Әдетов Б. Жердегі жұлдыздар

— Кэнеки! Кдмбарды да дасымызга алып тартып берд1х. К е - ш едеп б1рен-саран адамдардыц езш е дадтыгысып дала жаздап, ит дугандай тапырадтап ущып делем и. Шынын айтсам, эуел1 бастаган осы Ж омарт. Кдйдагы-жайдагыны тауып журетш eHepi бар муньщ. Кеше Берк-пн Артурына тимесе гой еш пэле ж о д , онда б угш п желжтен де аман болар ма едж , xiM бшсш ?! Артур деген! — мысыдтан сэл-ад улден сабалад ит. Жылтыраган кёзш де жун басып детден. Аузына дейш уйпа-туйпа болган 6ip cyftxiMci3 неме. Кеше сабадтан соц штапханага xipin шамалы бегелш далдым да, балаларды дуып жетейш деп ж у п р ш деле жатданмын. Берйстщ уйше бурыла бер- ген жердеп шагын аланда апыр-топыр бола далыпты. Ехшндеген бойы орталарына дойдым да хегп м . Сейт- сем, осы Ж омарт пен М ухтар бар, тагы 6ip топ усад бала Артурды айнала доршап алган, ду-ду етедь К,ыран-топан кулю . Ещц бар ма, дызыд болган- да дызыд! Ортадагы Артур сорлы артды e xi аягына турып алып, алдыцгы аядтарымен ез тумсыгын оз1 сабалаганда анау-мынау боксшыцнан дем емес. 8pi- 6epi тыртавдап журген болады да, пысдырына Tycin тумсыгын e3i соддылайды. Кезед-дезед, дезед-дезед урады. Цирд! Эуел1 ештецеш тусш бей далып: «Онысы neci? Неге ейтед1?» дегендей ж ан-жагы ма апаладтай 6epin ед1м, 6ip бала: — Анау Ж ом арт дой, тумсыгына дызыл бурыш тыгып ж1бердН— дедь Бержтщ 03i дуралпы усад балалар кулхше дарыд болыпты да далыпты. Оны керген Ж ом арт пен Мухтар одан эрмен даурыгады. Ызадан жарыла жаздап турган B epix 6ip дезде ботадай боздап ушне тартпаганда, бул «тамашаньщ» немен аядталары 6i3re белпш з едх.. CeftTin, хеше думардан шыга алмай далган уш сабаз енда Кдмбардьщ Мырзасын устап алып дызыдда 6ip хенелмекипм1з. Бу журттьщ дд ойлап таппайтыны жод. Эйтпесе 4* 51

«мырза» деп мысыкка ат кояр ма. Ал енд1 Кдмбардыд Мырзасы ж ай мысык емес, мысыктыд мыстаны. Оны Артурдайын оп-оцай туаре алмайсыд. Эшешнде кезш аш ы п-жумы п, мулэш мсш отырып, паленщ бэрш ойлай отырады. Кептерлер1м1зге кыршдай тиш, талай сан соктырган пэлекеттщ дэл e3i бул. Bip есептен, 6yriH соныд еш ш коса алсак па деп е д к . KiM бшген булай боларын. Кырсык б1рден басталды. Эш ейш де манаурап терезенщ алдынан кетпейтш Мырза уйде ж о к болып шыкты. Кдмбар уйд1 ай нала жупрда, таппады. — С о л , мен битсем, парк жакка кетт1,— дед1 ол. Кдмбарлар паркке жакын кошеде, окшау уйде тура- тын. Сондай кага 6epic одашалыгын пайдаланып 6i3 де кебшесе осы мацнан шыкпаймыз. Кдмбардыд KOKeci — Э сем хан аганыд сез1мен айканда, осында келш: «ойынныд туын ткем13». Айнала — емш-еркш, аула — кед, шатыр толы — кептер. Соны 6ip дэлелдесек пе деп е д к , мына Мыр­ засы TycKipfli хер м ей м кщ ендь.. — Кептер аулап журген болды гой,— д естк. Айтканымыз айнымай келдь Мырза адшылыктыц кызыгында екен. Камбардыд шакырганына бурылып та караган жок. — ¥ стап алайык!— дед1 Кдмбар. MiHe, осынысы кате болды. Тертеу1м1з торт жагынан камажаулай келш устап алмакшы болып е д к , ку мысык онымызды сезе койды да , кептердщ кызыгын тастай 6epin, бас саугалауга xeiirri. Мухтар екеум)здщ арамыздан оп-одай сытылып шыгып, уйге карай тартсын. Дал- баддап содына тусш келш б е р д к . Мырза корага xipfli, 6i3 де корага м р д к , ол шатырга шыкты, 6i3 де шатырга шыктык. Кызды-кыздымен ж урш бэтщ- кемнщ бауы шешинп кеткешн байкамаппын, 6ip ме- зетте шалынып мурттай уштым. Yxwii турган отын- ныд астына калай xipin кеткед1мд1 биш еймш ,— эйтеу1р, бет-аузымнан сау-тамтык калган ж ок. 9cipece дедбек агашка тиген сол кез1мнщ асты табан аузында талмаурап шыга келдь Достардан не кайыр болсын, api айналдырып, 6epi айналдырып керд1 де: 52

— Дым да етпейдк Ертецге дешн жазылып кетед1,— дед1 Ж омарт. Ит талагандай болып уйге ж е л т . «Дене тэр биеа сабагында кулап калдым» деп апамды да алдауга тура келдь Жексенб1 куш туске шешн к ути м , ускыным тузеле коймады. Кдйта, кез1мнщ алды карайып, сол жак, бепм домбыгып, р еп етаз-ак т ш н . Амал жок, Жомартка телефон соктым. — Ертенге дешн калайда жазы лады ,— дед1 сеш м - мен. — Ертенд1 наймем, бет-аузым б уп н керек боп о т ы р с а .. . — Ей, б уп н неге керек бет-аузын?! — Умыттыц ба? Автопортрет ш е?.. Ж омарт 6ipa3Fa дешн у н а з калды. Эрине, менщ жагдайымды тусшетш болу керек. Класс турмак б у к т мектепте cypeTTi менен жаксы салатын вилам ж ок деседь «Жеткшшек суретнплердщ аудандык олим- пиадасына Мурат баратын шыгар»,— деп С ар а апай да дэмеленд1рш журген. Ал енд1 барып кор олимпиа- дара! — Э й , М урат,— дед1 Ж ом арт элден сон ,— осы, Эд1л бар емес пе? — Болса ше? — Соныц суретш салып апар. Э з ш щ , сенен аумай- ды жэне. H eci бар? — Ж о к, ол болмайды. «Автопортрет — ар-ож дак- ньщ айнасы» деп айткан ж о к па С ара апай. Одан да сен маган мына пэледен калай кутылудын жолын айтсацшы. — Е , мен оны кайдан бш ем?.. Тушршрда жагып кермесен,— деп м щ прлеш Ж омарт. Будан кайран болмаган сон, Мухтарга хабарласып, акыл сурап ед1м: — Судан кара тас алып басу керек,— дед1 б ш гш - ciHin. Керген шыгарсыч достардьщ турш! «К,ой, бол- мас, ез бшгешмше эрекет жасап кереш н»,— деп, апамныц эр турл1 бет майларын ал кеп жагайы н. Айр-ыз-айгызым одан бетер жылтырап ускынымды кепрдь 53

Амал жок,, квзд1 дэкемен та цып алып, карсы алды- ма апамнын шар айнасын койдым да, автопортрет салуга KipicTiM. — И э , жандарым, енд1 керелйош, не тындырдык екенб1з? Сара апай кундепсшен де кеннвд сияктанды ма­ ран. Осындай кецш куй! менщ 6ip дурыстау кез1ме доп келмегенш карашы! — Кэне, Сэуленщ жумысын керешк эуель.. Ж ен- ж ен ... Сызыктарыцда едэу1р нэзжтж бар. Сез1м бар. И э , сез1м... Т ек тым эдем^леп ж!бергенсщ, Сэуле. Эарелеп ж1бертсщ, жаным... Дегенмен, жаксы. 0те жаксы ... Осылайша эрм мнщ ерекшелшш, жетклзп мен кем- ш ш г ш талдап отырган апай кенет таныркаган кейшпен кабагын кетере 6epin у н а з тына кдлды. Кезек маган келгешн сезд1м. Ж ур еп м зырк етга, кара табаныма 6ip-aK барды. «Бул не талкепц?» деп урса ма деген ой туда бойымды дуылдатып алып барады. BipaK С ара апай урыспады. Урыскан деген не, кайта iiueK-cuieci кдтып мэз болды да калды. Содан сон менщ imi-бауырым кан жылап отырып салган автопортрет!мд1 балаларга керсетть Жанагы Сара апайдыц кулгеш кулген бе, кулюнщ кекеа енд! болды. Шынында, 6ip кезш дэкемен кигаш тар- тып тацып алган, екшпп кез1 шакшиып шаншыла караган, бет-аузын ит талагандай 6ip бейшара эде- м ш к т щ кермесше катыскалы келсе ж урт кайтер ед1? Дегенмен апай жаксы Kici гой. Пионерге лайыкты емес ic ктегеш мд! e3i де ест1ген сиякты, ал содан ез1м елердей опык ж еп, куйзелш отырганымды жэне тусш дк Тусш геш болар, автопортрет1мд1 жер-кекке сыйгызбай мактады. М актап-мактап келш: — А л , кэне, жандарым, ездерщ айтьщдаршы, осыныц артыкшылыгы неде деп ойлайсындар?— дед!. — Мураттьщ ез!нен аумайтындыгында! Eni кулагым кыз-кыз кайнап, квз!ммен партаны 54

шукып отырсам да б!рден тайыдым, бул — И са- бектщ даусы. Осы неме-ак, тыныш отырмайды екен. — Жок,, внерд1д мураты аумаган уксастыдта емес, баскдда, адамныц жан дуниесш аша бшуде,— дед1 апай. — Мунда, мен бшсем, Мырзаньщ жан дуниеа тур!— деп Исабек тары лешрдь «К,ап, сеш ме!..» Ызамен кайнап отырган маган будан аргы свздер к,ацгыр-куцпр болып дана естицу. «Кдйдагы Мырза? Ол к1м?» деп сураган сиядты апай. Элдею мнщ оган берген жауабына балалар тагы кулш жатты. «Е н дь repi ит пен мысыкка жоласам ит боп кетейш!»— деп мен отырмын. — Жарайды, балалар. Муратты кеп кажай бер- мевдер вида,— дед1 С ара апай. Сонда барып кулагым ашылды.— А л мына автопортреттщ с э т т ш п ,, менщ ойымша, суретшшщ алабурткан жан дуниесш, eid- шш-решипн тап басып бере бшушде жатыр. Сондык,- тан Муратка «бестж» бага койылады. Тура солай айтты: «суретшшщ» дед!. «Бестж » бага койылады» дед!. Ал керек болса!

---------1 Повестер ок,ып, кисапсыз кызыкка кенелеач- | дер, тарихта болган талай жайларга ' каныгасьщдар. А л эз1рге естероде болсын: сендерд!ч балалык дэурен- дер1цд1 бакытты ету учли касыктай канын тей п , шыбындай жанын ки- ган саналы ерлер эр ауылда, эр аймакта болтан. Солардыч 6ipi — мен бигетш Ертай карт едь К,ыран шшшдес, капсагай кара шал бо- латын. BipiMi3 — экеге, 6ipiMi3 — балага лайык болсак та 6i3 дос е д к . Талай сыр uiepTicin, шеж1редей эч- п м есш естдам. Ж е т к у еч^р^нде Совет вм метш орнату, ж ача ем1рд1 орныктыру ушш болтан сан шайкас- тардын сырына кандым. вжетткш е, азаматтык асыл касиеттер1не тэнт1 болушы ед1м. «Сонын 6api бала шактан басталгач гой»,— деп оты- ратын Ерекечш ч 03i. T eri, рас та б о л а р .. . 56

ЕГЕС Балага 6opi тацсык, 6opi кызык. Бурын тек ecTireHi болмаса, базар дегещу 6ipiHiui Kepyi. Муншама кужы- • наган халык болар-ау деп ойлаган емес. Букы Ала- I таудьщ баурайы осында Keiuin келгендей: аттысы — атты, арбалысы — арбалы, жаяуы — жаяу; сапыры- лысып жатыр, дабырласып жатыр. «КУДДЫ 6ip К,органтебедеп кумырсканьщ илеу1 сиякты екен»,— деп ойлады Ертай. Kiuii-ripiM шв- меледей болатын илеудщ т1рлiriH козы багып журш кеп кызыктаган. К,ышкылын да талай татып едь Ол дегенщ енд1 ракат. Кураган шептщ сояуын типцмен 6ip-eKi жалап втш, илеуге саласыц, сэлден сон онын устшдеп кужынаган кумырскдны сшкш тастап, сояу- дьщ ез1н тамсап кореец, кышкыл болганда кышкыл! Кэд1мп кымыздык яки раугаш жегендей. Шынында, мына базарды тура сол кумырсканьщ илеу1 дерещ. Тек муныц 6ip артыкшылыгы — ризыгы мол сиякты: ылжыраган epiK те, албыраган алкоры да осында, Hici мурынды жарган кан кызыл кулпы- най биылгы жаздыц берекел1 боларын таныткандай. TinTi Терект1 мен К,органтебе манынан да табыла берет1н, ал сонау Ормакдй мен Желджезецге шыксан, аяк алып ж урпаз козы-куйрык дейтшщ мунда сэкшщ уетжде жайнап тур. Энеки, кездщ жауын алып бул- д1рген де nicinTi... Ертайдыц тагы 6ip тавданганы — орыс кеп екен. Багана Талгардьщ шетше тргенде-ак кеудеа кереге- дей, K03i квкпецбек, кауга сакал б1реумен Ерназар | агасы шуркыраса кеткен. — Зд1рэсти, тамыр!— деген, eri кызып алган шо- лак шабдарыныц басын тежей турып. — О-о, Ерназарка! Аман, мерген, аман?!— деп, кауга сакал да мэз болып калган. EKeyi 6ipa3 каукылдасканда агасыньщ орысша-ка- закшаны араластырып сейлеген сезшен Ертай 6ipai укса, 6ipfli уклады, кайта кауга сакалдьщ ce3i жатык па дедь Teri, агасы бутып-шатып орысша сейлеуге кумар сиякты да, кауга сакал, KepiciHiue, эбден ка- 57



| загуар кершдь EKi сезш щ б1ршде «Ерназарка» деп ?)койып, самбырлаган куш кдланын 6ipa3 жадалырын ;! айтып тастады. Агасыныц белшен тас кылып кушак- « тап алран Ертай едгезердей орыска жатыркай карап: — Ага, журейпшп!..— дей берген едь Булар эуел1 мал базарына барды. М унда да агасы- ■ нын таныстары кеп екен, кол алысып, куш ак жайы - j сып, кошемет айтысты. Ертай даусын сэндеп улкен- ! дерге сэлем бергенде, ол калай куанып турды десецип! — Уау, мынау батырдын туягы ма?! — Ертайжан ба бул?! — Зщпттей жЬтг болыпты!— дескен дауыстарды бол т , санкылдаган ашык ун жэне естшдп — Te6eHfli корме, Ерназар! К,урырьща Ы ккен ш ц бэрш экелш мырзанньщ мыцына коса бергенше, Ер- тайжанга 6ip тай м ш п зсец болмас па!.. Жирендеу сакалын сэндеп денгелете кырыккан балрын денел1 Kici Ерназармен тес кагыстыра аман- ; дасты. — Энпмтай палуан рой. Аран eKeyi мыкты до с,— ! дед1 туррандардьщ 6ipi. Мал саудасына жиналгандар Энпмтай мен Ерна- зарды орталарына алып, ел жагдайы, заманнын бет алысы ж енш де б!рталай энпме козгады. Сездерш де 6ip турл1 алан бар. Клжшу! мен TenciHyi коп. Кымге ш ж ш ш , к1мге айбар тастайды? «Кокбер!» атанган Солтанай болыска ма?! И э , 6ip-eKi кезек соньщ аты аталып калды-ау. Сонымен косарлап Ерназарга да I салмак салгандай, екпе арткандай сьщайлары бар. | TinTi, соз т е се келе, озара кызарактасура барып калган едк эцпмеш ц бетш Энпмтай тузедь Ертайдьщ байкаганы — палуан жайдары, сезге р уста Kici кершдь C ip a, акындыгы да болар. Уткыр сей - леп, утымды тенеулер1мен айналасындарьшарды к улк ь ге карык кылып, дереу жадыратты да ж1бердь Муньщ агасына э з ш н батыра айтатыны бар екен, 6ipaK оган киналып, кызарактап жаткан Ерназар жок, журтпен I косыла кулш, мэз-мейрам. Элден сон атасы 6ip нэрсе есш е тускендей лып I ет1п орнынан котертдк 59

— Ж э , азаматтар, 6i3 ж ур елж . Ертайжан базар аралаймын деп едь.. Енд1 карап турса, казагы мен орысы, уйгыры мен дуцгеш сапырылыскан базарга бойы уйрене бастагандай. Ердщ арткы касынан жайбаракат устап, айналасын еркш шолып келедк Агасы да эл п 6ip j ацпме устшдегщей емес, емен-жаркын: — Э й , маржа, мынауыц шспели ме?— деп ем бук- теул1 камшысыньщ сабымен укми жаткан алкорыны i нускады. — Спелые. Алыгыз, Kepiri3. Bapi а з д ш ...— Ет- женд1 егде эйел кебелек болып ушып кете жаздады. — П а , пнркш, TeriH беретшдей болуын мэт1реш- кен щ ... Ерназар кою кара муртын салалы саусактарымен сэндей сылап, жайдарылана куледь 03iHe e3i риза I кешпте. Зэуде 6ip жолы Tycin, калашылай шыкканда кезш щ нурындай болган жалгыз бауырын тастамай, ерте келгенше насаттанатын болу керек. Эшешнде I м1нез1 катты, кесш алса кан шыкпас д е р л к катыбас мерген осы жэутцр коз, торсык шеке iHiciHe келгенде есшген ж1бектей. Шынын айтса, Ертайга ага да 03i, эке де e3i. Будан аттай он жы л бурын барымтаныц жолында мерт болган кайран экенщ актык TUieri осы ; ед1 гой. «Bipine 6ipin суйеу бол» деген. Ж ар коса- ; гыньщ кдзасын кетере алмай жарты жылга жетер- | жетпесте коз жумган анасыныц аманаты да сол бо- | латын. @3i ш им екпе бозбала Ерназар содан былай ' мавдайын тауга да урды, таска да урды, 6ipaK ата-ана осиетш аттаган жок. Ертай десе емешеп езш п , жаны елж1реп-ак турганы. Тек кеципндеп жалгыз туйт- kui — эке аманатынын тагы 6ip салмагы. Е м иш нен демш эзер алып, аласурып жаткан экесшщ узш-узш айткан сол ce3i есшен кетпейдк «Басывды ноктага берме, балам ,— деп едь— «Жылкыбект1ц жет1 6epici» атанган агайынды ж етеу е д к , акыры Miне не болдык? Заманы мыктыньщ шылауында кеттж 6apiMi3. Солар- дьщ намысын жыртып, алыстык та жулыстык. Не таптык сод ан ?.. Енд1 сен екеущнщ 6ipeyre KipinTap болганынды кормесем деп ед1м...» 60

Калай болмасын xipinTap? Д униенщ peneTi : мынау — a w ici эл азш талап жеген сум заман. Bip 93i болса, «ер азыгы мен 6epi азыгы жолда» деп, кез кермеске тартып отырар едк 6ipax Ы сш кайтпек? Ертайы бар рой муныц! Жалгыз бауырым ешюмге жалтактамай, кершгенге кез туртю болмай, еркш ессе екен деп жанын жалдап жургеш сол. KipinTap . болатыны да содан. Булар базаршылап болып, ол кезде Софийск ста- |ницасы атанран Талгардын бульщ-бульщ кешелерш артка тастап, арындаган ею езеннщ суын xeniin eTin, каланын шырыс бетшдеп жалпак жонга бектерлей i кетершгенде туе элетп болып-ак калган едк Т а с тебеге шырып алган кун бар дуниеш балкытып тур. Tipiui- л ж Heci атаулыньщ 6epi келецке куып, жан саугалап жогалган. Тек зар ж ак шепрткеде тыным жок, уздж - ; ci3 шырылдап, пллденщ гей-гейш созады. «Ш алгы- сын кайрап жатыр» дейтш улкендер мундайда. Каланын шубалган шацынан кутылып, тынысы сэл ж ецш детн деген сон Ертай куш бойы кекешне кептелген кеп сурактын тырыны н агытпакшы болды. Эуел1 тер айгыздаган бетш ескшеу ж ейдесш щ етепмен суртш , желпш ш алды да: — Ага десе, 6ip нэрсе сурайын б а?— деда. — Е, сура, Ертайжан. — Сурасам бар рой, баганагы Эппмтай ага азден де купгп ме? Ерназар басын шалкайта, ракаттанып турып кулда. — Эй, акымак бауырым-ай, соны да сез деп... Эппмтай дейтш жйтгтщ султаны емес пе? Тек кезеда келмей, южшумен етш барады рой бейбак. Эйтпесе: ] «Ак патша алтын такта болса-дагы, дарига, 6ip шайкар : ем кез1 келсе!»— деп баска дам айтар едк Эппмтайга [ гана жарасады гой ондай мшез. — Палуан екеш де рас па? Рас. Жауырын сыртын кермеймющ тутасып жаткан. Атакты Балуан Шолактьщ батасын алыпты. Курес десе эруактанып кететЫ бар. С онау 6ip жылы кыргызда улкен той болды емес пе... Тойда кандай кызык болганын айтып улгере алма-

ды, алдагы жатагандау белестен сау етш тврт-бес салт атты твмен хулдилады да, буларга кдрай т1келей салды. Э дегенше ж етш -ах келдь Жамырай сэлем берда. — Апыр-ай, курдас, енда болмаса хиыс кетпек екенб1з, сэтш щ тусе калуын харашы!— деп б т к кез шомбал сары ат устшде ыргалып-ыргалып хойды. Тер айгыздаган ж \\з\\‘ сатал-сатал. EpHi жалах, па, i жарылган ба — адам карарлык Typi ж ох. — Ей, сары сатпах, сен осы жай журмеупн едщ, жеш нд! айтшы,— дед1 Ерназар шабдар атты келде- неидете 6epin. — Осы енда... Тэутен сорлыныц xepeTiHi де осы, ecTHTiHi де осы!— деп xynipeHfli шабарман.— 8 pi xiM- нен десенш !... Мырзадан ест кен 6ip cap i-ay...— Ерна- зардын тунере халганын xepin:— К,ойдым, хехетай, | хойдым!— деп сез аягын эз1лге ж ы ххан болды. — Ж э, шаруанды айт булталахтатпай. — Айтайын. Мы рза келс1н дед!, в з щ epTin хел деген сон мына жтттерд1 алып, TepexTire барсам — ж о х сы ц ... К,ап, енд! хэйтт1м деп хеле жатсам, худанын худ^ретш кврмейм1с1н— — Мырзага айт, ертен келед1 де. — Ойбай, хурдас, болмайды! K,a3ip журмесен. мен1 осы жерде елт1рш кет. Буйры х солай, батыр... — Эш еш нде ит куып, ирек хамшылай журет1н ; Тэутеш м , б уп н майысуын жам ан, болыстын айтар шаруасы мыгым болды-ау хайтсе де. Ж э, болмас, бастай бер. Тэутен шабарман шан хапхан жирен xipnixTiH астынан жылт eTin хиыс караганы болмаса, ештене деген ж о х . Ж о р га хуреч'н тайпалтып алга тусе бердь С о л кездеп осы oHflipfliH байы да, «худайы» да Солтанай болыс болатын. 0 3 i жет1 атасынан 6epi ырысы шайхалмай хеле ж атхан жуан тая х. «Сол­ танай» деген сездд е с т к е , осы влхен1н адамы тугш hti де бута-бутаны, жы ра-жыраны хоргалап, бас амандап жогалатын. T e ri, оры с-хазах тугел «К ек б ер Ь атап xeTyi бехер болмаса керек. . Болыс аулынын хонганы — уш таудыН етеп суйф - 62

лей келш туйкетш , куршреп езеш аккан салкын сабат, жайлы мекен. Ак жумырткадай алты кш з уй орта- дагы енселк сэнд1 орданы каумалай, 6ipaK тым такап (кетпей, жарасымды орналаскан. Кел1мд1-кет1мд1 ж ур- пншшер ат байлайтын мама агашы окшау, сонадай жерде. Бул ауыл Ертайга таныс. Агасына epin екьуш кабат келгеш бар-ды. Солтанай болыстын салтанатын керген. Ж ен к бикасап шапанын иыгына желбегей жамылган, кесек б т м д к encip кезд1 сымбатты Kici есшде калыпты. «КвкбврЬ> д е к п ш Heci екен? Эйбэт Kici гой деп ойлаган. Ал болыстын соткар баласы Кдлданмен сонау тойтебеге барып асык ойнаганы ше? Н агыз тайталас болып е д ьа у . К,ошеметш1л доста- ры коршаган байдын тэйтж улы канша караулык жасап, док керсеткешмен, Ертай дес бермей, кайта кайраттана Tycin, Кдлданнын 6ip дорба асыгын сыпы- рып утып алган-ды. Байбатша торсандап, жандайш ап- тары кызарактап, эбден кызык болган. — Сенщ утканьщ есеп емес, кулжанын сакасымен ойнадын!— дед1 акыры К,алдан. — К,улжан болса сен де ойна, кой деген к1м бар! Рас-ау, e3i сомадай болып: «Эй, кара табан, меш - I мен асык ойнауга калайсыц?»— деп, адамнын жынына тиедк онымен коймай, ойын устшде коргасын куйыл- ган саканыц 6ipiHeH сон 6ipiH ауыстырады, енд1 келш, жанындагылардыц айтагына ш е с т , карадай жауыгып турганы мынау. ¥ткан асыгыныц бэрш конетоз KHi3 калпагына салып алган Ертай вз! «К,ул- жа» деп атайтын кызыл сакасын 6ip колына кыса устап, ниет1 бузы к топтан сытылып кетпекпй болган. Онысын адгарып калган байшыкештердщ 6ipeyi м у- нын жолын кес-кестеп, анык жаулык танытты: — Таста асыктарды! — Неге тастаймын? Сен утып па едщ? — К,улжаны экел! — Аларсыц!... Осы арада Кдлдан араласпаганда кып-кызыл те- белес басталып-ак кетер едь — Э й , Ертай!— дед1 ол, li ойнакшып,— сенщ

aFa« Ерназар мерген емес пе, мундай кулжаньщ ani мыцын экеледь Мынаны сен маган ки. Екеум1з акыреттж дос болайык. Ертай кычырайып, ундеген жок. — Эйтпесе б1рдечеге айырбаста. Айтшы, не ка- лайсыч? Ертайда ун жок. — Ж арайды , андагы асыктыч 6api сеш м болсын... Ертай калпак, толы асыкты турган жерш е тедкере ' салды да, ж алм а-ж ан коршаудан сытылып шыгып, ецкке карай ушырта женелдь — Ж э , кумандар!— деген Кдлданныд даусын | ecTifli. Н еге ейтт1? К,айдан акылды бола калды бул | Калдан? С о л ойдыц ушыгына жете алмай койып еда. Teri, байбатша сонда экесшен айбынган болу керек. Сейткен байшыкештердщ тобына тагы Ty cin тур. ! 031 1здеп келдь Болыстьщ он eKi канат ордасына жиналган улкендердщ ортасына сыймай, «далага ба- рып бой жазып келейшип» деп шыгып кеткен. Содан «тойтебе, кайдасыч» деп тура осылай тартты. Бай ауылдьщ бейэдеп балалары кек шалгында кесш п, кайдагы-жайдагыны айтып, 6ecin жатыр екен, муны Kepin, жеткгп де калды: — Е й, мынау e 3i келд1 гой!.. — Устатпай кеткен туйгыным! — К,оншы келш колыма, бэс тн-ешн жолыча!!! — Сабаздыч турш карачдар! Ертай корыккан ж ок. HeciHe коркады? К,айта, басын тугжитып, отты кезбен туйше караган шына- шактай кара бала ездер1н1д мысын басайын дед1 ме, жымсиган калыптарында 6ipiHe 6ipi карап, кез кысыскан болып жатыр. К,алданныд Ы скак дейтш сарж алак немере iHici болушы ед1, енд1п сезд1 сол бастады: — М ы рза, бул мумк1н ойланган болар? К улжасын бергел1 келш турган шыгар? — Ондай ойы болса 03i айтсын, 6i3 карсы емесшз. — К,улжаны утсач аларсыд,— дед1 Ертай. — М эссаган, мынанын сезш кара! — 1зденш келген гой.

— Осыны тулен турткен, кудай 6ijiefli!.. — И э, аксарбас!.. К,анды басыд 6epi тарт!— деп, еюленген ауыл балалары ж алм а-ж ан ыдрайланып, ор- тага шедбер сызып, асыдтарын Tirin, ж алад кагып ж ур. Т и е сЫ асырын Ертай да TiKTi. — Ал ещд Tepemi юм болсы н?— дед1 балалардьщ 6ipi. — Tepem i Ж осылган болады,— деп Ы скак Кал- данга карап едд ол мардамсып басын изедк Ж осы л- раны — балалардьщ ед к ш к е н е а екен, колынан жетектеп апарып анадай ж ер деп сандык,таск,а шыгар- ранда кэдампдей кокиланып, малдасын курып жайга- сып алды. — Б э-эле, мынау хан болуга лайык екен. Енд1 y33ipiH болса, TinTi катып кетер едь.. Анау Крйш ы- байды касьща алсан кайтед1? — Э й , К,ойшыбай, кел 6epi! Сонау дед басында козы багып журген жалшы бала К,ойшыбай кызыл е п з ш едкш детш , балалардьщ ойынын кызыктагалы ж еткеш сол едь Байбатша шакырган сод не жаны калсын, еп зш ен домалай Tycin , буйдасын 6ip бутара ше сала, cypiHe-кабына жетть — Эй, сабалак, сен асык ойнап керш пе ед? — И э, мырза! — Ойынга терелш айтура калайсыд? — И э, мырза!.. — Онда Жосылранныд од т1зесшен орын ал. — Ehe-ee-e, м ырза!..— деп жайкиып кулген бол- ды. Ойынныц басталуы осылай болганымен, ep 6yi узакка бармады. Ойламаран окига болды. Алдымен, кара басып тары сол К,алдан утыла бастаган. Т у а бггкен комагайлыгы м а, дардылы ектемд1г! ме, эуел1 кш п-ж ары п, калыд ортадагы асык- тарды молынан кармап калмакшы болып fler6ipi ка- шады. Содан сод анаган 6ip, мынаган 6ip алактайды. Э л 1м ж еттЫ к ж асап , к езеказ атып, сакасын да ауыс- тыра береди Эйтеу1р, ойыныныд бер екеа жок. Эз1рге калыд асыкка кырридай ™ i n журген Ертай- 5—1228 65

дыц Кызыл Кулж асы мен Ж асан дейтш баланын коргасынды сэры сакасы. Ж асан acipece шенбер айна- ла ж урш табандап атуга шебер. Ал кембеден атып, сап бузуга келгенде кебшесе Ертай алдырмайды. Кы­ зыл К,¥лж а сакпандай сак етш дггтеген жерден тиедь 0 нд1рш епн созып, 6 ip уыс бет-аузы элем-тапырак болып отырган Койшыбай ондайда: — Э п, бэлем!— деп орнынан ушып кете жаздайды. Онысы байбатшаньщ шымбайына батып бара жатка- нында шаруасы жок. Ш атак осыдан шыкты. К алДанньЩ кабагы тунерш \\ кеткенш керген Ы скак келеш 6ip «эп, бэлемнщ» тусында Койшыбайга акырып калды: — Э й , жарта конган жапалак, барсацшы ана ма- льща!— дедй Соган т е се Койшыбайдыц да: — Ьйбай, кызыл егоз!..— деп ышкынган даусы ; естшдь Bapi жалт караскан. Тойтебенщ жатаган беткейш ала ыргалып, сарымасактанган eriHfli — Солтанайдьщ егш ш — емш -еркш кенпп кызыл е п з ж ур. У си н д е п шокпыты ж албавдап, ж ан ушыра зырылдап Койшы- бай барады. — Куртты-ау мынау! Такияда тамтыгымызды калдырмайтын болды-ау!.. Калданныц осыны айтуы муц екен, бала бйкен тырагайлап ж упрш Койшыбайдьщ сонынан салды. Кызыл е п зге ол да жетт1, уйме-жуйме болып булар да барды. Кайсысы епздо урып, кайсысы Койшы- байды сабап ж ургеш белгклз, эйтеу1р умар-жумар. — А л , еле калшы!.. 0м1рем к ап!..— деген дауыска Ертай селт етш артына караса, сандыктаска шыгьт алы п, ал п суретке айдаладан айызы канып, Ti3eciH шапаттап турган К алдан екен. Айдак-сайдак TiciH ак- сита куледь Кос танауынан жылт-жылт етш сорасы да nepiHin калады. Ж ур т оны «Калданньщ акбоз ат, кекбоз аты» дейтшш Ертай есттен . Рас екен... Элден соц кызыл епзге шаншыла MiHin Ыскак келдк EKi e 3yi eKi кулагында. Сонынан шубырган ереуш топтьщ ортасында е к с т н баса алмай, колга тускен балапан торгайдай болып К,ойшыбай келедь 66

— Хан нем, уры устадым!— деп шанк етт1 Ы скак. Сол кезде ж урт арасына кеч тараган тары 6ip ойын- ныч paciMi ед1 бул. Кдлдан ойын шартын б1рден ■ кабылдап, такта отырган ханга ел1ктеген сыцаймен сандыктастыц устше нырарлана конды. С о л колы б утрш де, кабагы катулы. — Е , ненд! урлапты? — Таксыр, айтпаныз... Ж айкалып турран eriHiMe TycTi. К,ара казан, сэры баланын Heci6eciH текть Ал- ранымен коймай, карасан келг1р сасы к малына таптат- каны ©TTi рой, ойбай!.. М ш е ещ ц, мынау отыр. Не жаза буйырасыз, алдияр? «Хан» мадтазданып, мойнын он жарына 6ip, сол жагына 6ip бурды. « У эз1рлер!мен кенескеш» болу керек. — Етегш Typin койып, кыр'ык таяк дуре согыцдар. Мал-мулю хан ордасына етсш ... Ертай эуел1 муныц бэрш ойынга балады. 0 зге - лермен 6ipre кулш , кызыктап турран. У ш -тер т «жен- дет» К,ойшыбайра тарпа бас салганда, ацпм енщ шынга айналып бара жатканын керш , жаны ышкынып кет- Ti. Араша туспекин болып тура умтылып едк — Устандар ананы!— дед) Кдлдан. К,анша жагаласканмен кепшйнк коя ма, exi колы- на екеу-екеуден жармасы п, 6ipeyi желкелей HTepin, дедектеткен к у т «ханнын» алдына эк елт шеке- леттк — И э , MyconipiM, датьщ бар ма? Ертай ойыннын эл1 аякталмаганын енд1 тусшд1 жэне кур кушке салганмен, К,ойшыбайды арашалай ' ал мае ына кез1 жетть — Бар даты м... Датым бар, таксыр! — Айт, датьщ болса. — Мына 6ipey жалшым едь.. Мал да Memxi, жан да мешкь Дуреге жыкпаныз бул сорлыны... — CeHixi болса, айыбын 03in телейсщ. — Телей ш . К,алараньщыз болсын, таксыр. Э ц п м е осыган жеткенде Кдлдан e3iHin «хан» еке- н1н умытып хетт: — К,ойшы-ей? К,алаганымды 6epeciH б е ?— дедь 5* 67

К,апел1мде бойын устай алмай, сандыктастан кулап кете жаздады. — Берем. — Уэде ме? — Уэде. — Онда К.улжавды бер! Дэл осылай болар деп Ертай ойлаган жок-ты. BipaK амал не, уэденщ аты — уэде. Оныд устше, кара суыкта калтыраган жалгыз жапырактай болып К,ойшыбай сорлыньщ турысы анау. Элгш де тана му- ныц куанышына 6ipre куанып, куат берген К,ой- шыбайы. 0 ткен кыста агасы атып экелген таудай кулжаньщ сакасы едь Эбден акседке гып тазалап, кынага бояган да е з 1 болатын. Содан 6epri айрылмас cepiri. К,айтед1 енда, кимаганмен амал ж ок ... АЦЫЗ АРНАСЫ Ай суттей жарык- Ж еркепенщ сыкситая терезеа- нен тускен сэуленщ ез1 уй ш ш щ коцыркай т1рлпчн эйплейдь Он жакта устш е 6ipfli-eKUii курым кврпе мен жастык тасталган эбд!ре карауытады, оган такау жер- де, сэл бинстеу eTin салынган тесекте ж асесш р1м бала жатыр. Терге шолтиган шымылдык курылыпты, оныд 6ip шетшен тем1р кереуеттщ аягы кершедд сол ж ак кабыргага туе кшз тартылган; одан есжке таман, жатаган устел уетшен epHeyi к етж ecKi Ky6i мен 6yftipi жапырайган сары самаурын, аздаган шыны- шайнек орын алган. Сам ал ж елш еш деп уйдщ eciriH ашынкырап койган. Окта-текте ж у п р ш етет1н майда желмен тербелген сонау беткейдеп тал-теректщ шуылы ма, терец сай тубш деп тентек езеннщ курил ме, элдекандай сарын жетед1 кулакка. Эредж оны бузып-жарып эупшдектщ даусы елец етюзедь — А т fly6ipi еетше м е?!— дед1 бала басын жас- тыктач жулып алып. Бул Ертай едь Кепке дешн

сурагына ж ауап болган ж о к . Т ек сэлден сон гана шымылдык ш ж е н : — Кдйдагы... Куткенде солай кершед1 гой,— деген жумсак ун естшдь Ертайдыц ж ецгесш щ — мшез1 де, ce3i де ж1бектей Айбаршаныц даусы. — Таймастьщ да уш шыкпай кдлыпты. — Таймас агаца урмейд1 гой, к уш м ... Екеуш щ ойы 6ip жерде, екеушщ де куткеш 6ip адам. Солтанайдыц асыгыс тапсырмасымен Ерназар сапарга аттангалы аптадан асты, эл1 хабар ж о к . Ага- сыньщ катерл] жолда жургенш Ертай сезедц сондык- тан ол туралы ойласа KeHcipiri ашып, кезш е жас тыгылады. С о л куннщ окигалары ап-айкын болып коз алдына тура калады. 8 cipece — болыстыц ушнен шык- канда кабагынан кар жаугандай болган агасы ... — Женеше десе... — А у, кушм?.. — Агам болыстыц т ш н неге ала беред1 осы? Айбарша ауыр KypciHfli. Б1разга дейш ун каткан жок. •— Мы рза-aFa киын Kici гой, тетелес. KiM бш сш , ацгал сорлыны алдап жыккан жер1 бар м а? К,айдам... «Батырым», «кокжалым» дегенст ж у р т -ак дщкесш куртады емес пе. С ол уш ш Эилмтай досы да ренж ш , ат i3iH салмай к е т а ... Эйтеу1р, аман болса екен. Былтыргы 6ip барымтаныц да лацы бггпей койды гой, 6ipece олар шауып, 6ipece булар ш ауып... Айбаршадай емес, барымта десе, Ертайдыц кцялы кикулаган кызу майданды, журек жуткан батырлар- дыц шайкасын, болат туягымен ж ер тесш дуб1рлеткен ' кек алалы коп жылкыны елестетедк Ш абдар атын ойнактатып, жай огындай жаркылдаган агасы келед1 коз алдына. Соцгы кундер1 онымен т1зе косып Эипм- тай палуан журетш болып алган. Содан соц тагы 6ip аяулы бейне — ана бейн еа турады. « ...С о й т т , Д ом а- лак енем1з, атыцнан айналайын, кандаспакшы болып турган eKi елд1 татуластырып, барымта-сырымтаныц баршасына тыйым салган екен Foft»,— деп уя ц, ж1бек- тей ушмен Айбарша ацыз айтып отыргандай болады. — Ж ецеше, эцпме айтыцызшы.

Айбарша тесегшен турып келш Ертайдыц касына отырды. Тженектей болган кдйратты шашынан сипай Tycin: — Кайсысын айтайын, куш м?— дедь — «Ж ары кты к, Д ом ал актай енем1з...»— деп Ертай Айбаршаньщ вз ыргагына салып ед1, ол кулш ж 1бердк — Тентексщ -ау, тетелес. Ойнауга бола ма екен? Ол ккьлер эулие болган гой. — Койьщызшы, кайдагы эулие. — Ойбай-ау, эулие демегенде... ©Mipi жуген- курык тимеген, токсан ею кулынды сары айгыр омы- рауын иккеп тура кала ма, касиет1 болмаса. — Ж арайды , женеш е, басынан бастанызшы... — Е -е-ей , тетелес-ай, ол да кайб1р ж етккен уакыт [ дейсщ , белдеуден ат кетпеген жаугерннлпс заман болса | керек кой. Осындай жаздьщ куш екен дейдь Атыц- нан айналайын, Бэйд1бек бабамыз ауыл-аймак, уй- жайын жайлауга кеплргенде еюкабат болып, айы-куш ' толып отырган Д омалак енем ойда, кыстауда калып | койыпты. «Ж ур» десе бармапты. «Кунге кушп, кул- I кокыстьщ ортасында кешрсш отырасын ба?»— десе, квнбептк Уш -терт уй кызм етш к1 бар, азын-аулак мал-жайын ермек етш кала берген. Квшкен ел жайлауга жеттк Кесегенщ квк жоны дейтш шурайлы ж ер екен дейд1 жарыктык. Тугш тартса, майы шыккан шуйпнге бауыр басып, мал да, жан да жыргап калды. «Ж а у ж о к деме — ж ар астында» деген гой. К,ы- зыкка кенелш бейкам жаткан ауылга 6ip-aK тунде ж ау т и т , жайлау толы кыл куйрыкты тенкерш айда- ган да кеткен...— О сы арада Ертай 6ip жымиды.- Бул ауылдыц келшдер! «жылкы» деген сезд1 «кылкуйрык», «К,амбар ата» деп немесе жалпылай «мал» атауымен атап взгерте 6epeTiHiH бьпедк Оган себеп: Ерназар мен Ертайдьщ улкен экес1 Алатаудьщ кунгеш мен терк- кешне — кыргыз бен казакка б 1рдей б елгш api батыр, api саяткер Жылкыбек палуан болган. Сондыктан, 70

кайын ата ешмш ауызга алмау уш ж , Айбарш а да «жылкы» c03iH оп-одай ауыстырып немесе аттап етш журе береди ...Ш апдан — кыррыздыд Аккошкар дейтж батыры екен дейдй Барымтаны бай алдырады да, ладын ке- дейге калдырады гой кашан да. Бабамыздыд малый айырып алмак болып тепевдей берген уш -терт жалшы сойылга жы рылып, зар кагып олар калыпты. Барымташылар курык устж е курык сш теп, К,ам- бар атаны сол айдаганнан айдап, кун аркан бойы кетершгенше дамыл бермед1 дейдй Акыры такымы талып, тамагы кадсыган Аккошкар батыр ат басын тежеп, алды-артын шолып 6ip KepinTi де: — Енд1 байыркалата айдаддар. Сон ау жаркыраган кел болар, кел сагалаган ел болар, дамылдап, сусын ш е л к ,— дептй Ауылдыд ycTiH калыд туяк басы п, шуркырап келге тускенде Д омалак едем1з, жарыктык, мэн-жайды 6ip- ден ута койган рой. BipaK жасынан судрыла Kici екед, салган жердей аттанга айгай коспай, сабыр сактады дейдй Адкасы Keyin тутеп келе жаткан Аккошкар дуб1рлетт, алты канат ак боз уйд1 eKi айналды, ж упре шыккан енш м болмады. — A y, Tipi ж ан бар ма бул уйде?! Хабар лас!— дедй — Б у кайсысыд, тапайдыд тал тусж де тебеме ат ойнатып журген?— деп Д ом ал ак енем шыкты. Ш а - дытып турран ж т т т е р д щ ж у зж е кыдырта кез тастап, eHfliri с е з ж Аккошкарга туралап айтты:— К,ыргыз- дан ек1 иыгын ж улып жеп Аккошкар деген ер шыкты деп едд мыктаса сол боларсыд. Батыр да мен сыкылды анадан туган, атыднан туе аптыкпай! — К,урмалдыгыд болайыд, ене-жан, айып мен- де!— дед1 саскалактаган батыр. ЖЫ ттер тусе-тусе калды. Домалак дереу кымыз экелдарш, ас камдатты. Буйырган дэМнен татып, эбден шелж баскан барымташылар жолга шыгар алдында: — Ене-ж ан!— депт1 Аккошкар батыр 6ip т1зерлей отыра калып.— К,ыргыз-казак агайынды ел е д ж , арата в з в з ш ж у р т , егер кылды. Жакынымды жауы д дедй кайтейж. Батыры барымташы болган ку заманра мен 71

не деш н, ене-ж ан? Бшместжпен алдыдда айыпты болдым, кеше гер. Бейш-берекеде жэне ризамын. Енд! ат-шапан айыбым болсын, мына малдан таддап ж у р ш 6ip айгырдыд уш рш алып кал. — Ниетще тойдым, батыр,— дед1 Д ом алак.— 9pi еткен, 6epi еткеннен сауга сурагалы отырган жан емесгпн. 0 з дэулет1м ез1ме жетедь BipaK тшегнуц кайтарсам, сенщ де сагыд сынар. Ж ада куйрык-жалы сузшген сэры айгырга кез1м Tycin едд калауым сол болсын. Аккошкар жптгтерше иек какты. Жаладдаган ба- рымташылар лып етш шыгып кетт1 де, сут nicipiM уакыттан сод кайта келш: — Батыр, сэры айгыр шу асау екен, устататын ем ес,— дедь — в з!м -а к устайын, ауре болмаддар,— депт1 Д о ­ м алак. Ад-тад болган жйпттер артынан ере келсе, OMipi жуген-куры к тимеген, желден баска мшбеген, токсан ек1 кулынды сэры айгыр Домалак енемдщ омырауыд и1скеп тура калыпты гой жануар. Кыр- гыздар кайран калды дейдь «Мына ккпнщ сикыры бар м а?»— деп б1ршен 6ipi сурады дейдь — Сикы ры-ак сол, айгырга такай берш: «К,ур-кур, жануар, кутыд менде, жануар» дегешн естщ м. Бас- касын 6ip кудайым б ш сш ,— д е г т малда журген ж ш т- тердщ 6ipeyi. Соны мен, не керек, бул e 3i тепн адам болмады деген сешммен барымташылар аттанып кете- ДЬ Туе ауа кугыншылар да жетш ть Бэйд1бектщ' батыр улдары бастаган, сайдыд тасындай кшец ipi жЫттер екен. K im i шешелерше сэлем 6epin, сусын imyre гана fler6ipi ж етш , енд1 аттанбакшы болганда Домалак енем улдарына басу айтты дейдк — Сендер барарсыддар-ау, кыргынды да салар- сыддар-ау. BipaK кайтуларыд калай болар екен? А к ­ кошкар батыр да арыны басылмаган албырт кершдь Ер тек ш ее, ел булшедь соны бшешддер ме? Кара ор- ман малым K erri екен деме — казыгы колда. Буйырса, ертедге дейш кездерще 6ip KopiHep. Аладдамай жата бер1ддер,— дедь.. 72

Keft6ip айтушылар Бэщнбек бабамнын балалары сол жолы Домалактьщ акылына кенбей, Аккошкар батырдыц найзасына ш ккен екен деп келедь Менщ ecTyiM белек едь Шынында, Домалактай енем1з т ш н алмайтын Kici м е?.. Тун ортасы болганда e3i барып «курайт» салган гой, сейтсе сэры айгыр тау-тасты жангыртып аркы- рады дейд1 жануар. Содан тан шолпаны туганда калын мал кайыру бермей, шуркырап кайта келшть Домалак енем: «Малынныч казыгы колда» дегенде сол сэры айгырды айтса керек. Ы рыстыц да туп казыгы, кет- пейтш KHeci болады дейд1 гой. С о л рас ш ыгар... — Менщ К,улжам сиякты ма? Айбаршаньщ ж узш кермесе де, онын жымиганын сезд1 Ертай. Ж аркырап кун шыккандай гып, эдем1 жымиятыны бар-ау 6ip. — К,улжа мен сэры айгыр тен бе екен, тетелес? — М ейл!... Сары айгыр — малдьщ киесл болса, К,улжа — асыктьщ киесь Эттен, бекер берд!м есер К,алданга! — Тек кущм, ейдеме. Bip байгусты дуреден алып калдым демеп пе ед1ч? С о л бекер бола ма екен? — Агам да сейтер ме ед1? — Эрине. — Эипмтай aFa ше? — Ол да. — Аккошкар батыр ше? — Ж аксы азаматтьщ 6epi де сейтеда, кушм. Ж е- ме-жемге келгенде азаматтыгын танытады. в з щ бше- cin гой жанагы эщчмеден... Барымташылар кашкан малдьщ сонына туспекчй болганда Аккошкар батыр акырыпты демейтш бе едк — К,айтындар, туге, ецшец ж е т е а з!— деп.— К е - meri эйелдщ эулие екенш ездерщ керген жоксындар ма? М1не, тагы шукыды кез1м1зге. Осы акымак бол­ таным да жетер. Ещй мен жагасы бос, жай жаткан казактан барымта алмаспын,— деген екен кайран сабаз. Булшгел1 турган ек1 елд! сейтш 6iTicTipreH гой Д омалак енем1з... 73

Бурын e 3i талай ест1ген аныздыц эсершен арыла алмай жаткан Ертай элден уакытта Айбаршаньщ 6i- легшен устай алып, денпге сыбырлады: — Ж ецеш е десе, Домалак, эж ем бйздщ Кекбер1- нщ iciH керсе не дер ед1?! — К,ой, ойбай, тетелес, кушрлнс айтпа, кушм! Негыласыц улкендердщ сезш е араласып... «YUI К.ИМАС» Дегенмен К,улжаныц екшйш Ертайдыц кекешнен . кетпей-ак койган. Ал соцры кундер1 оран тары 6ip уайым жамалды. i Арасы аман-есен оралганына да 6ipep кун болып едь Сонымен кабаттаса: «Солтанай кыргыздан жылкы алдырыпты. Барымтаньщ Ty6i карымта болып, ел булшбесе Hri едЬ> деген кауесет бурк етть Ерна- зардын кабагы ашылмайды. Айбарша да курсше бере- дь У й ншнщ курен кабак жагдайы Ертайга калай батпасын. Ол acipece агасын аяйды. Оныц басына булт у ш р ш п келе жатканын сезетшдей. Б1рде тун ш ш д е Айбаршаньщ: «Сорлы-ау, дау козгалар кун болса, мырза-ага сеш ж ы рып беруден тайынады рой деймйсщ?»— деп кыстыга жыларанын ecTin калды... Осындай кундердщ б1ршде болыс аулына булардын тары да жолы тусть Онын ce6e6i былай. Т у л м мшез Солтанай Ерназардын ренжш жургенш бтген-ау ша- масы: «Эл о б1здщ жаукашырар кайда кершбей кетт1? Артынан ерген жалгыз бауыры кэд1мгщей азамат болып калранга уксайды, соран ар наган бэарем бар ед1, келш Kepin кетсш-дагы»,— деп сэлем айтыпты. К,уын кердщ бе, Ерназарды алдаудьщ амалын калай табады! С е й т ш , булар бай аулына тары келдь Bacipe кулын м!нем деп жолай Ертайдыц к е ц ш алып ушып efli, ал ак орданыц касында Солтанайды каумалай турган шурай топтыц алдына жылкышылар суйрттей кулыны бар каска биеш келденец тартканда, журеп 74

жарылып кете жаздады. Агасына караса, муртыньщ кдяры жыбырлап, жузш е жылу дари калган екен. — Мынау езщ бшетш Токпак жалдыц ушршен едк мерген. Кеше сен сапарда жургенде кулындады. Ырым гып, мынау ш щ е байлап ед1м. Ен есш арда ем1п, кунан шыксын. Сод ан сон келш алып кетер. Тургандар кошеметш жаудырып жатыр: — Е , бэрекелдк мырза, жаксылыгьщ алдьщнан шыксын! — Апыр-ай, сурет екен! — Атымтай жомарт демей ю м дейСщ енд1 болыс- екемдь.. Эттен. тек: «Б!здщ мырза Ерназарды есекдэме Fbin, аягын калай матайды!»— деп ешюм айта алмады. Солтанай мактау сездщ 6ipme де селт еткен ж ок, уйге карай аяндай 6epin: — Дамге ю релш, жаксы лар,— деп сыпайы гана ыкылас 6uiflipfli. Кдлдан да есердщ ecepi гой, дастаркан басында Ертайдын берекесш алып болды. Эуел1 ет келш , бас- тьщ 6ip кулагы Ертайга тигенде ш тарлы к ж асап елш кете жаздады. — Аламайымен алуын карашы бэлекеттщ!— де- генш болыстьщ кулагы шалып калган болу керек, сонау тер жактан улына шакшия 6ip карады. в зге 6ipey болса Kipepre тесж таппай бугежектеп-ак калар едк 6ipaK оган айылын жиятын Кдлдан жок: — Э й , кара табан, 6acipenfli айырбастайсьщ ба? Bip дорба асык берешн... К,улжамды береш н...— деп такымдай тусть TinTi, К,улжаны басы бутш иемде- Hin алган сьщайы бар. Сакасыньщ аты аталганда Ертай да алакызып кеттк — Ж ур, одан да асык ойнайык!— дедь Осы жолы калай да К,улжасын кайтарып алмакшы болып асык- тарын койнына тыга келген. — Ж урсен жур!... «Ауыл MTiHiH куйрыгы кайкы» дейтш макал бар. 75

Ештенеден ыкпайды, анау-мынауга есе бере коймай- ды деген магынада. С о л сиякты, К,алданнын екшене ыскыруымен жинала калган Ы скак, Жосылган, Ж а- сан, Досандар 6ipiH-6ipi колдап, колпаштай журш Ертайдыц азгана асыгын лезде утып алды. Ертай, 6ip жагы , суйжт1 Кулжасыны н К,алдан колында кор болганын керш -ак кусаланып 6iTTi. Утылмай кайтсш... Булардын утканымен коймай, келемежге айнал- дырганы корлык болды. Оны бастап берген — Ы скак. — MyMKiH, enfli 6acipe кулынынды баске rirep- с щ ? — деп едк К,алдан жанып тустк — Э й , айтып ед1м гой саган, айырбаста кулы- нынды! — Ж ылкы н аз боп ж ур ме efli? — Омай-ай, мынаны карандар-ей, кулынга ие бола калыпты! Тук тусшбейтш сорлы кедей, аларсьщ атан- ньщ как ш екесш . Кулык кой ол, кулык!.. Соны да бьлмейсщ бе? Ертайдын тула бойы ду ете тусп . Табаныныц асты тенкер1шп бара жаткандай. «Арда емш , кунан шыксын» деушде мэн бар екен-ау болыстыц. Басе... Б а с е ... Тагы да агасын аяп кетть «Ангал сорлыны алдап жы ккан жер1 бар м а ... М ы рза-ага киын Kici гой...» Аялы кезшщ мойылдай жанарын ызалап шыккан ж а с юреукеледк BipaK кайсар бала мына аулекi неме- лерге осалдык KepceTKici келмед1, сол турган калпы, KipniK какпастан, кез жасын кургатып алды. Оган дешн аналардыц: «Кел, ендеше «Уш кимас» ой- найык!» деп желжкенше де жауап катпастан саза- рып турды да койды. Утылган адам, суга кеткеннщ тал кармаганы сияк­ ты, кершген нэрсеге умгг арткыш болады гой. Ертай­ дын Ka3ipri жагдайы тура сол . Bip жагынан, бейшл вскен бай балалары «У ш кимастьщ» енш айналдырып алганын бшетш: олар вздершен Kimuiey балаларды келемеж кыла бастайтын. Ж урт кыран-топан кулыге б атса, оларга керегшщ ез1 сол-ак- Сондыктан ой- нам ай-ак кояр едк 6ipaK утып шыксам, 6ip кимасына К улж ам ды кайтарып алар ед1м-ау деген умгг тагат 76

таптырар емес. Оныц устше, мына байшыкештерде елердей eiui кетш барады. — Ойнасак, ойнайык. Б1рак мен немд1 салам ?— Ертай анкаусыган болды. — Ненд! калайтмнымызды кеШч 03iMi3 айтамыз- дагы. K,a3ip айтсак, кырсыгып ойнамай коясьщ. — Ж э, кеттж, ендеше! «Эр кимасына — уш асыктан»,— деп Ж асан Ер- тайга тогыз асык, бердк Д ем ек, Ж асанмен ойнайтын болганы ма? — Ж о к, мен К,алданмен ойнаймын. — К е п свзд1 кой, каратабан. Эуел1 менщ од колыммен ойнайсьщ,— деп К,алдан Ж асанны ц кары- нан устады ,— содан сон сол колыммен ойнайсын,— деп, Ы скактьщ аркасынан какты.— Осы екеуш жен- сен, мына деденмен шыгасьщ! Сол куш жолы болмай-ак койганын Ертай К,улжа- дан айрылганынан корди BipaK мэселе онда емес едй Bip куннщ ншнре басына каншама ауыртпалык тус- Ti — соныц бэрше шыдау онай ма? Эйтеу1р, утылды. Тагы утылд .1 Ж асаннан. Енд1 акка мойын усынып, мыналарга уш кимасын бе­ реди К,орлыгына конёдь Эйтпесе ойын шарты бойын- ш а, Ертай булардьщ кулак кест1 кулы есебшде калуы керек. Ен киыны сол. Bapi жагалай отырып, Ертайды ортага шыгарды. — А л , кэне, 6ipiHiui кимасына несш аласы н?— деп, Ы скак Ж асанга карап едк К,алдан копац-копач етш ушып кете жаздады: — М ен!.. Мен айтайыншы!.. — Айтсын. Мырза айтсын. Мен жолымды бер- fliM,— дед1 Ж асан . — И э , мырза, 6ipiHiui кимасына несш аласы н?— Ы ск ак жылмиып, енд1 К,алданга карады. — H eci ед1 эл п ... И т ш , Таймасын алам! — Оны кэйтесщ? — Кунд1з салпактап соцымда журеда, тунде корамды кузетеди 77

— Берсен ipidTinfli iuiefli, бермесен тышкан аулай- ды!— деп такылдады Жосылган. Ертай жарыла жаздады. — Ж е-е-н ... Ал екшнп кимасына? — Айдай сулу Айбаршаны! Ертайда ун ж о к . К,ос жудырыгын тас-емен туйш алып, тктенген куш сазарып каткан да калган. — YiiiiHiuire. — Агасын. Ерназарды!— дед1 К,алдан аптыгып. Баганадан 6epi куткеш осы екешн де бивдрш алды. — Ж е -е н . А л оны кайтесщ? — К,айтунп ед1м... Токымы кеппес уры емес пе Ерназар деген. К,ыргыздан барымта алдырам.— Т у й сш п з Кдлдан осы co 3i аркылы экесш щ купиясын ашып койганын да сезетш ем ес.— Одан калса, актылы кой, алалы жылкымды бактырам. К,ос танаудьщ сорасы да ез1мен 6ipre езеуреп, барып-келш тур екен. — Анау ак боз ат, кек боз атыцды мынаган бакты р,— дед1 Ертай Ы скакты сштеп. — 0 й, сипмтж! Арты кып-кызыл тебелес болды. Тущы етше ащы таяк ти1п, зэрл1 сез суйегшен етш , катты корланып кайтты Ертай. B ip a K агасына шагынган жок. Болган жайдын бэрш жасырып калды. КЕК Соны ц артынша-ак тау баурайын мекендеген Т е ­ р ек а аулына Энпмтай палуан келдь Ерназардын ж ам ан тамы бутш 6ip ауылдьщ тойханасына айналды. Аргы -берп шеж!реден кеп-кеп эцпме айтылды, 6ip шамада эн шыркалып та калды. Эуел1 екеу-екеу ка- ж аскан айтыс р эа м ш щ сокынан Энпмтайга кезек ти- ген едь Балуанньщ OHepi тосын болды. «Куланаян Кулм амбет акыннын C03i екен», «Шапырашты Ж ам - был акын айтыпты» деп койып, едкей 6ip уытты, тас- 78

кын жырларды теккенде, ерекше аркаланып Kerri. C e 3i де, уш Де белек. Бурын ауыл арасынын «эриайдайы» мен «бойым талдайынан» баска елец еспм еген Ертайга бул ерекше эсер erri. ¥шы-киыры ж ок казак даласын кернеп келе жаткан ж ана заманныц ж аца ce3i екенш ол, эрине, бшген жок. BipaK тосын сарынды сез1мтал ж урепмен, жан-тэшмен ацгарды. Сондай 6ip ce3iM толкынысында агасына карап еда, басын томен салып ж 1берген куш , шыкшыты булкшдеп, yHci3 отыр екен. Оныц да жай-кушн уккандай. Эдпмтайдын эш удеп барады. Енд1 «Пэленш е ай- тыпты» дегенш койып, ез сарынына тускен сыцайы бар. Мынау жабыркау елдщ жайын, замананыц анга- рын айтты. Байда бейш, патшада MempiM ж о к . К,айран- Fa шыккан балыктай сансырады кайран ел — ж ол керсетер ер бар ма?.. Bip эцпменщ орайында Айбаршадан ест^ен сез1 Ертайдыц eciHe сап ете тустк осындай бас коскан жиында Эппмтай айтыпты дейдк «Маган салсандар, Кекбер1ц — кекпарым болар едЙ»— деп. Анау-мынау емес, Ерназардын 63i ыгып ж уретш , орыс-казактыц Teric журегш шайлыктырган каЬарлы болысты кекпар гурлы керсе, бул Эннмтай м м болтаны сонда?! Ертецшде Ерназар мен Элпмтай уй сыртында I отырып б1рталай эцпмелестк Муртынын 6ip шалгысын тютелеп, тунере калган агасын кергенде Ертай бул | эцпменщ жайдан-жай емесш укты. Сез1мтал бала ж у- j peri 6ip дауылды сезгендей. I К,айыр-кош айтысып жургел1 турган досын атка мшпзбекип болып колтыгынан демей берген Ерна- зарга Эннмтай ж арк етш 6ip карады да: — Батыр-eKeci, сен эуре болмай-ак кой, мынау К,органтебеге дешй Ертайжан шыгарып салсын,— дедь Ертай мундай куанбас. Шабдар аттыч шоктыгына калай кон Faнын ез! де бишейдк Ендк м ш е, коцыр- кай ж\\з\\ алабуртып, кез1 жайнац кагып, Эннмтай агасыньщ катарында келедь 79

Ш ш денщ деген шагы. Тангы ауамен ж ана желшн- ген дала кулпырып, кездщ жауын алады. К,агу жел бар. С он ау алыста, кез ушында, телегей-тежз сагым кешедь Одан 6epipeK карауытып, алакандагыдай бо- лып, «станса» атанган Талгар жатыр. Ж ацада гана балапан ушырган кальщ торгам ж ол бойындагы бу- талардьщ басынан пар-пар кетершедь Осы квр1нктерге к е ц ш ауган Эппмтай Ертайды умытып кеткендей екен. — А га, 6ip нэрсе сурайын б а ?— дегенде окыс жалт карады. — Б !зд1ч болыс туралы айтканьщыз рас па, ага? «Кекпарым» деп? Эппмтай ракаттана жымиды. K e 3i кекшшдеу екен. Онысы кызыл шырайлы ж у зж нурландыра Tycin, эдем! жарасады. Миыгына кулю ушрген калпы сэл ун а з келе жатты да: — С ен щ агада байланысты айтылган гой ол,— дедь — К,алайша, ага? — Bip бас косуда Ерназар жайында сез туа калды емес пе. Сонда айтканым foh: «Жжггтщ 6api Ерназар- дай болса, К вкбер1д менщ кекпарым болар едЬ>,— деп. Ж ур т соны таратып экётш , болыстьщ кулагына да ти- п зс е керек... Кем ейж де тагы 6ip сез калгандай болган сон, Ертай соны кутш едк Эппмтай 6ipaK ундемедь Сол eKi арада булар Коргантебеге де келш-ак калган екен: — У стш е шыгайыкшы,— дед1 палуан. Ек1 атты етекке тастап, К,органтебенщ жалпак ж о- нына шыгып отырганда булар, TinTi, айдынданып кет­ кендей болды. — К,айран, К,органтебе!.. Аруакты батырлар ме- кеш!— Bip тал uienTi тктелей отырып, Эппмтай толки сейледь— Сендердщ Ж ылкыбек аталарын айтулы батыр болган гой, Ертай. Жонгарлармен болган 6ip шайкаста кол бастап, осы К,органтебеш 6ipinaMa бекь Hic кылган деседь Асылдын сыныгы, шуганын киыгы емес пе, Ерназар аган да epiM-ак. Тек, кайтешн, кез-

Ыз ер. Алды-артын анламайтыны бар. Солтанай сум сонысын жаксы бшедь Кейде алкымынан алып, кей- б1рде узын аркан, кен тусаумен устайтыны сол. «Ба- тырым» деп, тырнагын батыра журедь К,анды какпан : Солтанай!..— KeKiperi каре айрыла куреш дь— М е т i де алдап туарм екп п болды той бул кэззап. Булт eTin уысынан шыгып кетш ед1м , ата жауы мен бол- дым. Эйтеу1р, алыса алмай, берюе алмай келем1з. Кез1 келмей, кепм кетш ж у р , Ертайжан!.. Осыны айтканда даусындагы каткыл унге селт етш , Ертай палуанньщ бетше карап едк кезшщ жасылы тайып, куцпрт тартып барады екен. — Акыльщ бар бала керш есщ , Ертай,— дед1 элден сон сэл сынык унмен.— Тубш д е есщ де болсыншы, аган екеум13 басты тауга да урармыз, таска да урар- мыз эль Мына ку заманнын беталысы соган экеп TipereH сыцайы бар. Ер-азамат енд1 атка конатын шыгар. BipaK сол жолда арманда кетер кун болса, элп кек саган аманат болсыншы, бауырым. Тек соны умытпашы!.. — ¥мытпайын, ага! Екеу1 дурк кетершдь Энпмтай палуан атына сергек конып сонау коз ушына кеткенше К,органтебе басын- дагы каршадай бала тапжы лмай, оньщ артынан кара- ды да турды. К е з алдына атасы келдь Кекбер1 болыс Солтанай, оньщ сотанак баласы К,алдан елестеп e rri. К,улжасы eciHe TycTi. «Ойбай, кызыл е п з !..» — деп ж ан ушырып, К,ойшыбай ж у п р ш бара жаткандай. — ¥мытпаймын!— дед! тагы да. Мьщ тогыз ж уз он алтыншы жылры дурбелецнщ тусы ед1 бул. Шьлденщ деген шагы болатын...

Ж АЙЛАУДАРЫ ЖАЗ ЖОЛ Ала жштей шубалган жолмен корапты машина келедь в р ш е л е н т , врге умтылады. Белестен сон белес, бураланнан сон буралан артта калып жатыр. Токты opici — жататан донес, жасыл бел калды. K o6iriH кокке шашкан асау взен калды. Кабинада екеу едь Epeceri — каршыгадай кун- 1 thf3h кагшез адам, аудандык мэдениет бел1м ш щ авто- 1 клуб MeHrepymici Бор1бай. К,асындагысы — онын кен-1 же улы Бекен, кулагы калкиган, калакбас сэры бала. | Биыл тертшил класты 6ixipin, жайлаудагы нагашысы- j на келе жаткан 6eTi. Аузы анкиып, емш е тусш , жол кызыгын баккднына ею сагаттан аскан. 8 л1 жалыгар ем ес. Коптен ж ол шыкпаган бала Fa 6api тансык, ! эредж андагайлап келш тура кдлгандай болатын кере- I ге тастардан да, калын ну, кду жыныстыц муллген тыныштыгынан да, бутадан-бутага, гулден-гулге ко- нып, эудем жерге дешн шыгарып салатын сэры шым- шык,тын ыкыласынан да элдеб!р сыр туйш , ой ангара- тындай. Мына жолдьщ да не кермегеш бар дейсщ. Бел1 талып, кирелендеген жауыр аттай, буралан-бурысы- ныч KonTiri содан болар. Дагдылы кикар мшез1мен булардын алдына 6ipece шойкдра шомбал тасын, 6ipe- се Keflipi мен будырын тосеп, кия бастыргысы кел- мейтЫ де сол. М ашина оршелене орге тартгы. Bip белестен OTin ед1, алда — тагы 6ip белес. Ж о л табанын капысыз баккан KOKeci ебедейшз калбактаган машинаны 03i суйреп келе жаткандай. Е ю ушы салынкы келген шалры мурты жы бы р-жыбыр e rri. Бекенге бул да кызык. Ж ол мен адамнын арбасуына карап, екеуЫн т ш н уккандай болады. Осындай кызыкка кенелткен кекесше дэн риза. «Биыл окуынды жаксы аяктасан, каникул кезшде ж айлауда М уратбек нагашынмен 6ip- ге боласы н»,— деупп едь свзш де турды. И э , eKeyi де уэдел1 жерден шыкты. Енд1 мынау — «атакты Асы 82

жайлауы кайдасыц» деп тартып келе жаткан беттерь Ж ол — киын болса, к е к е а — кыцыр, 6ipiHeH 6ipi асып тускендей. К,арап отырса, осыныц ез1 6ip сурет сиякты екен гой. «Ж о-о-ок, жарыктыгым, етем калайда!»— дейтш тэр1зд1 KOKeci. «Тэуекелщ турса — ет1п кор!»— дейдк cipe, жол. Сейтед1 де ирелецдеп барып, inrepi жатады. «Талай откем, кдз1р де етем!»— дейд1 к е к е а . «Талайьщнын тауывды шаккам!»— дейд1 жол. «Оны енда керш алармыз!» Ешудай тайталас. Еюудай тэуекел. Не болары беймэл1м. Булардьщ мшгеш — тау жолында тым колапайсыз машина. Авдаусы з 6ip булт етсе болды — он, к,ап- талдагы куздарга тастай ушып жогалары к ум эн а з. «Талайыцньщ тауыцды шаккам» дегенде, жол осыны айтатын болар-ау. Эрине, кекесшщ де ceHepi мол. Осынау кияметтщ басына киялай жол салган — адам. Анау жаткан гуж кара тасты ыкылымнан берп онтайлы орнынан козгап, тенкер1п тастаран — адам. Ендеш е, не сескенетш1 бар! Машина ыцыранып Lnrepi жы лжыды. Бер1байдьщ мандайынан тер саулады. Сонда да KipniriH какпайды. Эркашан кул1мдеп туратын кой кез1 суык ызрар ша- шатындай. Талай ж у р т , сыр мшез болдым деген жо- лынын шэлкем-шалыс кылыгына ызаль: болар. — Б аты р -ек еа, коркып отырган ж окпысыц?— деп сурады кептен сон- — Т у у-у, осыган да ма?! — Мше, муньщ дурыс. Ж итниц тэуекелшш болга- ны жаксы . Бул — кекесш щ еч 6ip мактаганда айтатын сезь Бекен ес бьпгел1 муны талай ееиген. М узыка мекте- 6iHe TycipeM деп сонау Алматыга ез колымен жетелеп апарганда осылай деп едк 6ipaK бул оран тусе алмай кайткан. Бурнагы жылы Асан арасынын тойын- да муны шабдар кунанра м ш п зш , бэйгеге шапкызган- 83

да да солай деген. «Айтпакшы, Асыда бэйге болар ма екен?» деп сурагысы келд1 де, батпады. Мундайда ен абзалы кекесш щ мазасын алмау екенш жаксы б 1лет1н ол, тагы да ез ойымен ез1 болып K erri. Элден уакытта б у р а л а ц .ж о л улкен ойпатка кеп этрелдк Б ул О йжайлау едо. — Ж э , енд1 6ip сею рсек, жарыктык Асыга да жетем 1з,— дед1 к е к е а , мацдайынын терш сурте 6epin. — С ею рсек сею рейж !— деп, Бекен кутын-кутьщ eTTi. Дегенмен «6ip сею ру» онайга тускен ж о к . TiK кайкыга каская тартып арен дегенде шыкты. Элдене- ше ат шаптырымга кететш тактайдай жазык жатты алдарында. Атакты Асы жайлауы осы болатын. 031 ез болып тунгыш ж ол азабын кекешмен 6ipre кергенше кэд1мпдей масаттанды. «Дегенмен, кекем маладес кой!»— деп койды езшше. Б¥ЛТ Бекеннщ нагашысы Муратбек акынжанды бола­ тын. Суык, мунарлы зацгар шын да, урей толы шыцы- рау да, кара орман карагайдыч айбарлы шуылы да оныц ж ан сез1м ш щ нэзж пернесше эр килы эсер етга, эр алуан сазымен жангырыгатын. Бала кезвде жецкш е кешкен жауын бултынан турлытурл1 бейне тауып, кеп кызыктаушы едо. Селдетш несер куйса, айкыш-уйкыш ж ай ойнаса — ол да 6ip мерекедей болушы едь Мынау калакбас жиеш келмесе, соныц бэрш умы- тып-ак кеткендей екен-ау. Бекен келд1 де, балалыгы кайта оралгандай болды. Екеулеп талай шывдарга шыкты, каулап ескен He6ip жыныска сугынып, кеп- кеп кызыкка батты. Ж асы л белдерде жарысып, ат кулагында ойнады. — Б екен ж ан , е зщ шабандоз екенсщ. гой,— деп мактайды нагашысы, кызыл шырайлы ж у з1 алаулай турып.

— BipaK, а зд е й болу кайда!— деп, Бекен де ececiH либермейш. Оган Муратбектщ imeK-cuieci катады. — Ой, ку бала!.. Жатыпатарлыгьщ жэне бар, э!.. Осылайша, сей1л-серуеннщ кызыгы басы лмай, ле- nipe сейлеп, уйлерше кайтканда М уратбектщ келш- ш еп Айымкул алдарынан шыгып: — Ускындарьща болайын екеущнщ,— дейд1 де, жадырай 6ip кулед1 дейсщ — Ал бугш нагашысы TinTi кунак, аса сез1мтал. Кеше аудандык партия комигетшщ 6ipiHiui секрета- ры Токен Сэрсенов осында, биж таудагы Асы ж ай- лауына келш, муньщ енбегш жогары багалаган. «Ж ш тсщ !»— деп, аркасынан каккан болатын. Bip ауыз штипат сез адамды осынша жадыратады екен- ау. Тад аткалы 6epi Муратбектщ коч ш аса сергек, шалымды. Элпнде рана Бекен eKeyi отарды ерктете журш , енесше жанасып eMrici келш уздж кен марканы Kopin едк к у л т ж1бердь — Дардай немеге жараспайды екен-ау!— дедь — О не, нагашы? — Ананы айтам да. Кдрашы, сонш а тызактауын... Енес1 айтады: «К уш осы уакытка деш н емгенщ жетер, енд1 кокке тойын»,— дейдк Б у неме жалкау болар, те п , кикандап KOHrici келмейдь.. Екеу1 куле ж урш отарды карсы алдагы беткейге байыркалата жайды да, уйге келш шайга отырды. Твмендеу адырлардан ушр-ушр болып булт кетершп ед1 сол сэтте. Ж оталы жойдасын булттар, ж е л Ы жер сызран м ама булттар жедел ж у р ш , осынау алкымга карай каптап келе жатыр. Элден сон 6ip шуда акша булт вз ушрш ен б вл Ы п , тура булар отырган уйге карай келд! де, есжтен Kipin, торге тартты. Бекен ан-тан- Аузын ашып, «тэйт» десе, зыта женелет1ндей болып одырая карап отыр. — К,айтед1-ай мынау!?— деп, элпде есж ке карай окыс енсерше берген калпынан аумай Муратбек те анырып калыпты. TinTi, ем1ршде байкамаган cypeTi. Акшуда булт жагалай кош т келш, тердеп жас- тыкка конды. Б1раз дамылдап алайын деген сиякты. 85

— Бала болып кеткенб1сщ бултпен ойнап?— дед1 ес1ктен Kipe берген Айымкул. — К,оя туршы, Айым... Сабыр ет ю ш кене... — Нагашы дешм... ¥стап алайын ба езш?! — Ойбай, Бвкентай, тиме!.. К,ызырын керелж... Айымкул ymeyi демдерш 11шнен алып, карады да отырды. Элден уакытта жастыктагы булт ыдырап ез-езш ен Faйып болды. Терш де булт жатып, конак болтаный ушеулеп талай кун эцпме erri. АСАУ Б угш кер дененш ч айы онынан туды. Неше куннен 6epi узшмеген ак несер кеше кешккпн сап басылган. К,арагай бггкен мын-сан моншак тагынып, батар кун- шч жумсак нурымен сикырдай кубылды. Тунде сан- сыз жулдыз аспаннан бос орын таба алмай, узш п тусш жатты . «С этш салса, ертеч кун ашык, болады екен» дест1 улкендер. Кун аркан бойы кетеришей-ак шык кепть Кер денен куйрыкты шаншып алып, кеч жазыкта кул- дыравдап 6ip Kepin efli д е й а ч . TinTi ракат екен! Ызьщ- дап, кулагында жел ойнайды. Аяк жечш, жер шы- мыр — калай ж уйтккеч де ез ермч. Куанганынан кочыраулата ю сш еп ж 1берш ед1, баска жьшкы бггкен бастарын 6ip-6ip кетерш , одырая карасты. «Осы неме- Hi4 балалыгы калмады-ау» дейтш сыкылды. Оган кер денен пыскырсын ба, бауырын жазып, желдей ecri. Осыньщ кызыгымен ж у р ш , б1рнеше адамныч сап ете калганын ачгармапты да. Мойнына кыл аркан тус- кечш 6ip-aK б1пдь Э й , ачгалдык-ай! Meiuii енд1, не гстей кояр д е й а ч , кундеи Kepin журген адамдары — ез Heci 1лияс, керпй уйдеп М уратбек, тагы 6ipa3 K ic la e p . BipaK пэле сол жерде-ак басталды. Аркасына ер салып, жарбиган 6ip баланы экеп мшпзда. Bapi дабыр- ласып: — Бвкентай, бекем бол!

— Байка! — Арканнан устаддар!— десш жатты. Кер денен к0зш алартып, «К,ап сенН»— деп турды 1штей. Бала да мшда, басы да босады, кер денен ыткып 6ip Kerri дейсщ . Тастап ж1берем-ак деп ед1, болмады. Бала дегеш пэле болып шыкты. — Устамадыздар арканнан! К,оя берщ1з, ага!— дейдь Н е дегешн кер денен укпаганымен, даусында коркыныш жопян сездь Кереш к батыр болсад! Ш окырак туласка салып epi керд1, 6epi кердк бол­ мады. Мойнын астына алып лактыра 6epin, кайта шапшып ед1, м1з батар бала ж о к . Кер денен ызадан жарылып кете жаздады. Арыза женелдь Таура да шыкты, таска да шыкты, жарбиган пэледен кутылар емес. Эбден аксорпа болып, exi езушен канды кебж акты. 0Kneci е ш т бара жатканын с е з т , тары да айлага салайын деее, бурынгы шама-шаркы жок. Cuieci каткан екен. ¥ за к арпалыста устшдег1 карра- дай бала устем шыгып, жынын карып алыпты. Ещц не дщкелеп елу керек, немесе соньщ айдаганына кену керек. Е кш щ 6ipi. Кер денен тулш жортакка тусть Кднталаран кез1 рана болмаса, бойында жадагы жын да ж о к , ыза да жок- Салпактап, барана мойнына аркан тускен жерге кайта келдк — О й, еркедщ ecciH! — Ж1ггг деп осыны айт!— дескен к е п ш ш к шула- сып, баланы кетерш алды. САБАК, — Бекенжан, сен Ескещдрд! бшем!сщ?— деп сурады нагашысы. — Бшем рой. Бозойдагы Ескенд1р атамды ма? Муратбектщ iuiiK-cuieci катты. К е к шалрында ет- петтей жатыр едг, окыс шоршып Tycin epi аунады, 6epi аунады,— epi кулдь 6epi кулдь T e ri, ж аны таза адамныд к у л м а де таза рой. К,удды бала сиякты. — Ой, Б екенж ан-ай, катырдыд-ау!.. Ы хы -х ы ... 87

«Ескещ цр атамды...» Кайда гы атац?! Александр! М ак едон скиад айтам. Кдзак оны Ескенд1р дейдь — Е , бшем. Батыр болтан той?— деда нагашысы- ныц сонш а кулгенже ренжш калган Бекен кабагын тукситш. — И э , дэл езь Кене гректщ эйгип батыры, api | колбасшысы. Сол Ескещцр езщ щ отыз мьщ адамдык эскерш деп ap6ip жауынгердщ TyciH танып, аты-женш ! бйпген десед1 той. Э н е, керемет деп соны айт. Ал сен маган: «К,ай козы кай саулы ктш екешн калай танисьщ?»— дейсщ. Отыз мьщ эскердщ жанында со да сез болып па... H e6api ж е™ ж уз елу саулык. Мьщ елу : козы. Bapi болады екен... мьщ сеи з ж уз туяк. 9з1м аузын ypin, аягын сыпырган малымды танымасам, ! ap6ipiHin мшез-кулкын бшмесем не болтаным,— деп нагашысы 6ip шалкып кет™ дейдад. Бекен кулагы калкиып, аузын ашып калыпты. EKeyi буйра шалгынга етпеттей Tycin жата-жата кеткен. Сонау беткейде, жана жауган буршактай бо­ лып кальщ Henip кой жатыр. Тастабандап, козталар емес. Т е к марка козылар тана эредж -эредтте окшау ! шытып, ойнактап алады. Енелер1 онысын жаратпайды, ) балаусадан бастарын кетерш, шакшия карасады. Тып-тыныш. К,улакка урган танадай деп осындай- ; ды айтатын болу керек. Далабауырдагы ыгы-жыгы ! ™рлж тщ шуылына уйренген Бекен бурын дзл мундай тылсым тыныштык болады десе, эй, сенбес efli-ay, сенбес едь Енд1 карашы, араньщ гуьлшен езге селкеу дыбыс ж о к . К,ай гулге конарын бишей апалактаган аралардьщ тынымсыз туш тана бар. — Б эрщ щ -бэрш щ MiHe3iH б1леаз бе, нагашы?— дейд1 жиеш. — Б1лем. — Торы аттьщ да? — Торы аттьщ да. — Сырттанньщ да? — Онын да... — Oh-hoL Добалдай басын алдьщгы ек1 аягына салып, анадай ж ерде жаткан мак тебет езш щ аты аталганына риза

болгандай кез киыгын буларга 6ip тастап, келте куй- рыгымен жерд1 ею -уш сабалап койды. А л Бекен болса жан-жануардьщ мшезш бшетш нагашысын iiin-ей мактан eTin, тан калды. Кенет нагашысы кутпеген сурак койды: — С ен осы сырттан дегеннщ не екенш б!лес!н бе? — Ж о -Fa. — Ал арыстанды ше? — Кэд1мп ан патшасы арыстанды ма? — Э н е, оны бш есщ . Улкендердщ айтуынша, арыстан деп сол «ан патшасыньщ» ургашысын атаган екен. Еркепн сырттан дейтш кершедь — А л онда итт1 неге Сырттан д е й а з? — Айбаты да, кайраты да сырттандай болсын деген тшекпен койылган шыгар. TinTi оны адамга ка- тысты да айта бередь «Ж 1пттщ сырттаны екен» деген ce 3fli ест1меп пе едщ? « И т о н сырттаны мен кас- кырдьщ сырттаны» дейтш аныз да болушы едь.. — Соны айтынызшы, нагашы! Муратбек к е т ер ш п , малдас курып отырып ед1, Бекен де сейто. — Ертект1 кешн тывдай жатарсьщ , батыр. Oyeni сен мына сабакты угып ал. «Атын бшгеннщ затын бш» деген сез бар. Эйбат соз. О зщ сиякты талапкер балаларды б ш м жолына бастайтын аталы се з. BipaK затын бшгеннщ талайыньщ атын бглмесек ше? М ы са- лы ... Кэне, айта койшы: жолбарыстьщ ургашысын калай атайды? — Бшмеймш. — Кердщ бе, оны да биш ейсщ !— деп, Муратбек дур сшкшгендей козгалактап койды.— Онда мен айтайын саган: жолбарыстьщ ургашысын елекшш дейдь Б1ржан мен Сараньщ айтысын окыган шыгар- сын, сонда Б1ржан айтады гой: «Куцигш асыраган елекнпндей азгындап шектщ, Сара, жылдан-жыл- Fa»,— деп. Ж олбарыс он ею жы лда 6ip балалайды, онын езшде кебшесе жалкы табады деген сез бар. Барыс та сейтед! бйлем... Айтпакшы, сен барыстьщ ургашысын не дейтшш де бшмейтш шыгарсын? Бекен иыгын кикан етюздь 7—1228 89



— Оны таутан дейдь Б ала кушмпзде: «Ж ыласан таутан алып кетедЬ,— деп, улкен апаларымыздьщ дордытатыны е м к -е ш с есте далыпты. Ол уадытта сездщ м эш сш б 1лем1з бе, дейш сурастырып байдасам, жанагыньщ кэд1мгщей магынасы бар екен. Куппгшен айрылган таутан дайгымен дан жутып ж у р ш , адыры влед1 екен рой. Э н е, сондай дапрет устш де адамнын нэрестесш урлап экетш, бауырына салса рана mepi тардайтын болган деседь.. Муратбек нарашысы дыза келгенде енд1ршегш со- зып, басын шулги Tycin содтыра сейлейдь Бет-элпет1 бурынрысынан да нарттанып, балбул жанып алган. Э ц п м е сш щ кей тустарын кезш е ж 1рейте, даусын ду- былта айтканда Бекеннщ ардасы шымырлап-ад кетедi. Осылайша отырып, Бекен аюдын ургашысын — д1рекей, баЛйсын донжы д дейтш ш бшдь «Ю рекейд1 елт1рме, донжыры ж ет1м далмасын» дейтш мэтел де бар екен. Ал тулю ше? Кэд1мп бала кезден жадсы танысы ду тулю ше? Оныц уррашысын — даншыр, куипгш ж аутац дейд1 екен. Ш ынында, солай. Т у л к ь нщ жаутавдаган куипгш Бекен хайуанаттар партиен талай керш дызыддан. — 0 з1н зешнд1 болсан, кекейге тодитын нэрсе кеп дой. Тек уга б ш , дулагыца дуя 6ui. Ж э , отардыц бас-аягын 6ip жинайыд. «Э ц п м е бузау ем 1зедц бузау таяд жепзедЬ> болып ж ур м есш ,— деп жайдарылана кулген Муратбек нарашысы орнынан кетерше бердк.. ДОСТАР Асыда дуршдеп той erri. Шопандар тойы. Кеп-кеп дызыд болды. Байте де шабылды, кекпар да тартылды. Бекен атда шаппадшы болып сонш а думартып едц оныц уст1не нарашысы да одан api дыздырып, дулшын- дыра тускен, б1рад Айымкул татей кенбей-ад дойраны. «Танымай^ын жердщ ой-шудыры кеп. К,урысын, ж а- зым боп ж ур ер »,— дед! урейлен т. «Сен баланы эуреге салмай, жайьща журсецшН»— деп М урат- бекке ренжщь «Эттеген-ай, осындайда тэуекелппл

кекемнщ келе коймаганын карашы!»— деп Бекен кат- ты eKiHfli. Сонымен той таркады, 6ipaK оньщ кызыкы жайын- дагы гу-гу эцпме неше кунге дешн басылган жок. — Апыр-ай, «Ж иделш щ» акбозын-ай! TinTi жер баспайды гой жануар!— дейд1 Естемес кария. — «Ж иделш щ » тасы ерге домалап тур гой бупнде. Концерт койган балаларын айтпаймысыц. Б1роцкей-ау ш л, б 1рецкей!— деп езеурейд1 осындагы шопандар то- быныц жетекпйа Ерболат. Естем ес карттын калада туратын кенже улы шо­ пандар тойына ею баласын ерте келш, «6ipep кун осында журе турсын» деп калдырып кеткен. Улкеш — Данияр дейтш узын сирак калбагай бала, Бекен- нен сэл ересектеу, ал Динарасы — сэл Kiiuuiey, niere мурын, киык коздеу эдем1 кыз. Эуелпде eKeyi кол устасып, eid ел1 ажы рамай, 6ipre журген. Кейш ymeyi тез тш табысып, достасып кеттк Bip гажабы, булардыц Бекенге деген ыкыласы белек. Динара турмак Даниярдьщ e 3i муны кэд1мп- дей естияр тутып, айтканын ею етпейдь Зыр жупрш ж у р т кой кайырысады. Соравдап, Сырттаннан да озып кетепш бар ондайда. «Атка мшсецпп» дегенге колын 6ip-aK сштейд! — мшбек тугш жанына жо- лаудан коркады. Соцгы кундер1 т н агашпен бастау- дан су экелет1нд1 шыгарып алыпты. Ж алгыз аяк жолда кисалацдап, тшерсеп тшерсепн согып, шелек- Tepi шайкалактай Tycin келе жатканын керсец кулю- ден елесщ. Ондайда acipece Динара мэз. . — М э , Даниярды кара, каз1р кулайды,— деп сы- кылыктап кулед1-ай дейсщ . Оган намыстана коятын Д анияр ж о к , экелген суы Айымкул апасыньщ ак самауырынына толмай калса, сорац-сорац етш бастау- га кайта ж уп редк Буган енд1 Бекеннщ де, Муратбек пен Айымкулдщ де inieK-cLneci катады. Д инара мен Д анияр 6ip куш ойда жокта тэж к келесе калды. TinTi жоктан езгеге ш ш стк «Шопандар тобыныц жиналысы болады. Жайлау- дан калай тусудщ тэрт1бш караймыз»,— деп, Ерболат шакырткан соц М уратбек пен 1лияс сонда кеткен. 101

— Тецертен ертелеп ж етсш депть Малды epicKe шыгарарсыц. Аккияга карай беттет,— деп тапсырган нагашысы Бекенге кеше кеш кш к. Содан соц Айым- кулге карады:— Ал сен, Шырын жецешеме кемек- тес. Ана ею балага сешм жок. Нагашысы сенш, тапсырма бергенше Бекен мэз. Бупн, сондыктан ба, кундепден ерте турды. Ж айлау Tepi 9л\\ ала кебец болганымен сонау темендеп жатаган белдерге ш уак ж у п р ш , К¥лпыра калган екен. Демек'кун шыккан болды. Ж айлау таны кандай салкын. Денесш щ турцпкке- н1н басу уш ш тастай сумей апыл-гупыл жуынды. Е ю -уш рет кос алаканын толтыра ж утып та ж1бердь MiHe, ракат! Д е н е а ceprin, тула бойы кыз-кыз кайна- ды. Сонан соц карсы бетке ж у п р е шыгып: — Сырттан! Сырттан! Кэ-кэ! Алыпсок! К э!..— деп, консы отырган ею уйдщ иттерш катар этап, ацгарды басына кетердь Bip кезде аягын тасыркай басып, Данияр келдь Е ю колымен езш -ез! кушактап flip- flip етедь — Данияр! К еттж , койды epicKe шыгарайык! К,олдарына 6ip-6ip шыбык алып, котанга беттеген- дер1 сол едк — Ал, мен ш е ?..— деп ani уйкысын аш а алмай уйпа-туйпа болган Динара келш тур. — Ой, сен калшы-ей, куйыршык!— дед1 Д анияр, ерш эрец икемге келш. — Кдлсац кал! в з щ куйыршык! — Тан атпай Н рш псщ гой, принцесса! Осы «принцесса»— Динарага ец ауыр тиетш сез. Эдетте, екеушщ тэжжелесу1 бул сезден spire бармай- тын, шат-шэлекей твбелес басталатын. BipaK, неге екен!н, бу жолы Динара оган пыскырган да жок. К,айта Даниярдыц е з ж щ китыгына тие сейледк — Ал езщ ше, езщ юмге уксайсыц? — Бшмеймш.. Бш пм де келмейдь — Сен жамансыц, бшдщ бе? MiHe, енд1 будан кешн сез болуы мумю н емес, тек эрекет басталса керек efli, 6ipaK Бекен араша TycTi. Кдршадай кызга жудырыгын ала ж упрген

Даниярдьщ алдына кес-кестей тура калып, жаны ыш- кына: — Болды ендП— дедк Тау-тас «Болды ендШ! Бол- ды енд|!!! Болды ендШ!»— деп жадгырыгып жатты. — Ал сен, Д инара, осында кдласыц. Аккияга шыга алмайсыд,— дед1 туж ырып.— С о л уш ш карагайдьщ сагызын экелш берем1з. — Ф -ф у , кешегщей ме? TiciMe жабысады... — Оныц шайыры бар болатын. — Енд1 ше? — Енд1 тазасын экелем1з. — Bopi6ip керек емес. — 0 й , сен де 6ip... кызык екенсщ! Ал езщ айтшы, не калайсьщ? Д инара буртиды. C e 3i OTiMfli болгалы турганын сезед1 бш ем, TinTi мардамсып алды. — Мен бе?.. Мен бар гой... еш нэрсеш де каламай- мын. — М ш е , жарайсын! Онда сен кал, 613 кеглю — К,алмаймын! Ж уп р е женелмекип болган ею бала амалсыздан кайта бурылды. — Ж алгы з калмаймын,— деп пысыктады Динара эл п с е з 1н. — Сонда юммен каласыц? — Сырттанмен. — Ойдайт деген! Сырттанды саган тастаймыз, э? Т ау-таск а ез1м1з ж уп р м ек ш з, э?!— Данияр aniM- жеттж жасагысы келш едк Бекен: — Ж арайды , калсын Сы рттан,— деп оп-оцай коне кеткень BipaK Динараньщ киканы онымен бггпедк — С осы н бар гой... — И э, тагы не? — Кеш ке ертек айтып бересщ. «Иттщ сырттаны мен каскырдьщ сырттанын». Бекен оган да кендк Тагы 6ip айтып бермекпл болды. 94

СЫРТТАН Бурнагы кун1 айтып efli-ay осы ертекть Кэд1мп- дей, нагашысынын макамына салып, даусын кубылта Tycin: — «Бар екен де жок екен, аш екен де ток. екен, ерте-ерте, ертеде, осынау 6ip елкеде Ацламас деген ацшы болыпты-ау!»— деп екшндете бастаган. — О й, кандай кызык!— деп, колын шапалактап ж1берген Динараны Данияр тыйып тастады: — Отыршы-ей, тыныш!— дед1 кезш алартып. Бекен epTericiH api карай жалгасты ра бердь — «...Бай болып кермептк кедей болып елмептк Алатаудын сала-сала бугысын, ушр-ушр текесш езш щ малындай Kepin, айдын-куннщ амандыгын тшеп, канку сезден, шаншу кезден аулакта жайбаракат eMip с у- pinTi. Д эулетп агайындары 6ipiHeH сон 6ipi келш: «Алдывда айдаган жылкын жок, уйщде тайлаган мулкщ жок. Тау-тасты актап керген кун — кун бола ма? Таста муньщды. Тустж гумырын болса кештж мал жи» десе, Анламас каркылдап кулед1 екен дейди «Баска тусер 6ip зобаланнан калмай, устаганнЫн ко- лында, т1стегеншч аузында кететш мал мен мулжт1 мен кайтешн. М алым д а , барым да осы Алатаудын койнында, Ж елтимес пен Сырттаннын мойнында»,— депть Желтимес дейтш сулжгсй кара аты болыпты, Сырттан дейтш тайдай 6ip ит1 болыпты. CeHepi де, суйенер1 де солар екен. Bip жылы кыс катты болып, журттын малы кырыла бастапты дейдь «Тустж гумырьщ болса кештж мал жи!» дейтш пысыктардын кебшде Tirepre туяк кал- мады. Жок-жукана кедейлер б1рд1-екип алданыш ма­ лый колда устап, кылтиган бута басын шырпып экеп, аузына тосты. BipaK «жут жет1 агайынды» деген рас екен, боранмен косамжарласып каскыр да жаудай тид1. Ocipece тал тусте тау сагалап келш согатын 6ip арлан бершщ ympi елдщ зэресш алып болса керек. TinTi ан болып сескен!п, айылын жиганды бшмейд1 дейдь Он такты кекжалын каптатып ж1берш, 03i сонадай 6ip тебеде шокиып кана отыратын, торуыл- 95

даганын алмай кетпейтш, амалын асырмай коймай- тын eciK пен тердей арлан жайында журт сан-сакка ж упртш эдпме айтады екен. — Ойбай, бул ж ай ит-кус емес!.. Кйел1 болса керек!— дейд1 б1реулер. — Сайдьщ тасындай мык,ты ж т т т е р куып керген екен, таудьщ адгарына Kipe 6epin райып болып кетшть Содан кезд! ашып-жумганша кереге таска шырып алып, сакылдап кулшть — Ж о к , кулмептд— дейд1 тары б1реулер.— Эне ж е тю зш , м ш е ж етю зш , е м е к с т п отырып, акыры калыд жыныска салып адастырып ж 1берит!.. Акыры ж асы жузден еткен, сакалы Ti3eciHe жеткен 6ip кария айтыпты дейдк «Муньщ теин ем е а рас. Б ул — каскырдыц сырттаны екен»,— деп. «Ататай, кайтсек кутыламыз осы пэледен? Тукы м- туриянымызга дейш куртып бггетш болды ро й !»— деп, жиналган кепш Ы к анырды дейдь Сон д а эл и кария айтыпты: «Буран иттщ сырттанын салм аса, баскара алдырмайды»,— депть «Адламас ацшыга барыддаршы. И тш щ атын Сырттан коюы теин болмас»,— деген тары да. Ж урт жиналып Адламаска келедь «Жарайды, барайьш»,— депт1 адшы. Келд1 дейдь KimiripiM тайдай бурыл теб егп керген квпш ш к аузын ашып, жагасын устапты. Кешжпей ауылга тиген кекжалдардыд ту-талапайын шыгарып, 6ip 63i жайратып салганда оган тадыркамаган жан болмаган рой. Б ул e3i кеш ю апак-сапак кез екен дейдд анадай 6ip тебенщ басында обадай болып отыр- ран арлан каскыр каздиып тура калып, болран жайга 6ipa3 карап турыпты д а терк айналып ж уре 6epinTi. А л тунш д 6ip уагында бук1л ауыл ж ан турнлкнре улыран дауыстан шошып оянган, далага дурлке шык- кан ж у р т сол баягы тебе басында айдыд суттей жарыгымен зорая тусш , анау-мынау атты адамдай болган арланды, оран тура салып, тайсалмай тартып бара жаткан Адламас адшыныд Сырттанын керши. Сырттан тебеге Ы г е бергенде арлан каскыр бурылып алып «мыкты болсад, ер содымнан!» дегендей тауды 96

бетке устап тартып отырды дейдь — А , кудай! — Аксарбас!— десш ауыл адамдары калды. Ж ел- тимесш ерттеп, каткан кара сойылын карына win, Анламас аншы ж олга шыкты... Аз журда ме, кеп журд1 ме — белден бел асып, таудан тау асып, улкен 6ip ангарга жеткенде тан атты дейд1. К,араса, аумагы ат шаптырым ауыл екен. И п жаксылары: «Апыр-ай, журк1н калай суыт едк негылган журек жуткан ж ан ед!ц!»— деп катты та- чыркапты. Урейлене отырып, тунде керген керемет- терш айтыпты. «Кудай 6i3fli 6ip сактады foh, батыр. Квздер1 оттай жайнап, аузын арандай ашкан е м тажалды керд1к кой. Осы ауылдын уст1мен втт1. К,аскыр дей1н десеч каскыр емес, арыстан дей1н десен арыстан ем ес... Та ж ал !.. Эшей1нде суйресеч уйге к!рмейт1н тект1 HTTepiMi3fliH оз! кынсылап кел1п ж ук аяктьщ астына тыпллды рой...» — дейд1. Анламас та жайын айткан. Сонда 6ip кене коз кария айтыпты: — Балам, бул — тагдырдыч буйрыгы болДы. Итт1ч сырттаны мен каскырдьщ сырттаны кездесед1 деуш1 efli. С ол рой бул, сол ... Енд1 сен буран килжпе, жаным. 9з1ч мерт боларсын- Досы на тагдырдын сал- ранын осы ауылда кут. У ш куннен apire барм ас,— депт1. Межел1 уш кун e rri, Сырттан кайтып оралмады. Шыдамы таусылган Анламас тары да атка конды. Аз журд1 ме, кеп журд1 ме, улы сэске кезш де 6ip тумсыктаска жете 6epin, Ж елтимес калт тура калып- ты. К,¥лагын кайшылап, пыскырынып, Lnrepi баспай койыпты жануар. «Буныч не сикыры бар?» деген оймен аттан тускен Анламас тумсык тасты айнала берсе, eciK пен тордей болып 6ipiHeH 6ipi кез алмай, ек1 сырттан жатыр екен арбасып! Сон д а байкапты: ат шаптырым айнала кекпар тарткандай екен. Ем дэу эбден алыскан, 6ipiH-6ipi ала алмаран. Енд1 тек карсыласыньщ капысын ачдып, калт етпей ж атса керек кой! К,иын сэтте досыма демеу болсын дед1 97

ме, Ацламас аншы жан ушыра: — Сырттан!— деп калса керек. Кашам да иттщ ыкыласы — иесшде, к езш щ киыгымен рана карай бер-1 геш сол екен, шабынып жаткан арлан сакпандай! сак етш , тамагын орып етштк Сырттан да жан дэрмен жауыныц алкымынан алып ул гертть T ici тиген жерш- \\ де тас-емен катып калыпты. Б ф ш щ тубш е 6ipi солай жетш ть К,имас досыныц! Суйегш атка артып, ек агш баса алмай Ацламас кайткан. «Кдйтейш, Сырттаным, обалыца калдым!»— деп кущрешшч дейдь.. Сырттандар ацызы осы едь Бурнагы куш рана | майын тамызып отырып айтып берген болатын. Енд1 i соны «тары айтшылап» Даниярдьщ емш ш отырраны | мынау. Отарды байыркалата жайып, екеушщ Аккияга кетери1ген беть Аркаларын куннщ ж умсак нурына тосып, аяктарын салбыратып ж1берш, шомбал тастьщ ернеу1нде отыр. Артта — калыц карагай жапкан жой- кын тебелер, жойдасын шыцдар, алдары — кез KepiM- ге дешн кететш жасыл белдер, ж азы к далалар, бул eKeyi бейне 6ip алем нin шоктырына шырып алран сиякты. Шынында, осылай отырып эцг1ме шертсе де болар efli, 6ipaK Бекен достыктыц сертш бузгысы келмедь — Bip саган айтып берсем Динара екпелемей ме? Кешке айтайын, мак¥л ма?— дедь Оган «макул» дей коятын Данияр ма, таскенеше жабы сы п, коярда-коймай, енд1 айткызатындай-ак бо- j лып efli, ойламаган жерден куйындатып Сырттан же- j Tin келдм Келтектей куйрыгын булгац-булган етюзген ' болады. Мойнында — Kerinflip жемелек. — Е й , мынау Динаранын бантш-i рой!— дед1 Данияр. Даусында кобалжудыц 6eflrici бар. — Е, болса ше? — Динара Сырттанмен калды ма? К,алды. Ал мен бш етш Д инара болса, ол eHfli будан айрылмауы керек efli. Сырттан келд! ме? Келда. Демек, Динара да келу! керек. Тек келе алса... Д эл каз1р Даниярдьщ кобалжитын да peTi бар.

|Ц1ынында, Динара Сырттаннан калай айрылды? 03i ;айда калды? Уй мацында калса жарайды, ал Сырт- ганньщ соцынан т у с т келш берсе ш е?.. I — Ж ур, 1здейЫ— деп, Данияр тагат табатын •мес. — 0 yeni уйге барайыкшы. Алып ушып уйге ж е гл , Динара жок. Алкынып Глиястшне барды, ж ок. Ш ы нар эжелер1 мен Айымкул тэтелершщ зэре-к¥ты калмады. Адамдар эбтерленген- ге Сырттан мен Алыпсок, та жаныгып, ештецеге тусш - бесе де алашапкын болып ж у р . Бала неме уйктап калды ма деген дудэмалмен ею уйдщ iuii-сырты тугел актарылды, ойынга айналып калды м а деп айнала тец1рек эбден каралды, Динара жок! Д анияр байгус- тын тур1не адам карай алатын емес, кез1 ж асаурап кеткен. Нагыз керемет ой адамга табан астынан келед1 гой. Бул жолы да сейтть Сырттанньщ мойнындагы кеплддр жемелекке K63i Tycin кеткен Бекен оны жалма-ж ан memin алды да, итке ш скетш турып: — Ал !зде, Сырттан, 1зде!— дед!. Добалдай басын 6ip с ш к т алган т еб ел « Т у -у , осы ма ед1 куш бой- гыларьщ!»— дегендей кулдык ура ж енелдь С о л тарт- каннан тура К,араунпрге карай тартты. Ол жер Б е - кенге эбден таныс. Нагашысы eKeyi корым тастарын, ну жынысын кызыктап, кызыл булд1рген т е р т мейлш- ше шарлаган. Унем1 ж ел тартып туратын карацгы уцпрше Муратбек манайлатпай койып едь «Ойбай, Бекенж ан, жолам а, Ty6i курдым дейд1 гой, тартып кетер!»— деген. С ол есше тускенде Бекен коркып K erri. BipaK онысын досына бьвдргкп келмедь Т ек кана: — Бас, Данияр! Сырттаннан калмайык!— деп ко- яды. Сырттанньщ элсш-эл1 елен е т т , Бекендер кеткен жакка кулагын Tire бергенше Динара эуелде мэн бермеген. Добалдай аяктарын кушып, басынан си- пап, курак уша ж у р т мойнына кегиодр жемелепн 99