Ойласац дуние деген епз 6api, Кек пен жер, жаратылган кун мен айы. Кун мен тун, ыстык, жылы, суык, салкын, Таусылмас санай берсен, онан api. Эр заттыц тур-сипаты баска-баска, Дэм, Hci уксамайды араласса. Пайдалы Keii6ip заттар барлык жанга, Кей дарил жарамайды iiuep аска. Талассыз жанды-жансыз туралмаган, Bip жерге ынтымак кып куралмаган. Эдгсий, элдьпер1 устем болып, Нашары ракат eMip суре алмаган. Жетшстщ дэл езше келд1 жасым, Агарды тундей кою кара шашым, Пышактай болат Ticrep Tycin, мукап, Талгаулы болып калды жейтж асым. Ken Kapi OKinimneH зарын сейлер, Басынан еткешнш бэрш сейлер. 0KiHim еткен icne ю м ге керек, EpiHin тьиш ауш ынын кенл1 сенер. 50
0м1рде таусыла ма арман-муцыц, Бггсе де колындагы барлык пулын. Кем болып катарыднан тарыкпассыд Бар болса ел алдында кад1р, куныд. 1916 Болмадым, жастар, кумар бак-дэулетке, Ермед1м ,кул!кын ушш алдау-етже. Туралык. эдшдшке болдым кумар, Жакпадым сол себептен бай мен бекке. 1920 всек-ерт жалыны жок жандыратын. 0з1щй урмай-сокпай талдыратын. Махаббат, достыры бар журегйш Кенеттен су сепкендей калдыратын. Keft6ip дос сырты сулу жылтылдаран, Сынаптай ici туссе жылпылдаран. Максаты ойындэры болмай калса, Сапысы жен iuiiH'eH кылтылдаран. вкшем eMip сен1н еткенще, Артына 6ip кайырылмай кеткенще, Ойымда бггпей жатыр квп арманым, Соларды б т р е алмай кеткешм бе? 51
влйрде кей сулу бар сыландаран, Тулшдей таудан канщан булацдаган. Бетше ак, опаны жакканнан сон, Шэшдей кунге куйген кылацдаран. Жумыс квп icTeyiuire ершбесе, Салынып салактыкка берммесе, Келед! барлык жумыс орынына, Ерте жатып, кеш турып кершмесе. Адаммен арман, талап туар 6ipre, Булар да 6ipre жасар бар елнрде, Булармен меХНат, рахат 6ip туыскан, ©лгенде барып 6ipre Kipep керге.
САИК.Ал СУ Арактын астыры жок, кастыты кеп, 1шкеннщ айырынан мастыры кеп. Адамдык, ар-уяттан алыстатып, Бэлеге апарады бастыры боп. Сау дене арактан сон, сал болады, Акыл, ой мен-зек болып, дал болады. Денеден куат-кайрат 6spi кемш, Баксыдай жынданран 6ip жан болады. Акылдан араккорлар адасады, Бузыкка кайда жаман жанасады, Догадай кисыктыры болса дары, Сумбщей тузумш деп таласады- Туады барлык бзле iiiiKeH мастан, Айткан сез, кылрэн ici 6api кастам. HeciHe арак берген доска санап, Жакынды акыл айткан керер кастам. Арактан бауыр, журек, буйрек тозар, Ауырып, эурелжпен eMipi озар. Тоздырып мушелерд1н бэрш бузып, Уакытсыз кем-кор болып аяк созар. Ойласац иттен жаман мае адамдар, KepreHiH итше кабар лас адамдар. Кашады ит кацсылап таяк батса, Жабысар таяктасан мае адамдар. 53
ЖЫРЛАР Перзентш ата-анасы 6aFa бкпсе, Эртурл1 жамандыктан кара б^лсе. Балас 6ip бузыктык кылган болса, Тузулш тура жолга сала б1лсе. Эке-шеше тату боп, урыспаса, Ынтымакты, жардай-жэй дурыс болса, Болмашыдан орынсыз жанжалдасып, Юрпщей 6ip-6ipine курыспаса. Эке-шеше акылды, корран болса, Баласын тузу жолга бурган болса, Оцдырмайды, оцбайды эке-шеше 0здер1 жаман жолда турран болса. Панасы балалыктьщ—- эке-шешен. Бастайды туралыкка болып кесем. Жастыкта балац жаксы тэрбие алса, Кайтарар ececiH ол болса есен,. Бай болды, батыр болды, шешен болды, Мактаншак журт алдында кесем болды. Сулу кушып, жуйр!кт1 м!нгенменен, Сонымен кептен асып нешеу болды? 54
Арманы екнпшпен есе бердь Басына турл1 дэу!р кеше берди Аброй, байлык, бакыт орнаса да, Bipi келш, 6ipeyi кеше бердь Кеп керд1м осындайдын сеюргенш. К,ой жепзш, корасын бекшгенш. Аткан ок, еткен iciu кайта келмес, МезплЫз неге керек екшгенщ. К эрш к келген бетте сурды алды, Балбырап, жайнандаган турд1 алды. Денеден кайрат кемт, буын босап, Кез жайнап, кур сайраган тш м калды Кэрш к будан кейш юрд1 баска, Агарып кырау турды сакал-шашка. Тыржитып бет-жуз1ме эж1м Kipin, Шаш сиреп, мандайымды кылды каска Сункардай кекп кезin шарыктаган, Тоят ап, коныр каздай шабыттаган, Картайып курыш туяк мукаган сон, Адам да шерегейдей арыктаган. *** Зор байлык — оку окай туспес колга, Кажымас кайрат-ж1гер керек онда. Сэнкой, сал, nancire ерrim, ершшектер, Не онда, не мунда жок, калар жолца. Еюнип байлык жолы — жер K9ci6i, Адамныц байланысты бар U9ci6i. 55
Ершбей ертендькеш едбек етсе, Жеуще жетш турар бар eciMi. YiuiHmi байлык жолы — колвнерк Шырарар жоктан бар ры п ердщ epi. Заттарды белшек-белшек курастырып, Керекке жаратады шеберлерк Тертшпй байлык жолы — мал бакканда, К аст кып, кора с о р ы п , шеп шапканда. Ж1г!ттер мезгшнде эрекет кыл, Бул байлык ©3i конбас тек жатканра. Ерге арман эйел алу акылдыдан, Эр icTi акылды эйел макул кылган. Ауылдас, aFaftbiHFa уйткы болып, Жатты да туыс тугш, жакын кылран. Ецбекпен тапканьща жут болмасын, Киаикы, ожар, содыр, урт болмасын. Кекдолы, керсекызар, сэнкой болса, Тапсацда мыцдап кунде, журт болмассыц. Жаксы эйел ме акылра барынбаса, Кермесе куйеу1н ол сарынбаса. Куаныш пен кайрыны б1рдей белin, Жамандыктан кенл1 шарылмаса. Жаман эйел ер!мен кас болады, EpiHin касыменен дос болады. Бар бакканы OTipiK-есек болып, Жатпен тэту, жакынмен вш болады. 56
Келш жаксы — кеарл1 кез болмаса, Кисык, шадыр, ашуы тез болмаса. 1ртк1 боп, ылан, сап, уй iuiiHe, Бар андыган, куткеш— сез болмаса. AFaftbiHFa, epiHe акырмасын, Болмашыга ашуын шакырмасын. Улкенд1 улкен, юшшг Kiiui 6ijrin, Долылыкпен даурыгып, бакырмасын. Келш болса, кергенд1 адам болсын, Тарыкканда басыца панан болсын, О йдэрыны айткызбай ойлап, б Ы п, Ак HHeni, шын сездк адал болсын. Агайыннан куйеуш айырмасын, Жаман сезбен ецшмд1 кайырмасын, LIJapyaFa аласыз б1рдей карап, Жамандыкка ешкашан бой урмасын. Эдет журар, yftip болма бузыкка, Hancire epin умтылма кур «кызыкка», Эдет жукпай, бузык бузбай коймайды, Ж ырылрэнды сезбессщ де кудыкка. Пайдан ушш OTipiK айтып алдама, Арын сатып эбжыландай арбама. Сумырай, сум, ку атанып халыкка, Аш каскырдай кершгещй кармама! Кез керуден, кещл ойдан тою жок, Ауыз-калта, канша салса толу жок- 57
Акыл, сабыр канараты болмаса, Мундай жанга ем1рщде оцу жок. Адамда eKi мшез: жаксы, жаман, Болмайды бул мшезден ешмм аман. Жаксыны эдет кылып, жаманнан без, Боласын сол уакытта нарыз адам. Адамга жаксы мшез жарасады, Жаксы мен жаман мшез таласады. Еркше жаман мшез журе берсе, Жолынан адамшылык адасады. Алды жен карацрыда адасканра, Болмайды сез тындатып таласканга, Тоскыны эдшеттш тутпай коймас, Ушсанда кутылмайсыц кек аспанга.
Б1Р Д О Л Ы Э Й Е Л ГЕ Кек долы буркыраган дауылдайсьщ, Ашуын, кысса несер куйгандайсын,. Кез кылды ceHi 0FaH кандай куш, Ерщнщ ец 6ipiHiui жауындайсыц. Bip сезге жуз сез жауап заулатасын, От жагып, есек ертш лаулатасьщ, Аузьща жаксылык сез 6ip туспейд1, Пэленщ бэрш айтып каулатасьщ. 59
ТЕРМЕЛЕР Жаксыда да жаксы бар Акылы дария шалкыган. ©MipiHfle айрылмас Адамдыктын, салтынан, Кермей кумар боларсын., Куры рана данкынан, Айткан сезш еспсен, Денек суйш балкыран. Азрырса да айнымас 03i туран халкынан. Мундай жаксы кез болса Жел жактары панан р о й , Ыстыкта салкын саян р о й , EcipKen-аяп карайтын. О да ата-анац р о й , Тэрбиелеп ecipreH Адал туран балан р о й . Kaficudipi «адамнын» Сур жыландай ыскырран, Шу асаудай пыскырран, Турще карап сезщд1 — Кулагина кыстырран. Kefl6ipeyiH карасан бзш щ камын ойлаган, Баскага кешл коймаган. Канша пайда керсе де, Канарат кылып тоймаран. по
K.aiicbi6ipi сынаптай, Устатпайды жылпылдап. Су iuiiiwe балыктай Кол Fa турмас бултылдап. Оцрак бону сьщылды Сыр-сипаты жылтылдап. Найзанын, ушы кершер Ацдаганда кылтылдап. Кайыра 6ip сез сейлесец, Tyci оныц бузылар, Ky3ri булттай суркылдап, Сактанбасан, мундайдан, Боран шыгар буркылдап. Макал да бар, ойланыз Тамшыдан тендз куралар. Миллиондаган сандар да Б1рден бастап саналар. Жаксылыкка тасыма, Жамандыкка жасыма, Жанды болып тугаи сон, Эр ic тусер басыца. Арыц сатып пайдага, 1лirin журме найзара, Ойламай сез сейлеме, Оцай деп отпен ойнама! Жаксылык пен жамапдык Тартысын Manri коймайды, Канагатсыз адамныц Байлыкка кез1 тоймайды.
Бойга cilice жамандык. Орга жыкпай тынбайды. Эдет кылран мундайды, Ондырмайды, оцбайды. Акылы кэмш адамдар Келешект1 ойлайды. Сабырлы болып эр кезде, Мэнше icTiii бойлайды. Адамдыктыц белг-ici — Ар, уятын сактаган, Жамандыктан аулак боп, Жаксылыкты жактатан. Жаксылык кылсац адамта, Адамдык атын актадын. EpiK берсец нэпаге, Аякка арды таптадын. Курмет ету улкенд! Жарасады адамга, Айткан акыл конбайды Такаббар, акмак наданга. Бак пен дэулет кешпелк ©Mip бойы туру жок. Акыл, сабыр, капагат — Bimec дэулет, куру жок. @з!мцпл болма езгеше 0 з пайдана кумарпаз. Кунделшке кызыгып, Арык сатып болма мэз. 62
Рылым уйрен жасыцда, Жастык. турмас басьщда, Надан калып окымай, Картайган соц жасыма. Акмактыц ен акмагы — 1с еткен соц екжер, Касцыр койын жеген соц, Сацтык кылып бекжер. Ершбейд1 ецбекке, Ецбектен жемк: кермек те. Жамандыктан аулак боп, Жаксылыкка ермек те. Осындай болса жолдасыц Басыца бакыт цондырар. Егер мундай болмаса, Май айында тоцдырар. Кун Kaflipiii бьлерсж Карацгы тун тунерш, Шапацты кезден жапкапда. Ж уруще жен таппай, Жатуыца жай таппай, Бас айналып катцанда. Саулык кад1рж бжерсж Ешнэрсеге куш жетпей, Науцастанып жатканда. Дос кад1рж бьперсж Сырласарга жан таппай, 63
Журтта калган куниктей Ушнде жалплз жатканда. Жар KaflipiH 6iaepciH Жасын жетт, кэртайып, Ку Ti3eimi кушактап, Жалгыздык жанга батканда. Ac Kaflipin бшерсш Аштыктан смен катканда. 1шуге, жеуге тук таппай Анда-санда татканда. Ат KaflipiH бшерсщ Ауыр жукп аркалап, Иыкка салмак батканда. Акылды адам сезге токтар, Акмак адам тура боктар, Артын ойлап сез сейлемес, Кершгенге ол кол шокпар. Жан neci болтан сон 1шпей, жемей тоя ма? Алашапл бар адам Алмай разы бола ма? Ата, ана тшн алмаган 0Mip бойы она ма? BofiiFa ciHren эдетщ 0з-езжен кала ма? Bipey де болса жаксыны Ел1 кепке балайды. 64
Пайдасы журтка тиген сои Халкы суйш калаган. Сапасы жок болтан сон. Саны кептен пайда жок. П ирылы жаман жандарра Дауа да жок, айла жок. Акылыменен айырылар Адам мен малдын арасы. Honcire epiK 6epeai Кей адамнын баласы. Залалдан баска кел-ирмес, Мундайдын euicin карасы. Жаксы менен жаманнын Кек пен жердей арасы. Бутасыз таудын болмайды Дауыл сокса панасы. KeKipeKTeii кетпейд1 Жаман сездщ жарасы. *** Эйелде де зйел бар Жанды ракат ететш, Сен, мен деген ce3i жок, Ci3, б1збенен 6iTeTiH. Жакын, туыс жалпыны К,ад1рлеп, 6aFbm кутетш. Аз тамакты кептей р ы п , Берекел1 ететш. Ерте турып, кеш жатып, 65
Шаруа куып ететш. Eperic, ceric мшез жок, Epiii сыйлап, кутетш. Сэнкой, салак ол емес, BemieneH кететш. Барлык болса таспайды, Жоктык болса саспайды, Шаруасыз кыдырып, Уйден-уйге боспайды. 0сек айтып сумандап, Б1рд1-б1рге коспайды. Шаруасына ыкгият Тэртшпенен устайды. Антурганы мынадай: Кшм-тамак ойлаган, Сэнкойлыкты коймаган, Ынсап, уят онда жок, Кенш оныц тоймагап. Акыл айткан адамга Тындап, кулак коймаган. Уй imiHe жагдайсыз, Каныбезер, оцбаган. Керсекызар, кешлшек, Салак, олак, epinmeK. Bip кергенге эдем1-ак, Кызгалдактай келшшек, беек тасып эрюмге, Бостан-боска журшшек. Эдеп, уят онда жок, Жуыспас жаксы адамга, Жуысса, yfiip болады, Кайда азидн, наданга. 66
Ар сатады арзанра, ©Mipi жетпес арманта, Мундайлармен туртаннын Ракаты жок жалганда. Ыкыласпен берген шалаи Тэттч шекер балдай. Ыклассыз берген бал Ащы болар удай, Акмакка айткан акыл Елекке куйган судай. Жаксымен болтан мэжш с Жем1ст1 кальщ нудай, Жаманмен болтан мэжшс. Батпакты еткел судай. Жаксы болса эйелщ, Meflipiimi кандырар. Жаман болса эйелщ, Кенлщд1 калдырар. Жаксы болса ул мен кыз Жанып туртан шыратыц. Жаман болса ул мен кыз Бггпейтутын дауыц той, Жене алмайтын жауыц той. 0нер, тылым дегендер Суалмайтын сауын той. Сешскен жолдас, досын да, Bip туыскан бауыр той. 0 з1 м1шл болса туыс, дос, Ол бьлд!рмес жауын той. Ардактатар адамды Адалдык, шындык, жомарттык. Арзандатар адамды 67
©TipiK, кулык, сарандык. Канагат кылу — адамныц KacHerri азыкы, Таупыкты эйел, еркек — От басынын казыры. Тауып айткан тура сез Дэлдеп аткан окпен тец. Сырттан айткан веек евз Жанып турран шокпен тек. Акылсыз адам кол токпак, 0рк1м алып 6ip сокпак- Сакальща сенбе! — Ар-жаньща сен! Алашагына сенбе, Алганына сен! Ай жарьты аймаксыз, Судын 6eTi каймаксыз. Э депаз адам — Жугеназ аттай. Жаман туыс — Бермесец жаттай. Ен кад1 рл1 адам — Жаксылык кылар сатпай. Карт айнага караса взшен кенл1 калады. Тоналган TypiH кврген сон, Жастыкты oflFa алады. Арманы квп, дэрмен жок, Уайымы артады. Оксыз мерген сыкылды Кур кецш тартады. Адамды сынап болмайды
Typi менен тус!нен, ©зшен-ез1 бшнер Сейлеген сез бен iciHeH. Оцбайтыннын, белпа — Орынсыз кетер тапканы. Басына аз пайдасы, Далага отты жакканы. Акылдыра бак конса, Кебейтед! достарын. Акылсызга бак конса, Кас кылады дос-жарын. Ашык кабак, жылы жуз — Суйгенджт1 сезд1рер, Туйык кабак, кадку сез — ¥рыспай-ак безд1рер. Канагат, сабыр болмаса, Акылдыдан пайда жок, Шын акмакка сез конбас, Eiu6ip кылар айла жок. Кэм1л адам болмаса, ©те киын 6ip ic кой, Кзм1л адам табылса Кепке б1ткен ырыс кой. Бак пен дэулет конраннын Барлык ici дурыс кой. Бак пен дэулет болмаса, Дурыс та болса, бурые кой! ¥кпаска айткан бар ce3in Cyra сызран сызыктай. Акмакка айткан акыльщ Кумра каккан казыктай. Таупыкты эйел, арлы ул; Мандайра б1ткен ырыс кой. Жабык кабак, канку сез, Тебелесс1з урыс кой. 69
Ердщ керк! «имен, Малдыц Kepni HtepiMeH, Жердщ Kepni селменен, Селдщ nepui сецменен. Эзж-ойын жарасар Акылы б|рдей тецменен. Ецбек кылсац epin6eii, Максатыца жетесш. Жамандык кылсац жершбсй, Су тубше KeieciH. Квркейтетш турмысты Былым, енер, эдишк. ©ркепдетпей emipep 6з1миплд1к, залымдык. Жолдасыц болса опасыз, Д остыры бармас узакка. Басына аз пайдасы, Tycipefli дузакка. Бар акылы кезжде, Heri3i жок сезжде. Аузымен орак орады, Аулак бол,— аман кезжде. Адал журек, ак ниет Арамдыкты суймейдь Пайда алуга кумар боп, Жула тартып кимейдь 70
0TipiK, кулак, мшез жок, Туралыкты жактайды. Кызыкпайды пайдара, Адамдык атын актайды. Такаппар, кыныр ол емес, Kiuiinefiui, ак кещл, Жалпыга б1рдей жайдары, Шырайлы жуз, майда л л , Сарандык Mine3 онда жок, Аямпаз, жомарт, береген. Салрырт, жалкау ол емес, Ишара ce3fli елеген. Аброй, атак алмакка Ар, уятын сатпайды, Эдьлегп, турашыл, Жалпы журт оны мактайды. Бак-дзулетке таспайды, Кайры келсе саспайды. Калын душпан камаса, Акылмен езш устайды. Bapi жауИар болмайды Кола да бар, мыс та бар, Арзанды кымбат ететш ТурлЬтурл! уста бар. Уйретумен, баулумен, Хайуаи да лайда келлрср.
Жастык дэу1р белг1а — Коргасындай балкытар, Агын судай толкытар, Жел кайыктай калкытар, Ауыздыксыз асаудай, Алып кашып коркытар. Барды-жокты ойлатпас. *** Арак Kipce apaFa, Жольтар журск жарага, Акыл кылып айткан сез, Мае кулакка бара ма? Араккор болтан адамды Туке, доска санама. Электшке салады Эйел менен балакы. Астьты жок арактыц, Кастьты кеп басьща, Арак iuiKeii мастардыц Жан жоламас касына. Т?рбие беру балага Б тген ге улкен 6ip ic кой, Тэрбиенй эуел1 0з1не к ар ау дуры с кой EctireHiH, кергенш 72
Бала жылдам угады. Жаксы менен жамаидык Балага тез журады. Бала — сынап толкыран. Бала — жалын шалк.ыран. Какпалап устай б1 лмесен, Асыи кетер калпынан.
БЭЛЕ КАЙДАН ТУАДЫ Паракор болса ульитл, Жалакор болса халыгы, Бэле содан туады. Эдепаз болса карттары, Шалдуар болса жастары. Бэле содан туады. ©зш мактап зор тутса, Басканы корлап кем тутса, Бэле содан туады. 03iH-e3i мактаса, ©3reni кем кып таптаса, Бэле содан туады. Ойламай сезд1 сейлесе, Сабырды мулде б1лмесе. Бэле содан туады. Бос журуд! ойласа. ILIapyaFa кон1л коймаса, Бэле содан туады. Жаман nanci билесе, 1ске колы тимесе, Бэле содан туады. 74
Кептщ ce3in алм аса, Кепке кулак еалмаса, Бэле содам туады. Арак iiuin мае болса, Акыл айтсак кас болса, Бэле содам туады. Кыцыр болса катымы, KeMic болса акылы, Бэле содам туады. Бузыктан жолдас кем болса, Жаксыдан жолдас жок болса, Бэле содан туады. Дуниеге кез1 тоймаса, Канагат, сабыр болмаса, Бэле содам туады. 1416
МАЗМУНЫ Ленин Алматы В13ДЩ Алатау Жайнады казак даласы М ай ыейрамы . Акынмын ба жок-бард| курастырсам . Эйелдер тец дт Ат Ж ер-ана Б у п н п кун Колхозым TeM ip T ay Акмола Жнырма бес Колхозшыларга Караганды А дал екбек туралы аныз Нак суду Ж олбары с пен шошка . Пайдакунем соудегер Ж ак сы эйел Акылы терен ж ан болса Ж уйрш тщ сырткы сыны Э к е а мен баласы . Казарм а касындапл ой Береке ынтымакта ©з1к де кебелектей отка урынба Е ст1генде пайда ж о к • Карт муны Журек Кудын мжез-кулкы Саран Ж ум бак елендер Ж еке шумактар Сайкал су Ж ы рлар B ip долы эйелге Термелер Бэле кайдан туады.
Search
