Important Announcement
PubHTML5 Scheduled Server Maintenance on (GMT) Sunday, June 26th, 2:00 am - 8:00 am.
PubHTML5 site will be inoperative during the times indicated!

Home Explore З. Тамшыбаева. Жер туралы жыр

З. Тамшыбаева. Жер туралы жыр

Published by biblioteka_tld, 2021-05-13 04:04:14

Description: З. Тамшыбаева. Жер туралы жыр

Search

Read the Text Version

Осы сэтте жас шагым еам е туст!. Сауыншылычца бар- ган он чур о ы м аппак м а рж а ндай TicTepiH кор се те ачтары - ла кулепн, ол кулю лер! булач суындай сылдырап е с тте - пн, ж ур е ктер ж де ч а ф е т, кездер ж де м уц ж оч чалыпта- ры. О л да 6ip цызыч дэуре н еднау, илркж ! М ж е, сол чызыцтын, бе л ортасы нда ж ур ген Ажархан чурбым ep6i- ген есектщ чурбаны болы п, суйген ж т т н е цосыла алмай, м еэплж ен буры н солран еди _Мына ж т т т щ ч а ф е тж кергенде, сол Ажарханныц чайгы лы тардыры чайтадан eciM e т у с п . « К а з 1р махаббат ж о ч » ,— дейд| к е й ф е у л е р . Ж 04 емес, бар1 Тек м ахаббат- ты ц 40flipiH б т м е й т ж , о ны частер ле й алм айтын уш ч алач - тар да ба р. Бар1 К алдарбек меш цаумзлаган осы 6ip пушаймандычты сезсе керек. — ^ па,~ . д е д ‘ о л -— ^ е н ^ а ха б б а ты м д ы ж о ра лтты м деп екжбеймж, махаббат меж жогалтты -ау деп екжемж. А лда нр а н — м ен емес, алданран — е зн ©Mipi алдаум ен е те д ! енд1 оны ц. Bip адал ж ан ж о га л д ы ем1рден, 6ip ал- да м ш ы д у н н е ге к е л д ь Bip е л р Ы кем e fli, 6ip eTipiK 40- с ы лды ... М ен COF8H чиналам, соран тарырам. Д ун н еге 6ip алдамш ынын, к е л у ж е се бе пк е р б о л д ы м -а у, эз1рше чай- м агы бузы лм аран 6ip адал ж ан у ш ж кур ес е алм ады м -ау, деп куйзелем . Мешн, ж анымды жег1дей жеген, мешн, ша- шымды ерте арартчан осы ц а ф е т , апатай!.. Мен махаб- ба ты м ды та б а р м ьж , таппа спьж , б у л ем1рден тары 6ip ба чы тсы з ж ан е те р , гэ п о нд а емес, о дан ду н и е чнрап чалмайды . Гэп басцада, басчада... ^алдарбек де м ж терец алып, шаршаган се кш дент, то ц та й ча л ды . KipeyKe та р тча н к е з д е р ж е н енд1 ушцын ш а ш ы лды . О л ж е р ге ш о ч бо п туст'|, тута н а бастады . С о л е р тк е 6ipiHLui б о п e3i, e ei тус п е к К а лдар б ектщ . О н ы ц осы 6 ip ай ба рлы к е с к ж ж е чарап, ж ю т э л |‘ ат уст|'нен тус п е ге - н ж , алм ас чы лы ш ы ч о л ь ж д а е ке н ж , азамат эл1 е лм е ге н ж тусж е чойдым. — Гэп неде?— дед!м мен. — Шуларан орманга е р т цоямыз. Неге, неге? Жойцын сулы дарияга торан согамы з. Неге, неге? Ж ы лаган баланы ж уб ата бастаймыз. Неге, неге? А т ус тж д е тоцталмай ша- ба м ы з. Н е ге , неге? B ipe y чуанса, 6i3 р ен ж и м !з. Н еге, неге? 6ip у ж кецид|, жаманныц куж ге 6ip yfii кемидь жауа- неге? — Калцам-ау, сен езщ ацынсыц п — С о н ы ц 6api н е л ж те н екен1не ж ауап тапсач,

бын бере алсак, 6i3 со н да е м !р д! тус!нем1з, жаксы н ы к ж ур е пн е сукгим1з, жаманньщ бш епне шап берем1з. Гэп сонда, апатай... — О сы н ы ц б а р ж ту р м е д е ж у р т о й ла н д ы к ба? — Ж ок, апа. Мен муны еа'м де е м к -е м к калган ау- лы м да ж у р т о йланды м . М ен м ун ы кез1м жауд1реп ж е т!м калып, анамныц ыстык кушагын, экем ж ц айбарлы кесж - HiH сарьжран к езд е о йланды м . М ен м ун ы катары мнан кем калып, ж е лм д ж тщ зардабьж тартканда ойладым. Мен муны гашьщтык, асыктыктык отына к у й т , армандай б о л- FaH со л 6ip кы зд ы суй е м ж де п алданы п калган к езд е ой­ ландым. Турм е маган кайгыра бшуд1, ш ы дамды бо луд ы уй р е тт!. Тур м е маган ю м жакы н, KiM алые еке н ж , а д а л не, арам не е ке н ж уй р е тп '. Басым бо ста и н с ти ту т 6iTipceM, ту р м е д е о ты р ы п, ем1рдщ киынынан е т л м , апатай... @м|'рд1к та у кы м е тж , турмы сты н, такс1рет1н тар ты п к е - л т тур га н ж ю т т щ ce3i осы б о ла ть ж . О л icTereH кы лм ы сы - на да екжед1, 6iTipe алмаган кеп к т е р ж е д е е кж е дК М аган д е п у та т де п хат ж азы п, енд1, м ж е , туга н апасьждай Kepin, м уц ьж шагып тур . — Сен таусы лм а,— дед1м мен оган,— о ты зга eHfli гана к е л те щ . Бар ем !рщ алдыцда. — О л а й болса, м е ж ic у е тж д е сьж ацы з, апа. Калаган ж ум ы сы цы зды 6epiH,i3. Д е ж м сау, ек! к олы м аман. М а­ ган не тапсырсацыз да, с е тм щ 'з д 1актаймьж. — Жарайды. Ырак е л-ж ур ты ц уш ж сенщ б ул ауылда тракторш ы болганыкнан repi, институттан алган бЫ м щ д! орнына жумсап, инженер болганы ц тжмд1. Сен облыска барып к т е . К ы зм етке орналасуьщ а к е м ек те се йж ,— дед1м Осы совхозда Жака ем!р бастаймьж деп келген болу керек, Калдарбек усьжысыма сел Kip6iK тартты . Сонан сок бекшдк — Болсы н,— дед1 о л.— М е ж кайда с т т е п сьжасакы з да е р ю к 1з. Б1рак кайда ж ур с е м д е а з б е н хаб ар дар б о л у - га р ук са т етщ1з. Bi3 cofbh к е л к т ж . К а лдар б ек каз!р уйл1-ж айлы . T yp i д е ж асарды , кез1 д е кул1мдед1. BipaK,.. 6ipaK агарган шаш Карайган ж о к - © ткен ем1рдщ е скер тю ил б о лы п, о л м э к п - л ж ак куйжде калды. Бауы рм алды к сез1м м е ж , м ж е , о сьж д а й к к е бастаган ед1. Ж у р е н ж ар алы бо лса да, iurni д е р тж ж е к е бш ген Калдарбекке ризамьж. О л бжктен кулаганымен, орньжан алыса ту р д ы , де с бермед1, OMipre кайта о р а лды . М ен Калдарбек уш ж куаныштымьж.

АлаЙда... Б!здщ адам адамга — дос, бауыр, жолдас де ген ур ан ы м ы зд ы басчаш а т у о ж п , б 1з д щ е д т зацы мы з- ды бас пайдаларына бура пайдаланатындар да бар. О л уш ж тагы да хатца ж упнеш к. Хат алыстан келген. ©31мен 6ip re хат ж о л да уш ы н ь щ кеп ча а р е тж , кез жасьж ала к елге н . М ен б у л ж о л ы да хатты со л к уй ж д е 6epin отырмын. «К ур м е ттт сщл!м1 Б ул Ж а м б ы л о блы сы , Л уго в о й ауда- н ьж д агы Ж а м б ы л к о л хо з ы н ь щ тур гь ж ы Кер!мбаева Н у р - зада де ген бацы тсы з ж анны ц 6ip i. Ka3ip со в ет заманьжда бачытсыз адам сирек. Дегенмен бацытсыздыцца тап болу цас цагым се тте гой де п ойлаймьж... Сауаты м аз, сондьщ - тан осы хатты балама жаздырып отырм ьж. 0 зщ д1 адам тагд ы р ы н т у с ж е т ж жаннын, 6 ip i го й де п се ле м ж о лда п отырм ьж. Адам га бацыт та, бачытсыздыч да чалай боп к е л е д ь со лай KepiHyi хач- М ен е рге 1947 ж ы лы шьщтым. EpiM осы дан он ж ы л б у р ь ж цайтыс б о лган со ц, чазач сай­ ты бо й ьж ш а iHici Ж а цан га цо сы лды м . Агасы нан уш , im ci- нен ж е л балам бар. Осы ларды асырау б!зге оцай болган ж о ц . Б1р о та р к о л х о з м а льж б а чты ч- Ж ам ан болган ж о ч - пы з. У ж м е т пен партия ецбепм1зд1 багалап, б1рнеше м ер­ тв сыйлыцтар бер дк А л мен «К ур м е т Б е л л а » орден! мен «Ец бе ктеп epniri уш ж » медал1мен наградталдым. М1не, чарагы м, о сьж дай к ур м е тк е бе ле н ге н е д ж . Кейж е з 1м н аучасты б о лы п ж е н е жасы м н ы ц улгайганы н е скер- д1м д е , куйеу1ме е йе л а луга р уч са т е т л м . Ие, чарагым, уй ле ну оцай, уй ле су чиьж дем екш !. Ж агдай 6ip ж ы лдьщ imiHfle б е л г Ы б о лы п шыга к е л д к Э й т е у 1р, к уй е у1мнщ е ц - 6eri жанбады. М алшы болгысы келмед1 ме, елде малдыц сы рын б1лмед1 ме, алган ейел1 eKeyi м а лды бага алмады д а к о л х о з о р та лы гь ж а к е ш т к е л д ь К елген со ц 6ip ай болмай жаты п, Ж ачанды соттатып ж1берд!. О л былай болган едь © тк ен к е к те м д е ейел1 Балтабаева У лбо сы н н ы ц е к е а - н щ чы рчы н берем1з д е п Ж ачан мен У лб о сы н eKeyi Kypiui, май, 6ip 40Й сатып екелед1. О л ж иьж га enKeci Кецескул д е к е л е д !. С о л кун1 б|'здщ у й д е шай imin оты р ган Ж ачан­ ды чуалап кел!п урсы п, уры п, еж жачтап ж улы п, елдщ кезж ш е масчаралайды. Мен осы ж ерж тусжбед1м. Ж а- чан б1здщ уйге келсе, м унда ж е л баласы бар. О л ар да оны екем деп сагьжады. Жачанныц мынау ейелжен бала­ сы ж о ч . Мумк1н, о л соны ойлап к уй зеле лн шыгар. Мен ручсат етсем де, б!здщ уйден келп чалганьжа ел! буын- да ры бе ж м е ге н он ба лан ы ц к е з д е р 1ж е у д 1реп, ж о л то са - тьж ды гы , ол 6i3fli ен де уле тк е батырмаса да, анда-санда

б е р е тж бе с-о н Гиынын о ла р д ы н к у т е т 1н д !п , муАлк1н, ес!н - де ж ур е тж шыгар. Эйтеу1р, Жакан сол кеште балалары- ныц касында к е ц т ! жайлы отыр efli, жаца алган жас эй ел1 осы ш ы ры кты келд1 д е б у э д ы . А йтпаган ceai ж о к , азам ат- ты ц арына тид1, е ркекке 40л ж ум с а ды . Ж а кан соны ц б а р ж е ш ы да п-ак e fli. BipaK Улб о сы н э к е л е р ж е жаны ашып шырылдаган балаларды сабай бастаган кезде, кан- ша дегенм ен эке емес пе, ш ы дай алм ады , \\пуп\\ TypfaH мылтьщты ж улы п алып, бузакы айелдерд1 к°ркытып, куы п ш ы кты . С о л тун1 м илиция келш , Ж а кан ды алы п к е т - Ti... А л ты ж ы лга с о тта л д ы . Ж ы ла п-e n ip e n 6i3 к алды к. Ш ерменде болып Жакан кетт!. Улбосыннын, Tyri де кет- кен ж ок- М ом ьж еркект1 тентект1кке и те р т, оныц балаларьж коргап айткан 6ip ауыз сэзж е бола соттатып ж 1б е р д 1де , каз1р ту к к ер м е ген дей бо лы п талтацдап ж ур . Bip уй де он ж е л м ,— ж ы лап-enipen б!з отырмыз. Осы да э д т д ж пе, Зылиха ацл1м?» А лы ста н келге н хат осы. О л маган е з ж щ бар куй!жш1н, кайгысын ак кецжм ен ацтарыла айтып оты рган соц, мен оны аяп кетлм . Мен хат окып отырган сэтте: «Зы лиха апамыздан не хабар болар екен?»— деп ж э у- тецдеп, ж о л карап отырган он бала кез алдыма келдК Олардын, сэби журектер1 не сезж отыр екен осы кезде? О лар экелерж щ асыра с тте ге н ж кездер1мен керсе де, «М у м к ж , 6i3fli аяр, эк е м !зд Ж 6ip б т м е с т И н 613 уш !н кеилрер»,— деп ум1ттенулер1 де м ум кж . Осылар ойыма тускен кезде, балаларга бола араша тусю м келед1. Ж аканныц ю н буздыры п, он баланын, оба- льжа калган эйелд! б!р еудщ уй ж е барып, айкай-шу, те бе - лес шыгарганы уш ж жауапка да тарткы згы м келедк BipaK алгаш кы келге н аш уды басып, акы лга салсам, Жакандык1 дур ы с п а ? -- де ген ойга келд1м. К е ц 1лге куд1к Kipfli. Бастапкы м а ксаты ма к ум эн да на бастады м . © здерщ -ак ойлацдаршы, ж ецгедей алган эйел! руксат етт1 екен де п, Ж акан неге он баланы кангы рты п тастап, сыры беймэл!м , эйтеу1р, 6ip эйелд!н, соцьжан б уза у сек!л- fli epin кетедг? Агасьжы ц уш баласьж ж е лм ар е тпе йм ж деп, ж ецгеа не уйленген екен, со л азаматтыгын epi карай жалгасты ры п, кала берд1, н э п с к ж д е ж е ц е 6min, калган е м !р ж он ба лага кимай ма? О лар ды н, а лд ьж д а гы е ке лж борыш ын акырына дей1н о ры ндам ай ма? Мен Н урзада апайга осылай деп хат жазды м . «Ап а , Kemip, де д!м .— М ен эке к о р ж вскен адам м ьж . Э к е л е р - Д|Ц кандай б о л у к е р е к л п н в те жаксы б т е м ж . Ж а ксы э к е - 153

HI мен д е ж а к сы т у с ж е м ж . Bipa*... Ж а ц а ц д ы к ! дур ы с емес. О л сендерге опасызды к е тл . С о л опасыздыгы оны ж о л д а н а д а сты р д ы . А д а с а ба ры п, ту р м е д е н 61р-ак ш ь щ ты ... Балаларын, у ш ж «ам ж е м е ^ з . С о в е т уж м е т! оларды ж ет!м гып коймайды, панасына алады, ж эрдем е те д !. О л ж е н !н д е т и к л оры н дар м е н ез1м-ац се й л е - се м !н ...» М е н щ б у л iciM д у р ы с па, бур ы е па?— оны к е п ш Ы к кауы м айтар. BipaK мен оны те к он баланыц м уддес! ymiH емес, ж алпы Tipi ж е л м д е р д щ цорлантан ожданын коргап, опасыздьщ ты ц кай Typi болмасын т и к л жазасын а лу ы KepeKTiriH к е з д е п icrefliM. О л к т е ге ж м е е к ж б е й м ж . Беделхан Садьщ овтьщ семьялык ансамбл! жалгыз бе ск а й н а р лы кта р га тана емес, бук'ш а удан га 6ipa3 ж ы л - дан 6epi жацеы таные. Совхозы мы зда Беделхан уйымдас- ты рган дом б ы ра о ркестр ! о блы сты к байцауда б!р!нш! орын, республикалык енер сайысында екжш ! орын адды. « А т а керген о к ж она р, ана керген тон т ш е р » деген рас, Садыковтардын, жаца урпагы да жас кездержен-ак енер- ге б е ж м д Ы к танытты. Улкен цыздары Сагадат пен Сения ж а лп ы 6iniM б е р е т ж м е к те п те оки ж у р т , аудан о р та лы - гым дагы бес ж ы л д ы к м узы ка мектеб'ж 6iTipin шыцты. Сагадат Казак мемлекеттчк кыздар педагогика институты- нын, м узы ка ф а к у л ь те тж щ сту д е н т!. Сения да со л инсти­ т у т а окиды, фортепиано мен домбыраньщ екеужде б1рдей жаксы ойнайды. Улкен кыздары С а уле Талды- корган педагогика инстйтутынын, орыс т Ы мен едебиел ф а к у л ь те л н д е сы рттан оциды, K«3ip К ексу станциясында- гы «М ука нш ы » орта м е ктеб ж де мугал1м. Са уле де м ек­ те п те к е р к е м е н е р п а з д а р у ж р м е с ж е ж е те к ш Ы к етед1, api домбыраш ы. А л музыканттар семьясыньщ улкен улы К абдолла талантты гитарист. М едицинальщ бЫ м алып ж ур ге н Саида да, бесж и л кластьщ окуш ысы Бекзат та музыкага бежм. Енд1 б у л а р д ы ц ката ры н а Бектас си якты н ем ер е лер ! де косыла бастады. Ka3ip сем ьялы к анса м бльдЖ репертуары нда Курман- газы ны н «KiceH аш кан», «То па н », Д е уле тк е р е й дщ «К осал- ка», Динанын, «Ж аса , па ртия!» куйлер1 бар. bip уй д!ц е н е р п а зд а р ы цо сы лы п ен с а лга н да , e cin 6 жак;сы ж ай лар TyceTiH iH а й тса цы зш ы . Ж е н е 6 ip к уан ар лы гы , ансамбль м у ш е л е р ! ен ай тум е н , к уй та р тум е н гана ш е к те лм е й, ен ш ы гарум ен д е айналысады. М ысалы, Сагадат оннан астам э н н щ ав то р ы . О н ы ц « А н а м а », « B ip е з щ » , «TyciM e к1рген 154

|махаббат» ж эн е баска э н д е р ж сщл1с! Сания н э ш ж е к е л - Iripin орындайды. А улы н эн мен куйге белеп ж урген epni-зайыпты ус- таздар е рттестер ж щ де, ауылдастарынын да арасында сыйлы, беделдь Беделхан Садыков география, сурет пенжен сабак бередь Зоя болса бастауыш кластардьщ устазы. Екеуж щ де педагогикалыц кызметтерже отыз жыл толуга жацындады. Bi3flin ауы лд ы н азаматтары , м ж е , осьж дай. 1983 ж ы лы жазда селолык М эдениет сарайьж ашканымызда, осы салтанатка СС СР халык артиа, ком позитор Нургиса Tiflen- диев ж е т е к ш т ж е те тж «О ты р а р са зы » ансамбл1 к е л д к Ж ана, зэул1м сарай. С ы р ты да сул у, imi де кер кем . Егер б1здщ ауы лга келе калсацы з, а з д щ к е з 1ц 1зге е ц алдым ен осы М эдениет сарайы шальжар едк Жана уйде еткен мереке думанды болды , узак есте каларльщтай болып кызгылыкты еттк М же, осы салтанатта Беделхан семьясынын енерж керген Нургиса: — Талап — талмас канат, б и тк е алып ушады. Токта- ма. Ce6e6i, ж И т адамга ж е т! енер д е аз,— де ген е д!. Тауып айтылган саз. Пайдан — б1реудж!, енер — ез1цд1к1. Нургисанын, да е не р ж керген ауы л адамдары соны мактан туты п, кепке дейж : «b ip жасап калдык- ау»,— деп журдК Аксакалдарды ц 6ipeyi Нургисага: «М ьщ жаса, б а лам !»— деген e fli, о л сазд1 т;-л ж ы н га ж оры ган ком позитор: «А д а м да мыц жасай ма?»— деп жы м ты. — Ж асайды ,— дед1 кария. Сайтт1 де , Ж и р ен ш е ш ешеншн м ьжа 6ip э н п м е а н ай- ты п бе р д!. «Х а н га кел!п сэле м берген Ж и р ен ш е : «Б1р ж а - сьщыз мьщ болсьж »,— десе, оны унатпай калган хан: «Шешен кк!ден де осьждай артык саз шыгады екен- ау»,— депт!. Сонда Ж иренш е: «^ ул д ы к таксыр, куп айтасыз, адамньщ аз! мьщ жасамайды , арты нда аты калса, мын жасайды. Е кж ш ! — д у н и е де 6ip к ун щ н щ ез! мьщ жы лга татырлы к кызык дауренмен е тан деп айтып ед!м »,— депть С е й т т , хан сазден жен!лттн> . ©нерпаз адамдарды айткан кезде менщ ес!ме аяулы агатайым, ком позитор Мукан Телебаев тусед ь Ж е тк уд ьщ шалгай шет1нде, Балкаш бо йьж да, кум д ы жары п аккан Л е п а н щ ж агасьж да ба лалы к шагьж етк1зген М укан, аз е лж е , Ж е тк у г а де ген ' махаббатьж М осквага ез1мен 6 ipre ала к етл, ол оны eMip баки жыр гып e rri. М укан жазган «Б1ржан — Сара» операсы букш казак халкыньщ макта- нышы. Муканньщ «Кестел1 орам ал» деген am Улы Отан

сотысыньщ айбарлы кунж, батыр улы , перизат кызын, оларды н асыл ж ур е пн , каЬарман халкымныц кайсарлы- ты н ур ан гы п к е те р ге н 6 ip fle H -6 ip к у ш т! эн д е п б!лем1н. «Кестел1 ора м алды » тьщ датан кезде кез алдыма аяу- лы апаларым М энш ук М эметова, Элия М олдатуловалар к елед к Ж иы рм адан асар-аспастан кыршын кетт!-ау, айна- лайын апатайларым! О ла р ездер1мен 6ipre ен цымбат сырларын, ец нэзж сез1мдерж, б и т армандарын ала кет- Ti. О л а р 6 i3 re ездер1 к ер м е ген к ы зы к ты « с е н д е р к е р щ - де р », ездер1 ж е те алматан арманга «сен дер ж е тщ д ер » деп парыз тып тастап кетть М ж е, соны жы рлады М у- Е лдщ елд1пн, ж е рдщ ш еказ ке р к е м дтн бар даусы- мен жы рлатан тэты 6ip енерпаз атамыз — Казакстанньщ халы к cypenu ici Э бш хан Кастеев. О л да Ж е л суд ьщ пер- з е н л . Ж е н д е п б Ы м ала алм атан, ж у р е п н д е п сез1мд1 Ж е лс у д ь щ керкем табитаты ояткан Эбе ке ц артына кеп м ур а к а л д ы р д ы . С о л а р д ь щ ен, ба сты сы : «Елщ д1 , жёрщ д1 суй, соны мадакта, соны жы рла». М енщ ел1мнщ дацк;ын б и тк е шытартан енерпаз аза- м аттарым ыз осылар efli. О л а р менщ аталарым, бауыр- лары м. О лар менщ мактаным, мен ж ы рлайты н дастаным. Ж е л с у сондыцтан да данкты . О л жайлы Ом бы да туратын Петрова Прасковья Ивановнадан келген хатка сез бе- р е й т. «Кы м батты Зы лиха Ж анболатовна!— д е п л о л.— Мен б у п н о р та л ь щ р а ди о да н ci3 ту р а л ы , ci3 баскараты н сов­ хоз туралы хабар«ы ракаттана тьщ дап, а з д щ экпмец|зге, СОВХОЗЫЦЫЗДЫН, таб ы сы н а цайран к а лд ы м . Б1здщ О м б ы о блы сы казак каласым ен Kepiui. М ун да 6ip кездер1 а з д щ халкы цы здьщ ардакты улы Ш окан Уэлиханов окыпты. М ен бутан деж н казак даласьж улантайыр созылтан, ш е та з , ш е к а з са хара д е п о й ла уш ы ед1м. М е н щ уты м ы м - да — онда ж азда аптап ыстык, кыста — азынаган боран. К аскы рлар ули д ы , ж ы лкы ла р ю а н е й дк MiHe, со л даланы ерлжпен игерген адамдар. О ла р тьщ га туцты ш турен салып, алташкы борозда ж ур п зд ь Иен далата совхоздар о рн атты . М ен щ уты м ы м да казак даласы осьж дай efli. Сейтсем... а зд е р д е де аскар б и т таулар, карлы шьщдар, ж уп а р nicTi кега лда р бар екен. О з д е р д е кант кызылшасы e ceTiH fliriH е с л г е н к е з д е , м ен 6 ip T yp n i куаны п кетт1м. Ел1м1зге нан б е р е т ж Казахстан , к а н т та б е р е л ж неткен таж ап, неткен кер е м е т! О з д е р бай хальщ сы здар, ^казак- та р ! Ce6e6i, ж е р л е р щ бай. А л mepi байдьщ , eni бай. Кант кызы лш асы ceKmfli кеп укы пты лы кты л л е й л н да кы л eci-

ретж совхоэды эйел баскаруы б!здер уш!н мацтаныш. Квп жаса, Зылиха Жанболатовна! Ci3 туралы хабардын, кабатында а з д щ ауылдын, енерпаздарыныц концертж берген e fli. Э н д е р щ 'з н;атты ун ады . М ен оны к уд д ы е з халцымнын, э н ж д е й тусжд|’м. Оран себеп, б1здер б а уы р - лас екенб1з. А л б а уы р ла сты к— до сты к сек!лд! бе р ж , api ыстьщ. Аулы цы зды н ер-азаматтарьжа, енерпаздарына кептен-кеп сэлем айтыцыз. П. И. Петрова». ©3i алы ста б о лса да , Ke^in i жацы н карапайы м оры с э й е л ж щ 6i3 тур а л ы niKipi осы. Bip Караганда, о л м еж рана мацтап отырран секшд1 боп к е р ж е д к Ш ы нды рьжда олай емес. О л мен аркы лы б у к т казак халкы на, казактын, дэркан даласьжа тти п а т 6m flipin оты р. Мен сол уш ж куа- ныштымын, С о л уш ж мактанамын. К е цЫ жацын адамдар бауырлас екенд1пн д эле лд е й - т1н м ьжа ха тты о кы лы к. Х а т со н ау Дарыстаннан к е л т т к «Зы лиха ала! «Крестьянка» журнальжан а з туралы макаланы окып, куангандыгым соншалыц, колыма калам алды м . М ен к ум ы к кы зы м ьж . К ум ы к пен казак Tin i е те жакы н . Ы зд е р 6ip-6ipiM i3fli е р к ж TyciHin, е р к ж сейлесш кетем!з. Сондыктан болар, кумьщтар казактарды ез бауырым деп есептейд1, катты сыйлайды, а з д щ ж акта болып ж аткан жацальщ тарга кулак Typin отырады. Мен ешкашан Казакстанда болран емесшк. Сейте тура, казак даласьж ез1мнщ Дарыстанымдай суйем ж , курм еттейм ж . О з д е р д е Ж е т к у секшд1 та у лы е лкен щ , к уза р ш ы цды Алатауды ц барьжа куаныштымьж. Э тте ц , ж о л туспей тур. Э й тпе се , а з д щ ж а к к а к еш ер ед1м, со н да ем1р сур е р ед1м. М ен с1зд1 д е та у кы зы де п е се пте йм ж , З ы ли ха апа. Аянбай ецбек е т т , даласьж гул жайнаткан ер-азаматта- рьщызра, соларра сежмд1 с е р ж болран казак кыздарына сэлем айтьщыз. О з д щ ж е рдщ даласьжа да, тауьж а да, орманьжа да Рашыкпьж, апа. Эм инат Баймырзаева, М а­ хачкала». М ж е , алыстары Кавказда ем1р кеш кен к ум ы к кы зьж ы ц ce3i осы. М ен б у л хатты С а д ы р к у л карияра окы п бе р ген ед1м, о л Kici о йлы т ш ж м е н бнраз м у д 1 р т калд ы . — Буран не айтасыз?— дед1м мен. — Не айтайын? Д уры с. Б|здщ далага деген тти п а ты ж аксы екен. bipaK ж е р д щ де жер1 бар, е л д щ де eni бар. Соны ажыратпаган екен. Кур тамсанганнан не ш ырэды ? Bip ж ер жаксы екен деп, шубырып кеидп барып; сэл уна- май калса, бура кашатындардан коркам. Эм инаттьщ ыкыласьжа риза болы п отырран мен!, ка- рияныц мьжа сез! ойлантып тастады.

— ^ ? ге _о лай д е й с'3?— де д !м мен. — Аитайын, дед! Садекец, се й™ де езж щ мысал- да п с е и л е и тж е д е тж е басты . «Б1р Т уй е езеннен еткен екен. © з е н ж ц аргы ж агасы н да б утан карап TypFaH т у л ю суды кешш етпек болады. 1 — © зен те р е ц бе екен?— деп сУрайды о л Туйеден. О не деген Ц , езен суы тобы цтан да келмейд1, ал кеи жер1 т1зеден аспайды ,— дейд1 Туйе. Тулю ж айбарацат cyra Tycefli де езен ж ц аргы жагасы- на бе т алады . Bip кезде су терецдеп, Тулю тунш ы га бас- © TipiK m i, езен суы то б ы ц та н д а келмейд1 де ге ж ц кайда?— деп айкай салады ол. Сонда Туйе туры п: — Тобьщ тыц да тобы гы , лзе н щ д е лзес1 бар»,— дептк — С о л айтцандай,— дед1 С а декец се зж ж алтап,— « е з уй1м, е л е ц те с е п м » д е м е к и л, е з жер1це еш те цё те ц келмейд1. М ен Садекецнщ т ю р ж е онша цосыла цоймасам да, оныц сезж щ жаны бар екежн с е з т турмын. ©з уж ц, ез мекенщ ... Сен кайда барсац да, кайда ж урсец де оралар ж ер!ц — ез уйщ . ©з уйщ дей ыстыц, epi цымбат еш нэрсе ж о ц . А л О т а н ше? — О тан — балалы ц шацтан басталады. Сен есейген са йьж О та н ы ц да кецейед1, у л га я д ы — д е р ед1м мен. — Отан м еж ц ез ужмнен, мына Ж е ткудан, сонау цар- лы шыцды Алата уда н басталады. М ен уш атьж кия да сол, м ен кайта цо н атьж уя да с о л ,— д е р ед1м мен. — О тан — кец жазира eric даласьжан, бидай арасынан ба ста ла ды , © й тке ж да н да ла д а e ce fli, о л eniM fli байы та- ды, кецЫмд1 жом арт етедь Отанымды сол уш ж суйе- MiH,— д е р е д !м мен. О тан деген1м!з осы, карацтарым. С онау К ербулац даласьжан м ьж ау К ексу бойьжа, Ки­ р о в ауда н ьж а цы зм е тк е к е л ге ж м е каз1р ж и ы р м а ж ы л б о л д ы . О с ы ж и ы р м а ж ы л д ы ц ш ж д е -а к б у л а уда ч кай ж агьж ан бо лсь ж кеп е сть Б ул ец1рге кеп е зге р к те р келд!. Буры нгы дэулет1 шагын ш аруаш ы лыктар каз!р шырцап кетт1 д е с е д е б о л а д ы . Т алд ьщ о р ган — А л м а ты тас ж о л ы - ныц бойьж а орналасцан Киров селосьж ы ц Kaeipri бейнеа KimiripiM кала десе де боларлы к- Бул селоны ц орньжда ерте гасырларда Койльщ деген шаЬар болганын, оны ц турты ндары диканшылыкты к а ст еткенш жотары да айтканмын. М онгол шапкьжшылары ж ерм ен-жексен е лп кеткен б ул шаЬардыц орньжа еткен

гасырда орыс крестьяндары коныс теу!п, олар дицаншы- льщ KOcinTi кайта ж а ц гы р тты . А л С о в е т е ю м е л тус ы н да б у л елкеде бурын еплм еген цант кызылшасы ecipm e бастады. Ыздщ аудан ж ерж де КПСС Орталы к Комитет! март (1965 ж ы лгы ) Пленум ы нан 6 e pri ке зе ц д е узы н ды гы кь|- рык бес килом етр Кексу сол ж агалау магистральдык каналы салынды. Б ул кызылша ecipyuii барлык шаруа- шы льщ ты сум ей ж а з оойы Kiflipicci3 цамтамасы з е т т о ты р уга MyMKiHfliK б е р д к Ж а цадан ж у з д е г е н гекта р суа р - малы алкал айналымга алынды. О н 6ipiHUJi бе сж ы лды к та Бы жы ж э н е К е к су езеш нен су коймасын салу колга алынып, жацадан тагы да мьщ- даган гектар жерд1 суланды ры п, кызылша, бидай, ж е м д т дакы лдар е п сп п н щ келем1н анагурлы м ар тты руга ж о л ашылгалы тур . Айталы к 6ip гана Ш ацырак с у коймасын с а лу аркы лы 6i3 Киров, К арэтал аудан да ры н ы ц ба рлы к шаруашылыктарын сумен камтамасыз ете алады екенб1з. Кант кызылшасынан а льж атьж ж алп ы тус1м бойынша б1здщ ауданы м ы з о блы ста а лды ц гы оры ндарды н, 6ipiH алады. М уныц ез! осы дакы лды узак уа кы т ecipyfle ж и- налган теж!рибенщ нетижес! болып отыр. Оныншы бесжылдыкта аудан кызылшашылары мем- лекетке 1 м иллион тоннадан астам тэ тт! тамыр тапсырды. Бул жоспардагыдан токсан уш мыц тонна кеп. Мундай табыска аудан алгаш рет ж е т т отыр. А уда н ы м ы з да э р ж у з са улы кта н а ль ж а ть ж козы саны да ар тты . Бес ж ы л д ы ц !ш1нде ж о спа рд ан ты с о ты з 6ip мын, козы ecipm fli. Бесжылдыктык соцгы жылында ауданымыздын, ш о- пандары ж уз саулыктан орта есеппен ж уз сепзден козы алып, шьж м энж де улкен ецбек жец!сже ж етт!. Бул облыс аудандарыныц !ш !ндег! ец ж огары керсетю ш б о л - ды . М ал ш аруаш ылыгы саласьж еселеп дам ы туда, ecipe- се Алгабас, Куйбышев атьждагы колхоздар мен М усабек атьждагы совхоздыц ецбеккерлер! кеп табыска ж етт!. Шопандарымыз Эд!лж ан Мамыров, Кун!бек Ыскаков, Слямбай Нурганиев, Жангазы Байгазинов эр ж уз саулы к­ тан ж ы л сайын к е м ж д е 150-170 козы да н алып к е л е д !. Д е - генмен кандай icTe бо лса да табы ска ж е тю з е тж ж о га ры м эд ен и етт!, кэс!би да яр лы гы м о л, eHflipicTi те р е ц б!лет1н адамдар, солардыц ецбеп, Осы жагьжан алганда ауданы­ мы зда жатпай-турм ай ецбек е те тж ез !с!нщ ш еберлер! кеп. Совхозды ц кен!г! кызылшашылары Битай Тэтенова мен Закария Сежтова, «Талды корган» совхозыныц Ленин 159

Жане Ецбек Кызыл Ту ордейд! сауыншысы Мария Ф ридриховна Кильдо, Ленин атындары колхозды ц Ленин ж ене Ецбек Кызыл Ту орденд1 шопаны М ахм ут Ж а- цы пб еков, К П С С X X III съез1 атындары со в хозды ц Ленин ж эне Ецбек Кызыл Ту орденд1 звеношысы Николай Гаврилович Колтунов б!здщ мацтанышымыз. Олар ауда- н ы м ы зда а уы л ш а руаш ы лы ц е н д 1р 1с1н!ц дам уы на улке н улес цосты. А у д а н д ы ц партия к о м и т е л ж ц б!р1нш1 секретарь! А х - шанов Телеген осы ци ф рларды айта кел!п, тасымайды, — Б у л эл1 аз. Аз1— дейд1 о л се л цабац шытып. — Теке-ау, адам ескен сайын, турмы сы жацсарган сайын о ны ц та л а б ы да , арманы да бш ктей берм ей ме? Т алапты , м ум ю н , ты м ж орары цойы п о.тырган шырарсыц? — Ж оц, ж оц! Ауданны ц м ум ю ндН н толыц зерттеп, оны ц цыры-сырын ацтарып, осы ойра тоцталы п отырмын. Т е л е г е н ж ц сез1не сенем1н. © йткен! о л осы ауданныц ж !гН . Каз1рп Ленин атындары совхозда, Лабасы тауы - ныц е теп н де туы п-ескен Телеген жас та болса, ем!рд!ц 6 ipa3 талцы сы нан етт1, 6ip a 3 та у ц ы м е тж та р тты . Телеген дуниеге торыз арайынды болы п келген екен. С о л торыз- дан о л жэлрыз цалыпты. Балалары турмай эбден шермен- де болран эке, Телеген туран к уж туран-туысцандарын жинап алып: — Арайы н, сег1з ба лам н ы ц аттар ы н е з ге ле р ге цойры- зы п ед1м, тэц1р маран о л а р д ы б уйы ртпад ы . Бэр! де цы р - шын к е т т1, м е н 1— цайрыда, аналарын — цас!рет ортасы н- д а тастап к е г п . Б1зд1ц кун1м!з ту н б о лы п шы цты , ба зары - мы з тарцаура айналды, бацшамыздары бу лб улд а р ушып к е т т 1,— д е п т1 к езш ен ы тцы п кетке н цос там ш ыны цо лы - н ы ц сы р ты м е н царып тастап. — А лда , дуние-ай!— д е с тт ! арайындары. — М ен енд'| ы ры м е т т , б у л ба лам ны ц аты н ез1м цой- рым к е л т отыр... — Е, дур ы с,— де стт1 жиналрандар. — C e ri3 баламды ж ерге берд1м, тэц1рге беретш ацымды туге л телед1м. Мен б ул баламныц атын Телеген цо йгы м к е л 1п о ты р . — Е, д у р ы с !— д е п тары да ш у е т!п т! ж иналрандар. С о л Т е л е ге н о сы . Б1рац aneci Т е л е ге н ж ц азамат болран кызы гын кере алмай со л арманда, шерменде куй!, бала- сы он тертке келгенде дуние салады. — Телеш1м1 Телеген1м !— д е ге н к у ж к е з ж ум а ды . Б ф а к анасы З эб и н а ца йр атты Kiel е кен. Тур м ы сты ц 160

коцшыльщ, таршылырына царамай, арып-ашып ж ур!п Гелегенд1оцытады. — Калцам, бш ектщ дэуре ж e iin б!л!мнщ замены бас- та лды ,— дейд1 о л.— Б т г е н щ о лцы бо лса , оны ем1рден уйрежп толтырарсыц. А л бш м щ олкы болса, оньщ орнын |ешцашан то лы ц ты р а алм айсыц. Заманьщ ныц ул ы б о л. О ц ы , 6miM ал. Катарыцнан кем цалма. Телеген содан Алматыньщ ауыл шаруашыльщ институ- тын 6iiip efli, жумысца Ш ырыс Казакстан облысына ж о л - дама алады. Ж олш ы бай уж н е соццанда, анасы оран о л жакка бара алмайтындырын айтады. — Балам, жасым улрайды, бурынры денсаулырым жоц. Экец туамнен шыцпайды, мен де кеп узамаспын. Цалкам, осы Лабастыньщ етепнде, екецнщ цасында ца- лайын. M eHi цозрама!— дейд1 о л. — A n a -a y, Meni © скем енге ж!берд1. О л ж ацца ба рм а- сам болмайды. — Ж олыцнан цалма, бар... Сен буыньщ цатпаган балац к езщ де б а лам тугы сьщ . Саган у ж м е т 6 mi,w б е р дТ Сен енд1 цазынзныц баласысьщ. Кайда жексе, сонда ж ур е бер,— де й д1анасы. Б1рац цайраты к е м т , цаусап отырран науцас анасын Телеген цалай тастап кетсж ? О л абды раган, абыржыран Kyfii обком ны ц со л к е зд е п хатш ысы Е р леп есов ке бара- ды , жагдайы н айтады . О л Kiel Толеге нн щ анасын аяган болар , м ум кж , б у л ж 1п т т щ улк е н болаш ары бары н се з - ген болар. © fireyip, ТелегендТ осы облысца алып цалады. Ерлепесовтын сол сеж м ж Телеген ацтады. О л ецбек жолын агрономдыцтак бастап, «Капал» совхозына дирек­ тор, X XII партсъезд атындагы колхозга председатель болды. Одан партия цызметже ауысып, обкомныц ауып шаруашылыц бел1мж басцарды. Eric даласьжда тжелей ктей ж у р т, ауыл шаруашылыц рылымыныц кандидаты атагьж цоргады. Сейт1п, ол ауданды ц партия ком итетж щ б1р!нш 1 хатш ылы гына улк е н е м !р ж о льж а н е т т , бай те - ж!рибемен келд!. Б1здщ ауданньщ шаруаш ы лыц саласын- дагы табыстарьж Телеген Ахш ановтьщ жеке басыньщ уле с1мен уш тасты р ы п оты р ган ы м с о л . © з1ммен замандас болрандьщтан, оны epi басшым, epi досым, жацын бауыр- ласым кер е лж м де сондьщтан. Маган Соци али ст^ Ецбек Epi атагы берщген туста Телеген семьясымен арнайы к е л д к Мен1 буры н «З ы ли х а Ж а н болато в на » деуш1 e fli, б у л ж о л ы е з ж щ т|'лектес е ке - н1н 6in flipe, in. та р та сейлеп , « З е к е » д е д к О н ы ц б у л ы цы - пасьжа мен де риза болып цалдым. 6— 2097 161

' З эке ,— дед1 о л ,— партия мен ук1мет!м!з б1зден талап ете де 6inefli, ецбегщ д1 багалап, курм етж корсете д е бш едК C i3fli ж о га р гы наградага усы нганда жогаргы орындагылар созге келмей, «е, лайык екен» деген кезде, куанышымда шек болтан ж о к- О з д ж карапайым ецбеп- И'зге будан арты к курм ет болмаса керек. Разымын, Зеке! Кеп ж ы лдан 6epi ауырлыкты 6ipre к е те р т, куанышым- ды 6ip re б е л к к е н , маган бауы ры м дай бо лы п кеткен тагы 6ip cepiriM бар. О л — Кацлыбаев Нурм олда. Мен директорлыкка тагайындалган жылы Нурекец партия уйымыньщ секретеры болы п сайланган efli. Сонан 6epi узбестен осы жумы ста келедК — Н у р е к е ц о бастан хатш ы лы кка жараты лган гой,— д е п ка лж ы цда й д ы о л к1с ж щ к ур бы -курд астар ы . Ш ынында да, жаны бар соз. Адам ныц 6ip нэрсеге икемд!, кей нэрсеге ыцгайлы, кей !ске шалымды болаты - ны рас. Бул ем1рде оржмжн, е зж е лайыцты орны бар. К азацтар е тю р ж т т т е р ж : « Б о л а т пышак цап ту б ж д е ж а т- па й д ы » де п м актаныш етед1 де , «Бананы масаты кшемге о ты р гы зс а к да 6o p i6 ip балш ы кка цаш ады» де п ы нж ы к- тары на к о л сш тейдК А л м е ж ц е з басым: «Бацанын, багы- нан, суцкардын, соры арты к» деген кагиданьщ жактауш ы - сымын. Н урм олда б у л ауылга хатш ы, басшы болып келген ж о ц . О л б1рден жацсы icTin бастаушысы, к е п ш тш тщ уй ткы сы б о ла келдК О л араласкан ic о р та ж о л д а то к та - ган емес. Нурм олданыц бойындагы осы касиегп сезген | ж ум ы сш ылар оган ацырына дейж сежп, унем1 касында б о ла д ы , ал Н ур е к е ц олардын, ортасы нда журед'г. П артия- нын, е к Ы де п , м ж е , о сьж дай ад ам д ар ды айтамыз. Нурм олда парторг болып сайланатьж туе — кант кы- | зылшасынан ж е н д 1е ж м ала алмай, совхозда табыс бо л- май, шаруашылыктьщ тузеле коймаган кез1 болатын. К ы зы лш а е п л е т ж ж е р л е р д 1 mipm басып, э б д ен то зга н - тьж . Жацадан ашылатьж жер ж ок- Сондыктан не icrey керек? Совхоздьщ бас агрономы кызылшаны — жоцыш ка- j лыкка, Н урм олда оны — бидай егш етж жерге, ал мен — сулылы кка eryfli усынганымды басталкы тарауларда айтканмьж. Осыган байланысты мьжадай окига болды. Б1здер дирекцияда бас косып акылдастык та, корил сов- хоздан, мал бордакылаумен шугылданатын шаруашы-j лыктан уакытша пайдалануга жер сурауды уйгардык- ! 162

— Кэдеге аспайтын ж е р л е р ж б1зге-ак бе р сж . О л ж е р л е р ге буры н кы зы лш а е гш м е се б о лд ы . Bi3 оны т е п с - теп, су ж уйелерж ж у р п з т, тэ р ттте п берсек, оларга одан артык не керек?— д е с л олар. « К ю ж ю н щ ю л л аспанда» д е ге н емес пе? Б у л ж е н ж д е аудан, о б лы с басшы м е к е м е ле р 1мен квл ic yге тур а келш , б у л ею о р та д а 6ipa3 ж ы л е т т к е т . Б1з д е к о л кусы ры п карал отырган ж окпы з. Э р турл1 эр екеттер к тв п , кы зы л- шанын, е ж м ж е д е у 1р ж ак са р тты к , онын, э р гекта рьж ан бес ж у з це н тн ер де н асыра ала тьж б о л д ы к - Х а л 1м 1з туз е л е бастады, табыс молайды. EcKi жерлерд'| ж ан ар ту, mipiKTi к у р ту м вселес! 6e p i6 ip кун те р лб ж е н тускен ж о к. М!не, осьждай аласапыран кез- д е р д щ б 1р ж д е ж е р сур а п, к е р ш т е р г е бары п к е л д 1м. Н урм олда оралуымды асыга к у т т ж ур екен. Кабинелме ю рер-юрместен, о л да ж е лп келдК — Келущ мен!— дед!. — Ракмет. — И э, не бо лды ? К е л к т щ бе? — К е л к л м . Бес ж уз гектар б е р елн болды . — О -о , тамаша!— дед1 Н урм олда куанып. Б)рак мен анау де р лж куанышты ем ес-лнм ж . — М ен уш1н онш а там аш а б о лм а ды . Bip сагат д э л е л - де п, арен, кенд1рд1м. Ойпы р м ай , уй р е н ш ш л ж о л д а н се л ауыткы са, аспан ж е р ге кулага ндай к е р е л н неткен к о р к аЧ* тар. Твуекелд1 бтм е й дк — С о н дагы таласта ры ц не? — Б1з айырбаска б е р е л н бес ж у з гек та рга «суп ы е гщ - де р » десем, келкпей отырып алды. © здерж де жылкы кеп. Ж ы лк ы га ж о цы ш кадан re p i с ул ы THiMfli екен1н маган TyciH flip yre тур а келд1... — Со н да 6!з...— дед1 Н у р м о л д а тус ж щ ю р е м е й . — Б1з бе р ген бес ж у з гекта р ж о к ы ш к а л ы к ть щ о рн ы - на, олардын, с ул ы еккен1 керек. Б1з кей ж о л ж е р ге кь|- зылш а е ге м 1з. — Ойпырым-ай, Зэке-ай... Кызылшаны сулы еккен жерге егу керек деген нврсе eni дэлелденбеген мвселе... — А л бидай еккен ж ерге егу керек деген — д эле л- денген нэрсе ме? О л дэлелденбе се де , е зщ осы м эсе ле - Hi к олдап ж у р с щ гой . — Онан утылган жокпыз. ©жм те р т ж уз елу центнер- ге ж е т л ,— дед1 Н у р м о лд а . — Bapi6 ip алты ж у з г е ж е тк е н ж о к . © з щ д е б т е с щ , б 1з д щ м е ж е со л. — А л сулы е кке н де ж е теп ж м 1 зге сенесщ бв?

— О н ы тэнорибе керсетед!. А лды м е н erin керейж . — Апы р-ай... — Bip совхозда опеке тж е ле й ж ауапты уш адам бар- м ы з. Д и р е к то р : «К ы з ы лш а н ы с ул ы е кке н ж е р ге е ге ж к »,__ Дейдй П а р то р г б и да йды ц орны н цолайлайды . А л бас агроном : «Ж оц ы ш ка лы кка егем1з»,— деп озеуреп ж ур . Осы кайсымыздЫ дурыс? — Ш ы н ы м д ы айтайын ба? — Э р ин е , ш ыньщ ды айт. — М ен цатардагы царапайым адам репнде ез пози- ц и ям д ы к а тты цо р га га н б о л а р е д 1м . Ы ра ц м ен саган м ы ц- ты сенем ж, Зылиха... — Рацмет,— дед1м Н урм олданы ц се зж е риза болып. — Кай н а р се ге б о лсы н е к е у м 1з б 1р д е й ж а у а п б е р ге - н!м1збен, се н ен кеб1рек сур а й д ы , З ы ли ха . Э й тк е ш сен осы со в хозды ц necicin- Тэж1рибе жасагыц келген екен, мен неге шалгайьщнан тартпацпын? Ж арайды, сулыны да ке- р ейж ,— дед1 Н урм олда. — Рацмет. Б1рац « ж о л ы ц б о л м а й ы н де се , а та лага tic сы н ады » деген рас екен. Ы з талай царжы, ецбек жумсап, жана ж е р аш цанымызбен таб игат 6i3re кырсыгын ти п з д к Ж е т!с уд а «Ш ем екей желЬ> деген аты ш улы ж е л бар. О л 6ip турса 6ip аптага д е й т басылмай, е к т н ж щ цат- ты лы гы сонш алы ц, ж е р д 1 царе айырады, кегерген ш епт1 гамырымен цопарып кетедк М ж е, осы дулей дауылдыц Кутырынганы на 6yriH уш ж ш ! кун. Ж а уы н датцы ш агр ега т- пен суарылган цум дац ж е рд щ б е л м уз сею лд! цабыршац болью цатып цалды да, оньщ б е тж де бастары цылтиып керж ген э лж уа з цызылш а сабацтарын ж е л екпж! устара- мен кескендей болью , цырцып тусн. Сейтю , бес ж уз гек­ та р кан т цы зылш асы 6ip кун де ж о ц б о лды . — А й д а ла га кеткен е с т ецбек-ай!.. Е с т ецбек-ай... Йемен, немен толты ра рсы ц оныц орнын? О л то ла ма, теп? Ж а ц с ы icKe та л п ы н га н ш а гь щ д а ж а р га к у л а у д а н е те р л ж ц и я м е т б а р ма?— д е п к у й з е л д 1м мен. «Самайыма туст1 цырау. Арман озды, кутпед1. Бакытты деп ойлап жур-ау, Б1лмейтугын журт меж»,— деп ж ы рлаган efli Туманбай М олдагалиев. Ацы н айтцандай... «З ы лиха да арман ж оц, о л дегенже ж е т л » д е у ш т е р ж ур е п м е у ц т с ж , айтцан э ж м кейде зар боп т е г т е л н ж е кулак тур е ж . Балаларымньщ болашагын ойлап 6ip елендесем , совхоздьщ цамын ж еп, кеп то лга- 164

намын. Партия ж уктеген м ж д е т пен оны ц се ж м ж ацтай алмай, уятка калам ба деп циналамын. М енщ журепмд1 TyciHrici келгендер, межмен 6ipre гац кылап бере кызылша даласына шьщсын. Тапгы самал калай болаты ны н, к ун н щ к е з 1калай ш ы гаты ны н, ц устар не деп сайрайтынын, дала не деп децб екш и лш н 6ipre к е р - ciH, ты пдасы н, кез1 ж е тс ж . А р м а н ы м ды о ла р сонда гана TyciHefli. E ricTin калай е с е тж ж , о ж м н щ калай к е л е тж ж олар сонда тана б т е т ж болады . О л а р диканньщ кайгы- сьж а со н да гана о р та ктаса ды , онын, куаны ш ы на сонда гана м а кулдауьж косады. А л каз1р... ты п -ти п ы л б о лган ж ала цаш да ла да ж а лгы з тур м ь ж . Ж е л б !р д е сарнайды , б1рде азьж айды . М ен щ KacipeTiMe куанган с е к т д е н т , бур ь ж гы да н да к уты р ь ж а ту с е д !. Куан, куан, «Ш е м е к е й ж е л Ы С е н MeHi о пды р м ай к¥\" латтыц1 Ж олы м ды кестщ, алгалы турган кантымнан как- тыц1 Сен мен1 уя тк а к а лд ы р ды ц . Куан, куан, д о лы ж е л ! С е й лп турганымда касыма Нурм олда келдк Аркамнан какты . © з ж щ жан д у н и е а н д е п ба р лы к сез1м ж , к е п т ж , ыкыласын сол аркылы 6m flipfli. Кайран дуние, агаларды н алаканы-ай! — З ы ли ха,— дад1 Н у р м о лд а ,— м е к теп те ж ур ге н к е - з 1м д е окы п, ес1м д е са кталы п калган 6 ip е р т е п бар e fli. Саган соны айты п берейЕн. З ер салып ты п д а п ал. О й ла н. « П т мен арыстан canapFa шыгыпты. Ж у р е -ж ур е 6ip езенге ж е т т л , езеннщ apfbi 6eTi батпак екен. — Мына Судан е ту маган киьж боп тур , ал батпактан оп-о цай е те р е д 1м ,— де й д! арыстан. — Мен Судан оцай-ак етем -ау, батпакта ж ур е алмас- пьж,— де й д 1п т . С е й тт, e «e yi былай к елке дк Арыстанды Судан — п т , батпактан nmfli — арыстан аркалап етпек болады. ©зеннщ орта тусьжа келгенде арыстан кулап кетем бе деп коркып, п т д щ жотасьжа тырнагьж катты батырып, жабыса туседК — О у , до сы м -а у, ты рн а гы п батып б а ра ды !— дейд1 п т . — Ты рнакты п *3i ж а б ы с у у ш ж кер е к кой,— д е п ж а - уап катады арыстан. . О л а р судан е тш , батпакка ш ы гады . Енд1 ары стан nmfli аркалайды. Батпактын, ортасьжа келгенде, п т кулап кет- пейж деп, тумсыгымен арыстанды опдырмай кысып алады. Цылгынып бара жаткан арыстан булкынып: 165

— Ж айы рак кыссайшы-ай, ты рнак емес кой — дейдк Сонда: — Э й , бауы ры м -ай,— flefifli nin,— сендер ты рнакта- р ы ц м е н , 6i3 тум сы р ы м ы зб ен ж а б ы с а м ы з ». — С о л айтцандай,— дед1 Н урм олд а сезш жалгап.— Т а б и га т, 6 i3re д о л ы ж е л т ж1берсе, 6i3 оран ж кер !м 1 зд! керсетейж . Капаланба. Жерд1 кайта жырты п, кызылшаны кайта себейж. — О й б а й -а у , оран та б и га т к он е ме? Bi’3 ce yin , кузге де й ш кы зы лш а nicin ул ге р е ме? Ш ш де нщ о тты кундерЫ ж !б е р ш алран кы з ы лш а е ж м б е р м е й д 1. — С оры с ж ы лдары адам ж е тк п е й , кызылшаны кеш ceyin-а к, е ж м алса керек. Bis де тэуе кел етейж ,— д е д 1 Н урм олда. М ен M yflip in к а лд ы м . « А л ойла н, З ы ли ха ,— дед1м e 3i- м е.— Бес ж у з гекта р кы зы лш адан айры лдьщ . Табйратка да уа ж о к - О л уш ш ceHi жазрырмас. А л со л жерд1 кайта ceyin, онан е ж м ала алмай калсан, халщ не болады? Бос- ка к е т к е н ш ы р ы н д ы саран кеш е м е?» 1ш те й то л к ы п , б а ты л д ы к к а бара алм ай турраны м ды се зсе к е р е к . Н у р м о л д а енд1 талап е те сейлед1. — З ы ли х а ,— дед1 о л ,— б1зге енд1 Kepi б ур ы ла ты н ж е р калган ж о к. Не кырга шыратын, не орра жырылатын ж е р осы. ©з парторгьщ а сенетж болсац, баста! ^андай жардайра ушырасан, да, касьщ да болам ын. — Нартэуекел! bis, сейт!п, ж е р д 1 кайта ж ы рты п, кызылш аны кайта с е п тж . Тэуекел1м1з c a rri б о л д ы . Табираттьщ 6epMeciH та р - ты п алрандай б о л ы п , э р ге к та р д а н 410 ц е н тн е р д е н е ж м ж инады к- С о л тустагы абдыраган кез1мде м еж ж к ер ле н - flipe бж ген Н урм олд ага калай риза болмайын? Соным ен eM ip eTin ж атты . Совхозы м ы з алдыцгы ка- тарра ш ы кты. Ж ум ы сш ы ларды ц табысы молайып, баягы пияз erin, сауда ж асайты ндарды ц 6ipi де калмады. О с ы л а р д ы Kepin, KeniniM ж а й ла н уга т и к e fli. BipaK— BipaK— Б у л э л д е кы зган ы ш па, э л д е д у ш п а н д ы к па,— о л ж а - рын бш е алм ай-ак койды м . Эйтеу1р, услм нен арыз ж а зу- ш ы лар мен есек айтуш ылар азайган ж о к. Тырнак асты- нан Kip 1 зде ген де р ж к е р 1 м д ! к у м eyin, и г т ж т ! iciMfli ж о кка шыраррылары ке л д к Талай куй!нд!м , талай тунд! уй кы сы з етк!зд1м. Самайыма кырау ты м ерте тустК «Кад1рс1здщ eceri шач сияцты, Bip сткж сец калмайтын. KaflipniHiK eceri-зак сия«ты, Жалган десек нанбайтын. 166

Kaflipci3fli4 eceri езтмен тек, Жаньщды алмай коймайть I д е л бек|'нд1м. ! Сонда да болса, меж чатты шаршатып кеткен мынадай очига болды. Куз тачалып, чызылшаны суычча урындыр- май жинап алуга талпынган абыр-сабыр кез efli. Уй бетж керуд1 цойганмын. Барлыи; з е ж ш м — ж и ы н -те р ж д ! уа ц- ты лы 6iTipin, чызылшаны ысырапсыз жинап, цант заводы - на ж енелту. Осы аласапыраи уст!не жогарыдан комиссия келдк Маган: — Ортальщца келсж. Арызды осы жерде тексере- Mi3,— де ген хабар ж е тт!. М ж е, осы шачырыс, шынымды айтайын, жаныма чатты батты. С у ц п салган жарадан repi, сез жарасы ауыр ма д е л чалды м . Тосыннан соччан се л с е к т д ! , кэд1мг1дей к уй - зелт!п-ач тастады. Ешчашан, еш жанмен сезге к е л т , бач таласты ры п, к е б х чагы сть'р ы п кер м е ген адам е д 1м, е з чайгысы е зж де , ез шаруасы ез чолында, тек ж урген к!с!- ге уры м тал к е л т уры нулары м еж чатты жабы рчатты . басчаны к а с т е тпеген адам е д 1м , кер е алм ауш ы лы ч, чы з- ганшачтыч, бачталастыч деген етектен жармаса етпетщ - нен т у а р е т ж , с ш к т тастасан, да 6ip ш алгайьщ да iл iнiп ж у р е т1н нагы з арам залыч, арам дычпен е м 1р 1м д е осы жолы бетпе-бет кездеслм. Осындай к уй зе лк усп н де ж ур ген!м де, маган Н ур м о л- да тагы келд!. — E c in in бе?— д е д 1ол. — Ие. — Барасын, ба? — Ж 04... М ына ж и ы н -те р 1м б1ткен с о ц ары з берет1н шыгармын. — Неге?— дед1 Нурекен, чабач шытып. — Ш арш ады м, Н у р м о лд а ага... М ен е те а уы р eM ipfli бастан етк1зд1м. О с ы 6ip к е л те ем1рдщ та учы м е лм е н жастайымнан ж алгы з арпалыстым. Сонды чтан да бар 6 in- гежм — ецбек болды. Тек ечбепм е жалындым. О н бес ж ы лдан 6e pi кем ер!м нен шыччан те р т баланы чалай суйресем, осы совхозды солай суйреп келемж. Мен де адам баласымын. Мумюн, жацсач, жачылыс басчан ж ер- лер1м б о лта н шыгар. Мумк1н, кей кездер1 чатты да кег 167

кен боларм ы н. Eipa^ соны ц ба рж !ст!ц м уд д е а , адам- Д ардьщ nrm iri уш ж ктед1м. ©MipiMfli е зге ле р ге арнадым. © з !м у ш ж ем ес, е з ге л е р у ш ж е ц б е к е т л м ... Б1рак осы i3ri ние-пм кей к е з д е р ! то л ц ы н д а ж о га л д ы , ж к е р 1м к ум б о л - ды . М енде душ пан ж о к- М ен кызганы ш ты к кызыл отына ертенд1м. Туйм едейд! туйедей е т т к е р с е тт, талай куйе ж а г ы л д ы . Ж а ла д а н ац та ла м д е п -а к та у ы м ш а гы лды . 1^а- ж ы ды м , кажы ды м... Мына келген комиссияга бармайды е м е с тн , барамын. М ен ж арым таза. Ж алтак та емесшн, к ур е с е д е б т е м ж . А л д ы м д а TaFbi 6 ip айкас т у р . М ен оран айбынбай барып, жасканбай ету1м керек. Сонан сок... — Сен неге жасисыц, Зылиха? Ойланш ы, сенщ бул ауы лга сж 'р ге н е ц б е гж уш а н -теж з. Сен осында келгел! 6epi б у л ауы лды ц дэ у ле лм е н 6ipre с э ул е л де мыктап ес- Ti. А й д ы н д а л з т г е н ак ш а га ла с е к тд 1 ак ш а ты р лы уй ле р са лы нды . Э р уй ге с у кубы ры н ю р п з д ж - К еш елерге ас­ ф а л ь т те с е т т , ж аркы рата ж ар ы к ж у р п з д ж , жагалай агаш оты ргы зды ц. Ер ж И ттщ уш сауабы болады : 6ipeyi — ш е лге к уд ы к к а зды р у, е кж ш 'ю — езенге кегйр салды ру, ymiHLuici — ж о л г а агаш о ты р г ы з у . С е н осы уш сауапты туге л аткардыц, Зылиха! Сен салды рган зэул1м мэдениет сарайындай гимарат Ж е пс удьж еш ж ерж де жок. О л сенщ к е з ж н ж TipiciHfle е з ж е са лды рган е скер ткш 'ж . Сен са лд ы р га н б а ла ла р бакш асы кай у й г е куан ы ш э к е л м е д 1? Э р бел1мш еде сен аш тырган мектеп, бЫ м м е н суарган Кайнар б о лды ... С е н ж ецбегщд1 ха лкьж 6 mefli, Зылиха. Партия мен ую м е т 6m efli. Сондьщ тан да саган Социалис- TiK Е к б е к Epi а та гь ж 6 e p fli, Ж о га р гы С о в е тк е д е п у та т е т т сайлады, сен партияньщ ею съезже делегат болдьщ . Ж аксы га се з epefli, Зы лиха. CeHi кере алмай, сен айткан ба ты л се зд! к етер е алмай, саган топы рак шашкандар 6a p i6 ip айда лада калады . Сен нахактан к уй е тж кезден е т т ке тлц . Сонды ктан болмашыга таусылма. Бул ауыл- га 6epiM i3 д е к ерекш 'з. BipaK сен кеб1рек к е р е к сж , Зы лиха. Кетсек 6i3 кетейж, б!рак сен кетпе. Э й ткеж се­ н ж орны ц оцайлыкпен толмайды . Жасыма, жасыма, З ы л и х а ! BapiM i3 д е е з щ м е н 6ipreM i3. М ен де е т пен суй ектен ж а раты лганм ьж гой, 6ip сетке enci3fliK еткен ед1м. Н урм олданы н, шын ж ур е ктен айткан б у л с е з ж е с т1ге н д е , ж у р е п м е р е к п т к е т л , атш а ту л а д ы . «Эл1 каж ет е кенм ж гой. Партиям е л р ж жаланыц КУР- баны етпейд! екен го й »,— деп куандым. П артия! KyflipeTTi, кастерл! партиям м енж . MeHi о ят- кан сен. Куат берген, ж ен с!лтеген 6ip е з ж . Шаршасам да ес1мде б о л д ь ж сен. Ж абы ркасам да езж е сыйындым, 168

партия! Сен тауымсыц, куД'рет!м сщ . Бар болм ы сы м ды , бар ецбепм д!, бары -жогы мды туге л арнагым келед! саган, партия! © 3 ЕЛ1М Д ЕП ТУЛАЙД Ы Ж УРЕК BYPKIT алы стан к е р е д!. Б1рак адамнан аз x e p e fli д е ге н - дей адам баласы е зЫ Ц осы 6ip уза х та болса келте, eMi- рж де кепт1кергежмен, кеп нэрсе, кеп окига кешег! кер- ген туе секшд1 те з ум ы ты ла ды , ж а д ы н д а калм а йды . А л кейб!р1 ем1рлж, м э ц г т т к е кала ды . 1974 ж ы л д ы ц ж аз айы, сол тустагы хе к шалгын, ж е ц к т е кеш кен батсайы булттар, Алты н Емел беткейжен ескен самал ж ел, М атай- ды ц б и т шохысынын, алыстан мунарткан сулбасы м эцг!- л т ес1мде. Шанханай М атай тауы н ы ц е те п н д е г! о йп ац- адырлы кен жазыкта тур. Одан жиырма шакырымдай ж ерде Кешен тоганы де­ ген сай бар. А л Кешен Тезек тережн, туган агасы. С о л жерге и елж еткен Кешен карамагындагы кедейлерд1 ж а - уы п ж 1б е р т , осы ж е р д е н то га н са лды ры пты , оган к е к - те м де ж иналган к;ар суы н пайдаланы п, осы мацайга е пн eKTipefli екен. Каз1р с о л то га н ны н аты калганы мен заты ж о х - Bipax аргы аталары е п н ш т т т ! к а с т е тк е ж осы уа кы тк а д е й 1н ел есжде. Казак халцынын, ерте сенген ж улды зы , ерте солган ryni, се йте тур а , о ны ц аскар та у д а й алы бы У эли хан ов еткен гасырда Петербургтен оралып келе жатып, осы Кешен тоганын жайлап отырган Тезек те р е ж н аулына токтайды да, ecxi ауруы кенет козып, одан epi ж о л ж у - руге жарамай, осы ауылда дуние салады. Тезек тере cyfiiKTi к уй еу баласьж а х ж уы п а р ула п , с о л м а ндаты б и т тебенщ басына ж ерлейдл А я ул ы Ш окка н ы н xa6ip i хайда екенд1г! сексен ж ы л бойы н елж тен б е л п а з б о лы п к е л ге н д к ж а й ту б 1зге е те киын. Эйтеу1р, журтш ы лы ц сексен ж ы л бойы Шочанньщ м о л асы о ны ц туга н жер1 С ы р ы м б е т са ласьж да д е п к е л ге - Hi хац. Ел угы мьш а с щ к ке н , м ж е , осы аки катты Ж е т к у д ы н азаматы Базарбаев И п бай де ген Kici ж о х х а шы гарып, Шоцканныц моласы Кешен тоган сайынын хасындагы те ­ бе басьжда екежн делелдеп бердл О л былай болды . 1956 ж ы лы «Ш ан хан ай » ко л хо зы н ь щ председател'| бо лы п icTen ж ур ге н Базарбаев А лм а ты га жи на лы сха ба - 169

рады. Сонда ж у р т , Сэб ит М укановтьщ «Ш оцан Уэли- ханов» спектаклж кередК «Ш оцанныц б е й т Квкшетауда екен»— деген жацсац угы м бар екенж, мже, сол туста тусж едк Базарбаевтыц А лм а ты д а 6 ip беделд| ж иналыста сей- пеген сезшен кейж арнайы чуры лган комиссия Шанха- найга к е л т , азы п-тозура, ж е рм ен -ж е ксен болура айналран Ш оцанньщ м оласьж керед1. М оланыц басьжа кекшш м эрм ер тастан цойылган ескертю ш бар екен. Кектаста нолм ен кашап ж азы лран ею ж а з у бар. О н ьщ 6ipi — араб х а р ш м е н цазацш а б е р ш ге н д е , eKiH iuici о р ы с тш 'ж д е ж а - зылган. Бул тасты Ш оцанныц аруагын ардацтап, орыс арайьждар цойгандьщтан оньщ орысша текслн келлрею к: «З де сь покоится прах ш табс-ротм истра Чокана Чин- гисов и ча Ва лиха но в а, ско н ч а в ш е го ся в 1865 г о д у . По ж еланию Туркестанского генерал-адъю танта\" Фон Кауфмана во внимание ученых заслуг Валиханова поло­ ж ен сей памятник генерал-лейтенантом Колпаковским в 1881 г о д у » . М ж е, осы кектас ардацты азаматымыздын бул дуние- ден езж е м э ц п лж орын еткен ж е р ж кейш п урпанка дэл нусцады. С о л тас арцылы б у л манайдын кене тарихьжа т т 6iTTi. Т а ула р ы сейлед1, о рм а н ы ш ул а д ы , да ласы ауы р KypciHfli. С о л ж ы л д а н б а стап Ш о цан б а сьж а о н ь щ а р уа - г ь ж а ба с и ю и л л е р а гы лы п к е л е б а ста д ы . Е л ес'ж ен к е тп е - ген е с т ер б у л eM ipre еюнил р ет цайта келгендей болды . Бей'|т б а сьж а б и ж л п то гы з м е т р л ж м э р м э р е скер тю ш орнаты лды . О н да мынадай ж азу бар: «Н а стоя щ е е надгробное соор уж ен ие установлено по р е ш е н и ю п р а в и те ль с тв а К а захской С С Р в 1958 г о д у » . Бул ескертю ш л орнатуга кеп цамцорлын еткен казак- ты ц тагы 6ip асыл азаматы Д ж м у х а м е д А х м е тул ы К°наев екенд1г1н м е н б а ста п н ы д а б т г е н ж о к п ы н . 1974 ж ы л ы К е р - булак ауданы ез алдьжа отау тж кенде Ш окан ескертю - ш 'же Д и м аш аганьщ цатысы ба рьж б т ге н ед1м. М ж е, сон- дьщ тан да э н п м е ж осы тустан бастайьж. Сарыезек — Панфилов асфальт жолынан он жак кал- тары ска бура тартатьж циыршьщ тас теселген айдау ж ол ба р. Б ул ж а ц ты н жер1 ж а лп ы Teric болганы м ен, эр ж е р ж - де ойды м -ойды м ойпандар, жауын ойган шукы рлар, су ш айган ш агы н ж ы р а л а р ж о л -ж е н е к е й к е з д е с 1п тур а д ы . Егер Ф з осы ж олм ен ж ур е калсаныз, к е л т ю з тьжымсыз секендеп, мазацыз нашады. М ж е , о сы ж о л м е н 1974 ж ы л д ы н ж а з ай ьж д а б!рнеш е 170

«Волга» келе жатты. Кеш басындагы машинада Димаш Ахм етулы Конаев отыр. Ж е л с у д ы н ак ж ауыны жана faHa басылган, аспандагы ала булттар элдекайда ж еню ген, кегорай шалгын катила кшемдей кулпырган жайма-ш уак, эде м 1 шак болатын. Алты н Емел беткейжен ескен самал ж1бек орамалдай ж е л т п eTin, жанынызга ракат себезплейдк Ойьщ ызды байытып, ж ур е к л элди лейдк Тек кана ойпан ж о лд ы к ж ж цойканы ойды бе ле дк — А п ы р -а й , мына ж о л д ы -а й ,— дед1 Д и м аш ага. Арткы орындыкта отырган Кербулак аудандык партия к о м и те лн щ со л к е зд е п 6ipiHLui хатш ысы А йтахы н А л п ы с - баев б у л с е з д 1е з атына кабы лдап, 6ip т у р л 1колайсы зда- нып калды. Ескертюш басына келген сон да, Димаш ага э л п ж о л - ды тагы еане алды. — Шоцан букш ел ж ур епн е баратьж ж о л салганда, 6i3 оны н е ск е р тю ш ж е апаратын женд1 ж о л са лм ап пы з-ау. А й те к е н б у л сезд1 тагы да е з атына каб ы лдап, ба с- аягы ж а р ты са га тты н iiuiHfle екжчм р е т колайсы зданы п калды . Б уп н та н е р те н гана, каз1р аудан о р та лы гы б с лга н 6ip к е з д е п шагын, сур ы к сы з С а р ы е зе к тем1р ж о л ста н - циясьж к е р к е й туге те р т ж у з мы н сур а га ньж eciHe алы п, кайта-кайта жагдай айтуга бата алмаган б о лу керек, ж е т- KipiHin, унс1з калды . — Цазакты сыйлагандар Шокам ескертю ш же 6 ip со к- пай кетпе йлж анык. Сонды ктан да ж о лд ы ескерщ дер,— flefli Димекец. Осы ж е рд е б1рнеше ж ы лга m repi озы п айтайьж, ж о л ж айлы ескер тп ес1н аудан ба сш ы ларьж а айтканымен, е с- кер тю ш ке ба ра тьж ж о л д ы о л Kici e3i ж е н д е т л . Ш окан б е й тн е баратьж он ею шакырым, одан ел'п Шанханайга баратьж жиырма шакырым ж о л Димаш аганьщ лкелей араласуымен салынды. — М ьжа сайдьщ «Кеш ен тога н ы » аталуы б у л ен1рде 6ip кездер'| е п н ч п л ж бо лган ды гы н б ш д!рм е й ме?— д е д 1 Димаш ага, те н 'р е к л алакан астынан 6ipa3 шолып. Манадан 6epi жабыркау ж урген Айтекен бул сезден сон 6ip ceprin калды. — Ие, ие, д е л солай, Д и м еке ,— д е д ! о л. — Э р сайынын — анызы, эр тебесж щ ез тарихы бар, илрюн, далам-ай!.. Ж ер жаннаты болган Ж е лсуга эр кел­ ген сайьж 6ip куанам, оны мекендеген халкыма 6ip cyfici- нем,— дед1 Д и м аш ага ойлана сейлеп , кездер1 нурлана Tycin, Kenini 6ip аскактап. 171

С о н ан с о ц с о л ж е р д е тур р ан 6e piM i3fli к а л д ы р ы п та к п а к та й ж е н е л д 1. — Аршынга колын сермеген, Мацыма душпан келмеген. Тулпар ат та сол елде, Ац ордада багылып, Дорбада турып жем жеген. Батыр десец сол елде, Найзамен шаншып ет жеген, Ажалдан бурын еледЬ Ыцгайына кенбеген. Сулу деген сол жерде, Ерлерж сыйлап, цад1рлеп, Ашпаган бетж пердеден... Батырлары жасанып, Аттары кетпес кермеден... ■ А р жаты й с!з айты цызш ы,— д с д 1 о л осы сапарга се р ж e iin е рте шыкцан Базарбаев И пбай аксакалра. А ксакал б ул елецд1 бшмейд1 екен. Ж айш ылы кта да с е л туты р ы п с е й л е й тж о л Kici б у л ж о лы м ул д е м муд1рш калды. — Б ул кыррыз акыны Катаранра С у й ж б а й атамыз айт- кан с е з ,— дед1 Д и м а ш ара. Ш оцан ecKepTKimi ул к е н те р е ц сайды ц цасындары ж а л - пак аласа те б е де екенж айтцанмын. Соны ц те бе сж де ту ­ рып, М атай тауы на царасацыз, кезщ !зге тары ею тебе ш алы нады . Дим аш ага да соларра кез тоцтатты . — Бул ею тебежн, сонау бж кте уж д е ^оянкез деген келж ш ектщ , ал ею налсж де Байторы деген ж !гп тщ б е й т бар,— д е д ! И пбай аксакал е з ж щ з ц п м е айтура шебер е к е н д т н с е з д 1р е се й л е п . — О л а р ю мдер?— дед1 Д им екец. — Е -е , Д и м а ш aFa, б у л д у н и е д е н ю м д е р этп е ге н , о ла р д ы ц а р ть ж да нендей ацыз цалмаган!— д е д 1аксакал сел коб а лж и сейлеп.— А л т ь ж Емелд1 коныстаран калыц е л д е К оянкез деген к ел ж ш е к болы пты ... Э н салранда д а у с ь ж та у д а н а с ы р ы п ты , онын, э н ж е Tin Ti б о з то р га й ла р да к ула к салыпты, аспан м ул п п , орман туны пты ,— д*п ж а лга ды се з ж аксакал.— К ° янке здщ ажары агарып аткан тацнан да с у л у екен, онын, тобырына де й ж те г т г е н колац шашы таудан кулаган булак се ю лд1 узы н екен, к°янныц кезж дей урке карайтьж жанарьжда оцайльщпен шешш- м е йтж ж ум б ак бар екен,— деп соза ту с л ецпм еан Ба­ зарбаев.— С о л перизат е з ж щ туран кайнысы Байторы де ­ ген м оптке е л е р д е й рашык бо лта н екен д е й дк BipaK катал 172

заманныц каты гез ш аригат зацы б у л е к е уж цоскан ба? Ж е ц ге сж е рашык Байторы iiu-к уса б о лы п , тауда н кулап С о л туста Тезек тереж'ц жайлауына жеп'п, наукасы дщ келеткен Шокан тесек тартып жатып калганда, Тезек те р е оран цымыз сапырып, кесе усы н уга осы мацдары ец с ул у кыз-келжшектерд1 жинаган керж едн Соларды н, iiuiHfleri е ц KepiKTici К ° янкездщ цолынан кымыз татцан Шокан 6ip сот ауруынан айыццандай болтан екен. Шоканныц асцац ацылына тент! болран Коянкез, оныц осы 6ip м уш ю л халж е жаны ашып, аягыныц ушымен ж у р т цызмет е ттт!. Ажарлы келж ш ектщ л у тл д е ге н ж ур епн щ тынымсыз тыпырын сезген Шокан ана дуниеге апара жатцан арма- нына тары 6ip арман цосып алы пты . © з ж щ кысца ем1р1нде ею б1рдей ж !п тк е рашык болы п, екеуже де косыла алмай арманда кеткен Коянкез, елер шагында ел-ж ур ты на ацтык арызын айтцан екен. — Bip рашырыма заманымнын, зацы , тары 6ip рашыры- ма ажалды ц араны цоспады. Мен ертен е лерм ж . М е т ц суйепмд! сонау 6ip тебенщ басына жерлецдер. С о л ж е р - ден Байторынын, м оласы н, Ш оканны ц б е й т н кер ш ж а та - йын,— деген екен Коянкез. Бейбак к е л ж ш е ктщ сон,гы е т ж ш ж о рь ж да п , е л -ж у р ты оны сол тебенщ басьжа ж ерлепл. Содан 6epi тебе — «Коянкез Te6eci» аталып кетсе керек. Аксакал ецпм есж осылай б т р д н Оны зейж коя ты ц- дап турран Д имаш ара к ур сж ге н д е й б о лд ы . М ен о л ю сж щ м ундай ацын жан ды е ке н ж б ур ь ж бш ген ем еспж . Разиз жандардыц кайтылы тардыры булайша терец теб1рентел- н!н бур ы н -со ц ды керген ем еспж . Б т м е й т ж ж у р т, бары б и т, даццы жорары адамдарда арман жоц, деп ойлайды. Бекер, бе кер ! А р м ан н ы ц асцары со лар да , м ацсатты ц з о - ры да со лар да . О л а р «е л !м » де п ец1реп е тед !. С о л а р деп жургенде Алатауды ц басын кар шалганьж сезбей де кэ- лады. Шоканныц б е й тн табуда кеп ецбек сщ!рген Ипбай аксакалга Д имаш ара улк е н ы кы лас 6 in flip fli. О л е ц б е к л ® зжщ ж е ке басына к те л г е н ж аксы лы к сеюлд1 кабылдап, Иекецмен ец жацьж достарьжша коштасты. — Шоканра музей салрызамыз, Шанханайда м усж ж орнатамыз деген о йлары цы з е те и п л ж л . EipaK оран 6ip колхозды ц шамасы келе коймас. О з д е р ге Алм а ты ж э р - де м десе р ,— дед1 о л. 173

Димаш ага се зж де тур ды . Кеп узамай Шанханайда Ш оканга арналып, керю езгеше, сэулет! ерекше музей уй| с а лы н ды . А у ы л т у б ж д е п т е б е басы на ул ы галы м н ы ц б и ‘к т ' г ' уш м е тр му<мж о р н а ты л д ы . О л м у с ж н щ салмагы он тонна, оны Ленинград жумысш ылары коладан куйып жасады. Ш о цан н ьщ M yciHiH e ж а ц ы н барсацы з, ар да ге р аза м ат- ты ц элдецайда, алыска кез салып, ерте сенген у м т цай- та жанарын сезгендей де, соган сенгендей болган ойлы кескж1н керер едщ1з. А яулы , ардакты, асыл аганыц киел! аруагына б и т кур м е лн к е р с е тт, оган ескертю ш орнат- кызып, м узей тургы зы п, оган апаратын ж о л салгызган Д и м а ш аган ы ц б у л iciH а й ты цда р ш ы не дейм1з? У лы ад а м н ы ц у л ы а д а м д ы тани б т г е н к ем ецгерл1 п дейм1з бе, е лде одан да epi терекдеп, бул оньщ еш тецеуге ел б е р м е й тж е ре н адам герш ш 1 п дейм1з бе? М ен Д и м а ш аганын, акын ж а н д ы Kici е ке н ж Каратал ауданы ндагы Kypiiu ericiHin тагды ры на байланысты тагы керд1м. Каратал — Ж е л с у д ы ц 6ip суы . Б ул езен б у к т Талдыкорган облысын жарып е лп , Балкашка куяды. ©зеннщ бас жагындагы шаруашылыцтар кант цызылша- сьж erefli де , аяк ж агы ндагы лар Kypiui erefli. Соцгы ж ы л- дары жы лап агуга айналган Караталдыц суы жеткпей, Kypiiu е п с ж щ м е ж а кете бастаган кез болатьж . Каратал ауданы ньщ орталы гы У ш тебе деген тем!р ж о л станциясы. Оны ц цасында уш тебе бар. Соныц ец б ж п — Бас те бе , е к ж ш ю — О р та тебе, yiuiHiuici — А як те б е бо лы п ата лады . MiHe, осы Бас те б е ж ц басьжа шыц- са ц ы з, Ц ар атал а у д а н ь ж д а е г т е т ж а лты м ы ц ге к та р Kypiiu танабы туп -туге л табаныцыздыц астьжда жатады. >Kepi то з уга айналган, с у жуйелер1 кте н шыга баста­ ган , eHiM i ж ы л д а н -ж ы л г а к е м т кетке н K ypiiu даласы арыз айтып, айкай салуга шамасы келмеген сияктанып, булы гы п, том ага туй ы к жаткан-тын. Э тте ц, су жеткпейдк Эйтпесе, гул жайнап, кулпыргалы турган нагыз даркан елке. — Ж а гдай осылай, кала берсе, кур ш пе н кош тасуга тур а к е л е тж ш ы гар,— дед1 ауданды к партия ком ите тж щ 6ipiHiui хатш ысы нали сейлеп. — Ж о к , ж о к !— дед1 оган Д им аш ага.— Ж е тк у д ь щ Kypiiui м ен кы зы лш а сы о н ы ц кеп ба йлы гы н ьщ ш ж д е п ец бастылары, Ж е тк уд ы ейт!п ж ута туга болмайды. С о л ж е р д е 6ipa3 адам тур ган бы з. Дим аш аганын то л к и да ренж и айткан с е зж е 6epiMi3 д е тосы лы п кал- дьщ . Ие, Kypiiu, K ypiiui «K yp iiu дегенш е ырыс десейил» 174

деген сезд1 бе р !м !з д е б !ле т!н б !з. Каратал ди цан дар ы 6ip кездер1 к ур ш те н турацты м о л е ж м алып, Ж е т к у к ур !и л- ж ц даццы да талай ж ерге кеткен. — Ж ок, жолдастар, к у р !и т дам ыту керек. Тау суы, м ум кж оган суыцтыц ет!п ж урген шыгар. © зендерге цой- ма салып, суды жы лыты п 6еруд| ойланыцыздар.— дед! Димаш ага ойын жалгап. © зен дер ге с у цойм алары н с а л у — б э р 1м 1зд!н, д е ойы - мызда ж урген нерсе. © cipece Каратал боны — Ж е тк у д ы ц шын ырысы. Ы здщ облыстагы барлыц суармалы ж ердщ о ты з жет! п р о це нт! те к со ны ц жагасы нда е к е н д к ш щ e3i- ак, б у л е з е н ж ц агып жатц ан су емес, байльщ , м о лш ы лы ц, барш ылыц екеж'н д э ле лд е й д к А л к у р ш , к ур ш !.. О л да 6ip ез алдына эн гой. О сы лайш а Te6ipeHin тур га н ы м да , Д и м аш ага Kypiuj жайлы тагы б!р есте цаларлыцтай эцпм е айтты. — С ы р бойы — K yp iu m n шын мекен1 гой . М ен со л ж акты аралай ж ур !п , сы р KypiuuijinepiH eH е с тк е н мына 6ip ацыз бар...— д е д ! о л. Со да н 6 epi 6ipa3 ж ы л eTTi. Басте бе нщ басы нда тур ы п, Димаш аганыц ер се зж уйып ты цдал, жадымда сол цал- пында сактап калуга тырыссам да, куйбец л р ш ш ж уст!н - де кеп н эр селер естен шыгып кетт1. С о н д а да бо лса , ойы - ма уялап, с о л с э тте e3iMfli цатты теб1ренткен ацыз мынау. «Баягыда е лж асыраган жас дикан аспанга аттаныпты. О нда аспандыцтардыц кел-Kecip жинап ж а т- кан аппак, алты ндай д э ж н ке р ш та ц кала ды . М ун дай дэ н ж е р б е тж д е ж о к е ке н ж б ш е тж элг1 дикан не д е бо лса со л денд1 алы п к е т у д щ амалын о йла йд ы . А ла й д а аспан­ ды ктардыц сарбаздары жас дицанныц дэн алып бара ж атканы н с е з т , б у л цасиетт'| д а ц ы л ды ц тукы м ы н ж е р ге ж1бертпей коя ды . BipaK халц ы н ы ц байлы гы мен к елеш ек молшылыгын арман тутка н дикан оны калайда жерге ж етю зуд! армандайды. Бул ж олы ол талай ж ы л ж ер тап- тап, жалац аяк ж у р т 6epiuj боп бЬкен, тЫ м -тЫ м айрыл- ган табанымен суы рылып жатцан дэн уст!нен б!рнеше р ет ж ур !п eTefli. Ж о л д а гы к уз е туш ! де , д э н купиясын сацта- мак болган аспандыктар да оныц бул кулыгын сезбей калады. Дикан сол табанындагы катпарыныц арасындагы дэнд1 ж е р ге э к е л т , ад а м за тты ц болаш агы на де п к у р ш дэжн сепкен екен...» Ацы з осы. Ж ер бетж е кньждыцпен ж еткен Kypiuj да- кылыныц 6epepi де мол. Сондыцтан да ондай дацылды цалай сы йламасьж, капай аяламасьж? Д и м аш аганы ц ай т- кан эцг!м ес!н!ц ту п Heri3i те к кур1ш емес, ж алп ы астык 175

м олш ы лы гы болаты н. Б!рак ж ы лда н -ж ы лга сулары аза- йып бара ж аткан Каратал, Кексу, А к с у , Jlenci езендерж1ч Киын Tafды ры 6i3flin ж агда йга да зор эсер ете бастаган. Димаш ага осы сэтте сол шиырдан ш ы гуды ц жолдары н ойластырып турган-ты н. — © зендер ж ы лдан -ж ы лга тарты лы п барады... Оны ц е зж де ж ол-ж енекей буры п акетудем1з. А я к жактагы лар- д ы ц xani м уш к!л...— дед1 б1реулер жай гана. — Тарты лып бара жатканы н 6epiMi3 де керш турм ы з. BipaK б а р с уд ы ук ы п ты па йдалан ы п, ук са ты п журм1з бе? С уды те к езендер мен аспанныч жауьжьжан кутпей, оны та б у д ы ц ба ска ж о л ы н кар а сты р дь щ па?— дед1 Д и м аш ага 6epiMi3fli 6 ip ш олы п етш . — 1здед!к,— дед1 со л тустагы облы г гык су м екем еа- нщ 6ip бе де лд ! маманы.— Капшагай су коймасыныц суьж он бес м етр б и ж пкке к е те р т, оны кубырмен Жоламан да ласьж а айдасак... Ж иы рм а бес м иллион сом га Tycefli екен. М аманны ч с е зж де Димаш ага аркылы ую м еттен кара- ж а т с ур а п , ж анай ай ткан е т Ы ш ба р ед1. Д и м е к е ч оны 61рден тусжд1. — О л ты м кым бат,— дед1 о л.— Алтьж на н да кымбат. С у д ы арзанга т у а р у д !ч баска 6ip амалын карастырьщдар. О л жайлы уж м е т басшыларымен мен де ойласайьж. М1не, 6epiMi3fli т у г е л д а гд а р тк а н осы е ч п м е д е н ке й!н 6ipa3 ж ы л д а р е тк е н с о ч э р те к ш е м е тр суд ы ж и ы р м а бес м иллион сом ж ум сап емес, одан он есе арзан е т т , н еб ар ы 2,5 м и л л и о н с о м ж ум с а п та р т у д ы ч ж о л ы та - бы лды . О л былай болды. Ж е п с у д ы ж е р ж а н н а ты деген1м1збен, о н ы ч к алта ры с- та — тусы рап, коп тусьж да — сусырап жаткан жерлер1 де, танды ры кепкен шелдер1 де кеп. С о л еч!рлерд1ч 6 ipi, ж о га ры да айтылган, кейб1реулер— «Ж олам ан дала- с ы », ал б1 р е уле р — « К е р б у л а к массивЬ> д е п ата йть ж улк е н жазы к. О л ж е р — м е ж ч туы п-ескен жер1м Кербулак да- ласы . С о н ды ктан да о л да ла маган етене жакын, epi ы сты ц. Е ге р ci3 Т а лд ы к о р га н н а н ш ы гып, А л м а ты г а б е т алса- чыз, Сары езектен етш , аяулы Еали Орманов кеп жы рла- faH А р к а р л ы а суьж ан асасы з. О д а н a p i — к е з Myflipep буды ры ж о к, тактайдай тепе далиган кеч ж азы к бастала- ды . Б ул да лада 6ip заманда Абы лайханныч колбасылары Ж олам ан баты р мен Семен баты рдьщ ж ер кайыстырган Колдары ш еттен келген баскьжшылармен ез ж ерлер' 176

уш ж жан аямай нырнысса керек. Айлы жарын тундер!, чоцыржай кундер1 б ул даладан юсжеген жылны мен атойлаган сарбаздар уж естшш тургандай болатыны сон- дьщтан болса керек. С о л сатте с!здщ ж ур е п н 'з де атша тулайды , бабалар- дын, e pn iri мен e p n iri с !з д щ к е н т щ !з д 1аспандаты п ж 1б е - pefli. О ц жан нолда нарауы ты л— Малайсары, бу лд ы - рап — Семен тауы тур ады . Оларды н, суеты кесюш а зге рух беред1, ci3 аснантап к е те а з. Осы Малайсары мен Сэмен тауынын, етепне ерте кек- темде нызгалдан налын весе, сол ж ы лы бую л республи- чада ауа райы н°лайлы, шаруага ж айлы , ж анбырлы , ш у- анты бо ла д ы де ген гы лы м и да , квне к в з д е ж о б а бар. Д имаш ага б у л е к е уж е д е ден ч°ятын б о л у кер е к. Ке к- тем сайьж: «Малайсарыда нызгалдан налай екен?»— деп сурау салатыны сондынтан болуы да ынтимал. М же, осы ушы-ниырьжа кез ж етпейтж шурайлы дала- да су жон- Бейпайда, бос жатыр. Куаншылыц жылдары осы Ж о лам ан даласы н ш ет-п уш па н тап еккен бидай б1тпей налады да, тырбиган сабагынын басында аздап д а т бо л­ тан сон, оган э у р е ш тж к е т у с т комбайн салмай, диешмен твнкерю , тырмалап жинап алады. С в й т т , малга беред!. А л шеп м улдем болмай налады. Сондьщтан да, амал жон, но^амдын малга намысты — А лаке л ауданынан, са- банды Целиноград облысынан тасып акелед!. Ц елино- градта 6ip тонна сабан ею сомга туссе, о л Кербуланна жеткенш е е лу сом болы п кетед!. Ж е лге шашылгандай болган ecin анша-ай! Ж огарыда атаган Айтанын Алпысбаев осыларга — Б1здщ т!рш ш !к осы1— д е п кур еж ге н 'ж талай ecTire - MiHe, осы Ж о лам ан алнабы н сулан ды рса «Бесапа н да» (Шонан колхозы )— уш мынга ж уы н, «Ж олам ан» совхо- зында — он мын, «Карашоны» совхозында — алты мын, «Арнарлы » совхозында — мын жарым, барлыгы — жиыр- ма м ы н гекта р жерд1 и ге р уге б о ла р е д к О с ы жапан даланы и гер уд1 ойластырган с у мамандары Цапшагай ноймасынан су тар туды усынганын ж огары да айтнанмын. Bipan оган ныруар наржы керек еке н д!п е зж ен -е з! б е л п - ni. О л наржыны атеп алу да еюталай екен. Сонда не !стеу керек? О н ы ш е ш уд щ е н 6ip онай ж о лы бар. О л — ую м е тк е Нол жаю, анша сурау. 7— 2097 177

Bipan Д им аш аганы ч ж а лп ы асты к енд1 ркж е деген, I кала 6e pfli, Ж е тк у г а деген ерекш е ш типатын жаксы б т е - TiH о б к о м н ы к 6 ip iH iu i с е к р е те р ы Э у б е ю р Э л и е в и ч Т ы н ы - ‘ баев ж о лда с улке н аганы ч о л кур м е тж те р к пайдалангы- | сы келм ей, Ж олам ан алкабы ны ц те р т ж ерж е н скважина бургы латады . Уш ж уз м етр те р ечдж тен су табылады да, оны насос аркылы ж огары тарты п, оны кубы р аркылы тем 1р-бетон р езервуарга (койм ага) айдайды . О л су тагы ' д а н а с о с п е н ж а ч б ы р л а т к ы ш « ф р е г а т » а гр е га ты н а ж 1б е - pm efli. «Ф р е га тты ч » квнаты ны ч узы нды гы сексен ею метр. Bip оры нда тур ы п с у куилм ен шыр айналатын б у л агре­ гат ж уз алпыс те р т м е тр лж радиус жасайды да, те улкж е I ж е тп к те р т гектар ж е р суарады . А л осындай ж уз «ф р е - | га т» канша ж е р д 1суары п, бос ж аткан канша ж е р д 1игере- т ж ж ез1к1з-ак е се пте й 6epini3 . iB ip з а м а н д а р ы к а з а к ть щ е р ж у р е к с а р б а з д а р ы ты с та н келген ж аум енен ж ан аямай алы скан осы дала талай гасы рлардан 6epi тусы рап, ш е лде л, жаны аш итьж ие табы лм ай м ечпп, м ул п п ж атка н-тьж . М ж е, осы сайьж д а ла н ы н , н а к о р т а с ь ж а и р а н б а к с е к 1л д е н 1п э з 1р ш е о к ш а у л а й д а б о л г а н к е г а л д ы e n ip f li к е р г е н д е , с о л е ц 1р д щ б о - лаш агына к е м т с е н т, баты л усьж ы с жасаган Э уб ею р Э л и е в и ч тщ б у л ип' ниет1н Д и м аш ага б1рден к° лда ды . Ж е т к у секшд1 табигатьж ан сулы айм акты ч к ер ж е у су тапш ы лы гы на уш ы рап, койнындагы казьжасьж аша алмай, б е р е р ж б е р е а лм а уы о л Kicmi к еп те н 6epi ала цда ты п ж у р ге н ж ж аксы 6meMi3. А л Ж е т к у е н б е к к е р л е р ж щ ал- д ь ж д а eni кеп к те р тур . С о ^ гы ж ы лда р ы сальж а бастаган Ш а чы рак с у коймасы болаш акта кырьщ ce ri3 м ы ч гектар ж е р д 1 с у л а н д ы р а д ы . А л а к е л — Б а лк а ш , Ж о ^ г а р , 1ле б о - й ы н да гы а р те зи а н д ы к ж е р асты с у б а ссе й н д ер 1 ше? Б у л ж у м ы с т ы ч 6epiH nrepin к е т у г е , е р и н е , 6 ip о б л ы с - ты ч е з M yM KiHfliri ж е т к е бер м ейд К О л у ш ж бо ла ш а к к - т е р д 1ч б е р е ш е к п а й д а с ы н у ю м е т б а с ш ы л а р ь ж а б у л ж ы т - п а с та й eTin д е л е л д е у к е р е к . Э у б е ю р Э л и е в и ч , м ж е , о с ы - н ы Д и м а ш а га га н а к ты ф а к т т е р м е н ж е т ю з е 6mfli. А л ; Д и м аш ага е з ж щ да гды сы бойынш а о л жерлерд|’ 63i j а р а л а п Keprici к е л т , 6ipa3 к ы м б а т у а к ы т ь ж белд'|. Д и м аш ага б у л ж о лгы сапарьж Ж о лам ан м ассивж дег! | с к в а ж и н а , р е з е р в у а р , ф р е г а т т а р д ы е з к е з 1м е н к е р у д е н ■ бастады . Кун ж аз бо латьж . Ы лгалы кем даланы ч шеб! : саргая бастаган сел суркай кез. « Ж у з оты зьж ш ы шакы- ры м » деп аталатьж ж ерге ж е т т , асф альт ж олдан солга карай те р т-б е с шакы рым озган кезде, о гажап, алды цгы

жацтан шаккылдаган кус дауыстары естш д! де, сонан соц ездер1де кержш , машина тацалган кезде д ур е т т ушып Мына сурет к!мд! де болсын тац цалдырмай коя ал- мас. Кек да ла... Кер да ла... Н е б ула гы , не кел1 ж о к — ш е л дала. С о л даланьщ аспанында кикулаган каз-уйректер... — Булар кайдан жур?— деп калды асланда калкыган едем! кустарга суй ане караган Димаш ага. — Осы ж ерге резервуар салгалы 6epi, кустар уй!р боп алды ... Кей тундер1 ту л к ш е р д е келед1,— д е д ! осы фрегаттарды орнатып жаткан «Талды курганремводстрой» мекемесжщ бас инженер! Баяхметов Талгат деген ж!г!т. — Осы массивтен арысы — жиырма, 6epici — он бес мыц гектар ж ер суланды руга мум кжд!пм1з бар. Сонда б у л мацга со в хозда р орнап, е л ж ай лар e fli. Б1з о л с о в х о з - дарды букш облыс шаруашылыктарьжа тек мал азыгын дайьж дап б е р е тж ба зага ай налды рар ед1к... М ьж а жапан далага бау-бацша ecipep ед!к... Ойпац ж ерлер суга толы п, онда курак ecin, аспанымыз акку-Казга толар efli,— дед! Эубэк!р Элиевич. — О л у ш ж не кем ек керек?— дед1 Д и м аш ага жапан ту з д щ м ьж а к е р ж !сж е н онын, бо лаш агьж е ле с те тке н де й болып. — Онш а кеп те емес... А з да емес,— дед1 Э б е ке к туйе сурап, бие алудын, ам альж !здеп.— Б!з каз!р уш ж у з метр те р ек дж к е ж етш , суды насоспен тарТып ж атырмыз. А л мьщ метрге барсак, онда 1лежн децгейже жетем !з де, ж ер кысымы суды насоссыз-ак аткылар ед!... — Сонан сок,— де д! Э бе ке к се зж жалгап,— Ш ацы- рац ceninfli коймалар салсак, езен де р дщ кыс бойы босца агатын суларьж соган жинап алып, оны ж аз бойы лайда- ланар ед!к. — Койма салудын, болашагы бар кер!нед!. Б!рак кей- б 1р е у л е р м ы ц м е тр те р е ц д ж те су барына кум энданы п ж у р гой...— д е д ! Д и м аш ага Ты ны баевты ц усьж ы сы н а те - p ic eMecTiriH се зд!р е сейлеп. — Мен, е к алдымен, су маманымьж,— де д! Э уб э к!р Э ли ев и ч осы о блы ска ке л ге л! 6e pri iiuni арманы icne а су- га ж а к ьж екен!н ce 3in, куанып.— Сонан со ц, Д им аш А х ­ метович, не нзрсеге болсьж теуекел керек. А ты дардай Ж еткуды ц сусыз калуы м улдем уят. Мьжа даланьщ бей- пайда жатка ньж а imiM аш иды. — Ж а ра йды ,— д е д ! Д и м аш ага.— У ж м е т м уш е ле р !- мен ойласайыц. М ун ы ecTireH Э у б е к !р Э л и е в и ч тщ кеп ойла р, к еп !з д е - 179

н к те р д щ салдарынан сустана бастаган кесюн! сол сэтте гул жайнап сала бердк Баябан ш елге eMip келсе, менОреу далага жан Kipce — оган юм куанбас? Осы 6 ip игм ш п id in ж узе ге асуына тж елей басшылык еткен Димекенжц бул ецбеп ум ы ты лар ма! Тагы д а in re p i о зы п айтайын, о сы дан со ц 6i3re Казах­ стан Компартиясы О р та лы к К о м и теты ^ сол кездеп сек­ ретеры Назарбаев ж о лда с баскарган мамандар кел!п, ж е р п л ш т! ж а гда йм ен е гж е й -те гж е й л 1таныст'ы, ко лм а -к о л усы н ы с ж а с а ды , ул к е н ic ба сталы п к е т л . Ka3ip... Д и м а ш ага д а ла да гы м ы на к е р ж к л там аш алап 6ipa3 т у р д ы . О н ы ц к ула гы н а р е з е р в уа р д ы ц оймактай к е л ж кия алмай, адам дардан урю п, оган кайтып кона алмай, эуе ле й уш ы п ен салган, со л эж м ен м ун шаккан, eM ip T e rri д е ка тты , у з ь ж д а кы ска е ке н ж 6mflipreH к ус - та р д а ус ы эл1 ж е л п т у р е д !. © те р , е те р к ун д е р ! Б ул д у - ние — еткжш К Одан улы к та еткен, ю шж те еткен. Bipey- ле р д у н и е ж киратып кеткен, тагы 6ipeynepi жайнатып еткен. Кустар эн ж е кулак тур ген Димаш аганын б и т тул га с ь ж а н , о й лы кар асьж ан о л каз1р eM ip ж ай лы , б о л а - шак жайлы, адамдар жайлы арманьж алыска узатып, те - 6ipeHin тур га н ь ж к е р ге н ед1м. М ен Димаш аганыц ез халкы уш ж жан пида етуге бар екенж талай ж е рд е керд1м. Маган улкен эсер еткен, epi ж а д ы м д а м э н г Ы к с а кта лы п калган 6 ip ж а й тты айта кетей!н. Б1здщ Ж е л с у д ы ц дацкын аспанга кетерген азаматтар- ды ц 6ipi — Н урм олд а А лда бергенов. О л ю анщ ез аулы - на cinipreH е цбе п ушан-тен1з. Баскаларга кте ге н ж аксы - л ы гы каз1р е л а у з ь ж д а ацы з б о п к е т л . Н ура га цм е н 6ip re к о л хо з eHflipiciH е р к е н де туге белсене араласкан он то гы з адамга С о ци али ст^ Ецбек Epi атагы б е р тд к А л Нурагац- н ы ц e 3i б у л ата к ты ею р е т а лд ы . «Ж о л га агаш оты ргы зган 6 ip сауап» дем екш !, Н ура- г а к н ы ц е з а у ль ж а е с к е р тю ш е л п к алд ы р ган ен, ул к е н ici, о л — ауы л ортасьж а ез колым ен ект!рген уш гектар багы . О н ы ж у р т : « Н у р м о л д а б а гы », «Н у р а г а ц napKi» дейдк 1983 ж ы л ы Н ур а га ц н ы ц а у л ь ж д а б о лга н 6 ip окига Талды корган ж ур тш ы лы гь ж 6ip толкы тты . Бактыц бас а лл е я с ь ж ы ц н ак те р ж е к ой ы лга н Н ур а га цн ы н м у с ж ж е eKi канат секш д! eKi катар е л л т , осы ауылдын, калган он то гы з EpiHii-^ M yciH fle p i к о й ы лд ы . B ip кездер1 А л д а б е р г е - новты ц ceHiMfli cepiri, арка тута р айбыны болган е с т ерлер Нурагацньщ касьжан орьж алды. Осы ауылдын бар 180

ауыртпалыгын арцалап, оны ерге шыгарган азаматтар енд1 Ба ты р лар аллеясына жай гасты , — Б1здер е з мждет1м1зд1 атцар ды ц, с у р л е у ж о л са л- ды ц. Б1здер боранм ен арпалы сты ц, к ун ге к у й д ж , аш ты цты да кердж , куанышца да кенелдж . Сендердщ бацыттарьщ ж олы нда талай циындыцты бастан кеш тж , цайта оралмас ж асты ц д э у р е н 1м 1з д 1с е н д е р д щ ж о л ы ц д а к ур бан е т т М — дегендей болады тас м уандер. — Е н д!п кезе к с е н д е р д ж к Б1з к е те р ге н ж а л а у ж ы ры л- масын, б 1з д щ уран б эс е ц д е м е с ж ! Bi3flin б е р е тж ба тамы з осы,— д е д 1Tafbi да тас м ус ж д е р . Бас аллеяга Ба ты р лар м у с ж ж о рнатуды н, уй тцы сы б о л - faH осы к о л хо з д ь щ цаз1рп председател1 Ж а н атов К е ш к ж - ба й-тьж . У з ь ж бо й лы , сун гац , цалын, цабацты Кеш кж ба йга сексендеп Базарбай Асанбаев цария ел алгы сьж келте сезбен б !л д 1р д 1. — Калкам, сенщ б ул icin enire — цурм ет, Tipire — са- лауат,— д е д 1 ол кез1 булды ра п, даусы flipm flen.— Н у р - м олда сенщ туганьщ ды керш efli, ез цолымен Алм а ты га ж1берт оцытып едК Нурагацньщ 6ip царызынан куты л- дьщ. — О ла й емес, эке,— дед1 Кеш ю нбай.— М ен ез1рше пары зы м ды е т е д 1м, цары зым ani м ойны м да. М уА ы ест1ген цария о ны ц уш нен ж а с ты ц ж1герд1 ан,- гарып, о ла р царттар, бе кер е м 1р ке ш п е ге н де р ж , к елеш ек TieriHiH б е р ж цо лга б е р ге н д е р ж сез!п, К е ш ю нбайды бар ыцыласымен цуш ацтай алды . С е н уге айналган ем1р мен жаца басталган eMip 6ip с э т б е тп е -б е т ж о лы гы п , у н а з уты сты , м э н п л ж к е ун с 1з цош тасты . Осыдан кеп узамай бул ауылга Димаш ага келдк Мен ез ецпмемд1, мже, осы тустан бастайын. О л «ici Батырлар аллеясьж арнайы барып кердь Осы колхозды цолдары - мен тургызган азаматтарга бас иди © зжщ улкен цурм етж керсетт1. Со сэтте оныц ац шашы желб1реп, кескж ж ен м ун табы кержген едК Сонан соц Кеижжбайга буры лы п: «Жарайсьщ, ж И т!м !»— деген мацтауы мен мацулдауын 6mflipin, арцасынан цацты. Осы заманньщ у л ы адамы ньщ мьжа цурм етж кергенде Кешкжбайдын, ж ур е п атша т у - лап, кежрепнен домбыра уж flip e rri. © тер ж ы лдар, етер , е те р ! BipaK асыл аганьщ с о л 6ip ыцыласы К е ш к ж ­ бай ж урепнен ем !р баци кетер ме екен! Батырлар м ус ж ж орнату салтанаты кезж де, 6ip гажа- бы сол, бацты м екендеген мьщ сан цустар ш уы лдаудан тыйылды. Bepi де afauj басьжа цонацтап, алацдагы адам - дв р даусы на у н -ту н с 1з купе ц ту р д ь

С а лта н а т б т с !м е н бак !ш ! кайтадан да уы ска то лд ы . К ус та р 9Hi ауада к алкы ды , эн ауы л у с т ж д е ш а лкы ды , ас- панга са м гады . © M ip э ж н ж ы р л а д ы к уста р . О л енд1 бас- калармен 6ipre Н урм олд а мен оньщ он торыз досы да ты цда ды . Д и м а ш ара да о й лы кесю нм ен ж ап ы р ак та ры сы бды р каккан агаштарра царады. О л а р да «eM ip, ем1р»— деп сы бы рлап туррандай ед!. Кырдан ескен самал ж е л агаш араш тьщ арасымен кел!п , тур р а н да р д ы аймалай e 6in, ж е л - nin e r r i. О с ы с э тте Д и м аш аганьщ е а н е e 3i етк ен уз а к ж ол, алыста калган ж астык дэуре ж тус!п, ал ж урепндеп осы уакы тка де й ж как тургы збай сактап келген халкына д е ге н м а ха бба ты бурь ж ры да н б е те р е л ж 1р еге н б о ла р , ж м б|'лед1? Димаш ага баршамен ecni достары нш а кош тасы л, ма- шинага отыра берген сэтте, оны шырарып салушылардьщ iminfle турран Эб1шбаев Таубай деген ж !п т m repi шырып, жубайы Кенжегулмен косылып, Нурриса Тте ндиевтщ «0 з ел1м» э н ж ш ы ркай ж енелд1 . ©Hfli ест!ген Д и м аш ара е лец етш , машинадан кайта тус ть Ком позитордьщ ез халк»ж а деген ыстык ыкыласы, асыл махаббаты эсем эн болып т е г м т , аспанга шарыктап, шартарагща шалкып, эр ке ж - ректе дом быра болы п flip е т т , эр ж ур е кке маржан бо­ лы п к уй ы лы п ж а ты р ед|. — М ундай эн тек халкьж шын суйген адал улдан ш ы кса к е р е к ,— дед1 Д и м а ш ара эн б !ткен со к- Рас, ага! О ндай эн тек азаматтан шьщса керек. Оныц те к а д а л ж у р е п н е н т е п л е е кер е к. О л энд1 те к е л ж е деген махаббаты турызса керек. О н д а й энд1 ж у р е п м е н ур у у ш ж о л адам ньщ да улы журег1 б о л у к е р е к . О л адам да е з е лш шекс1з сую ! керек. ЖЕР ТУРАЛЫ ЖЫР Д О С ТАРЫ М 1 А д а м дуни е ге ж е р уст1нде ем1р с ур у уш ж келсе, оньщ eMipiHe корек бо ла тьж нан да ж ер бе тж д е e c e fli. Ж е р ! К а сие тл, кастерл1 туран жер1 Сен ыстьщеьщ бе- р!нен д е ! С е н щ б о й ьщ д а е з е к п ж ан ды е зщ е тартып^ т у - р а ть ж к е р е м е т к уш ба р. Б у л к уш т^ е ц алд ы м ен eriH iui бжедК О л сенщ луп ж де ген ж урегщ нщ тьжымсыз сорысын ур ады . О н ь щ бар eMipi те к саган гана ба йланы сты , сен 182

болмасац, erimui де болм ас efli. Дичан — сен арчылы дичан. Е п н ш ж щ с е ж эули е туты п , саран рана табынатыны да сондычтан. Ж ерден ч уд 'р е тл еш нэрсе жоч- Осы туста аздерге журепмнщ чиыр тукш рж де ж ат- чан е к асыл, е ц н е з ж шын сы р ы м ды айтайын. Егер менен: «Э л е м д е п ен асыл не?»— дей цалса, бе - гелм естен : « Н а н !» — д е п ж ауап бе р ген б о ла р ед1м. С е б е - 6i, нан зле м н щ жарыры куннен н э р ала ды , адамра к ун н щ нурын — чуя ды , о ны ц е м 1р ж к ун де й ж ар чы р атады . Сонау 6ip барзы заманда, кегш д!р кек ж у з ж д е алтын шурылат буры м ы мын, б ура лы п , а р у К ун жуз|'п ж уо ш т1. Оньщ Гул жене Видай деген е пз цызы болтан екен. Кун- дердщ кунж де епзде р жерге Tycin, серуендеп ж ургендо, улкен чара ж о лды ц бойында узыннан сулап жатчан Адам - ды кередк Бойынан л р ш Ы к 6enrici сезш мейдк Сонда адамды аяп кеткен Гул жачындап, жум сач алачанымен оныц мацдайынан сипатанда талычсыран пенденщ тынысы кец1гендей бо лад ы . Енд1 Видай д а масаты н yrin , бадана данж беред!. Оны жеген Адамра куш -ч уат 6irin, ецбекке чайта араласцан екен. Е п з чы зы ны ц и п icme К ун д е р иза болып: «Екеущ де Адамра мецп серж болы цдар!»— деп ач батасын 6epinTi. Осы 6ip ецпм е м енщ ж ур е п м д е м ец- ri ешпестей болы п ж атталы п чалыпты. Егер менен: «эл ем д еп ец тацдаулы мамандыч чайсы?» десе, бегелместен «дич ан » деп жауап берген болар ед!м . © й тке ж : нанды е м 1р талш ыры рана емес, б е й б1тш ш ж туы де п б т е м . Ендеш е, дичан б о л у д ы ц ез1 — бе й б!т ем1рдщ курескер1болу. Нан — ж е рд щ ту л е п . Нан — т!рш ш !к цореп. Д униеге келуде н бастап чартайганга д е й ж п б 1з д щ асырауш ымы з, с у мен ауа сиячты ун е м 1 пайдаланы п ж ур ге н и г Ы п м 1з — Адамзат е з ж щ б у к т узач н р ш Ы п н д е мацдайыныц repiH xe rin ecipreH дэнд1 eM ip бачи д э р т т е п e u i, оны ез болмысыныц жалауы e rri, нанныц ца сие лн уран рып кетерд!. Алайда жачсылыч пен жамандыч бетпе-бет келш, жауапсыздыч пен селчосты ч белец алса, таяч алдымен нанра тиедК Тым тойы ны п ке тке н де р нанды сы йлауы н чояды . Нанды аярымен басып, о л е р ж е р д е — чочырсы ц, сыпырынды арасында, малра жем салатын астауларда ж а - тады... Будан етерлш чылмыс бар ма, айтыцдаршы? «Егер 6и1к ж е р д е нан тур са , табаны цныц астына чур ан чойы п алуга бо лад ы , ал чуран тур са оны нан чойы п алура б о л - майды ?»— де п б е к е р айтылмаран, Б'З нанныц е р уз !м ж е ,

эр кикы м ы на к ун тты б о л у к а ж е ттН н сарацдьщ тан айтып оты рраны м ы з ж о к - Нан ецбе кт!, ш ы да м ды льщ ты , бейб1т е м 1рд| б е и н е л е и д !. С о н д ь щ та н 6 is о н ы ча д 1 р леуге , а р д а к - тап сактаура т и к т з . Б а бала ры м ы здьщ таб игатпен т1л табы сы п, асты к e ci- Р 'п , °Дан туц ры ш р е т кашан нан п ю р ге н ж д э л а й ту киын. Га лы м д а р дьщ то пш ы лауы н а Караганда, адам нанга шама- мен он ж е л мьщ ж ы л буры н ж о л аш ыпты. О л кезде Н т ангары нда кром аньондар топтарра б е л ж т eM ip сурген, о л а р em 6 ip е а м д ж тук ы м ы н сеппеген, те к ж абайы асты к тукы м да стар ды к, кумай мен арпа тукы м ын жинаган. О л а р э у е л ’г а л д ы н а л а сура ж 1 б т л г е н ш ию д э н д е р д1 па й- даланган. М езо ли т д э у !р ж щ — орта тас расырыныц — тастан ж а- салган дэн ук ж ш те р 1алгаш кы нан nicip y шамамен он мьщ ж ы л буры н басталганы н дэле лдей дн О л нанньщ каз1рп нанга уксастыры кандай болган? О н ы д э л а й ту киы н. BipaK оньщ а ука т болта ны акикат._Ас- ты к ты там акка пайдалана бастаган ж аб ай ы ла р, егер нан болса ешкашан аштан е лм е йтж ж тусж ген. BipaK ж абайы е с е тж дэнд1 д а кы лд а р жи! кездеспейд!, а л там ак к у н д е л ж л к а ж е т. А д а м д а р ойлана келе дэнд1 колдан e cip y керек деген к°рытындыра келдн Б ул епн - ш Ы к т щ ба ста м а сы e fli. А л г а ш к ы дэнд'| д а к ы л д а р — б и - дай мен арпа — Таяу Ш ы гыста шамамен ж е л -с е п з мьщ ж ы л б у р ь ж ecipm e бастаган. А да м н ьщ дэн e cip yfli уй р ен у!, оны е зж щ н е п зп Tip- и и л т к ° р е п н е ай налды р уы — онын, eM ip уш ж , жаксы, т э т л , с э н д 1, д э у л е т л e M ip у ш !н к у р е с ж щ к е ш ба сы д е п бш е м ж . У р ла п ж е ге н наньщ ешкаш ан бойьщ а сщбейд1, з о р л ы к eTin жинаран д э у л е т щ еш каш ан кутайм айды . Тек е з бейне тщ м е н тапкан наньщ, те к е з кольщ м ен ecipreH д э н щ са га н к уа н ы ш э к е л е д 1, ж а н ь щ д ы б а й ы та д ы , м э р т е - бекд| б и тте те д к М ен астьщ e cipyium epfli eM ip е гу ш те р - ге те ц е р efliM . А д а м з а т канш ама расыр ем1р сурсе, е п н - ш т ж те сонша ж ы л eMip cypin кел ед ь Е п н ш т ж — елм ей- TiH к э а п , касиетт1 к а с т . О сы «нан тар и хы н » нел1ктен козтап отырмьж? Дэнд1 колм ен унтаган мы сы рлы ктарды , гректер мен р им дж терд! н е л тте н эцпм е етлк? Bi3 — ада м д а р м ы з. С он дьщ тан да еткенд1 еске сактап, к а з!р п ж багалаура, к е ле ш е кл ойлаура ти к л м !з . Нан — табираттьщ ец ардакты тартуы , о л езге еш нэр- семен алм асты рура болм айтьж тамак- Наукастантан кезде о н ь щ д э м ж ж о р з л т ы п , б 1р а з д а н к ей Ы к а й та да н с е з е б а с - 184

Тасацыз, бул айы гуды ц 6enrici. Нанды налагай кезде ж ей- ci3, оган де ген тэбетщ 1 з а з д щ к е ц т цош ы цы зга, ж асы - цы зга царамайды. © зге асты ц 6e pi те к нанмен д а м д 1, нанмен куатты, О л барлыц дэм нен т э т л , бэрж ен де ца- ж е тл , сондыцтан да 6i3 бала жасымыздан бастап-ац нансыз кунелте алмаймыз. @Mip жайы нда э ц п м е ш е р тк ен де , 6i3 ешцаш ан нанды айтпай, оны жы рга цоспай ете алмаймыз. Нан туралы ж ы р — таусы лм айты н ш е к а з ж ы р . C e 6e6i, нан тар и хы — бул !зденудщ , эсер алуды ц, жорам алды ц ж эне тапцы р- лыцтыц, нурга белеудщ , жацалыц ашудын, жане сежмнщ, туц ш уд щ , бацы т пен цайгыныц, б е й б’ц ц л л ж пен согы стьщ , ашаршылыц пен тоцш ы лы цтыц узац гасырлар бойгы жолы. Дуние ж уз ж щ азге елдер1мен салыстырганда, б!зд!ц е л 1м 1зде нан ан агурлы м арзан. Б ул 61з д 1ц табысым ы з. Б1здщ ба цы тымы з ж э н е байлы гы м ы з. Уй де адам acin келед1. О л ani юшкентай ж эне ж ер белн де аз!нен басца тагы да те р т миллиардтан астам халыц туратынын бшмейд!. О л согыстар мен ашаршылык ж е н ж д е еш нэрсе ес1ткен ж о ц . О л ал! тар и хты зе рттеге н ж оц жэне ен жацсы, цызыцты ю таптарды окыган ж оц. Eipan о л «н а н » де ген сезд1 бш ед !. Ж э н е о ны ц агаш бутацтарында еспейлнж де бш ед!. Баланыц алдында улкен ам!р ж олы ж аты р. Оны осы бастан е ц б е к л ц ур м е тте уге , нанды ца д1р л е у г е б а улуы м ы з керек. ©з баласын ешюм дэйека здж ке тэрбиелемейд!, ж а- ман icKe баулы м айды . Б1рац... М1не, о л нанды ж е р ге тастады ... Бул оныц алгашцы Tepic цылыры. О л уш ж баланы емес, езщд'| к ж а ла уы ц керек. Б алалйр — б !з д щ к е и лр м е - Mi3. О л а р к е р ге н ж icTefifli. Егер 6i3 нанды ц ур м е тте м е - сек, о ла р да солай бо п е се дк А та-а на сьж а н алган та л 1м д 1 балалар бацшасыныц, м ектеплц тузете алуы негайбыл. Со н ды цтан «баланы — ж а с та н » де ген сезд1 ум ы тп аган ы - мы з абзал. Балацы з MefiipiMfli, е цб е к цо р ж э н е ы цы ласты бо лы п е ссж д е се ц 1з, с!з тэ р б и е ж е ц н е п з п д е н — нанга уцыпты цараудан бастацыз. Нан — адамныц мацдай Tepi, бейнел, ол оныц бул ем !рдеп ец б и т мацсаты екенж жастайьжан бш ед!. Жастардыц ец цурм етл адамы — дицандар болуга т и к т 1.

Е п с тж те каз!рг1 кезд ег! м аш иналарды н цандайы ж у - мыс icTece д е , енбек кандай дэ р е ж е д е м еханикаланды - рылса да, би да йды ц ашык аспан астында е н т шыгып, масактануын, с е й тт нанныц м ол болуы н дицандардыц орасан зо р е ц б е п н щ нэтиж ес! де п 6 myiMi3 керек. Нан ecipyre каншама ы ж дагатты лы к керек болса, соншама ыцылас, ниет, талап та кажет. Онсы з Ж ер-ана жмейд!, нанын берм ейд!. Б1зге э р кунд1 ж ай ба ра ка т карсы алуга м у м к ж д ж т у - fb i3faHbi у ш ж ж е р ж ы р ты п , ту к ы м с е б у ш т е р г е т э ж 1м е те м 1з. С з д е р ге айткалы отырган ж ы ры м да, сырым да осы. Нанды ез eM ipiM fleri ен арда кты эн гы п еткен адам - мын. Нанды кастерлеген адам ды TyfaH бауыры мдай к¥Р- м е тте д!м . Нанды кастер ле уцл адам кэр1, не ж ас болсын, 6api6ip, оны замандасым, курдасы м , сырласымдай кас- терлед1м. C e 6e6i мен нан ecipreH адаммын. О ны адамдар у ш ж ecipfliM. К е й д е к е р ж е у кия н ат icTen, е л р ж се й леп з у ы л д а п ж у р г е н а д а м д а р д ы к е р г е н д е о л а р га к э д 1м п д е й ка р н ы м аш а ды , к у д д ы 6 ip ез1м е л р ж ай тк ан да й 6 ip Typni киналып, капаланып калам ьж . «О с ы ла р неге таласады? Э л д е н ан да ры а з д ы к ет5п ж у р г е н ж о к па?»— е кен де п, 6 ip Typni куы станы п, ж аутацдап каламын. — Д о стар ы м , таласта ры н нан болса, токтасандарш ы ! Б а ка сты кп е н к¥Р б о с к а е з ем1р1м1зд! ез1м1з кь|Ска р тпа - й ьщ ! О д а н да б е л б у ы п , б т е к сы ба ны п, к о л уста сы п нан е а р е й ж ! Егер б!з нанга бай бо лса к, 6efiiniM i3 д е кенид1, кен<л!м!з де тары лм айды !— деп айкайлагым келед1 оларга. Нан бар ж е р д е эн бар. HaHfa бай адам енер куалайды, ж а ц а л ы к 1з д е п та л п ы н а д ы . Б у р ь ж е п н ш т ж л кес1п е тп е ге н кеш пенд1 казакта р н ан ды е те би1к к ад1 рлеген. « Д э м н е н ул к е н еш нерсе жок,»,— деген сез аталарымыздан калган. Отан согысы ж ы л д а р ы 6 ip у з 1м нанга зар б о л га н та л а й к у н д е р д 1 ба с- тан кеш тж . Ешю мге дес бермейт1н, тж е ж уды ры гы н ала ж у п р е т ж Сотан та й e3i eTipiKTi ты м KenipTin бара ж а т- са : « А й т к а н ы ц рас б о лса , нан ур сы н д е ш !»,— де се н , кез1 ж ы пы лы ктап, нанды айтыг каргана алмай, тосы лып калатын. Э к е м н щ е р те д е айткан м ьж а 6 ip э н п м е с ж ж ады м д а сактап калы ппы н: «B ip e y сы йлы к р е тж д е досы на 6ip м а- са к ж 1б е р т л . О н ы н ®3i a p i к е д е й , э р i аш тан э л е р м е н б о - л ы п о ты р с а да , o n ri м а са к ты е з !н 1н ба ска 6ip до сы н а ж е -

нелтед1, ал о л да тагы 6ip e yre б е р ед !. С в й т!п , со л масак ж е тп к ynfli аралап, вз м есте кайткан екен». Tafbi 6ip э ц п м е а : « С о л а уы лд ы к оты з цартында не- 6api 6ip жапырак; нан бо лады . О л а р а лка -ко тан о ты ры п, нанды yre fli д е о рта га цояды . KiM алса да уялм асы н деп, шамды eiuipefli. Шам жакканда кергенк ешюм нанга цол сукпаган, эрю м касымдагы ж е с т деген ниетте болган». М же, кандай ж ом арттар еткен бул дуниеден! BipaK каз1р с о л 6ip ж апы рак наннын Kaflipm б т м е й - т т д е р эр ж е рде к е з д е с т ж ур . Б ул ем1рде «о б а л » деген де, «сауап» деген де'угы м барын ескермейд1 олар. О л а р - дьщ нанды сыйламаулары — е с т ецбекл сыйламаулары. Енбекл корлаулары. Адамды адам еткен ецбек. Ецбек б1зд'| асырайды. О л д а кк к а белейд1, бакы тка ж е тю з е д к О л ж е нж д е мына 6ip ацызды баяндайын. «Багзы заманда адам зат иранбакта ем1р к е ш т л . Не киейж, не ш е й т !— демейдк bapi болса керек. Сауьщ - сайран курып, газал айтып, кайгы сы з-муксы з ж у р т ж а- BipaK оны ц д е м б т -д е м б т iiui пысатын, э л д е н е ж is- де п е ле п з и тж , 6ip н эо с е а ж е тк п е й тж , э й те у1р, б 1р де ц е н 1 жоктайтын кездер 1болы п тур ады екен. — М аган ж е т к п е й л ж не?— де п ойланады екен А д а м . С ондай 6ip кездер1 аспаннан к ур ю р е ге н дауы с ecTininTi. — Бакыт!— flem i дауыс. — О й ба й-а у, м ен де б эр ! бар емес пе? М ен е ш тецеге м ук та ж ем еспж . Калаганымнын, 6api да йьж ,— дейд1 А д а м . — Рас, сенде 6api бар, 6 api да йьж . BipaK сенде бакыт ж о к- Сен дайьж астан еш лэззат алып ж урген жоксыц. Сен бакытсы зсы ц,— дейд1 дауы с. — А л сонда бакы т дегежм|’з немене?— дейд1 А д а м . — Ш ьж б т г щ келсе, бакыт дегенжн, не екежн мен саган к ер се те йж ,— дейд| дауыс. — Керсет,— дейд1 А д а м . — Ендеш е, 6 ip уйцтап ту р ,— дейд1 дауы с. А да м б а кы тты к н е е к е н ж тез1рек 6 i/irici к е л т , 6 ip уй ц - тап тур са , айдала, баябан ш е лд е ж а лгы з ту р екен д е й д 1. K sw eri иранбакты ц iei де калмаган. Не iu je pre асы ж о к, не устже^ т е р к ж м 1жоц, нагыз дуана бо лы п ояныпты. О й бай-ау, бакытьщ осы ма? М ен щ енд1 кайырш ы - дан кай жер1м кем? А ш та н елд1 де ген осы го й !— де п ай­ кай салыпты А да м . Аспаннан тагы дауыс ecrm im i. — Ей, адам зат!— fle m i о л.— Ц олы ца кетпен ал. Ецбек 187

ет. М ына ш е лд! гул-б а кш а га беле . Епн ecip. Бакытты сонда табасыц. Бас^а амалы калмаган А да м кетпенге жармасады. Ец- бе к к е Kipicefli. 1шер асын, киер ким ж б е й н е тте н т табады . С е й тсе ... баягы 6 ip н эр сеж !здеп е л е п з и тЫ езжен-ез1 к а лы п ты . Д е н с а у л ы г ы м ы к ты б о л ы п , о л енд1 те к е з е ц б е - riHe жалы наты н болы пты . О й ла п караса, о л бакыт та уы п ты ». А да м ды бакытка белейтж — ецбек деген угы м содан калса керек. Ие, 6i3 ж е р д ! айтканда, адам ды айтамыз. Оны ц ерен ецбепн айтамыз. А дам — ж е р перзенл. «Балыгы ж ок кел — ж е лм , шалгыны ж о к ж е р — ж е лм » деген. Ж ерге керж беретж , оныц келбетж е зге р тетж — адам. ©йткеж ол — жер улы! С е й те тур а, а дам дар ды ц жерд1 сыйламай кеткен, ofaH к у р м е тж азайткан кездер'| д е б олган . О л а р табигатты е ш каш а н са р ц ы лм а й ть ж у ш а н -те ц 1з т у п а з б а й лы ч д е п санаган. С е й т т , жацылы скан. А да м мен табигатты ц езара каты насы нда 6ip iH -6ipi сы йлам ау, оны аялам ау неге с о к - ты р а ть ж ь ж м ь ж а д а н -а ч к е р е м 1з. А д а м адам бо лы п ж а р а ты лга лы 6epri 6ip-eKi м иллион ж ы л im iHfle о л а р ж е р б е л н д е п орманны н, алп ы с бе с п р о - ц е н тж ж ойы п ж1берген. А л адам eMipi уш ж орманньщ не е к е ж н TyciHflipin т е к а ж е т! ж о к . Соцгы те р т ж уз ж ы л ш ж д е ж ер бетжен кустардыц, сутко р е к тте р д щ , бауырымен ж оргалайтындардыц алты ж у з г е ж у ы к T yp i ж о га л ы п к е т л . О л а р ды н , к е п ш т и т н ан,- шылар ж ойды . Калгандары егж ж ене мал шаруашылыгы- н ы ц д а м у ь ж а н ж о г а л д ы . Bip iH iu i д у н и е ж у з т ж со к ы сты ц са л д а р ь ж а н ж е т т с а л ты T y p i ж о й ы л д ы , ал калган 550 т у - piHe м у л д е м ж о га лы п к е ту кауш туы п тур . А д а м д а р атом бом басы м ен 6 ip сэ тте -а к д уни е ж ц астан -кестецж ш ы гарады . С е й те тур а, юшкентай гана ж а уьж к¥Рт ьж кайта л р ш ту ге шамалары келмейд1. Р алы м дарды ц есе пте уж е Караганда, ж е р б е тж д е ауыл шаруаш ы лыгы пайда болгалы 6epi ею м иллиард гектар кунарлы ж е р тозы п кедеге аспай калган. А л адамдар п а й д а ла н ы п ж у р г е н каз1рп ж е р к е л е м ! 1,5 м и л л и а р д ге к ­ тар. Тек б у п н п кун ж ойлап, е р те ц ж естен шыгарган адам ­ да р д ы ц к е л те акы лы неге е к е л т сокты рганьж осыдан-ак к е р е с 1з. Ж е р б е тж щ те к ею процент! гана е цде уге жарам ды. Калгандары — таулар, ш елдер, м эцп м уздактар. Сахара- ны ц Ka3ipri eni ш ел! 6ip кезд ер ! Римд1 асыраган. А л оны ц

тубж е жеткен, оны ш елге айналдырган — адамдар. О лар келер урпак камын ойламастан табигатты тек ойрандай Осы ж ерде сэл ш епжс жасап, мен аздер ге шын сы ры м ды айтайын. Кала берд1, KeuiipiM сурайм ы н. 0з1м директор болтан он алты жы лдан 6epi мен тек жоспарды ойлаппын. 0 ж м алганыма, орден такканыма м эз болы п- пын. Ж е р е р те ц то заты ны н , о н ы ц д а 6epepi са рц ы ла ты - нын бшсем де, газиз Ж ер-анама жаным шындап ашымап- ты, мен оган аяушыльщ е тп е п тн , оны картайтпау уш ж шындап KypecnenniH ... А л О д а к келем ж де канша Зылиха бар? С оларды к жац сак ici та б и га т те п е -те ц д 1п н е каншама за ла л ч е л п р т отырганын к е з алд ы м ы зта е л е с те т у — б у л 6ip KacipeT. «Еш тен кеш ж а к сы » де м е к и л, 6i3 б у л кател!пм1зд1 ж е н - дерм1з эл1. Жер1м1зд1 цалпына келлр ер м 1 з. BipaK оны о бастан б о лд ы р м а у кер е к efli, б о л д ы р м а у кер е к e fli. А л ойлап турсацыз... Бiз буры н ж е р д щ цы ртысын т е ц к е р т тастаганга к уа - нып, 6ip та л сабан калса р ен ж и тж б1 з. А л ш ь ж туай ттап келгенде, жерд1 аздырмайтьж сол сабан. Егер 6ip шаршы м етр ж е рд е цылтиган ею ж у з шеп Ty6ipi калса, цыста — карды, жазда — кум дауылды токтатута соныц ез1де ж е тю лж тк А л б!здщ республикамыздын жатдайында, кектемп e ric а лд ьж д а тр а к то р л а р д ы н е п с тж ж е р д 1 6ip р е т арты к таптап eTyi ер гекта рдан аль ж а ть ж ежмд1 о р та есеппен 6ip це нтнерге кем 1т е д 1. Адам дар ауыл шаруашылыгына улы дэртерд1 кеп пайдаланган сайьж, уга т е з 1м д 1, « c ip i ж а н д ы » ж е н д ж те р де кебей!п барады, Мен мысалды кант кызылшасьжан келлрей'ж . Бул да кы л Ж етгсуда е л у ж ы лдан 6 epi ecipinin келедК Каз1р кызы лш а е г т е т ж ж е р л е р д 1 ш 1р ж басты. Бит, кене пайда болды . Bi3 ж е р д 1ж ац гы р там ы з д е п ж о цы ш к а ексек, о л ж е р д 1 де байы тады, uiipii<Ti д е да м ы тады . А л би т, к ен е ж е л т!р е - Mi3 де п бе р ген уы м ы з о ж м ге д е к е с е л ж ти п з е д к Б ул к е - сапат к!мге де болеьж ой салмай коймайды. Ойландаршы, адамдар! Айналамызды коршатанныц 6epi — eriHfliK ж е р , ж ай ы лы м мен ш а б ьж д ы к , орм ан мен тогай, езен мен кел, ж упар и к т! ауа, ж орткан ан мен уш кан кус, судагы ба лы к, ж е р д е й кен, то п ы р а к пен eciM- Д 'К — табигат байлыгы. Ада м баласынын, т iрш iл iгi атам заманнан 6epi таб игатка тж е л е й байланы сты . 1ш е тж та - там ды , к ие тж кж 'м д!, ту ть ж а ть ж з а тта р ды адам осы та б и -

гаттан алады. _ Сондьщ тан да табигат байлыгын тозды р- май, о рта йтп ай , чайта ц о р лан ды ры п , м о лай ты п о т ы р у __ б 1з д щ е м ! р л т м 1н д е т 1м !з. Б;здщ чазач « e p i неткен бай десеч1зил! Казачстан — ел1 м !здщ ж ж у-м а р ж а н ы са на лады . М ун д а алуан турл1 па йдалы ч а зб а ла р д ьщ аса бай к е з д е р 1, он 6ip мьщ езен, ж е -ri мьщ нан астам к е л д е р мен с у чойм алары ш о гы р лан - ган. Жер1м!з алуан турл1 е а м д ж чорына да бай. Сондай- ач м унда с ут чорекллерд1ч ж у з е лу бес Typi, чустардьщ те р т ж у з сексен Typi, бальщ тьщ ж у з елуде й Typi лр и л л ж етед ч Bip м иллион гектардан астам орман алчабы адам- га да, ж ан-ж ануарларга да сая. М ж е, осынша байльщтьщ бэр! совет адамыньщ чолында, солардьщ м уддеа ушж Чызмет етедк Ком м унизм ж ч с е ул е тл сарайын салып жатчан совет ад ам д ар ы к еп ic Tep ты н д ы р д ы . С о л а р д ь щ 6 e pi де ж е р услн д е к те луде . Bepi де ж е р д 1чулпы ртута, оны мапелеп кутуге, мучият аялаута багышталган. «Таза болсач судай б о л , б е р ж ж у ы п KeTipreH, жачсы б о л с а ч ж е р д е й бол, бэрж шыдап кетерген» деп, халчымыз ж е рд1де, суды да е ж е л д е н д е р т т е п к е л е д к © з 1ж ч е ч асы л се з 1м ж со лар га б е р е д 1, е ч ж ачсы е н ж с о ла р га арнайды . А д а м н ь щ басьж ан чайгы да е т е д 1, чуаны ш та к е те д ь Адам ж огалган махаббатча да кенедь Адам барже шы- дайды , ба рж е та теп береди Bipa4 оны ч вл1де де, Tipifle де есжен кетпейлн, луп тде ген ж урегж е м эчплж уяла- ган , е м 1р бачи ж а д ьж а н ш ьщ пайтьж е ч асыл, е ч ардачты , е ч н э з ж сез1м ба р . О л — туга н ж е р ге де ген сагыныш , ту г а н ж е р г е арналган м а ха бба т... Bapi е т е д 1, 6api к етеди Т е к с е ж ч ж у р е п ч д е с о л 6 ip сагы ныш ce3iMi м э ч п -б а ч и са чталы п, ж е р чойны на се ж м е н 6 ip re Kipefli... Лапылдаган ж ур е п ч ж ч бар отымен жылытчан туган ж е р д 1ч м е р е ж у с те м , м э р те б е с 1б и т б о луы н ю м ж а ч та - майды ? Е л к о р к е й а н , ж е р к е р к е й сж . Bi3 туга н , 6 i3 ескен, те к чана 6i3 ту с ж ге н сэр ы д а ла , чуб а б е л, б и т ч ы р а т— 6api, б эр ! де У лы О та н , С о в е тл к Отан уш ж чы зм ет е т- ciH,— дейм1з 6i3. « Е л у ж ы л д а е л ж а ч а » де ген м ачал бар. Kaaip ел1м ж а ч а р д ы , жер1м ж а ч гы р д ы . М е ж ч ел1м улк е н е р л ж ж о - льж ан eTTi. Е р л ж ж о л ы — е р ж о л ы . Т уган елд1 чы зга лда чтай ч у л - пы р тчан , чи ы н дьщ та н чаш паган, бар е м 1р ж те к е л nrm iri- не арнаган ерлер ж о лы . С о в е тлк жача fleyip тугызган, сы р тчы к е л б е л , 1ш к ! д у н и е а м у л д е м е зге ш е ж а ч а адам - дар. Солардьщ ж олы . Солар еткен дачгыл ж о л. Очабы 190

м ол циын ж о л. Бултагы кеп ауыр ж о л... А уы р ж о лды ц азабына мойы тпай, адам ж у р е п н е у м 1т ду н и е с ж , с е ж м отын, ж 1гер е р т ж тута та бш ген б 1з д щ и и м ацсат, иг! т т е к , ж ерге деген махаббат. Жер1 Кандай ардацты сез. Осы 6ip се з де б у ю л л р ш т ж ты нысы тур га н ж о к па? Б ул с е з д щ терец магынасын адам т тм е н айтып ж е тю зе ала ма, cipe? Улы тец1здер ж ер те а н де шалциды. Калыц ну ормандар жер бетш де ecefli. He6ip улы езендер ж ер белм ен ж е ц - ки агады. Ж е р дщ цайнап шьщцан муш зЫ дей болып, ас- кактаган б и т -б и т тау еркеш тер1 кекке шаншылады. Кум1с табацка цуйган мелд1р судай тун ы ц к е л д е р ж е р д щ кезж дей жалтырайды . Ж е р д щ те сж емш, ж е м к ж Tepin жеген адамзат нендей id i болмасын осы жер бетж де жасайды... EriH жайын ж ай цалтцан , цы руар м а л е рб !тке н т е с т е кала орнаткан туран ж е р д щ топырары, сенсщ рой касиетл бэржен д е 1 М ен е з ел1мд1, туран жер1мд1 мактан е те м ж . © й тке ж адамра ауадай к аж е т, онсы з т !р ш Ы к е те алм ай тьж нанды жер бередк Мен осы туста вкемнщ толтана отырып айт- кан м ьжа 6ip э ц п м е с ж еЫме алам ьж : «...Мен узак румыр кеш лм , киьж ж о лдан е тлм , тау астым, су к е ш лм . BipaK еш ж е р д е , ешкашан би дв й дьщ масарьжан озарлыц Рвжап гулд1 керген емеспж. Кец далам да жайквлран eriHfli, оны ц самал ж е л те р - беген сабактарьж кер ге н д е, к е ц Ы м т е ц 1з де й ш алкуш ы e fli, бидай орманы м е н щ к е з 1ме иранбак бо лы п е ле с те у - mi efli. Ж а ца рана шскен таб а нанньщ т е т л ж с ж айтсайшы, цлркж ! К е ц тщ д ! тасытады, табетщд1 ашады, сен оны ж ем ей тур ы п тоясьщ , п е й т щ кецид'|, сонан с о ц д у ш п а - ньща KemipiMfli, до сьщ а MempiMfli боласы ц. Жер-ананьщ ец асыл, ец сул у, ец ражап гул! — Бидай- ды ес1р уде н о за р лы к еш м а м анды к ж о к » . Э к е ce 3i осы. М ен щ а з д е р г е ай татьж се з!м д е осы. Ж е р — б1здщ OMipiMi3, м э ц п л т айтаты н ж ы ры м ы з. Ж ОЛЫ Ц БОЛСЫН, Ж АС УРПАК! А Д А М ©31Н1Ц есежп, ер ж е тк е ж н , к е л е л! азамат б о л га - нын кай уа кы тта сезед1? Кала берд1, о ндай м е ж е л е р де н калай еткежн eai сезе ме? Осы сурак м еж кеп ойлаИды- р ады . О н ь щ ж ауабьж мен е з ем1р ж о лы м на н 1здеймж де , 191

уз!лд1 -кес!лд! айтарльщтай накты еш нэрсе таба алмай ойланудан, 1зденуден жалыцпаймын, тоцталмаймын. М ен щ ш е , б а к ы тты ц у л ><ен1 — е з щ д ь е з щ та н у. Сен цаь KYHi е з-езщ д1 таны ган к ун — о л се н щ к ем елщ е келгеь кун. О ны ц ар жарында сен не нерсеге болсын улкен сешммен батыл ж р к е сщ . Сенщ б ул дуниеге беретж аза- маттыц нагыз улесщ сол куннен басталады. М е н щ ж ас ы м д агы а д а м д а р ба лальщ шары кай кущ 6 i- Tin, ж а с ты ц , а лб ы р т шары кай кущ басталганы н, одан есею, кем елдену, кала берд1, картаю кезещ кашан келге- н ж TinTi б т м е й д е кала ды . А л а п а т соры сты н, а уы р кундер1 к ун м ен тунд1, ен, м ен туст1, к у л ю мен кайрыны б т д !р м е й Ж|'берд1. М е н щ зам а н дастар ы м ж е щ с к у н ж ж ак ы н дата - м ы н д е п 6ip тал пы нса, соры с салран ж араны жазам ы н деп eni талпы ны п, е з д е р ж щ м о ск а л та р ты п , эз1з басын ак кар шалранын 6ip-aK кердК Э н е -м ж е дегенш е ем1рдщ зу е т т ете шыкканына куйзелгендер1мен, келер урпак уш ж жаксы ем1рдщ жоралрысын салрандарына куанды. Бул сез1м о л а р д ы б а к ы тты e u i. С о лардьщ 6ipi ез1ммж. М ен сендерге ез1мнщ е гд е тартканы м ды кай куж сез- reHiM fli айтайын. А у ы лд а р ы eM ip « к е к те м к е л дЬ к у з ж е т- Ti... епн е к т т , о ра к келдЬ>— деген се ктд1 абыр-сабыр, н а ук а н ге р ш Ы к у с п н д е ©Tin ж а та д ы . « Е ц б е к и л » со в хозы - на к е л т , осындай кауы рт ж ум ы ста р усп н де ж у р т , он те р т ж ы лдьщ калай e iin кеткенж де сезбей калыппын. У л к е н кь>зым Сарира А л м а ты м е ди ци на институты н ьщ сон,Ры к ур сы н д а о кы п ж у р г е н -т ж . О л б у р ы н ауылра те к к а н и к у л к е з д е р ж д е рана к е л у ц л е д к А л б у л ж о л ы олай етпед1, окуы н у з т , б е й м е з гт уакы тта келдЬ Оньщ мундай эдепн бурьж -соцды кермегенджтен, кэд1мпдей елецдеп калдым. — Ие, кане, е ц п м е ц д ! айтш ы . К а ни кул кез1 емес. Нерып ж ур сщ ?— дед1м оран, екеум1з оцаша калган шакта. С а ги р а туц ры ш ы м ы з б о лга н ды к та н , б|'з оны ты м как- пайлай бе р м е й, с э л е р к ж д е у ес1ргенб1з. 0 3 i д е таб игаты - нан п ы сы к м1незд1 о л, каз1рп ж ас та р га тэ н е де тпе н п к се й л ей лн , ойын букп елем е й пн . BipaK ол б у л ж о лы олай етпедЬ влденеден кум ж ж и бердк — М ама, арнайы келд1м...— дед1 Сарира маган тура карамауга тырысып. О н ьщ б ул уяцды рьж ез1мше ж оры ды м . — Айта бер, айта бер. Кеп болса, дубленка алып бер д е й тж шыгарсыц. Kasip ол м одага айналыпты рой. 192

— Мама, м е н щ с!зде н о ндай цы м бат нэр се о пер дег) сураган жер1м б о л д ы ма? — Ж оц, жоц, сураган жоцсы ц. Рацмет, орынсыз цина- ган ж е рщ де болган жоц. Сагира: «Ж оц, мама, менщ сурагалы отырганым бас- ца...» дед1 де, ернж лс те ле п , тагы тоцталды . — О л не?— дед1м б у л ж о л ы шын у р к т . — A n a l.. A n a l— дед1 Са ги р а ж ы ла уга с э л -а ц цалып.— М ен тур м ы сца ш ы гуга р уц са т сур а п келд1м... Мына сездщ мен уш!н тосын болгандыгы соншалыц, 5ipa3ra дей1н еш нэр се уцпай, абды рап о ты р ы п ца- лыппын. — «Тур м ы сц а » д е й сщ бе?— дед1м жацсац ест1ген жоцпын ба деген к у д ж Kipin. 0з1м дал осы сетте цызыма басца кезбен тж е царап- пын. Оныц межмен тецескен суцгац бойына, ж к е р л т ж оты лапы лдап тур ган царацат кез1не туц гы ш р е т б а гд а р - лап цараппын. Со нда гана б у л турган сэби Сагира емес, бой жеткен, салауатты Сагира екенж туцгы ш рет ацга- рыппын. — Кун1м-ау, нешеге келдщ ?— де пп ж басца сез аузы - ма туспей.— Ие, ие, умы ты п к е т т т н ... П е н д е ш тж цой, «сов хо з, с о в хо з » де п ж у р т , мен TinTi ез1мнщ д е неш еге келген1мд1 ум ы ты п цалыппы н... С е ж б о й ж е т п -а у де ген ой маган TinTi келм еп т! де... — Мама, ренж итж болсацыз...— flefli Сагира к у- м ш ж т. — Ж о-ж оц... ж оц-ж оц... Неге ренжиж? Согыстан к е й ж п ауы р ж ы лда р ы 6 ip уз1м нанныц цамымен ж ур !п , е з !м ж ц д е цалай бой ж е тк е ж м д ! байцамай цалган ед1м... EHfli, м!не,.. неге ренж иж ? С е н щ д е е з алды ц а кер е ге Kepin, шацырац к е те р е тж к е з щ к е л т т !... Кеше гана... EHfli, м ж е,.. туга н уяцнан уш а ть ж да кез ж е л т ! . . Н еге ренжиж?... Сен де р дщ ер ж еткендерщ , ем1рдщ зу е лп ете шыгатыны осы уацытца дейж ойыма келм епл... С о - ган гана... О с ы с э тте кез алдым нан бар eMipiM е р те тур ы п , цы р - га шыццанда алыстан к е р ж е лн елее ceninfli булды ра п ет1п ж атты . Туган аулы м — Ш анханайды к е р д !м . О н ь щ жапырайган тамдары, цалыц жапырацты талдары цайта- дан елее бердк Матай тауынын, кегорай ш алгьж етепне цайтадан бардым. А л тьж Емелден ескен самал ж е л 6eTiMfli e6in, кез1ме те п л ге н кек1л1ммен ойнагандай б о л ­ ды . ©TTi гой , eTTi гой со н ы ц 6epi. К е тл го й келм еске. С о ла р д ы ц орн ьж а келд1 гой Сагиранын, жаца eM ipi. 193

М енщ кею репм де дуб!рлеген осы толганыстарды С а тир а да е з ж ш е ту е iнее кер е к. М аган айтуга бвты лы ж етпей келген сездер1 еркж ен тыс калай шыгып кетке- нжен e3i де урю п, ж уп р е келш , «апа» деп кушактай алды. 0з1 бой ж е тс е д е , та л д ы р м а ш денес'| эл1 то лы ксы п , к е - м е лд е н т кетпегенж цушагым с е з т тур . Сел нэрседен секем алгыш, ер нерсеге берше сенпш балац журен торга тускен торгай секшд! тыпы р-тыпыр е тедг — Жылама, кужм... Неге ренжисщ? М ундай сет менщ д е басымнан еткен... Тап бупн ге д е й т сэби деп келген се н щ есейгенщд1 кер ге нде, осы 6ip к елте ем1рде ез1мнщ де улгайы п цалганымды с е з т тур м ьж ... © ткен шацта тауым шагылып, екж ген жер1м болды ма, немесе е зге- л е р ге е к т е м д ж eTin, е к п е ле тк е н жер1м б о л д ы ма?— мен Kasip соны о йла п ту р м ь ж . Ж о л ы м д а ж о лы к к а н жаксы адам дарды танымай кеткен кездер1м, те к адал ниетпен зердем е ж е тю зе айтса да, туеж бей калган кездер1м бол­ д ы ма?— д е п то лга н ы п ту р м ь ж каз1р. М аган к еп ой са л- дьщ , Сагирашым! Бабалардан калган дестурд1 бузбай, ата-ананыц алдынан е тк щ келге ж маган куаныш та ж у - баныш. С а ги р а енд1 гана бас кетерд1, м аган кул1мс1рей кара- ды . О л кездерде болаш агьжа деген урей де бар, сол урейд1 ж еце аларлыктай «д у л е й » де бар. Ана ж урен се- з'|мтал го й . С о н ы ап -а й кь ж ац га ры п тур м ь ж . — Ракм ет, апа,— дед1 Сагира к е з ж асьж суртш тастап. Мен де сел тьжшыгандай болдым. — Ж 1птщ кайда? Неге ерте келмедщ? Сагира тагы да кобалжыган се ю лде нт, коцыркай кес- к1ж ала улап кеттК Ж у р е к TyKnipiHfleri ец нэзж , ец асыл сез1м1н е к ж и л 6 ip e yre ту ц гы ш р е т акта р га лы тур га н ды гы болар, жан сы рьж кинала туры п ерен айтты. — М енщ ж т т м меж'ц кез1ме б у л дун и е де п ец с ул у ж !п т боп кер ж ге ж м ен , сен одан м'ж табарсы к деп коры к- ты м . О л маган адам атаульж ьщ акы лды сы боп сезш геж - мен, сен оган элдекандай м!н тагарсьщ деп корыктым. М ен оган журепм д1 сыйладым, тагдырым ды с е н т тап- сы рды м . Болаш акта о л ер боп шыкса да, ез боп шыкса да , багы м нан керд1м , апа. С агира тагы да е с л сез айтты . «А п ы р -а й , Ka3ipri ж ас- тарды ойл ы е те л н — деу1рдж fly6ipi ме, элде табигаттьщ тупк1 у ж м е ? »— д е ге н ой сап е т л м аган. А л ез1м кы зы м - нын, с е з ж е ка тты р иза б о лы п к а лд ы м . 194

— М уныц ж ен секш д!,— дед!м мен.— А л неге б уры - нырак хабарламадыч? Тойга эз1рленетш ед!к кой. Сагира б у л сез1ме д е уе ж тапты. — Апа , дан,газа то й д ы е з щ 1з д е унатпайты н е дщ 'З гой. Дабырага мен де жоцпын. — Сонда да болса, елден уят-ты . Еч болмаса, ж а- са уы цды ез1рлей1к. С о н ы апарганда д о ста р ы ц д ы жина. — Ж о к , апа,— дед1 Са ги р а у й ш ш н ускап.— Э з щ !з ге алмаган гарнитураны маган негы ласыз? Сонан с о ч, апа... Э тте ч , ci3fli4 ж ас ш агы чы з емес. Э й тп е се , некем е ке у!ч!з косы лгандай е т т , е л -ж у р т т ы ш акы рып, асар жасап, 6i3 де ез1м1зге там салы п ала р е д ж . А лд а б е р ге н о в Н ур м о лд а агам ыз Tipi б о лган да , о л да 6i3re к а м к о р л ы к eTin, eciK - те р езе ж асаты п бе р е р ме e fli, KiM б!лед1... Сагира мен!ч жас шагымныч еч тэ тт! пернеане тж п кеткенж e3i де байкамаган б о лу керек. — О л де ур е н д ! eciM e алсам, iuiiM елж1рейдк О л ба - кыт !здеген еч циын шагым efli. Ойла п турсам , о л еч бакытты шактарым екен... Ж е , кеткен шакты кояйыц, ке- ле р шакты ойлайы к. 9 n i и н с ти ту т 6iTipreH ж о кс ьщ . Н еге асыктыч, кун!м?— дед1м сел 6erenin. Сагира б ул суракты да кутсе керек. О л иыгыма колын салып, басын кеудем е койды. — Апа , мен ес бш !п, е те к ж ап калы 6 e pl ci3 маган адал б о л уд ы уйретт1ц1э,— д е д ! о л д ! р т д е г е н дауы спен.— С !з м е ж anci3re сокты кпай, Kym Tire жалы н ба й eM ip к е ш у- ге баулы ды чыз. А лда -ж а лд а ж олы м очгарылып, тасым ерге карай домаласа,— тасымауды , немесе, с е та зд ж ке уш ы рап, KeniperiM KacipeTKe то лса ,— ж ас ы м а уды у й р е т- Ti4i3 м аган!... С !э маган каск ы р ды ч каты гез, каско й м ж е - 3iH берген ж о кс ы з, адал, абзал е дам ны ч ж алы н да га н жалкын ж ур е пн берд!ч>з... Ж о м ар т екенмж деп, бостан- боска шашылмауды, алыс-жакынды ажыратпай турып, KiM ке р ж ге н ге аш ы лм ауды у й р е тт!ц !з маган.... Муны еслгенде ж ур е пм тагы да елж1рей ж енелд!. Жастык дэурен келмеске кеткенж, оныч орнына егдел!к келген!н, д е л осы с е тте туц гы ш р е т се зген ед1м, д о с та - рым . Болаш акта канша eM ipiM барын, алд ы м да кандай ж олдар жатканын бтм есем де, ез болмысымда жача кезе ч басталганы н, енд1 л р ш ш ж т е 6ip сокпай етпейт!н жача белеске шыкканымды да осы ж олы айкын тусжген е д!м . Мен Сагирага буры лды м . — Ракмет, кун!м. Б ул eM ipfleri еч асыл, е ч киын м ж - де т — аналык м ж д е тл ез дэр е ж есж де аткарган болсам, 19S

мен д е ба к ы тты м ы н, цы зы м !... А л енд1, тур м а , екене бар. Руцсатын ал. Корцам, апа,— дед1 Сагира даусы д1ршдей шыгып. — Неге? — Бш меймж... Кекем ешцашан мацдайымнан шертпе- се де, маган катал сияктанады да турады . — О л — эке гой. Э к е л е р — катал, катал болса да едЫ олар. Бар, корьщпа. О с ы с э тте к е з алд ы м а э к ем б е й н е а к е л д ь ©MipiMHin соцгы шагында наукасы мецдеп, картты к жецген, у м т сенген ке зж д е ж ум ы стан кайтар ж олы м а телм1ре карал, уй алдында кун узак оты руш ы efli. М еж керген кезде жанары сенуге айналган кездерж е кайтадан ушкын лайда б о лы п , eKi ко л ы м е н ж е р Tipen, о ты р га н орны нан эр е ц ту р у ш ы e fli. С о н ан со ц : «З ы к а б а с » д е ге н к е з д е осы 6ip с е з ге б а р сагы ны ш ы н, м уц ы н , к уаны ш ы н, кайгысын, yMi- TiH, арманы н сы йгы зуш ы e fli. Сон ан с о ц к алб алакта п уй ге Kipin, т е р алд ы н а ж айгасы п о ты р ы п , м е н щ усы наты н 6ip кесе ыстык шайымды ж эуте ц -ж эуте ц етш к у т т отырушы e fli. С о л ceTTepi мен бе р ген 6 ip уз1м нан о л у ш ж дун и е - fle ri е ц Terri, ец те ц д е а ж о к , ец жаксы аукаты efli. © зже оты з ж ы л ж о лд а с болган cepiri — анамнан айрылып ка- лы п , жет1м к о зы да й ж а л г ы з калган э к е м н щ о сы Mycenip Kefini к е з а лд ы м а к е л ге н д е , б у к in ж ан дун и е м астан -кес- тен болы п, кос жанарымнан ыстык жас саулап ж уре бе- pym i efli. Ж ур е п м де п осы аласапыран жагдайды сезетж сеюл- денш , Сагира м еж тагы да куш ацтай алды да, басын иыгыма койды . Bip нэрсеге торыцса, немесе элденеден тарыкса, м еж осылай куш ацтау — Сагираныц бала жастан бе р п э де тл О л кушацтаган кезде бул, м ум кж , екеум1здщ улке н ж о л айрыгында тургандагы актарыла сырласатын соцгы ш агымыз б о лар деген ой Kipin, кец Ы м е туйген тагы 6ip сы рды келденец тартты м . — Н(ызым1.. Сен б у п н е з уя цн ан уш к а лы тур сы ц . Ж азм ы ш буйы рган тагды ры ца аттангалы тур сы ц. ©Mip койган He6ip сура кка е зщ !здейсщ жауапты . С е ж ц а лд ы ц д а к е й д е с у р ж е т ж , к е й де M yflipeTiH , кейде туйыкка лр е йтж , кейде б и тк е суйрейтж ж ол ж а- ты р. О н ы ц аты — eMip!.. M iHe, м е ж ц ж а с ты к ш агым осылайш а аякталган efli. кем елденген, шьж толы скан кезец1м осылайш а басталган e fli. К ы зы м ны ц а лга ш к ы м а ха бба ты н ту ц гы ш KepyiM , о н ы - м ен 6 ip re е з ж у р е п м ж ц д е ты п ы р л а уь ж сезу'|м,— мен! 196

талай жылга жасартты, талай жылга маркайтты. «М ахаб- бат дегеж м !з — ортасынан как белж ген ж алгы з алма. Осы ею б е л ж 6 ipiH -6 ipi Ездеумен етед1, оларды н, таб ы с- кан к у ж — шынайы махаббаттын, то лы ска н к у ж » ,— де учп e fli акындар. Рас се з б ул. М ахаббат ж ай лы He6ip да на лы к с е з д е р бар. А д а м б у л ем1рден 6ip нэрсеге ы нтык болум ен е те д к С о л нэрсеге ж е тем ш де п талпы нады , осы ж о л д а He6ip бейнет керед1, мехнат ш егедь BipaK сонын, 6api д е д п те ге н нэрсесше жетер жолдагы бел-белестер, асу-кыркалар, б и т ж ота- лар. О ларга айбынбай барып, арындап еткен адам гена кездеген максатына жетпекил. «Махаббат деген не?»— деген сурак кэрж! де, жесты да ойлантады. У л да, кыз да оган жауап Ездейдь М ахаб- баттын, акикатын ж у р е п ж к л уп Ы н е н Ездейдь Онын, ш о к - тыгын карлы шьщдары аспанмен таласкан зацгар таулар - дан Keprici к е л е д к Желд1 к у ж а уы р де цб ек ш ш , гур ш де п жаткан м ух и тты ц айдынынан Keprici ке л е д л М ахаббат деген не?.. Ж а р ы к дун и е ж ж аратканда «кудай тагала» барлык жан-жануарларга тукымын ж ал- гасты руды — ем!рге ездер1 такы леттес урпак к е л лр уд ! уйреткен екен. Bip ер адам мен 6ip эйел адамды жазьщ далага жайгастырып, оларга курке жасап алуды у й р е тт- Ti, е рк е к тщ к олы на к ур е к устаты пты да , э й елге 6ip уы с дан 6epinTi. «Енд1 е з д е р щ л р и н л ж eTin, ур па к тар ы к ды е а р щ д е р , ал мен е з ш аруаммен айналы суга кетем1н. Bip ж ы лдан соц кайта ораламын да, сендердщ мунда не б о - лы п жаткандарьщ ды керем1н»,— д е т ь Тура 6ip ж ы л е тк е н де куда й касына Жеб1рэил ne p iui- тен'| е р т т адамга к елед !. Т а к е р те к е р те , кун ш ы гар а л- ды нда келедк Караса еркек пен эйел курке ту б ж д е оты р екен, карсы алдары ндагы алка пта ж айкалган eriH , каста- ры нда бесж , ал 6eciKTe сэби уй ктап ж а та ды . Ер кек пен эйел 6ipece алаулаган аспанга, 6ipece 6 ip -6 ip iH in к е з ж е кадала карайды. Екеуж щ кездер1 ушыраскан сэттерде кудай о ла р д ы к бойынан 6ip Typni бимэл1м к уат, о ны ц e3i угынып болмастай аскан сулулы к барын ацгарады. Бул с у л у л ы к кунн1к кез1 мен мелд1р аспаннан да, ж ум ы р ж е р мен ericTiK алкаптан да — к уда й д ьщ е з колы м ен согып, ез шеберлЕпмен жасаганынык бэр!нен де эсем, кудайдыц езжен де гажап efli. 9 л п сулулы кты к кудайды есжен танды ра е л т т п , такданды рганы сонша, TinTi о ны к жан AYHHeci урейленгенд1ктен тур и л п п кетед ь « Б у л калай б о лды , 6epiK eTin ж ум ы р ж е р д ! ж ар атты м , балш ы цтан согып адам жасадым да, оган жан бтрд1 м , сейтсем де 197

мынандай сул улы ц неге орната алмадым, цайдан болды о л ж е н е б у л не e3i, осы с ул ул ы ц ? » — Бул — махаббат,— де д ! Жеб1рэил nepiim e. — Махаббат деген не ол?— деп сурады цудай. П е р ш те e «i иыгын цозгады да цойды. Кудай еркекке келд1 де , цалтацдаган цолымен оны ц иыгынан тартып: «Гащыц болуга уйретин, А да м »— дедк Еркек тэц1рМц алацаны денесж е тигенж сезбей де цалды . Иыгына шы- бын к е л т цонды деп цана ту с ж д ь О л э й елдщ кезж е ца- дала царап оты р efli. Ж а р а туш ы цуа ты е бде н цайтцан, б1рац цаты гез д е к е к - ш!л царт болатын. О л цатуланды да, айгай салды: — 0 , солай ма, Ада м , дем ек, сен маган гашьщ б о лу- ды уй р еткщ келмейд1 екен гой? Ендеше, сен eMip бойы умытпайтындай боласыц. Осы сеттен бастап карта я бер. ©MipinHin эр сагаты ж асты ц ж т е р щ мен куш -цуаты цныц 6ip т у т р ж э к е т т о ты рсьж . А л мен е л у ж ы лдан соц цайта о р а ла м ь ж , со н да к е р е р м ж мен, А д а м , к е з н ур ы ц да не цалганын сежц. Айтцанындай е лу ж ы л еткен соц тагы да келед1 цудай Жеб1реил перш тесж е р тт. Куркежц орнында бураулы агаш уй тур ган ьж керед1, буры нгы ж а зы ц та — жайнаган бац, ег1ст1ктерде — жайцалган ег'ж, улд а р ы ж е р жы рты п, цыздары астыц бастырып, ал немерелер1 ашыц алацда асыр салып ойнап ж ур . Уйдщ алдьжда к е м тр мен шал оты р, 6ipece алтьж арайлы тацгы аспанга, 6ipece 6ip- 6ipiH iK к е з ж е цадала царайды eweyi. Э й е л мен е рк е к тщ к е з ж е н цудай енд1 б у р ь ж гы д а н з о р e pi м э ц п л ж с ул ул ы ц барьж байцайды. Ж а лгы з М ахаббатты гана емес, А д а л - дыцты кередк — К эр Ы к аз болган екен гой саган, Адам? О лай б о л- са сен енд1 е л азаптаны п, циналы п е л д е , к !р м ьж а ж е р д щ астьжа, ipin-iuipin, к ул боп кет. Мен сонда к е л т керерм ж сеж ц махаббатынныц неменеге апарып согарьж. Ж е б1 р эи л п е р !ш те ж epTin енд1 уш ж ы лд а н с о ц цайта оралады . Келсе еркек ш агьж гана зират тем пеи лпж ц ту - б ж д е о ты р е кен, кездер1 м уц д ы , б1рац жан ар ьж да б у р ь ж гы д а н да з о р , ц уд а й д ы ц цо лы ж е тп е й т ж д е й , Нем оган урей е ке ле тж д е й адам жаныныц асцан сулулы гы бар. Бул ж о лы жаратуш ы тек М ахаббатты гана емес, тек А д а л д ы ц ты гана емес, Ж у р е к Сы йьж да керед'|. Д э р м е н - ci3fliKTeH ж е н е з э р е а уш ц ан ды цтан о ны ц цо лда р ы ца лты - рай б а ста й ды . Tet^ipi енд1 А д а м н ы ц а лд ьж а к е л т , аягына ж ы гы лы пты .

— Маган осы сулульщ ты берил, Ада м . Айырбасца не т1лесец соны сура, тек менщ калаганымды бере кер,— деп жалыныпты. — Бере алмаймын,— д е п л А да м .— © йткеж о л ете цымбат. Онын, цуны — ажал, ал ceHi елмейд1 деп ай- тады гой. — М ецп е лм е йлн бола гой, м е цп жас бо л, те к маган махаббатыцды бершП — Жоц, Keperi ж оц. М ецп ж астык та, м эцп л р ш Ы к те М ахаббатка тен, келе алм ай ды ,— д е п 6 ip -a ^ кайтарады Адам. Содан ^удай турегелед1, сацалын б те м д е п уысына цыеып алады да, ж ш кентай те м п е а л к л ц ж ан ы н да оты рган кЗ^этты жайына цалды ры п, одан apipeK бары п тур а д ы , бидай сабактары жайцалган егкт1к пен алаулаган тац шапагына царай м ойны н б ур а ды , осы са тте о л алты н д б н - д'| алцаптан ж ас >kiriT пен ж ас к е л ж ш е к л к ер е д! — о лар 6ipece ал ^ызыл аспанга, 6ipece 6ip-6ipiH in кезж е алм а- кезек карап ту р екен... Сасцанынан кудай басын устай алады да, Жерд1 тастап, аспанга ушып кетедк Содан 6epi ж ер устж де п кудай Адам болган екен. М ахаббат деген1м1з, м ж е , осы. М ахаб бат о л ><удайдан да асцац. О л адамньщ м э ц п лж сулулы гы мен м ецгш ж eMipi. Bip уы с к у л г е айналып кетем !з, ал м ахаббат цала- ды, ешцайда жогалмайды. М ахаббат деген1м1з, м ж е , осы . К е уд е с ж д е жаны ба р - лардын, талай мыцдаганы л р ш Ы к е лп , урпацтарьж тара- тып, кебейш ж атады , ал с уй кпе н иллж тек А да м да гана болады. Тек адамша суйе б т с е гана — о л А да м . Суйе б т м е с е , адам сулулы гы ны н, осы б1р-асцац шыцына к е т е - р т е алмаса,— демек, о л адамнан туган, 6ipan А да м бола алмаган Tipi жан. М ахаббатты осылайша туа нем ж , достарым. Казацтыц Р ом ео-Д ж ульетта сы атанган Козы Керпеш — Баян С у л у - Дыц б к д щ казац даласьжда — Ж е тк у ж е рж д е eMip кеш - к е н д е р ж мацтаныш етем1н. © p6 ip жастын, махаббаты арманда кеткен сол бейбацтардыц махаббатьждай шы- найы, таза, мелд1р болуларын тте й м !н . Ce6e6i, махаб­ б а т — адам eMipiH ж ац ар тады , ж ац сар тады , оган нэр бередк Махаббат жас eMipfli марцайтады, цартайган ж у - рекл жасартады, оныц л у т л ж кушейтедк Махаббат деге- жм!з осы, достарым. Дегенмен махаббаттыц ец улке ж , ец б ж п ,— о л сенщ е з Отаны ца де ген асыл сез'|м!ц, ш е к а з суй к п е н ш ш к щ . А д а м д а 6ip-a* ата-ана бо ла тьж ы се к тд 1 , онын, О тан ы да 19»


Like this book? You can publish your book online for free in a few minutes!
Create your own flipbook