษายน ร .ศ. ๑๒๗ (พ.ศ. ๒๔๕๑) และ ประกาศตั้งตําแหนง ขาราชการศาลยตุ ิธรรมศาลเมืองเลย ร.ศ. ๑๓๒ (พ.ศ. ๒๔๕๖) ทาํ ใหศ าลเมอื งเลย ยา ยมาสรางใหมใ นชวงประมาณ พ.ศ. ๒๔๕๕ เปนเรือนไมช้นั เดยี ว ทรงเตี้ย หลงั คามุงกระเบอ้ื งดินเผา ยกพืน้ มบี นั ได ๕ ข้นั ข้ึนหนา มขุ ตรี ะแนงรอบใตถ นุ ตอมาตัวอาคารศาลหลงั ดังกลาวชํารุดทรดุ โทรม มาก จงึ รอ้ื และสรา งขนึ้ ใหมในรูปทรงเดิมดวยไมตะแบกหินเม่ือ พ.ศ. ๒๔๗๐

๑๗ ศาลจงั หวดั ขอนแกน ซง่ึ เปด อยางเปนทางการเม่ือ พ.ศ. ๒๔๖๕ เมอื่ ประมาณ ร.ศ. ๑๒๗ (พ.ศ. ๒๔๕๑) มีการไตส วนฟอ งรองคดีความโดยมีท่ที ําการศาลเร่ิม สรา งข้นึ ทบี่ านเมืองเกา ใกลบ ึงแกนนคร เรียกวา “ศาลตัดสิน ” ขณะนั้นยงั ไมมีอัยการ ครน้ั ร.ศ. ๑๓๑ (พ.ศ. ๒๔๕๕) หลวงอภริ กั ษดุลกจิ ผูพ พิ ากษาหวั หนา ศาลเมืองขอนแกน ในขณะนนั้ ได รวมกับผวู าราชการเมืองยา ยศาลเกามาตั้งอยทู ตี่ าํ บลพระลับ ซง่ึ อยูท ่ตี ําบลในเมอื ง จังหวัดขอนแกน ตอ มาพระโสภณวนิ จิ ฉัย อธบิ ดผี พู พิ ากษาศาลมณฑลอดุ ร พบความชํารดุ ทรุดโทรมมาก จงึ รายงานตอ ปลัดทลู ฉลองกระทรวงยุตธิ รรม และไดเรมิ่ ดาํ เนินการกอ สรา งใน พ .ศ. ๒๔๖๓ แลว เสร็จใน เดอื นมกราคม พ.ศ. ๒๔๖๔ ทําพธิ เี ปด อยางเปน ทางการเม่ือวนั ที่ ๑๐ มิถนุ ายน พ.ศ. ๒๔๖๕ แตตอ มา กไ็ ดม กี ารกอ สรา งอาคารศาลหลังใหมขนึ้ แทน ศาลแขวงขอนแกน อาคารศาลแขวงขอนแกน หลังแรกสรา งเปนเรือนไมช้นั เดยี ว ทรงมนลิ า ใตถ ุนเต้ยี ขนาด ๑ บลั ลังก ตั้งอยูใ นบรเิ วณศาลจงั หวัดขอนแกน หลงั เดิมทีถ่ นนกลางเมอื ง ปจ จบุ ันเปน ท่ตี ง้ั ธนาคารแหง ประเทศไทย สาขาขอนแกน มีพิธเี ปดศาลเมื่อวันที่ ๑ มิถุนายน พ.ศ. ๒๕๐๐

๑๘ ศาลจังหวดั หนองคาย ซึง่ กอ สรางข้นึ ในสมัยรัชกาลท่ี ๖ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๖๒ ดว ยเหตทุ ีห่ วั เมอื งรมิ แมนาํ้ โขงเวลามคี ดคี วามเกดิ ข้ึน ตอ งไปฟอ งรองวา กลา วกันทศ่ี าลมณฑล อุดรซงึ่ อยูหางไกล ทาํ ใหเปน ทีล่ าํ บากแกราษฎร พระบาทสมเด็จพระมงกฎุ เกลาเจาอยหู ัว รัชกาลท่ี ๖ ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา ฯ ใหเ สนาบดีกระทรวงยตุ ธิ รรมจัดตั้งศาลยุตธิ รรมหัวเมอื งทเ่ี มืองหนองคาย โดยเร่ิมรบั ฟอ งอรรถคดตี ้งั แตวันที่ ๑๗ มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๔๕๘ ทที่ าํ การศาลครั้งแรกตั้งอยูท่ที าเรือเมล ริมแมน ้ําโขง ปจจบุ ันเรยี กวา “ทาเสด็จ” มีลักษณะเปน ศาลาเลก็ จํานวน ๓ หอง ไมม ีฝากน้ั หอ ง ตอมาเม่อื ขนุ นารถสภุ ามารบั ราชการเปนผพู พิ ากษาศาลเมืองหนองคาย พิจารณาเหน็ วา ศาลเปนศาลา โลง ๆ ไมมีฝา มสี ภาพทรดุ โทรม ไมเ หมาะท่จี ะเปน สถานท่ีใหค วามยตุ ิธรรมแกประชาชน จึงขอ งบประมาณสรา งอาคารศาลใหม เรม่ิ กอ สรางเมือ่ วนั ที่ ๒๓ พฤศจิกายน พ.ศ. ๒๔๖๐ สรา งเสร็จและ เปดทําการเมื่อวันที่ ๖ พฤศจกิ ายน พ.ศ. ๒๔๖๒ เปน ตึกชั้นเดียว มุงหลังคากระเบ้ืองดนิ เผา มมี ุขหนา และมุขหลัง อาคารศาลหลงั นสี้ วยงามมาก และใชเ ปน ที่ทาํ การ ศาลจนถึง พ.ศ. ๒๕๑๑ เปน เวลาถึง ๔๙ ป

๑๙ ศาลจังหวดั มหาสารคาม อาคารศาลจงั หวัดมหาสารคามหลังนกี้ อ สรา งขึน้ เมอื่ พ .ศ. ๒๔๖๓ เปน เรอื นไมชัน้ เดยี ว มี ขนาดเลก็ และคบั แคบ ไมส ามารถรองรบั กบั ปรมิ าณคดีที่เพมิ่ ข้ึน จงึ มกี ารกอสรา งตอเติมปก ดานขา ง ทง้ั สองดาน เพ่อื ใชเปน หอ งพจิ ารณาคดีและหองทํางานศาล แตในที่สดุ กไ็ ดม ีการกอสรา งทีท่ ําการศาล ใหมข้ึน ศาลจังหวัดกาฬสินธุ ศาลจังหวัดกาฬสินธหุ ลังน้ีสรา งขน้ึ เมื่อ พ .ศ. ๒๔๖๔ แมใ นสมัยทีจ่ งั หวดั กาฬสินธุถูกยุบเปน อาํ เภอ คอื อําเภอหลุบ ในจังหวัดมหาสารคาม เม่ือ พ .ศ. ๒๔๗๔ ก็ยงั คงมีศาลจังหวัดกาฬสินธเุ ปด ทําการอยตู อ ไป

๒๐ ศาลเมืองนครลําปาง หรือศาลมณฑลมหาราษฎร ศาลเมอื งนครลําปางจัดตั้งขึน้ เมื่อ พ .ศ. ๒๔๔๒ ทง้ั น้ี สบื เน่อื งมาจากการจัดการศาลยตุ ิธรรม หัวเมอื งของขาหลวงพิเศษตามพระราชบัญญตั ขิ าหลวงพเิ ศษสําหรบั จัดการแกไ ขธรรมเนียมศาล ยตุ ธิ รรมหวั เมืองท้งั ปวง ร.ศ. ๑๑๕ จึงข้ึนตรงตอ ขาหลวงพเิ ศษและอธิบดผี ูพิพากษาศาลมณฑลพายพั จนกระท่งั ป ๒๔๕๗ ศาลเมืองนครลาํ ปางถกู ยกฐานะข้ึนเปนศาลมณฑลมหาราษฎร โดยมีศาลเมอื ง แพรและศาลเมืองนานขน้ึ ตรงตอศาลมณฑลมหาราษฎร หลังจากนน้ั ในป ๒๔๖๙ กระทรวงยตุ ิธรรม ไดยบุ เลกิ ศาลมณฑลมหาราษฎรแ ละตัง้ ขนึ้ เปนศาลจังหวัดลําปางตง้ั แตนนั้ มา อาคารศาลเมอื งนครลาํ ปางเดมิ เปน อาคารไมชนั้ เดยี ว ตอมาเม่อื พ.ศ. ๒๔๕๕ อาคารดงั กลาวทรดุ โทรม มากจนใชทําการตอ ไปไมไดแลว หลวงอนุกรมกจิ พิทกั ษ ผพู พิ ากษาเมืองนครลาํ ปาง จงึ รายงานไปยังปลัดทูลฉลอ กระทรวงยตุ ิธรรมเพื่อขออนมุ ัติสรา งใหม กระทรวงยตุ ธิ รรมอนุมัติจงึ ตกลงที่จะสรา งบนทีด่ ินหลงั เคา สนามหลวง (ศาลากลางจังหวัด) ซึ่งเจา ผูครองนครลาํ ปางยกให แลว เสร็จและมพี ธิ ีเปดอยางเปน ทางการเม่อื วันที่ ๒๕ ธนั วาคม พ.ศ. ๒๔๕๘ และไดใชอาคารหลังนี้เรอ่ื ยมาจนกระทงั่ ไดรับงบประมาณกอสรา งทีท่ าํ การ ศาลแหง ใหมในป ๒๕๐๙

๒๑ ศาลเมืองแพร หรือศาลจงั หวัดแพรในอดตี ศาลเมืองแพรเดิมเปนศาลนครแพรซ ึ่งเปนศาลในหัวเมืองฝายเหนอื สังกัดกระทรวงมหาดไทย เมือ่ พ.ศ. ๒๔๔๐ ไดมีการเปลี่ยนระบบการปกครองมาเปน แบบเทศาภบิ าลเพอื่ ลดอํานาจเจาผูค รอง นคร จึงทรงพระกรุณาโปรดเกลา ฯ แตง ตัง้ พระยาราชฤทธานนทพหลภกั ดี มาเปน ผวู า ราชการเมอื ง แพรคนแรก ขณะเดยี วกันพระยาเจรญิ ราชไมตรี ขา หลวงพิเศษมณฑลพายัพ สงพระสรรพกิจ (นาย เฟอ ง) มาเปน ผูพิพากษาศาลนครแพร ตอมาราว พ .ศ. ๒๔๔๕ พวกเงี้ยวในเมอื งแพรกอการจลาจล และยดึ เมืองแพร เมื่อปราบจลาจลราบคาบ นายพลโทเจา พระยาสรุ ศักดิ์มนตรซี ง่ึ เปน แมท พั ไดใชบาน ของบรษิ ัทกิมเซง หลี สรางข้ึนเมือ่ พ .ศ. ๒๔๔๑ เปน ทที่ ําการศาลชําระความพวกเงี้ยว หลงั จากนั้น กระทรวงยตุ ิธรรมไดเชาบา นหลังนเ้ี ปนที่ทําการศาลเมืองแพรตอไป ตอ มาไดซ อื้ ทีด่ ินและบานท่เี ชา ดังกลา ว แลว มีการซอมแซมเพ่ือใชงานเรื่อยมาจนถึง พ.ศ. ๒๕๐๒

๒๒ ศาลเมอื งเชยี งรายเปด ทาํ การครง้ั แรกเมอื่ พ.ศ. ๒๔๕๖ อาคารท่ที ําการศาลเดิมหลังนี้เปดทาํ การเมอ่ื วันที่ ๑ มกราคม พ .ศ. ๒๔๕๖ ในขณะที่ยังเปน ศาลเมอื งเชียงราย เปน อาคารไมชั้นเดียว ยกพืน้ สงู มีระเบยี ง ๒ ดา น หลงั คามุงดวยกระเบอื้ ง มี ๑ บัลลังก แตไดดัดแปลงปกดานซายและดานขวามาเปน หองพจิ ารณาคดขี นาดเลก็ อกี ๒ หอง อาคาร ศาลหลงั นีเ้ ปด ทําการมาเปน เวลา ๕๕ ป จนชาํ รุด คับแคบ และไมเ หมาะทจ่ี ะใชเปน สถานทีอ่ าํ นวย ความยตุ ิธรรมตอไป ศาลเมอื งแมฮอ งสอน จดั ต้ังขน้ึ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๓ ในรชั สมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลาเจาอยหู วั ศาลเมืองแมฮ อ งสอนจัดตง้ั โดยหลวงธาํ รงราษฎรประเพณี ขา หลวงพเิ ศษ และอธิบดี ผูพิพากษาศาลมณฑลพายัพ มหี ลวงพินจิ การโกศล เปนผูพพิ ากษาคนแรก เมือ่ แรกตัง้ ใชศ าลาเกาทาํ เปนที่ทําการศาล แลวหลวงพนิ ิจการโกศลกด็ ําเนินการกอสรางทที่ ําการศาลถาวรโดยรอื้ ศาลาทพ่ี อ เมืองแมฮ อ งสอนยกใหมากอ สรา ง เปนเรอื นไมสักเกือบทั้งหลงั ชนั้ เดยี ว หลังคามุงใบตองตงึ สราง เสรจ็ เมื่อวันที่ ๘ ธันวาคม พ .ศ. ๒๔๕๓ และเปด ทําการตั้งแตวนั ท่ี ๑๐ ธันวาคม พ .ศ. ๒๔๕๓ เมอ่ื พ.ศ. ๒๔๖๘ หลวงวรวาทสัณหกิจ ผูพพิ ากษา เหน็ วาอาคารศาลเกาและทรุดโทรมมาก ตองซอมแซม ทกุ ป สมควรสรา งใหม แตไ มเคยไดร ับอนุมัตงิ บประมาณ เลยตอ งซอ มแซมอาคารเกาใชเ รอื่ ยมาจนถึง ป ๒๔๙๔ ถึงไดร ับงบประมาณคากอสรา ง

๒๓ ศาลจงั หวดั ลาํ พนู หลังทีส่ องซง่ึ เปด ทําการมาเปนเวลา ๔๐ ป นับแต พ.ศ. ๒๔๘๒ จนถึง พ.ศ. ๒๕๒๒ แตเดิมมาตง้ั แต พ.ศ. ๒๓๕๓ ถงึ พ.ศ. ๒๔๘๔ จงั หวดั ลาํ พนู มกี ารปกครองแบบเจาผูค รองนคร สมัยนน้ั ศาลนครลําพนู เปนศาลหนึ่งในสงั กัดศาลหัวเมืองฝายเหนือ สังกดั กระทรวงมหาดไทย ผชู ําระ คดคี วามเปน อาํ นาจของเจาผคู รองนคร ตอมาศาลนครลาํ พนู เปลี่ยนนามเปนศาลเมืองลาํ พนู ตามพระ ธรรมนญู ศาลหวั เมือง ร.ศ. ๑๑๔ หลังจากน้นั ในวนั ท่ี ๑๕ มถิ ุนาย.ศน. ๒พ๔๕๙ มปี ระกาศกระทรวงยตุ ธิ รรม เปลยี่ นคาํ วา “ศาลเมือ”ง เปน “ศาลจงั หวดั ” นบั แตน ้นั มาศาลเมอื งลาํ พูนจงึ เปลีย่ นนามเปน ศาลจงั หวดั ลําพนู ตวั อาคารศาลหลงั แรกยังคงใชมาต้งั แตเปนศาลหัวเมอื งฝา ยเหนือ มีลกั ษณะเปน เรอื นไมชัน้ เดียว ใตถ นุ สงู มี ๑ บลั ลังก หลังคามงุ ดว ยกระเบ้ืองดนิ เผา ตอ มามีอรรถคดเี พ่ิมมากข้นึ กระทรวงยุติธรรมจงึ อนุมตั ใิ หก อ สรา งอาคารศาลหลงั ใหมอันเปน ท่ที ําการศาลแหง ทสี่ อง แลวเสรจ็ และเปดทาํ การไดเมือ่ วันที่ ๖ พฤษภาคม .พศ. ๒๔๘๒ เปนอาคารชัน้ เดียว ผนังกออฐิ มี ๒ บลั ลังก แตใ นท่สี ุดก็ตอ งกอสรางทท่ี าํ การแหง ทสี่ ามเม่อื พ.ศ. ๒๕๒๒ และเปด ทาํ การในป ๒๕๒๕ นับวา เปนสถานทรี่ าชการท่ีรฐั มอบใหป ระชาชนชาวลําพนู ในมหาพธิ ีฉลองสมโภชกรุงรัตนโกสนิ ทร ๒๐๐ ป

๒๔ ศาลจงั หวดั นา น อาคารศาลจงั หวัดนานหลงั น้ี เจาราชดนยั ณ นาน บตุ รของพระเจา สุริยพงษผลติ เดช เจา ผู ครองนครนา นในสมัยรชั กาลท่ี ๕ เปนเจา ของ เมือ่ วนั ที่ ๒ ตลุ าคม พ.ศ. ๒๔๗๓ นายรามรักหะมาล ได ขายใหท างราชการเปน เงนิ ๕,๕๐๐ บาท ตองซอ มแซมและดัดแปลงแกไ ขอกี เปน เงนิ ๗,๐๐๐ บาท จึง ไดเปดทําการเม่อื วนั ที่ ๑ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๗๕ และไดใ ชเ ปน ท่ีทาํ การศาลเร่ือยมาจนกระทั่งในป ๒๕๑๒ ตัวอาคารทรุดโทรมมาก แมจะซอ มแซมหลายครัง้ แตก็ไมอ าจซอมแซมใหอยใู นสภาพเดิมและ ใชก ารไดอ ีกตอไป ศาลจงั หวัดแมสะเรียง ศาลจงั หวดั แมส ะเรียง เดมิ คือ ศาลแขวงแมส ะเรียงทีจ่ ดั ตง้ั ขน้ึ โดยพระราชบญั ญตั ิจดั ตงั้ ศาล แขวงสาํ หรบั หัวเมือง พ .ศ. ๒๔๗๘ เร่ิมจากอาศัยท่วี า การอําเภอแมส ะเรยี งเปน ท่ีทําการศาล โดยเร่ิม เปดทาํ การเมอื่ วนั ที่ ๑๕ กมุ ภาพันธ พ.ศ. ๒๔๗๘ ตอมาไดรบั การยกฐานะขึ้นเปนศาลจงั หวดั เมอื่ พ .ศ. ๒๔๗๙ โดยเปดทาํ การเปน ศาลจงั หวดั แมสะเรยี งตัง้ แตว ันที่ ๑๕ กมุ ภาพนั ธ พ.ศ. ๒๔๘๐

๒๕ ศาลมณฑลพษิ ณุโลก ศาลมณฑลพษิ ณโุ ลกสรา งข้นึ เมอ่ื พ .ศ. ๒๔๔๒ เปนอาคารไมส ี่เหล่ยี ม ช้นั เดยี ว ยกพน้ื สูง หลังคามุงกระเบือ้ ง มพี ระเทพปรชี าเปน ผูพพิ ากษาคนแรก ศาลมณฑลพษิ ณุโลกหลงั เดมิ แตไ ดมีการปรับปรงุ ซอ มแซมในเวลาตอมา ศาลเมืองกําแพงเพชร ศาลเมืองกาํ แพงเพชรมลี ักษณะการกอ สรางคลา ยคลงึ กบั ศาลมณฑลพษิ ณโุ ลก เขา ใจวา คงจะ สรา งข้นึ ในเวลาไลเ ลี่ยกนั

๒๖ ศาลเมอื งตาก ศาลเมืองตาก ไมป รากฏหลักฐานทีแ่ นน อนในแงความเปนมาของศาลเมืองตาก แตพ อจะ ทราบไดจากรายชอื่ ผูพิพากษา คือ หลวงนเิ ทศยุติญาณ ตอมาไดเ ล่อื นบรรดาศกั ดิ์เปนพระยาสครา ชเรืองยศ ตงั้ แตป ๒๔๔๖ ซ่ึงเปนเวลาภายหลงั ท่ีเสด็จในกรมหลวงราชบุรดี ิเรกฤทธิ์ทรงเปนสภานายก ของกองขา หลวงพเิ ศษผทู ําหนา ทจ่ี ัดการศาลยุตธิ รรมหัวเมอื งใหเปน ระบบและระเบยี บเดียวกนั เหมือน ศาลในกรุงเทพฯ ดังน้ันอาคารศาลหลังน้ีคงจะสรางขนึ้ ในชว งระยะเวลาดังกลาว ศาลเมอื งพจิ ติ ร ศาลเมอื งพจิ ิตรสรางขึ้นเม่ือ พ .ศ. ๒๔๔๒ เปน อาคารไมชนั้ เดียว มุงสงั กะสี มี ๑ บลั ลงั ก เสมยี นศาลใชด า นขา งของบัลลังกเ ปนท่ที าํ งาน

๒๗ ศาลเมอื งสวรรคโลก ศาลเมอื งสวรรคโลกสรางข้ึนเมือ่ พ.ศ. ๒๔๔๓ เปนอาคารไมช นั้ เดียว หลังคามุงกระเบือ้ ง มี ๑ บลั ลังก ศาลเมอื งหลมสัก ศาลเมอื งหลมสักเดมิ เขียนเปน “ศาลเมืองหลมศักดิ์” สรา งมากอ น พ.ศ. ๒๔๕๒ เพราะ หลกั ฐานทพ่ี บเกี่ยวกับศาลเมืองหลม สกั ท่ีเกาทส่ี ดุ คือ ทาํ เนียบขา ราชการกระทรวงยุติธรรม ร.ศ. ๑๒๘ (พ.ศ. ๒๔๕๒) วา “ผูพิพากษาศาลหลม ศักด์ิ คือ ขนุ อนุสรศุภกิจ” กอนป ๒๔๕๘ ศาลเมืองหลม สกั ใชสถานท่ขี องศาลากลางเมอื งหลม สกั เปน ทที่ ําการ ในป ๒๔๕๘ ขนุ อนุสรศภุ กิจ มหี นังสอื ถงึ วาทีอ่ ธบิ ดผี ูพิพากษาศาลมณฑลพษิ ณุโลกเพอ่ื ขอเงินจาก กระทรวงยุตธิ รรม จํานวน ๔ ,๐๐๐ บาท มากอ สรา งทที่ าํ การศาล เมอ่ื สรา งเสรจ็ แลว มพี ธิ เี ปดทําการ เมอ่ื วันที่ ๒๑ สิงหาคม พ.ศ. ๒๔๖๑ เปนอาคารไมชนั้ เดียว หลงั คามุงสงั กะสี ฝาแผง มี ๑ บัลลงั ก ในป ๒๔๗๓ ถึงป ๒๔๗๔ เกิดภาวะเศรษฐกจิ ตกต่ําทัว่ โลก จงั หวดั หลม สักถกู ยุบเปนอําเภอ หลม สกั ขน้ึ อยูกับจงั หวัดเพชรบูรณ แตศาลจงั หวัดหลม สักมไิ ดถกู ยุบไปดวย ยังคงเปด ทําการอยูตอไป

๒๘ ศาลมณฑลนครสวรรค เมอื่ แรกตง้ั ราว พ.ศ. ๒๔๔๑ ถงึ พ.ศ. ๒๔๔๒ จากคาํ บอกกลา วของผเู ฒา ผแู กใ นจังหวัดนครสวรรคต า งยืนยันวา เดิมตวั เมอื งและศาลตงั้ อยู รมิ แมนํา้ เจาพระยาฝง ตะวันออก ตดิ กับคา ยจิรประวตั ิ ตอ มาราว พ.ศ. ๒๔๔๔ หรือกอ นหนานนั้ เล็กนอย ไดย า ยท่ที ําการศาลมาสรา งใหมท ่บี ริเวณฝง ตะวนั ตกของแมน ํา้ เจา พระยา หรอื ทีท่ ําการศาลจังหวดั นครสวรรคป จจุบนั ตวั อาคารศสารลา งดวยไมส ักทั้งหลัง ช้นั เดยี ว ทรงปน หยา ทาสีขาว ซ่ึงใชเ ปน ทท่ี ําการ ศาลมณฑลนครสวรรคแ ละศาลเมืองนครสวรรคม าตลอดรวม ๕๐ ป รวมทั้งศาลแขวงนครสวรรคที่ จดั ต้งั เมื่อ พ.ศ. ๒๕๐๐ ดว ย จากการจดั ระบบศาลยตุ ธิ รรมหวั เมืองสําเรจ็ ลงในเวลาเพยี ง ๓ ปเศษ และศาลมณฑลกรงุ เกา เปนศาลยตุ ธิ รรมหวั เมอื งแหงแรกท่จี ดั ต้ังเม่ือวนั ที่ ๒๖ มีนาคม ร.ศ. ๑๑๕ (พ.ศ. ๒๔๓๙) ดังน้นั ศาลมณฑลนครสวรรคค งจะจัดต้งั ข้ึนในราว พ.ศ. ๒๔๔๑ ถึง พ.ศ. ๒๔๔๒ และ ตัวอาคารศาลหลงั แรกก็นา จะเปน เรือนไมสักหลังท่ปี รากฏในภาพถา ยนี้ ศาลมณฑลนครสวรรคม ีเขต อํานาจรบั พิจารณาพพิ ากษาคดที ี่เกิดข้นึ ในเมืองนครสวรรค รวมทงั้ รับอุทธรณคดีความตา ง ๆ จาก ศาลเมอื งกาํ แพงเพชร ศาลเมอื งตาก ศาลเมืองอไุ ทยธานี และศาลเมอื งชัยนาทตามความในมาตรา ๒๐ แหง พระธรรมนญู ศาลหัวเมือง ร.ศ. ๑๑๔ และมาตรา ๒๐ แหง พระธรรมนญู ศาลหัวเมือง ร.ศ. ๑๒๗ สมเดจ็ พระศรพี ชั รนิ ทราบรมราชินีนาถในพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวรชั กาลที่ ๕ เคยเสดจ็ พระราชดาํ เนินมาท่ีศาลมณฑลนครสวรรค ทางศาลไดถ วายการตอนรับและกราบบงั คมทูลเชิญเสด็จ ประทบั รวมพจิ ารณาคดบี นบลั ลังกร ว มกับองคค ณะผพู พิ ากษา

๒๙ ศาลเมืองอตุ รดิตถ ศาลเมอื งอุตรดิตถส นั นษิ ฐานวาสรา งขึ้นระหวาง พ .ศ. ๒๔๔๖ ถึง พ.ศ. ๒๔๕๐ ศาลเมอื งอุไทยธานี ศาลเมืองอไุ ทยธานีหรือศาลจงั หวดั อทุ ยั ธานีหลงั แรกกอ สรางมาตง้ั แต พ .ศ. ๒๔๔๕ เปน เวลา ๗๙ ปมาแลว เปนอาคารเรอื นไม ช้นั เดยี ว หลังคามงุ กระเบื้องไทย มี ๑ บลั ลังก

๓๐ ศาลมณฑลราชบุรี เมอื่ ร.ศ. ๑๑๗ (พ.ศ. ๒๔๔๑) มีการจดั การศาลมณฑลราชบุรีขึน้ ตามประกาศลง วนั ที่ ๓๐ เมษายน ร.ศ. ๑๑๗ ตวั อาคารศาลมณฑลราชบุรีเปนตึกกอ อิฐถือปูน ๒ ช้ัน แบบโบราณ รปู ทรง สถาปต ยกรรมแบบตะวันตกรนุ เกา เริ่มสรางเม่ือ ร.ศ. ๑๒๔ (พ.ศ. ๒๔๔๘) สมยั หลวงศรสี ตั ยารักษ เปน อธบิ ดีผูพ ิพากษา โดยเปนผคู วบคมุ การกอ สรา ง และเปด ทาํ การเมอื่ วนั ท่ี ๑ เมษายน พ.ศ. ๒๔๕๐ ตอ มาในป ๒๔๗๖ ไดเ ลิกศาลมณฑลราชบรุ ี และใหศ าลมณฑลเดมิ มีฐานะเปน ศาลจังหวดั ราชบรุ ี ท้ังนี้ ตามพระธรรมนญู ศาลยตุ ิธรรม แกไขเพ่มิ เตมิ พทุ ธศกั ราช ๒๔๗๖ เคยมกี ารซอ มแซมใหมถึง ๒ คร้งั สภาพโดยทัว่ ไปยงั มีความมัน่ คงแขง็ แรง การตกแตง ทัง้ ภายนอกและภายในตัวอาคารเปนศิลปะแบบ ยุโรป ประตูและหนาตางของอาคารเปน รปู โคง มีชอ งลมทําเปน ลายกนกสวยงามมาก เพือ่ เปน การ อนรุ กั ษต วั อาคารศาลท่สี วยงามดว ยศลิ ปะเอาไว จงึ ไดมีการจดั งบประมาณ ซอมแซมไวเปน พิเศษโดยขอความรวมมือจากกรมโยธาธิการ ทง้ั น้ี มีวตั ถุประสงคท ่ีจะใหตวั อาคารมี ความแข็งแรงมน่ั คงโดยรักษาศิลปะแบบเดิมอันเปน เอกลักษณข องตวั อาคารหลังนีไ้ ว ซ่งึ การซอ มแซม กไ็ ดบ รรลผุ ลสาํ เร็จและกรมศลิ ปากรไดข้นึ ทะเบียนเปน โบราณสถานของชาติ ปจ จุบนั เปน ท่ที าํ การ ของศาลแขวงราชบุรี

๓๑ ศาลแขวงราชบุรี ศาลแขวงราชบุรีหลังจากซอมแซมใหม คี วามแขง็ แรงมน่ั คงโดยยังคงอนุรักษศ ิลปะอนั งดงาม ของตวั อาคารไว ศาลจังหวัดสพุ รรณบุรี เดมิ ศาลจงั หวดั สพุ รรณบุรีเปนศาลเมืองสพุ รรณบรุ ี ซง่ึ สรางขน้ึ เม่อื ร .ศ. ๑๒๕ (พ.ศ. ๒๔๔๙) เปน อาคารไมชั้นเดยี ว ตอมาไดม ีการตอเตมิ ออกไปทางดานหลังและตอ ปก ดา นขา งท้งั สองดานเพื่อใช เปน หองทาํ งานของผูพิพากษาและหอ งพิจารณาคดี

๓๒ ศาลเมอื งเพชรบุรี ศาลเมืองเพชรบุรอี ยใู นมณฑลราชบรุ ี จงึ อยใู นการกํากบั ดแู ลของอธบิ ดีผพู ิพากษาศาลมณฑล ราชบุรี ใน ร.ศ. ๑๑๗ (พ.ศ. ๒๔๔๑) หลวงศรีสตั ยารกั ษ ขา หลวงพิเศษผูอ อกไปจดั การศาลมณฑล ราชบุรี ไดส ะสางชาํ ระความเกาท่ีศาลเมืองสมทุ รสงครามแลว ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา ฯ ใหไ ป พจิ ารณาคดที ศ่ี าลเมอื งเพชรบรุ ตี อไป แสดงวา ใน พ.ศ. ๒๔๔๑ มีการตั้งศาลเมอื งเพชรบรุ ีข้ึนแลว ในสมยั น้นั ศาลเมอื งเพชรบรุ ีจะมีอาคารศาลแตเดมิ มาอยางไรนัน้ ไมป รากฏหลักฐาน มีเพียง ภาพถา ยศาลเกา ๒ ภาพน้ที ่มี จี ารกึ ท่ีตัวอาคารศาลวา ร .ศ. ๑๒๗ ทราบแตเพยี งวา ศาลเดิมเปนตกึ เพราะเมือ่ คราวพระบาทสมเด็จพระจลุ จอมเกลาเจาอยูหัวเสด็จพระราชดาํ เนินเมืองเพชรบุรเี ม่ือเดือน กรกฎาคม ร.ศ. ๑๒๓ (พ.ศ. ๒๔๔๗) ผูว า ราชการเมอื งอางรับสงั่ พระเจา นองยาเธอ กรมพระยาดาํ รง ราชานภุ าพ เสนาบดีกระทรวงมหาดไทย เพ่ือเอาศาลเมืองเพชรบรุ ีทําเปนพลบั พลาทีป่ ระทับสาํ หรบั เจานายท่ีตามเสด็จ และเมอ่ื วนั ท่ี ๗ มีนาคม ร .ศ. ๑๒๓ กระทรวงมหาดไทยไดอา งรบั สัง่ ของพระเจา นองยาเธอฯ เสนาบดีกระทรวง มหาดไทย แจงมายังกระทรวงยตุ ธิ รรมวา เมอ่ื คราวเสดจ็ พระราช ดําเนินเมอื งเพชรบุรีนนั้ ทรงพระราชดําริไววา เมืองเพชรบุรคี วรทีจ่ ะตองมีทีพ่ กั รับรองเจา นายและ ขา ราชการซึ่งจะเดินทางไปมา และตึกทเ่ี ปนศาลเหมาะกวา ทอ่ี ืน่ ใหกระทรวงยุติธรรมดาํ ริสรางใหมใ น ร.ศ. ๑๒๔ (พ.ศ. ๒๔๔๘) ตอ ไป ดังน้ันกระทรวงยตุ ธิ รรมจึงไดดาํ เนินการกอ สรางอาคารศาลข้ึนใหม เปนตึกช้นั เดียวในพ้ืนทด่ี ินของทางราชการซง่ึ ติดกับท่วี าการเมืองโดยขอแบง จากผวู า ราชการเมือง ลง มือกอ สรา งเมอ่ื ราวเดือนมกราคม ปลายป ร .ศ. ๑๒๖ (พ.ศ. ๒๔๕๐) และสรา งเสรจ็ เมื่อเดอื นธันวาคม ร.ศ. ๑๒๗ (พ.ศ. ๒๔๕๑)

๓๓ ศาลเมอื งปราณบรุ ี สมัยทส่ี าม หรือศาลเมืองประจวบคีรขี นั ธ ในเวลาตอมา ในป ๒๔๓๙ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกลาเจาอยูห ัวทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหต ้ังเมอื ง ปราณบุรขี ึน้ ทําใหตองมศี าลสําหรบั พิจารณาพิพากษาคดตี ามพระธรรมนญู ศาลหัวเมอื ง ร.ศ. ๑๑๔ ปลัดทูลฉลองกระทรวงยุตธิ รรมจงึ ไดม คี ําสงั่ ที่ ๒๑๔๐๓ ลงวันท่ี ๒๐ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๕๐ ใหน าย ชอ ย เหมจนั ทร เนตบิ ณั ฑติ ไปรับราชการในตําแหนง ผพู ิพากษาศาลเมอื งปราณบุรี ศาลเมอื งปราณบรุ ี เปดทาํ การเปนครั้งแรกเม่อื วนั ที่ ๑๕ มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๔๕๐ โดยอาศยั ทวี่ าการอาํ เภอเดิมซงึ่ เปน เรอื น ไมเ กา ๆ ไมไ ดใชง านแลว หลงั คามุงจาก เปนทท่ี ําการศาลช่วั คราว ในเดอื นเดียวกนั หลวงศรสี ัตยารักษ อธิบดผี ูพิพากษาศาลมณฑลราชบุรี สง เงิน ๑,๒๒๑ บาท มาใหก อ สรา งศาล ศาลท่สี รางข้ึนทาํ ดว ยฝา ไมไ ผ หลังคามุงจาก เสาไมแกน ปูดว ยไมสงิ คโปร กอ สรางหยาบ ๆ ไมม ่ันคงและสวยงาม สองปตอมากช็ าํ รดุ ทรดุ โทรม จึงไดม ีการสรางศาลเมอื งปราขณนึ้ บใุรหี มเ มื่อ พ.ศ. ๒๔๕๑ และเปด ทาํ การไดเมอื่ เดอื นตุลาคม พ.ศ. ๒๔๕๒ เปน อาคารไม พ้ืนไมตะแบก ฝาไมสัก เสาไมแ กน หลงั คามุงดวยกระเบ้อื งซเี มนต ตอ มา เม่ือ พ.ศ. ๒๔๕๘ พระบาทสมเดจ็ พระมงกุฎเกลา เจา อยูหัวทรงพระกรุณาโปรดเกลา ฯ ใหเ ปลี่ยนนาม เมอื งปราณบุรีเปนเมอื งประจวบคีรขี ันธ ศาลเมืองปราณบุรจี งึ ไดเ ปล่ียนนามเปน ศาลเมอื ง ประจวบคีรีขนั ธ

๓๔ ศาลจงั หวดั สมุทรสาคร ศาลจงั หวัดสมุทรสาครตัง้ ข้นึ เม่อื ประมาณปลายป ๒๔๗๓ เดิมอาคารศาลเกาตัง้ อยูในบริเวณ ร้ัวกาํ แพงปอ มวิเชยี รโชฎก ใกลแมน ํ้าทาจนี กบั ปากคลองมหาชัย เปน อาคารช้ันเดียว ยกพน้ื สงู มมี ขุ หนา ศาลจังหวัดสมุทรสงคราม ศาลจังหวดั สมทุ รสงครามหลังแรกตัง้ อยูในทธ่ี รณสี งฆของวดั ใหญ ริมแมนํ้าแมก ลอง ข้นึ อยูกับ ศาลมณฑลราชบุรี ตอมาในป ๒๔๖๘ ไดย ายมาตั้งทท่ี าํ การซ่ึงกอ นนน้ั เปน สถานที่ราชการสว นหนึ่ง ของโรงเรยี นพลทหารเรือที่ ๑ แหงกองทพั เรือ เปน อาคารไมช ัน้ เดยี ว พนื้ ตํ่า หลงั คามุงกระเบอื้ ง มี ๒ บัลลังก

๓๕ ศาลมณฑลนครไชยศรีหรือศาลจงั หวัดนครปฐม ศาลมณฑลนครไชยศรีหรือศาลจงั หวัดนครปฐมในเวลาตอ มาขณะท่ีเปดทําการตง้ั อยูทต่ี อนใต สุดของพระทน่ี ั่งอภริ มยฤดใี นพระราชวังสนามจนั ทร จังหวดั นครปฐม ศาลมณฑลนครไชยศรีหลงั แรกตัง้ อยูที่รมิ แมน ้ําทา จนี ทองทอ่ี ําเภอนครชัยศรี ตอ มาเมือ่ พ.ศ. ๒๔๔๐ ไดยา ยมาตงั้ อยูทถ่ี นนเทศา ตรงบริเวณทต่ี ้งั ทที่ ําการไปรษณียโทรเลขในปจ จบุ นั เปน อาคาร เรอื นไมชนั้ เดยี วยกพืน้ สูง ศาลมณฑลนครไชยศรีมเี ขตอาํ นาจ ๓ จงั หวัด คือ จงั หวัดนครปฐม จงั หวดั สุพรรณบุรี และจงั หวัดสมทุ รสาคร ในป ๒๔๖๘ พระบาทสมเด็จพระมงกฎุ เกลา เจา อยหู ัว รัชกาลท่ี ๖ เสดจ็ สวรรคต ทางราชการจงึ ไดข อพระราชทานวงั น้ีเปน ทีท่ าํ การจงั หวดั และศาลมณฑล นครไชยศรี ตอมาไดม กี ารยบุ เลิกการปกครองแบบมณฑลในรชั สมยั พระบาทสมเด็จพระปกเกลา เจา อยูหวั รัชกาลท่ี ๗ ศาลมณฑลนครไชยศรีจึงเปลยี่ นฐานะมาเปน ศาลจังหวดั นครปฐม

๓๖ ศาลเมืองชมุ พรหรือศาลจังหวดั ชุมพรเมื่อแรกตัง้ ศาลจังหวดั ชุมพรสมยั ที่สอง ศาลเมืองชมุ พรต้งั ขนึ้ เมอื่ ร.ศ. ๑๒๐ (พ.ศ. ๒๔๔๔) ทที่ าํ การศาลครงั้ แรกลกั ษณะคลา ยโรงนา หลังคามงุ จาก ตอ มาเมอื่ พ.ศ. ๒๔๕๙ กระทรวงยตุ ิธรรมไดประกาศเปลย่ี นนามจากศาลเมอื งเปนศาล จังหวดั ทาํ ใหศาลเมืองชมุ พรตองเปลย่ี นนามเปน ศาลจงั หวดั ชุมพร ปลายป ๒๔๖๙ ทางราชการไดรื้อ ศาลมณฑลนครไชยศรีหลงั เดมิ ซ่งึ ตั้งอยทู ่จี ังหวัดนครปฐม แลวนาํ มาสรางเปนอาคารศาลจงั หวัดชุมพร เปน เรอื นไมชนั้ เดยี ว ใตถ ุนสูง ใชเสาปนู แบบเกากออิฐฉาบปูนเปน ตอหมอ อยกู ับดนิ สรางเสร็จใน พ .ศ. ๒๔๗๐ ปจ จบุ ันไดรอื้ ถอนไปแลว

๓๗ ศาลจังหวดั หลังสวนเมื่อแรกต้ัง ศาลจงั หวัดหลงั สวนที่มีการปรับปรุงซอ มแซม ในเวลาตอ มา จากหลักฐานการรับมอบงานศาลเมืองหลังสวนของหลวงนารถมนูการตอจากหลวงทรงนติ ิ กรณว า มกี ารรับมอบสาํ นวนความ ร .ศ. ๑๑๘ (พ.ศ. ๒๔๔๒) กบั หลักฐานใบรบั สํานวนความของกอง เก็บสาํ นวน กระทรวงยตุ ธิ รรม วา กองเก็บไดร บั สาํ นวนความ ร .ศ. ๑๑๘ ไวจ ากศาลเมอื งหลังสวนดว ย ทาํ ใหย นื ยนั ไดวาศาลเมืองหลังสวนต้ังขน้ึ ระหวาง พ .ศ. ๒๔๓๙ ถึง พ.ศ. ๒๔๔๒ เพราะไดมีการตรา พระธรรมนูญศาลหัวเมือง ร .ศ. ๑๑๔ เมอื่ ปลายป ๒๔๓๘ ตอ มาเม่อื พ .ศ. ๒๔๕๘ ในรชั สมยั พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลา เจา อยหู วั ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหเ ปล่ยี นนามมณฑลชุมพรเปน มณฑลสุราษฎร ดงั นน้ั เมอื งหลงั สวนจงึ เปน เมืองหนึง่ ในมณฑลสรุ าษฎร และในปถ ัดมามีพระบรมราช โองการใหเปล่ียนคําวา “เมอื ง” เปน “จงั หวัด” เมืองหลงั สวนจงึ เปลีย่ นนามวา จงั หวัดหลังสวน และ “ศาลเมอื ง” กไ็ ดเ ปล่ยี นเปน “ศาลจงั หวัด” ตามประกาศของกระทรวงยุติธรรม ลงวันท่ี ๑๕ มถิ ุนายน พ.ศ. ๒๔๕๙ ศาลเมอื งหลงั สวนจงึ เปลีย่ นนามเปน “ศาลจังหวัดหลงั สวน” ใน พ.ศ. ๒๔๖๘ ไดม กี าร ยบุ และรวมศาลมณฑลสุราษฎรเปน ศาลจังหวดั สุราษฎรธ านี และตอมายกศาลจังหวดั สุราษฎรธานี ศาลจังหวดั หลังสวน ศาลจงั หวดั ชมุ พร ศาลจังหวดั ไชยา รวมทง้ั ศาลจังหวัดสตูลในมณฑลภูเก็ตมา รวมอยูใ นศาลมณฑลนครศรีธรรมราชเมื่อ พ .ศ. ๒๔๖๙ หลงั จากน้ันในป ๒๔๗๔ ไดป ระกาศยุบเลกิ ศาลจังหวดั หลงั สวน และใหรวมเขากับศาลจงั หวดั ชมุ พร ในป ๒๔๗๘ รัชสมัยพระบาทสมเดจ็ พระ เจา อยูหวั อานนั ทมหิดล รัชกาลที่ ๘ ไดอ อกพระราชบัญญัตจิ ัดตัง้ ศาลแขวงสําหรับหัวเมอื ง พุทธศกั ราช ๒๔๗๘ ตามพระราชบัญญัตดิ งั กลา วใหจ ดั ต้งั ศาลแขวงหลังสวน แลว มกี ารออก พระราชบญั ญัติยกฐานะศาลแขวงหลงั สวนขึ้นเปนศาลจังหวัดในปถดั มา อาคารศาลจงั หวดั หลงั สวน เดิมเปนทรงปนหยา ชัน้ เดียว หลงั คามงุ กระเบอ้ื ง มี ๒ บลั ลังก สรางเสรจ็ เม่อื พ.ศ. ๒๔๖๕

๓๘ ศาลเมืองไชยา ท่ีทําการศาลเมืองไชยาซึง่ เปดทําการมาตง้ั แต ร.ศ. ๑๒๗ (พ.ศ. ๒๔๕๑) หรือกอ นหนานัน้ เดมิ เปนทที่ ําการไปรษณียโทรเลข กระทรวงยตุ ธิ รรมไดอ นมุ ัตเิ งินใหซ อมแซม จาํ นวน ๓๐๐ บาท เพื่อใช เปนทที่ ําการศาลชว่ั คราว ศาลจังหวดั ไชยาหลังจากมีประกาศต้ังศาลข้ึนใหม สรา งขึน้ เมอ่ื พ.ศ. ๒๔๙๔ เมือ่ ร.ศ. ๑๒๕ (พ.ศ. ๒๔๔๙) ทรงพระกรณุ าโปรดเกลาฯ ใหกระทรวงยุติธรรมต้งั ศาลเมืองขนึ้ ท่บี า นพมุ เรยี ง เมืองไชยา กาํ หนดใหเปดทาํ การตั้งแตเ ดือนพฤษภาคม ร .ศ. ๑๒๕ ในครัง้ แรกเรียกวา “ศาลเมอื งพมุ เรียง” ตอมาเปลี่ยนนามเปน “ศาลเมืองไชยา” ศาลเมืองไชยาในคร้งั แรกข้ึนอยกู บั ศาล มณฑลสรุ าษฎร หลังจากน้ันเมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๙ ไดม กี ารเปลี่ยนนามจาก “ศาลเมืองไชยา” เปน “ศาล จงั หวัดไชยา” เม่ือจดั ระบบการปกครองเปน มณฑลไดท วั่ ประเทศแลว ใน พ .ศ. ๒๔๖๙ การศาลจึง จัดระบบศาลใหสอดคลอ งกบั การปกครองดวย ศาลจังหวดั ไชยาจึงไปรวมและขึ้นอยูกบั ศาลมณฑล นครศรธี รรมราช ตอ มาในป ๒๔๗๔ เกิดภาวะเศรษฐกิจตกตาํ่ ท่ัวโลก ทาํ ใหศ าลจงั หวัดไชยาถูกยุบและ รวมเขา กับศาลจงั หวัดสรุ าษฎรธานี จนกระทง่ั พ .ศ. ๒๔๙๐ ทางราชการไดป ระกาศใหต ง้ั ศาลจงั หวัด ไชยาขนึ้ ใหมโดยตราเปนพระราชบัญญตั ิ

๓๙ หลังจากประกาศตงั้ ศาลจังหวดั ไชยาขึ้นใหมเ ม่อื พ .ศ. ๒๔๙๐ ตอ งใชสขุ ศาลาทาํ เปน ทีท่ าํ การ ศาลไปพลางกอน ตอมาไดสรา งอาคารศาลโดยใชเ วลากอสราง ๒ ปเ ศษ และมพี ิธีเปด ทาํ การเมอื่ วนั ท่ี ๒๔ มกราคม พ.ศ. ๒๔๙๔ เปน อาคารไมช ัน้ เดียว ใตถุนสูง มี ๒ บลั ลงั ก ศาลจังหวัดสุราษฎรธานี ท่ที าํ การศาลจังหวดั สรุ าษฎรธานซี ึ่งสรา งมาต้งั แตสมัยที่ยังเปน ศาลมณฑลสรุ าษฎร เมอื่ วันท่ี ๑ เมษายน ร.ศ. ๑๒๓ (พ.ศ. ๒๔๔๗)

๔๐ ศาลจังหวัดภูเก็ต สรา งมาต้งั แตสมยั ท่ยี งั เปน ศาลมณฑลภูเก็ตเมือ่ พ.ศ. ๒๔๕๙ ศาลมณฑลภเู ก็ตต้งั ข้นึ โดยพระบรมราชโองการของพระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา เจา อยูห ัว ศาลเมืองท่ขี น้ึ อยกู ับศาลมณฑลภเู กต็ ไดแ ก ศาลเมอื งพังงา ศาลเมอื งตะกั่วปา ศาลเมอื งระนอง ศาล เมืองกระบ่ี ศาลเมืองตรัง และศาลเมืองสตูล ไดมีการสรา งท่ีทําการศาลถาวรข้ึนทถี่ นนดาํ รง เรมิ่ กอสรา งมาต้ังแตวนั ที่ ๑ ธนั วาคม พ .ศ. ๒๔๕๗ โดยเจาพระยาอภัยภูเบศร แลวเสรจ็ และเปดทําการ เม่ือ พ.ศ. ๒๔๕๙ ท่ีทําการศาลจงั หวดั ตะกั่วปา หลังท่สี รางขน้ึ เมือ่ พ.ศ. ๒๔๕๙ ศาลเมอื งตะก่วั ปา ต้งั ขน้ึ ครงั้ แรกเม่ือ ร .ศ. ๑๑๗ (พ.ศ. ๒๔๔๑) โดยมที ีท่ ําการแหงแรกต้ังอยทู ่ี เมืองเกา หรือทเ่ี รียกวา ตลาดเกาในปจ จบุ ัน โดยใชพลบั พลารบั เสดจ็ เปน ท่ที าํ การศาล ตวั อาคารเปน ไม หลงั คามงุ จาก บัลลังกทาํ ดวยเครื่องไมไ ผ กอนทจ่ี ะทําดว ยไมจ รงิ เม่อื พ.ศ. ๒๔๕๙ ไดม กี าร เปลยี่ นนามจาก“ศาลเมอื งตะกัว่ ป”า เปน “ศาลจงั หวดั ตะกัว่ ปา ” กระทรวงยุติธรรมจดั สรรงบประมาณ ให ๗,๐๐๐ บาท เพอ่ื กอสรา งอาคารศาลขน้ึ ใหม เปน อาคารไม ยกเสาสูง สรา งเสร็จเมอื่ เดือนธนั วาคม พ.ศ. ๒๔๖๐ ในป ๒๔๗๔ ไดมปี ระกาศยุบศาลจงั หวดั ตะก่ัวปา เขา รวมกบั ศาลจังหวดั พังงา ตอมาเมื่อ พ.ศ. ๒๔๗๘ ไดม พี ระราชบญั ญตั จิ ดั ต้งั ศาลแขวงสําหรบั หวั เมอื ง พ .ศ. ๒๔๗๘ กําหนดใหม ีศาลแขวง ตะกวั่ ปา ตอ มาเมอื่ พ.ศ. ๒๔๗๙ ไดม กี ารยกฐานะศาลแขวงตะก่ัวปเปา ขน ึน้ ศาลจังหวดั และกาํ หนดใหเปด ทําการตง้ั แตว ันที่ ๑๕ กรกฎาคม พ.ศ. ๒๔๘๑ เปน ตน มา

๔๑ ศาลเมอื งระนอง ตกึ ดา นขวาเปนอาคารท่ใี ชเ ปนท่ีทําการศาลเมอื งระนองเม่อื แรกตงั้ สรา งมากอนที่จะประกาศ ตง้ั กระทรวงยุตธิ รรม ร.ศ. ๑๑๐ (พ.ศ. ๒๔๓๔) ศาลจงั หวดั ระนองแตเ ดิม คือ ศาลเมอื งระนอง อาคารหลงั แรกท่ใี ชเปน ทที่ ําการศาลตง้ั อยูท ี่ สนามกลางเมอื ง เปนตกึ ส่ีมุข ชน้ั เดียว สรา งคราวเดยี วกับเรือนจาํ ไดจ ดั สรา งข้นึ เมอื่ ปลาย ร .ศ. ๑๐๘ (พ.ศ. ๒๔๓๒) โดยพระยารตั นเศรษฐี (คอซมิ กอ ง) ซ่งึ เปนเจา เมอื งอยูในขณะนั้น การกอสรางคงจะ แลว เสรจ็ ใน ร.ศ. ๑๐๙ (พ.ศ. ๒๔๓๓) ศาลจงั หวัดปากพนัง สรางขึ้นเม่อื พ.ศ. ๒๔๗๑ ศาลแขวงปากพนงั ตง้ั ขึ้นเม่อื ร .ศ. ๑๒๓ (พ.ศ. ๒๔๔๗) มอี ํานาจพิจารณาพพิ ากษาคดีในเขต อําเภอปากพนงั และอําเภอพงั ไกร (ปจ จบุ นั คอื อาํ เภอหัวไทรในปจจบุ นั ) ต้งั ท่ที ําการศาลในบริเวณที่ เปน บานพกั นายอําเภอปากพนัง ตอ มาใน ร .ศ. ๑๒๔ (พ.ศ. ๒๔๔๘) กระทรวงยุติธรรมยกฐานะศาล แขวงปากพนังขึน้ เปนศาลเมอื ง มเี ขตอํานาจเหมือนเดมิ เมื่อ ร.ศ. ๑๒๖ (พ.ศ. ๒๔๕๐) ไดยายทที่ าํ การศาลมากอ สรางใหมในบริเวณท่ีตั้งสโมสรขา ราชการอําเภอปากพนังในปจจุบนั และเปดทาํ การอยู จนกระทั่ง พ.ศ. ๒๔๗๑ จึงไดย ายมาตง้ั อาคารศาล ณ บริเวณท่ีตัง้ ศาลจงั หวัดปากพนงั ในปจจบุ นั โดย สรา งเปน อาคารไมชนั้ เดยี ว ยกพน้ื สูง มี ๔ บัลลังก และใชเปน ที่ทาํ การศาลอยปู ระมาณ ๔๘ ป

๔๒ ศาลจังหวดั พงั งา สรางขน้ึ เม่ือ พ.ศ. ๒๔๗๑ ศาลจังหวดั พงั งาหลังเดมิ ตัง้ อยูทบี่ รเิ วณโรงเรียนจังหวัดดีบกุ พงั งาวทิ ยาคม ตวั ศาลยกเปนโรง หลังคามงุ จาก ราวเดือนมถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๔๖๙ เปนหนา มรสุมจัด เกิดพายุใหญพ ัดมารนุ แรง ฝนตก หนกั ทาํ ใหท ่ีทําการศาลอยูในสภาพไมปลอดภัย หลวงพเิ ทศกจิ โกศล ผูพ ิพากษาหวั หนาศาลใน ขณะนนั้ จึงโทรเลขดวนแจง ไปยงั กระทรวงยุติธรรมเพอื่ ขอยายทีท่ ําการศาลไปต้งั อยูทโ่ี รงยาฝน ราง ที่ ทําการศาล ณ โรงยาฝนมีสภาพเกา ชํารุดทรดุ โทรมมาก แตก น็ ับวาดีกวาที่ทําการศาลหลังเดมิ ตอ มา เม่อื พ.ศ. ๒๔๗๑ พระวรวิจวนิ จิ ฉัย อธิบดีผพู ิพากษาศาลมณฑลภูเก็ต ไดข ออนุญาตกระทรวงยุตธิ รรม สรางอาคารศาลจังหวดั พงั งาหลงั ใหมใ นบรเิ วณหนา ศาลากลางจังหวดั พงั งา เปน อาคารไมชน้ั เดียว ใต ถุนเตย้ี หลังคามงุ กระเบ้ืองแบบโบราณ มี ๑ บลั ลงั ก และดัดแปลงปกซา ยของตวั อาคารเปน หอง พิจารณาสํารองอกี ๑ หอง

๔๓ ศาลจงั หวดั สงขลา อดีต คือ ศาลมณฑลนครศรีธรรมราช ศาลจงั หวัดสงขลาหรอื ในอดีต คือ ศาลมณฑลนครศรธี รรมราช มีทต่ี ัง้ ศาลเดมิ อยูทถ่ี นนนครใน ใกลต ลาดสดเทศบาลเมอื งสงขลา ตําบลบอ ยาง อาํ เภอเมืองสงขลา จังหวัดสงขลา อาคารท่ที าํ การศาล หลงั เดมิ มีลักษณะเปนเกงจีนโบราณ เคยเปนบานท่ีใชอยอู าศยั มากอน แตท างราชการในสมยั นนั้ ได ดดั แปลงเปนทท่ี ําการศาลมณฑลนครศรีธรรมราช มเี พียง ๒ บลั ลังก ผนังหอ งพจิ ารณาคดีและบลั ลงั ก วจิ ติ รงดงามมาก ดว ยความที่เปนบา นสําหรับอยูอาศัยมากอ น มใิ ชสรา งขน้ึ สําหรับใชเ ปน ท่ที ําการศาล โดยเฉพาะ จึงไมเ หมาะสมและคบั แคบ ขยายตอเติมอีกไมได เน่ืองจากติดเรอื นจาํ จังหวดั สงขลา รวมท้ังชํารุดทรดุ โทรมไปตามกาลเวลา แมจะจัดการซอ มแซมหลายครั้ง กเ็ พียงแคพอประทงั ใชไ ปได เทา นนั้ จนกระทง่ั ในป ๒๔๗๑ พระยาวิกรมรัตนสภุ าษ อธบิ ดีผูพ พิ ากษาศาลมณฑลนครศรธี รรมราช ไดพยายามของบประมาณทีจ่ ะกอ สรางอาคารศาลหลงั ใหม แตก็ยังมิไดกอ สรา ง จนกระทัง่ เมอ่ื พ.ศ. ๒๔๗๗ หลวงจาํ รูญเนติศาสตร ขา หลวงยตุ ธิ รรมภาคใต หยบิ ยกปญ หาการกอสรา งอาคารศาล หลังใหมข ้นึ มาอกี คร้งั ในทส่ี ดุ กไ็ ดก อสรางที่ทาํ การศาลจงั หวดั สงขลาบนทด่ี นิ ในบริเวณใกลช าดหาด แหลมสมหิ ลา และเร่มิ เปดทําการในวนั ท่ี ๒๔ มิถุนายน พ.ศ. ๒๔๘๔

๔๔ ศาลจังหวัดนราธวิ าส สรางขึ้นเมอื่ พ.ศ. ๒๔๗๓ การพิจารณาพพิ ากษาคดแี พงเกี่ยวกับครอบครวั และมรดกของบคุ คลทีน่ ับถือศาสนาอิสลามซึ่ง เปน ทัง้ โจทกแ ละจาํ เลยนนั้ ใหใ ชก ฎหมายศาสนาอสิ ลามในการวินิจฉัยคดี และใหด าโตะ ยุตธิ รรมซง่ึ เปน ผูรูแ ละนับถือศาสนาอิสลามรวมพจิ ารณาพพิ ากษาคดีนัน้ ๆ ดวย เดมิ ในป ๒๔๔๙ ไดม ีพระบรมราชโองการจัดตง้ั มณฑลปตตานี โดยมีเมืองปต ตานี (ซึ่งรวม หนองจิกและยะหร่ิงเขาไวดว ย ) เมอื งยะลา เมืองระแงะ และเมืองสายบุรีรวมอยใู นมณฑลปต ตานี ขณะนัน้ มศี าลเมอื งยะลาและศาลเมืองสายบุรีอยูในมณฑลน้อี ยแู ลว ศาลเมอื งยะลาใหค งอยตู ามเดมิ สว นศาลเมอื งสายบุรใี หย ายไปตัง้ ท่ีอําเภอบางนรา (คือ จังหวัดนราธวิ าสในปจ จบุ ัน) โดยใหว ากลาวคดี ทง้ั เมอื งสายบรุ ีและเมืองระแงะรวมกนั ดว ย อาคารศาลจงั หวดั นราธวิ าสแหง แรกสรา งขนึ้ เม่ือ พ .ศ. ๒๔๕๐ ในขณะที่ยังเปน ศาลเมืองบาง นรา ตอ มาเม่อื วนั ที่ ๑๐ มถิ นุ ายน พ.ศ. ๒๔๕๘ ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา ฯ ใหเปล่ยี นนาม “เมืองบาง นรา” เปน “เมืองนราธิวาส” ดงั นั้นศาลเมืองบางนรากเ็ ปล่ยี นนามเปนศาลเมืองนราธวิ าสดวย ศาล เมืองบางนราในขณะนน้ั มลี กั ษณะเรือนไมช้ันเดยี ว หลงั คามงุ จาก ตอ มากระทรวงยุติธรรมไดต ้ัง งบประมาณในการกอสรา งศาลจงั หวดั นราธิวาสหลงั ใหมใหใ นป ๒๔๗๐ เปนเรอื นไมช้ันเดยี ว หลงั คา มงุ กระเบ้อื ง มี ๒ บลั ลังก ตอ มาไดเปด ทาํ การเมื่อวนั ท่ี ๒๔ มนี าคม พ.ศ. ๒๔๗๓

๔๕ ศาลจงั หวดั ตรงั สรางขนึ้ เมอื่ พ.ศ. ๒๔๖๕ เม่ือ พ.ศ. ๒๔๓๖ พระยารษั ฎานุประดิษฐ ไดกราบบังคมทูลขอพระบรมราชานุญาตยายทต่ี งั้ เมืองจากควนธานไี ปตง้ั อยูท ต่ี ําบลกันตัง แลว ไดจัดสรา งสถานทีร่ าชการรวมทง้ั ที่ทาํ การศาลช่วั คราว ตอ มาในป ๒๔๕๙ พระบาทสมเดจ็ พระมงกุฎเกลา เจาอยหู ัวทรงพระกรณุ าโปรดเกลาฯ ใหยา ยที่ตั้ง เมอื งจากตําบลกันตงั มาอยทู ่ีตําบลทับเท่ียง อาํ เภอเมอื งตรัง จังหวดั ตรงั ศาลจังหวัดตรังก็ไดยายมา ต้ังอยูท่ตี ําบลทับเท่ียงตลอดมาจนถงึ ปจจุบนั อาคารศาลหลงั เดมิ เปนอาคารคอนกรีต ชั้นเดยี ว มี ๑ บัลลงั ก กอสรา งเสรจ็ เม่อื พ .ศ. ๒๔๖๕ และไดใ ชท ําการศาลเรอื่ ยมาจนถงึ พ.ศ. ๒๕๑๐

๔๖ ศาลจงั หวดั สตูล สรา งข้นึ เมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๔ หลังจากเหตุการณไมสงบในเมืองสตูลสิน้ สดุ ลงเมอื่ พ .ศ. ๒๔๔๘ กระทรวงยตุ ธิ รรมไดสง ผู พิพากษาซงึ่ นบั ถือศาสนาอสิ ลามจากสวนกลาง จํานวน ๑ คน ไปรวมน่งั พจิ ารณาพพิ ากษาคดกี ับผู พิพากษาที่มีอยูเ ดมิ จนกระทง่ั มีการปกปน เขตแดนกบั รฐั บาลอังกฤษหลังจากมกี ารทาํ สญั ญาทางพระ ราชไมตรรี ะหวา งกรุงสยามกบั องั กฤษ พ .ศ. ๒๔๕๒ ทไี่ ทยจําตอ งยกกลันตัน ตรังกะนู ไทรบุรี และปะ ลิสใหอ ังกฤษเพอ่ื แลกกบั การทอ่ี งั กฤษยกเลกิ ศาลกงศุลและยอมใหค นในบังคบั อังกฤษขน้ึ ศาล ตา งประเทศของไทย ทางราชการศาลจงึ ไดจ ัดระเบียบการศาลใหมโดยใหมผี ูพพิ ากษา ๑ คน กบั ผู พิพากษารองอีก ๑ คน เปนองคค ณะพิจารณาคดีในจังหวัดที่มรี าษฎรนับถือศาสนาอสิ ลาม ซึง่ ตอมา ไดเปน ตนเคาของการพิจารณาพิพากษาคดีของศาลใน ๔ จังหวัดภาคใตใ นปจจบุ ัน นับแตไดจ ดั ระเบยี บการศาลใหมแลว ไดม ีการกอ สรา งท่ีทาํ การศาลจงั หวดั สตูลเปนครัง้ แรก เมอ่ื พ.ศ. ๒๔๕๔ โดยไดรบั งบประมาณจากขาหลวงเทศาภบิ าลมณฑลภเู กต็ เปน อาคารไมช้นั เดยี ว ยกพ้นื สูง และใชเ ปนทีท่ าํ การศาลมาจนถึง พ.ศ. ๒๕๐๗

๔๗ ศาลมณฑลปต ตานแี หง แรก ศาลมณฑลปต ตานีทีพ่ ระบาทสมเด็จพระเจาอยหู วั รัชกาลที่ ๖ เสด็จพระราชดําเนนิ ทรงประกอบพธิ เี ปดเมอ่ื พ.ศ. ๒๔๕๘ แตเ ดิมศาลจงั หวัดปตตานมี ีฐานะเปน ศาลมณฑลปตตานี อาคารศาลแหง แรกตง้ั อยู ณ ทที่ าํ การไปรษณียห ลังเกา แตไ มปรากฏหลกั ฐานวา สรา งขึ้นเมอ่ื ไร ตอมาพระยาเดชานุชิต เจาเมืองปตตานี เหน็ สมควรสรา งทท่ี าํ การศาลเสียใหม จงึ ไดป ลกู สรางอาคารศาลเปน เรือนไมชน้ั เดยี วเมือ่ พ .ศ. ๒๔๕๗ ตอมาในป ๒๔๕๘ พระบาทสมเดจ็ พระมงกุฎเกลา เจาอยหู วั รชั กาลท่ี ๖ เสด็จพระราชดําเนินภาคใต ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา ฯ ประกอบพิธเี ปด ท่ที าํ การศาลมณฑลปตตานีในขณะนั้นดวย และคงเปน ศาลมณฑลปต ตานเี รอ่ื ยมาจนถงึ ปลายป ๒๔๗๔ เมอ่ื ไดมกี ารยุบมณฑลปตตานี ทําใหตอ งยุบศาล มณฑลปต ตานีมาเปน ศาลจังหวัดปตตานี อาคารศาลที่สรา งขึ้นตงั้ แต พ .ศ. ๒๔๕๗ ไดใชเ ปน ท่ีทําการ ศาลมาตลอดจนถึง พ.ศ. ๒๕๐๕

๔๘ ศาลจังหวดั พัทลุงหลงั เกา สรางขนึ้ เมอื่ พ.ศ. ๒๔๖๗ ศาลจงั หวัดพทั ลงุ ต้งั ขนึ้ เมอ่ื ใดไมปรากฏหลักฐานแนช ัด ทราบเพยี งแตวา ตั้งอยูท ี่ตาํ บลลําปา อนั เปน ท่ีตัง้ เมอื งพทั ลงุ ในสมัยนนั้ ตอมาเมอ่ื พ .ศ. ๒๔๖๖ เมอื งพทั ลุงไดยา ยมาตง้ั อยทู ี่บา นวังเนียง ตาํ บลคหู าสวรรค ศาลก็ยา ยท่ที าํ การมาอยูด วย โดยเปดทําการท่ีบรเิ วณเขากงั ปจ จบุ ันเปนที่ต้งั โรงพยาบาลพทั ลุง โดยอาศัยท่ีวาการอําเภอเปน ทตี่ ัง้ ช่วั คราว และไดรือ้ อาคารศาลเกา มาปลกู เปน บานพกั ผูพพิ ากษาหวั หนา ศาล ซง่ึ สมยั นั้นพระศุภศาสตรว ินิจฉัย เปนผพู ิพากษาหวั หนาศาล จนกระทงั่ พ.ศ. ๒๔๖๗ จึงไดป ลูกสรางอาคารศาลจงั หวดั พทั ลงุ ขึ้น เปน อาคารชนั้ เดียว ทรงเตย้ี มี ๒ บัลลังก และไดใ ชเปน ทท่ี ําการศาลตลอดมาจนถึงป ๒๕๐๕

๔๙ ศาลจังหวดั เบตง อดีตของศาลหวั เมืองใตสดุ ของประเทศ เดมิ ศาลจังหวดั เบตงมฐี านะเปนศาลแขวงเบตง เพราะจัดตั้งข้ึนตามพระราชบัญญัตจิ ดั ตั้งศาล แขวงสาํ หรับหวั เมอื ง พ .ศ. ๒๔๗๘ โดยเร่ิมเปด ทาํ การตัง้ แตว ันท่ี ๑ กันยายน พ .ศ. ๒๔๘๒ หลวง จํารูญเนตศิ าสตร ขาหลวงยุติธรรมภาคใต เปนประธานในพธิ ี ตอมาในป ๒๔๘๒ ศาลแขวงเบตงไดร บั การยกฐานะขนึ้ เปนศาลจงั หวดั เบตงตามพระราชบัญญตั ยิ กฐานะศาลแขวงเบตงเปน ศาลจังหวัดเบตง พ.ศ. ๒๔๘๒ และไดมีพิธีเปด ทําการเมอ่ื วนั ที่ ๒๔ มิถุนายน พ .ศ. ๒๔๘๔ โดยมหี ลวงศริ ศิ าสตร ประสิทธ์ิเปนผูพพิ ากษาหัวหนา ศาลจงั หวัดเบตงคนแรก ไมป รากฏหลักฐานวาอาคารศาลจงั หวดั เบตงหลงั แรกสรา งขน้ึ ตง้ั แตเม่ือไร แตจ ากการ สอบถามผูเฒาผแู กในอาํ เภอเบตงไดค วามวา สรางขน้ึ ในป ๒๔๘๒ ขณะท่ยี ังเปน ศาลแขวงเบตง เปน อาคารไมช น้ั เดยี ว ใตถนุ สงู หลงั คามงุ กระเบือ้ ง ปจจบุ นั อาคารหลังเดมิ รอื้ ถอนไปแลวเม่อื พ .ศ. ๒๕๑๙

๕๐ บรรณานุกรม กองจดหมายเหตแุ หง ชาติ. ร. ๕ ย. ๓/๑ หนังสอื กระทรวงยุตธิ รรมที่ ๘๑ /๑๔๗๒๖ ลายพระ หัตถ พระเจานอ งยาเธอ พระองคเจาสวัสดโิ ศภน กราบบังคมทูลพระบาทสมเดจ็ พระ จลุ จอมเกลาเจา อยหู วั . ๑๓ ธนั วาคม ร.ศ. ๑๑๑. . ร. ๕ ย. ๑/๙ ลายพระหตั ถพ ระเจา นอ งยาเธอ พระองคเ จาสวัสดิโศภน กราบบงั คมทลู พระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลาเจา อยูหัว. ๑๓ เมษายน ร.ศ. ๑๑๒. . ร. ๕ ย. ๑/๙ รางพระราชหัตถเลขาพระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลา เจาอยหู ัว ถงึ พระ เจา นองยาเธอ พระองคเ จา สวสั ดิโศภน. ๑๗ เมษายน ร.ศ. ๑๑๒. . ร. ๕ ย. ๑/๙ ลายพระหตั ถพ ระเจา นอ งยาเธอ กรมหลวงพิชิตปรีชากร กราบบงั คมทลู พระบาทสมเด็จพระจลุ จอมเกลาเจา อยหู ัว. ๓๐ พฤศจกิ ายน ร.ศ. ๑๑๓. . ร.๕ ย. ๑/๙ หนังสือกระทรวงยุติธรรมที่ ๑๔๓ /๑๔๙๕๐ ลายพระหตั ถพ ระเจานองยา เธอ กรมหลวงพชิ ิตปรีชากร กราบบงั คมทลู พระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลาเจา อยหู วั . ๔ มกราคม ร.ศ. ๑๑๔. จักรปาณศี รีศลี วสิ ทุ ธิ์, หลวง. เรอื่ งของเจาพระยามหิธร. กรงุ เทพฯ : โรงพิมพตรรี ณสาร, ๒๔๙๙. จาํ รสั เขมะจารุ. “การจดั ตง้ั ศาลแรงงานในประเทศไทย .” ใน ท่รี ะลึกพธิ ีเปดอาคารทีท่ ําการศาล แรงงานกลาง. หนา ๑๐๑–๑๑๙. กรุงเทพมหานคร : โรงพมิ พร ุงเรอื งธรรม, ๒๕๒๓. ดษุ ฎี หล๎ ลี ะเมียร. “ตอนท่ี ๒ การศึกษากฎหมายในประเทศไทยกอ นการปฏริ ูประบบกฎหมายและ การศาล และตอนที่ ๓ การศึกษากฎหมายในประเทศไทยต้งั แตก ารปฏิรปู ระบบกฎหมายและ การศาลในรชั สมัยพระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกลาเจาอยหู ัว .” ใน ๑๐๐ ป โรงเรยี น กฎหมาย. หนา ๕–๑๒๗. (เนตบิ ัณฑิตยสภาจดั พมิ พ) . ธานินทร กรัยวเิ ชียร . การปฏิรปู ระบบกฎหมายและการศาลในรัชสมยั พระบาทสมเดจ็ พระ จุลจอมเกลา เจา อยูห ัว พระปย ะมหาราช. พระนคร : โรงพมิ พส าํ นักทําเนียบนายกรฐั มนตรี , ๒๕๑๑. (พิมพในโอกาสครบ ๑๐๐ ป นบั แตพ ระบาทสมเด็จพระจลุ จอมเกลา เจา อยหู วั เสวย ราชย ๑ ตลุ าคม ๒๕๑๑). “ประกาศตง้ั ขา หลวงพิเศษชั้นประจาํ การ ๓ นาย เปนผจู ดั การแกไขธรรมเนยี มศาลยุตธิ รรม หัวเมือง ร.ศ. ๑๑๕“ ประชมุ กฎหมายประจาํ ศก เลม ๑๐ กฎหมาย จ.ศ. ๑๒๔๐–๑๒๔๙. ประชุมกฎหมายประจาํ ศก เลม ๑๓ กฎหมาย ร.ศ. ๑๑๐–๑๑๑. ประชมุ กฎหมายประจําศก เลม ๑๕ กฎหมาย ร.ศ. ๑๑๔–๑๑๕. พรชยั อศั ววฒั นาพร . “ศาลลม ละลาย .” ใน หนงั สือทีร่ ะลกึ เนือ่ งในโอกาสเปดทําการศาล ลมละลายกลาง. หนา ๙–๑๔. (ศาลลม ละลายกลางจดั พิมพ). พรเพชร วชิ ิตชลชัย . “ประวตั คิ วามเปน มาของการจดั ต้งั ศาลภาษีอากร .” ใน ท่ีระลกึ ในพิธเี ปด ทํา การศาลภาษีอากรกลาง. หนา ๕๕–๗๕. กรุงเทพมหานคร : ศรีสมบัติการพมิ พ, ๒๕๒๙.