Ба0бергеов бозтор5ай

тып отырран ж1г1ттер. Баскаларра, мен сиякты тосын келген бетен жанра орын берер, кезепн усынар еншм жок. Кастарында анырып кеп турдым. Айтыстарына ку- лагымды салсам, Kefi6ipiHiH ж1б1 тузу, жен-жосыры бар да, кейЫн маза-мэш аз, жай сез, бос калжьщ, кейде TinTi кисыны жоп б1рденелер болып жатыр. Дегенмен осы айтысты сарсылып узак тындадым. Канша уакыт еткен1 де ес!мде жок, 6ip мезетте карасам, кун енкешп KeTinTi. Кок шолакка каррып мшд1м де, койдын epicine карай тарттым. Aleni келген екен-ау, кеткен екен-ау де­ ген пенде болран жок. ToflFa бардым, KerriM. Bip жаксы жер1 айтыс дегеннщ кандай болатынын урып алдым. Жон! келш, айтыека тусе калатындай болсам, еишмге де ecc.'.ui ж1бермесшн деп ойлаймын. Аянбайга тойда не KepreniMfli айттым да, койымды айдап ауылра кайттым. Кой сонында журш, тойрэ бар- раннын мэш де, coni де жок екен. Койым не болды, бай керш калмай ма, ауылдан келгендер Kepin калса не дей- MiH деп eciH шырып жургенде, тойдын да ешкандай кы- зыры болмайды екен. Койды ауылга карай каптата жа- йып келе жатканда «1Шрюн, кой жаюды мулде тастап, ToflFa алансыз барсам, арманым болмас едЬау!»— деп ойлаймын. Менщ осы ойым келер жылы, жаз айында ойда жок- та, раска шыкканы бар емес пе! «Кек шолак тайдын куны eKi есе боп телендЬ дед1 де экем м ет ауылра алып кайтты. Атка экем мшдк Мен артына MinrecTiM. Екеум1з кеш- тетш ауылра келдж. Койдан кутылраннан кейш де кепке дейш элде немд1 жоралтып алган адамдай елегзш те, пе icTepiMfli бшмей журд!м.встш жургенде тары 6ipeyflin тойы болды. Атыма MiHin, алацсыз-ак тойра келд1м. Bi- рак муныц да мэш болмады. ©йткет таныс жок, курбы- курдас жок, MeHi елеуни ешшм болмады. Осылайша, жалрызсырап турганымда бейтаныстау 6ipey келд1 де: — 93ip6aii карттын баласы, Кенен деген сен бе? — дедг — Ие, мен. — CeHiH даусыц жаксы дейдй — BipeyMcn айтыстырайын деп пе ед1шз? — деп шап ете калды м . Кез1м жайнап, куанып кегли рой деймш. — Айтыс 1здеп, сусап тур екенсш Fofi. Одан да хаба- рыц бар ма efli?— деп сурады.

— Айтыскым келедь BipeyMeH айтыска туссем дей- мiн! — деп шынымды айттым. ©йткеш, «даусын бар» дейд1 дегеннен ум1ттенш, б1реумен айтыстырады екен деп турмын. — Айтыс деген ешкайда кашпайды!— дед! эли.— Ондай енерш болса оны да табамын. 03ipure сен елен- мен айкайлап жар саласын, жокка сурау саласын. Жо- FbiM табылса улес беремш. Bip тойда 6ip жылда тап- пайтын олжа аласын. Келютш пе, келксен жур былай, неменеге сурау салатынынды айтып берейш! — дед1 де, ic-Mic жок, суйрей жвнелд1. Топтан окшау шырарып алды да: — Менщ атым Кебекбай!— дедк— 0ткен тундежеп койым жогалып кегп. Мешнше мына Кордай жотасын- да отыратын Мулкаман, Канай деген урылар бар, со- лар алды гой деймш. Сен осыны еленмен дауыстап, мына топка жар сал! Мынау акшаны ал! Бул жол ашарын. Койым табылса, аналар журттан уялып кайтып берсе, жет1 койдын 6ipi ceHiKi. TyciHflin Fofi? Кебекбай кек шолакты алып калды да, 6ip жорга аргымакка MiHri3fli. Устшен жел ескен боз жоргага мшген бойда кенл!м ecin, кекейге елен келд1. Сыдыр- тып топка таяна берд1м де, вленд1 коя берд1м. Тосын- нан ашы шыккан айкайга жанныц бэр! кулагын туре калысты. Кебекбайдыц елшен, Мэт1булак жер1нен, Баскудыктын басынан. Бургенд! сайдын касьшан Жет1 койды уры алды, ¥ры алмаса kim алды? Мулкаман мен Канайдыц Урысыньщ 6ipi алды!— деп шубырта жвнелд!м. 0лен!мд! енд! аяктай бергешм- де к!л 6ip сэйгул!кке мшген терт ж т т камап алды да, камшынын астына алып, топылдатып сабай бастады. Жазда да успмнен туспейтш ак тонымнын жагасына басымды тыгып, атпен тура каштым. Куып келед!, то­ пылдатып сабап келед!. Кашып келем!н. Б!реулерд!н «койындар» деп жаны ашыган даусы шыгады, енд! 6ip- еулерд1н мазак eTin кулген! еспледь Кебекбайлар отыр- FaH топка жегпм-ау, енд! кутылган шыгармын деп келе жатканымда, элп ж!г!тт!н 6ipi тонымнын етепнен кете- ре тартып, аттан аударды да тастады. Жерге топ ете

туспм. YcTi-басым, бет-аузым шац-шан болды. Ат туя- гымен кобарсып, кетертген \"жумсак жерге кулаганым мундай абырой болар ма, еш жер1ме закым келмей, сау калдым. Bip топ адам ж у п р !ст кеп, жердей кетерт ал- ды. 1шшде экем де бар екен. Ол ац-тан боп, ecinw жия алмай турран менен: — Балам-ау, мунын не?— деп еурайды.— Саган су- рау сал деген KiM бар. Жайына журсен болмай ма? Айтып-айтпай не керек, Кебекбайдан бес сом акша аламын деп алгашкы таякты осылайша жед1м. Осынын ертенше, Аймен келт: — Сен булай журетш болсан, тубщмен курып кете- cin. Сеш мен адам етем, ел санына косамын!— деп жа- ны ашыган боп, аулына кайта алып кегп. Жол-жвнекей ол маган: — Кердщ бе, eain кала жаздаганынды, мен1н кой- шым болсан, саган Мулкаман тиер ме eni!— деп кояды. Мен онын сезше иланып келем!н. Жан ашыр адам бар екен-ау, деген тэгп ойлар баска келед!. Сонымен, жастай уйренген Аймен аулына кайта келд1м. Кара сур Гулай, бужыр 6aft6iuie, кызы мен баласы ecni танысын куле карсы алды. Бес-алты кун бос журд1м. Сол кез- де кал ай таяк >i<ereHiM туралы елен шыгардым. Сонын- да акшаны жамандап, сол акша болмаса жар салмас ед1м, жар салмасам таяк жемес ед1м деп туйдш. Kefii- HipeK, акшасы аз жарлы мен малшылар арасына: Акша жын, акша шайтан, акша булж, Жаксы екен кой мен жылкы, жиган мулж. Олар да вз басыннан аспасын ле, Бай да 6ip кара суда жаткан сулж,— деген влен1'м тарап кеги. Бул еленд1 ecTireH кунн1н ер- тенше, Аймен Meni кой 6aFyFa ж1берд!. Bipfle кой, б1рде козы, б1рде туйе багып, уш жылды тагы артка таста- дым. ©MipiMHiH осы кездер!н елен етш, узак жырлайтын болдым. Бул елендер1м ез1м сиякты жалшыларга катты унайтын. TinTi, олар сол елендерд! жаттап айтатын боп кетт1. Сондагы кеп еленшн 6ipi мынау ед1: Жаямын б1рде козы, б1рде койды, 1здеймш ш1лдехана, ойын, тойды. Болганмен khim жаман. эн1м Tayip. Баламын жака ecnipiM, узын бойлы. 52

АК, БОЗ АТТЫ ЭН П1Р1 Мезпл кектем едь Мэт1булактын устшдеп кара адырда кой жайып келемш. Ойыма элденелер тусш, кещгпм бузылды. Ke3iMe шешем маркум елестейдй бел1 бугш п, шеге бастаран экем бейбакты тары ойлаймын. Мунын ycTiHe eMip бойы осылайша кой сонында жал- шылык TaKcipeTiH тартып, журе беремш бе, деген ой ке- лед1. Дене TypiuiicripeTiH жаман ой. BipaK квкейден шыкпайды. Осындайда 93iM шырарып, буюл души елге тарап кеткен эшм есГме кайта туседь Койдан куткарар- дай куд^регп куш осы эн рана сиякты. Сондыктан да, eciMe квшл жасырлык жабырканры ой тускен кезде осы энд1 зарлата женелуд1 эдет eTin алыппын. Н ак каз1р сол эн квмейге тары келгенмен, айтпай касарып, элдекайда- иы ойларра кетт1м. BipeyfliH жорын жоктап жар саламын деп жургенде таяк жегешм, KenTiH K03iHme аттан дома- латып тастараны eciMe тускенде жылагым кел, кеудемд1 ыза кернедк Эбден шегше жетш, баска да ой жетер жер калмаранда булырып, кайтадан, баяры жалрыз суйешш энге, энге ауысасын. Квзд1 жумынкырап ж1берш, анра- та саламын. Эбден маукым басылранша, 6ip ауык вз1м- д1 ез1м умытып, жалрыз эшме узак саламын. вйткеш денет баскан ауыр ойдан cepiryfliH жалрыз жолы осы рана болатын. Койды ofinaHFa каптатып ж1берш, твскейдеп улкен кара тастын устшде эн салып отырмын. Bip мезетте кой- дын 6ip шет1 дыр ете тусть Ит-кус емес пе екен деп жалт карасам, сайдан 6ip топ атты шыга келдь Эшмд! коя салып, орнымнан турдым. Аттылар туп-тура маран карай журдь Булар шмдер деп тандана карадым. Bapi де ыгай мен сырай жаксы ат MiHinTi кумштеген эсем ер-токымдары да кунге шагылысып, жалт-жулт етедь KniMflepi де сэнд1 екен. Аттылар мулде жакын келдн Кдмдер болса да, бурын кормеген бейтаныс жандар екен. Топтан курык бойы озыктау жалпоштанран ак боз ат мшген 6ipeyi маран жакындай берген бойда: — Армысын, койшы бала!—.дедь Мен сэлемд1 бурын беруге улг1ре алмай калдым. — Жолдарыныз болсын, аиалар!— дед!м саскалак- тап. Будан баска аузыма колайлы сез де туспедк — Айтканын келсш, бала!— дед! элг1 адам,— Ай- 53

мен аулына донадда барамыз. Байдын 03i адам ж1бер- ген еден... Сезш аядтап улпрс Де алмады. Мен шапшавдык eTin: — Аймен аулы, мына турган коныр шодыныц apFbi астында!— дед1м. — Ауылды табамыз рои, дайда дашар дейс'щ? Мен элг1 эн салранныд юм екенш бшчм кеп тур. Cen6icin? — дед1. Эн салраннын шм eKCHfliri буларра неге керек деп ой- лап yaripe де алмадым. — Мен!— дед1м. — Жаксы, энд! Tayip салады екенсщ!— дедк Касындагы жолдастары мунымен катарласпай, кей1- iiipeK тур. Жэне б1рде-б!р1 онын ce3in бэлмей, тындап дапты. Эсем кишген, узыи бойлы, ат жакты, кец кеуделд ад сэры жШ т, осы мешмен энг1мелесш турган адам, KiM- де болса, осылардын iuiitueri басшысы, элде 6ip улкен улыд, баска жадтан келген эк1м, немесе сыйлы конад, элдеШр атадты байбатша сиядты. TinTi, дасындагылар мунымен катар келш, anriMere араласуга батпай тур. — Шебер емесс1н, ал даусыцтэу!р Fana емес, жадсы. Ал, эн 1имдш ? •— 0н де ез1м дш . — Не дейсщ, жаным-ау? Шын ба? — Шын. — Шын деймшш?— деп артта туррандардыц 6ipiKa- тарра енд1 рана келдй — Шын,— дед1м. — С е т и атын KiM?— дед1 содрысы,— Кенен емес пе? — Не, Кенен. — Егер сен шын Кенен болсан, эрине, эн де сейш болады,— дсд1 де, ол алгашды сейлеген ад боз аттыга карап,— Е аш зде бар ма, осы жакта 6ip Кенен деген бала эн шырарыпты деп айтып едп< кой, азге айтып турганы шын болса, эн осьшш едет де шын. — Атым Кенен деймшщ?— деп ад боз атты дайта су- рады. — Ие, Кенен. — Сен Кенен болсан. бала, расымды айтсам, эшнде жаман емес. Кайта 6ip салып ж!бернл! Мен уялшадтап томен дарадым.

— ¥ялма, бала, бул жерде кыз жок!— дед1 ж1пттер- дш 6ipi. Басымды кетерш, тетрекке карадым. Басы элп ак боз атты болып энд1 кутш тур екен. Айкай салып, энд1 шыркай женелд1м. Барлыты жакын келш коршай кал- ды. Тьщдаушыларра унап турганын сезе калдым да, aHiMfli бурынрыдан да накыштап, даусымды турлещЦрш салдым. «Даусыц жаксы екен» деген мактауды тары ес- TiriM келш, бар eHepiMfli алдарына жайып тастадым 61- леи, тандана да, ризалык та керсеткендей ыкласты тын- дады. Эн тау бёктерш саралап, темендеп барып токта- ран кезде элг! ак боз мшген ж1г!т аттан лып етш, каррып тусД де, капсыра кушып, беДмнен шоп eTKi3in cyftin ал- ды. Шынымды айтсам,- еткен аз рана eMipiMHin iinimie бегде адамнын, экем мен маркум шешемнен баска жан- нын беДмнен cyftreHi осы болгансын ба, бшмеймш, бу- klo денем шымырлап, буындарым босап, жылап ж iбср riM келш кетт1. 0з1мд1 03iM тежеп, тегш п келе жаткан жас толкынын эрец богед1м. — Тастама енерщдк сенен сумдыктай энпй шыра- ды,— дед1 элг1 Kici. Атына кайта Minin жатып: — Жарайсын, Кенен! KepicneHme cay бол, aai жо- лыгамыз,— дед!. Аттылар Аймен аулына карай бурыла бердк Тау бет- кейшде жалрыз кала берд!м. Куаныштан ба, бшмеймш, басым айналып, коз алдым карауытып KeTinTi. Emii eciM- fli жинап, алдыма карасам, аттылар узап барады екен. Элденемд1 солар ала кеткендей-ак: — Ага, aFa деймш, аздщ атьщыз KiM?— дед!м ай- кайлап. — Нурмаганбет. Мен с е т тапкызып аламын, жолы- рамыз, дед1м Foft, Кенен,— дед1 атын тежеп, артына бу­ рыла турып. Топ атты Аймен аулына карай журin Kerri. Мен арт- тарынан сарсыла карап, кала берд1м. Бозрылт шан жел айдаган акша булттай ыдырап, узай бердк узай бердк Мен 03iMfli 03iM билеп, eHfli элг! болган oHriMeHi, жолау- шыларды eciMe TycipfliM. Боз аттан тусш, кушактап бе- TiMfli суйген дэу сэры ж1ггг бойыма элде 6ip куат куйып кеткендей, журег1мд1 толкын басып кеттк Квшлденш калдым. Элгшер эшмд1 кайта келш тындар ма ед1 де­ ген мактанышты ой келд1 баска. Эшмд1 элгщен де эй- 55

дж етш, жаксы салар ед1м-ау деп коямын. Амал не, олар узак K eni. Мен тары да бурынгыша жалгыз калдым. — Ен болмаса оларра конакка бара жаткан Аймен- niH койшысы eKeHiMfli айтпаппын-ау,— деп екшемш,— оны айткан болсам рой, 6yriH кешке-ак бай уйше шакы- рып эн салрызран болар едн EHfliri улкен ешшш осы болды. Ауылга жеткенше асыктым. Амал не, койды уакытсыз айдаура болмайды. Сонымен саррая куткен кеш те болды. Койды асырыс ай- дап ауылра келд1м. Аймен аулы лык толы адам. Kiuii-ripiM тойга жинал- FaH сиякты. TinTi, улкен уйдщ манайына жакын барып та болмайды. — Не боп жатыр?— деп баяры Кыррызтайдан сурай- — Bip конак келген дейдк — KiM екен, Нурмаганбет емес пе? — Нурмаранбет1 Heci, онын KiM efli тары да? — Кунд1з осы ауылга карай 6ip топ атты кеткен. 1шшде ак боз атка Minreii, ак кшмдк ак сэры улкен Kici бар. Ол атым Нурмагамбет деп едк — Сен шаршап келдщ рой, осында отыра тур, мен барып KiM екешн б1л!п келешн,— деп Кыррызтай жуг1ре женелдь Оныц артынан карап, кой шетшде кала берд1м. Кеш- Ki карацрылык тускен кез болатын. Ол топ адамнын ор- тасына енд1 де кегп. Э л 1 келед!, жок, эл1 келед1, жок. EKi K©3iM терт болып, сазара кут1п. мен отырмын. Эл- ден уакытта барып, жау кугандай eHTirin, Кыррызтай келд(. — Ешкандай да Нурмаганбет емес, сонау алыстан, Арка деген жерден келген Палуан Шолак деген адам Дейдь — Палуан Шолак fleftMiciH?— депп1н рой, накб1роны бурыннан б!лет1ндей-ак. — Палуан Шолак дёйдь EciMe онын меш капсыра куша cyftin, атына кайта MiHreH кезде, кай колында екеш жадымда жок, эйтеуф 6ip колынын аздап MyKici бар eneHi тусе кетт1. MeHiHoft- лана калранымды байкап, Кыррызтай: — Сен Палуан Шолакты да 6iaeTiH шырарсын?— деп кулд|', — Ж ок, б!лмейм!н.

— Б1лмесен енд1 быесщ. Ел аяры басылып, карангы туекесш, ауыл жакка карай жылысамыз foA ! — дед!. — Койды RiM кузетед!?— дед!М, ейткеш Кыргызтай- дын жумысынын S3i осы болатын. — Осындай думаннын ш ш де койра кандай пэле ке- луни едь Онын ycTiHe кек каскам барда, кам жеме — дейд1 ол. Айткандай-ак, кой басында 6ipa3 отырдык та, сэлден сон Аймен yfliHiH касына келдж. Конактар тамагын жеп, кол жуып жатыр екен. Bi3 eKeyiMi3, кунд1з кулын бай- лайтын желже катарластыра Ti3in тастаран, кантарулы аттардын тасасында отырмыз. Уйден дабырлаган дауыс, гу!лдеген кулю ест1лед1. Кызу энг!ме, калжын-кулк! та- мак устшде де басылмаран сиякты. Б1з будан, эрине, ез1м!зше топшылап, келген конактын KiM де болса кеп- нпл, энг1меш!л, эз1лкой адам екен!н б!лд1к. — Бул улык емес,— дед!м Кыргызтайра,— улыккел- се, Аймен yfii кулакка соккан танадай, немесе, елж шык- кан уйдей жым-жырт болатын. — Дурыс-ак, тауып айттын, бул ouieftiH адам, сый конак болар. Жакынырак барып, сездерш тындайык,— дед1 ол. — Уйден 6ipey-Mipey шырып калса уят болады. Ка- 3ip, олар тамагын жед1, енд! тыска шырады. Б 13 6ip ай- налып coFaftbiK,— дед!м. — Табылган акыл!— деп Кыррызтай мен! жен!мнен суйрей женелд!. Кой кузет!не кайта келдж. Айткандай-ак, 6i3 KeTici- мен конактар тыска шырып коп журдк Олар уйге енген кезде, eKeyiMi3 койFa шабар каскырша сак басып, уй ipreciHe жетт!к. — Ал, Палуан!— деген Аймен даусын екеум!з деб!р- ден таныдык.— Бар сыйым, бар мазырым бул FaHa емес. Сыйлы конарым боп, аунап-кунап дегендей, кеп жата- сын. Ата-бабам мекеш деп алыстан !здеп келген ер жЬ п'тке ез FaHa eciriH ашпас, ата баласы адал кушагын жа- йып, ак TeciH ашады. 0 з уй!ндей ойнап-кул!п, жаркын отырганьщ катты унап тур. Осы бетщнен танба. 0Hri- менд! айт, OHiHfli сал! — Ракмет, Айке!— деген комакты 6ip дауыс шыкты. Bi3fliH долбарымызша бул Палуан болар дедж. Осы сезден кейш уй imi аз толастады. Bip мезетте элг! дауыс кайта шыкты. 51

— Осы уйдеп халайыктын менен не kyTin отырганын айтпаса да сеземш. Ендш сезд1 энге берсек. — Солай болсын! — Солай болсын!— деп уй iini дабырлап Kerri. Кыргызтай мен1, мен оны -туртш калыстык. — Булардыц !шшде эн деген тагы 6ipey бар екен. — Солай ма деймш? Bi3 anriMeMi3fli айтып улггре алмай калдык. Домбы- ра сыцгырлай бастады. Мен куанганнан Кыргызтайды буйректен солк eTKi3in, туйт калдым. Сейткснше бол­ тан жок, Сары арканьщ кен даласынан ескен желдей ан- кылдап, эсем коныр дауыс шыкты. Керд1м келш казактын Алатауыи. Мунар кетпес басында кунде жауып. Ллыстагы ансаган Галияныц, Bi.nin келсем, ипркш-ай, есен-сауын! Ойпырм-ай, Ралия-ау, Кабагын. алпак кардан тамагык. Каракаттай кезше. Кумарлана. ой, карадым. Эн аскактап, кетерьпе туей. Bi3 eKeyiMis кара жерд1 капсыра кушып, тынысымызды iiuxe тартып, тьщдап каппыз. Эн аягы баяулап, темендей женелгенде Кыргыз­ тай: — Бул сети Нурмаганбетщ бе екен, элде менщ пал- уан Шолагым ба екен, TiiiTi, баска 6ipeyi ме?— деп сы- быр ете калды. — KiM болса да сумдыктай эннй екен. Эн толастаган кезде, айтылган жагынын ce3in, эуе- 3iH eciMe Tycipin, iuiiMHeH куб1рлеп, жаттай бастаймын. Мунын уст1не халык eTinin, элг1 Еалия туралы энж кай- та-кайта айткызды. Bi3 жалыкпай тыцдадык- Tim i ез1м квкейге токи да бастадым. Будан сон тагы да 6ip эндер айтылды. ... Атандым Нурмаганбет— Палуан Шолак... Балады жуйрИне мен! казак. Осы сезд1 еспгенде журепм лушлдей сокты. Нурма­ ганбет пен Палуан Шолактын 6ip адам екенш енд1 ук- тык. Эн саябырсыган жок. Ак боз атты эн nipi — Пал­ уан Шолак екен. Онын Аймен уйшде айткан эндерш калт иобермей жадыма токи бершм. 0 л i еамде, осы Палуан Жеткудан кетер1нде маган батасын бердь Бул былай болып едг Bip куш Палуан

Жеткуды жалыкпай узак аралап, Аймен аулына кайта сокты. MeHi тауып алды да, узак тун зн салрызды. ©з эшмдь «Боз торгайды» кайта-кайта айткызды. М е н т eTiM yftpeHin, K3fliMri теселген адамдарша сам- радым-ау деймш, унатып, 6ipfle тешле карап, б1рде му- ная отырып тындады. 0 з SHiMfli айта-айта жалыккан кезде Палуаннын ез эндерш орындадым. Шолак ан-тан боп калды да, бет1ме теале карап: — Жарайсын, бала, кой сонында кор боп жур- екен- ciH, Аймен, босат колын баланын, койшы табылар, эннп табылмас,— деген! бар емес пе? Тебем кекке жеткендей болып калды. Палуанмен катар отырган каршыгадай эдем1 ак сэры Ж1г!т оныц се- 3iH костап: — Койдан босанады, бугшнен бастап Кенен койшы емес, энш1, ез энипм!— деп козгалып койды. KeftiH баксам, бул осы елдщ атакты тьлмашы Ерке- бай екен. Шынымды айтсам MeHi койшылыктан куткарган Пал- уан Шолак пен Еркебай болды. Палуан Шолак Жеткудан Аркара аттанарда ел кеп жиналды. Эн nipiciHiH эуез1н тындап yftpeHin калган ел коштасура келдк Халык оны коршап алды да, кепке де- ftiH атына MiHri36eft, кушактасып, кыз узаткандай мук шакырды. — Палуан, даусына кулагымыз yftpeHin калыпты, 3HiHfli сарынамыз рой, бул да 6ip елщ болды, кетпе, кал осында!— деген дауыстар естш п жатты. — Кал, Палуан, калаганьщ болады. — Эшшй сарынамыз. — Даусьщды сарынамыз. Осындай дауыстар кепке дейш басылран жок. Эрен легенде Палуан атка конды. Коштасура келш, коршап TypFan калын елдщ етшнймен ак боз аттын ус- TiHfle турып, aHfli тек™ Foft деймш, кеп, теки. Халык ты­ на калды. Палуан эщи селдегп кеп, селдегп. Эн канаты кекке ерлеп, Копа бойын тундыра TycTi. Эн бккен кезде, Палуан халыктын «жолын болсын!» деген батасын кутпей-ак, кыза сейлеп Kerri. — Халайык!— дед1 ол боз аттын узенгкше пирене кетершп,— эн суйген, энпн суйген оны курмет туткан жаксы. Курметтерще мын сан ракмет! Кал дейсщдер, ол да дурыс. Энд! сарынатын кершешцдер, ол да жаксы. 59

BipaK орындалмас тшекп айтып, кеп кинаманыздар! Эннл керек пе, ол сендерде бар. Эн керек пе, сендерде ол да бар. «Алтыннын колда барда Kaflipi жок» деген макал бар. Шынымды айтсам, ез «Палуан Шолакта- рын» бар. «Ол юм ед1?» дегендей халык аныра калды. — Эне, анау турган кара сирак бала, б1ле бьлсендер болашактын Палуан Шолагы!— дед!. Жаннын 6api мен турган жакка карады. Мен кысы- лып темен карадым. Коштасуга кимай турган халыктын кенлш аулау ушш болса да, осындай баганы ол айтып салды. Менщ журеп'м лутлдеп сала бердк — Bepi кел, Кенен!— дед1 ол. Мен касына келд1м. Ол мандайымнан сипады. — Кэш, Кенен, айтшы мына халыкка «Ралияны». Даусымнын калай шыкканын бьпмеймш. Э т и аскак- тата шыркай женелд1м. Калай айтып турганымды aHFa- руга муршам болтан жок. Эн басылган кезде Палуан м ет жерден кетерш алды да, ак боз аттын шоктыгына мшпзш, белмнен суйдь Ак боз атты эн nipi Meni осылай колдап едь Ал Ерке- бай болса, Палуан кеткен куннен бастап, MeHi касынан тастаган жок. Ойын, той, думандарды сонын касында журш етюзд1м. 03i жет1м ecin, орыс тэрбиесшде болган, кедей, 6ipaK окыган, орыс тш н 6ip тайпа елде ерекше жаксы б1летш адам едь 03i де мен сиякты ж е т т е н ес- Kecin болар, MeHi кеп катарына, энни, акын тобына ал- гашкы коскан осы Еркебай болды. TAFbl ДА ШЫРКАДЫ БОЗ TOPFAH Мен1н будан кейшп eMipi.M халыктын ортасында ет- Ti. Желсудын данкты жуйр1г1 Жамбылмен таныстым. Кыргыз акындары Калмурза, Эл1мкул, Оспанкулмен дос- тастым. Халыктын сый-курметше лайык болуга тырыс- тым. 1916 жылдын OKHFacbma катысып, халыкпен б!рге болдым. Сол жылдардын окигасынан ек1 дастан жаздым. 0ткешмд1 кеп айттым. Ссндер б1здш балалык uiaFbi- мыздын кандай болганын бммейтш болтан сон эдей1 айттым. Ал 6yriHri eMipiMfli ездерщ Kepin отырсындар! Дегенмен... Мэлбулак! Бул картага туспеген жер. Кордай тауы- нын солтустш шьтыска карай тартылган с1лем1 аласа- 60

рып келд1 де, сонры жары коныр жота, кара адыр боп кетедр Осынын мелд1р сулы кннксне булагы бар бйржы расы Мэпбулак деп аталады. Бул жер малшылардын ерте квктсмде олай-булай квшш-конып втет1н!н айтпа ганда, пайдасыз жаткам байтак жер... 1954 жылы осы дала оянды. Отар станцнясынан туармген комбайн, трактор, автомашина Мэт1булактык кара жонына карай арыла жниелдь Мал туярынан баска еш нэрсе тимеген кара адырдын коныр кыртысы тенкерьзе бастады. Бул жерге Рославль астык совхозы орнады. Пак Мэ т1булактыц басына совхоздыц орталыгы, эдем! агаш уй лер салынды. Кешке кара жонды мунарландырып электр сэулес1 жаркырайтын болды. Сонау 6ip кездерде койшы баланын зарлык ani шыккан жерден трактордын rypiJii ecTiain турды. М!не, нак осы кезде кэрш к пен ауру кабат кел!п, мен уМмде бук Tycin жатушы ед1м. Эксм Эз1рбайдыц 6ip жа рын жерден казган жаман ушнш орнына жана совхоз орнапты дегенд! ecTin, карт кулагым елендей тустр Кей де сыркаттыгымды умытып, енд| осы б!р кызыкты кер сем-ay деген тэгп ойларга кетем. Тынга орнаган жана совхоз жыл сайын мол астык 6eperin болды. Оран канаттас баска да астык совхозда ры орнады Квшлдщ 6ip сергск кез1нде машинага отырып. туган жерд1 аралап kcttim. Туган жерд1н жана KepKin, жайкалгац мол астырын, жайнаган жастарын, жана уй лер!н, Ильич нурын квргенде, таза ауасын жутканда бук шиген бел жазылып, квк1рег!м ауага толып танысым кс Hiii сала берд1. — Туу, калгып кеткен екенм!н-ау1— деп жан-жагы ма куана, шынында да мызыгып кетш, аз уйкыдан окыс оянран жандай TniiipcKKc сабырсыз карадым. Осы кезд бойим бурынгыдай насат, жуз1м нурлы, квз1м отты боп кетть Аппак кум1стсй сакалымды Кордайдын самал же л| желк!лдет|п. кырдын эсем ак селеу1ндей шайкап тур ды. Мен сонау вткен койшы бала кез!мд1, одан акындык. .»ншiл1к. ж!Нтт1к KeiiMai, халык адамы болып, квпт1н ыстык кушагына оранган шагымды eciMe Tycipin, осы турысымда канатты энге шыркап ж!берг!м кеп кетть Сыркаттан тез айыктым. Бес жылдан аса енсен! бас кан калин кврпсн! cMKin тастадым. Оз1мнiн туган ау лым — Киров атындагы колхоз келд!м. Бул жерден yxi- мет 50 мын сом га жана уй салып берд!. Карт MiHeTin 61

жуас та ат емес, ойнап турран жирен каскага ж ттш е отырып, Кордай Teniperin бурынрыша кезш кететш бол- дым. Эщй де бурынрыша салып, халык кекейшдегшш айттым. Казак эдебиетт мен керкеменерМк сонгы он- кунд1пнде уймет екшип орден бердь Энге кайтадан ка­ нат 6irri. Ел imi алтын 6eciK екен. Ол ceni элдилейдк Кэлрып KeTyine мумкшшшк бермейдь Сен унем! ояу, сергек, ке- цыш журесщ. Халыктын даусы, оныц ceHi тьщдаура де­ ген ынтасы бойра куат, журекке шабыт береди Bip iopi кунпген уядан жана ушырран балапандары- на мактанып отыр екен дейдй Улкейгенде батыл болсын деген ниетпен: — Мен зулап ушканда алдымда жуг1рген ан, ушкан кус тура алмайды,— легенде: Балапандары турып: — BypxiT ше?— дептй — Бурк1т те!— легенде, зу етш, буркгг касына кона кеткен екен дейдь — Не дейсщ?— депт1 6ypKiT. — Аксакал-ау, ен болмаса взбалапандарыма да мак- тандырмайсыз ба?— деп кутылып кеткен екен. Сондай- ак, сендерге мактанып, 6ecin кегпм б!лем. Кенлрщдер! Халыкпен аралаекан сайын жана эндер, жана елендер туады. Ол Fana емес, халыкпен 6ipre болган сайын ке- щлдешп, енсем кетершедь Мын да 6ip ракмет партияга, курметтеудей-ак, курметтедь Кептеген эндер1м пластин- naFa тустк Отанымыздын астанасы Москвада элденеше рет эн салдым, сонау Грузияра Жамбылмен 6ipre бар- дым. Бул рана емес, Палуан Шолактын атакты он еюэш Ж епсу елкесшеменщ аузымнантарады. Акындыгым мен э н ш ш т ш Жамбыл сыйлады. Айта берсем, акындыгым мен эншйппм казак журтына кандай танылса, кыррыз елше де сондай эйгш . Жэкенмен сонры кездесу1м былай болды: ен жаксы коретш улы Алгадайдын согыста кайтыс болганын ecTin, Жэкен жатып капты дегенд1 естш м. Барран адамдармен свйлеспептй Кешл айтура Кордандан Кастек келд1м. Ат- тан тускен бойда, уйге Kipin улг1рмей-ак, шыркай женел- Д1М. О. Жаке, жуз жасаган акынымсык, Кайгырып Алгадайга жатырмысыи, Соулесш журегшшн cenaipMcmi, Аскан ед| Алатаудан акыл-KyujiH. 62

Не куш-ri дуннеде, адам кушть Кердш13 6ip расырда талай icii. Миуалап ¥лы Отаннык дарары едж — Жел сорыи, 6ip жем1сщ жерге туей. CeaiMfli аяктата улпрмед1м. — Кененбкщ?— деп Жэкен басын кетердь Бул мен!к Жамбылмен сонры кездесу1м едг ©MipiMfli айта берсем толып жатыр. Жалшылык, корлык естен шыкты. Энд1 жанаша са- лып, жанаша жырладым. Кордайда ревком болып жур- генде айтканым: Кутылып нашарлыктан жеп'лгетм. Бурынгы ойдан Kerri еюнгешм. Коммунист партиясы квтермелеп, Кордайра ревком боп, бскшгешм. КебеШп шар тараптан жолдас-жора, Басынан душпандардын ceKipreHiM. Эн шыркап жолдастарды касыма epTin, Байларра карсы турып, ук!мдед!м.— деп 6ip кетсем, «Ленин б аб ам » деген ел еш м де былай д е­ лении жер жузппк Tiperi едь вм 1рд1н куаты мол журен едь Бабамнын дана сезй жолы елмейдь Tipairi енбекип елге керек еде Партия азын-аулык enepiMfli жорары багалады. Ха- лык акыны, корнем енерге енбеп сщген кайраткер, ком­ позитор деп атады. Мен де бшгешмд! аямадым. Тамаш? шат турмысты емip кандай, Жайнаган гул бакшада ел1м кандай, Лянбай енбек еткен срлер ici, Калайша бакыт болып, турсын жанбай! Жепжылдык жоспарды орындауга Жумылды Meiiiii халкым 6ipi калмай.— дед1м, сонры 6ip айткан елеш м де. Mine, мен жетпк беске кешйм. TyFaH жердщ жетпк бес KOKTeMin оз кез1ммен керд1м. Кектем сайын ушып келетш боз торрандын нэзж он!н жетшс бес рет оз ку- ларыммен тындадым. Ракаттан ызгары кеп, куанышынан муны басым суррылт коктемдер орнын бакыт кектем! басты. Мен муны да корд1м, муны да жырладым. Жетшс жылдык тойыма арнап «Жетпк бес» деген жана эи шы- рардым. Бул эн былай басталады: Баралады партия алып еске. Кос ордена! кадады Kopi теске.

Туран елд! аралап, эн сап жур!п, Жеткешмд! бкпмеппш жетшс беске. Шырка, ушм, Кояр ма сайрамаска Ардакты ел1м! Кыррыздьщ атакты акыны Оспанкулмен кеп жыл жуз- дес-дэмдес болдым. BipaK ол мен наукастанып жатканда келмедк ©кпелеп хат жаздым да, аярын былайша б т р - Д1м. Казак-кыррыз 6ip туран ел емес пе? Tepe3eci тетелес тек емес пе, Арайынра жараскан эзш-екпе, дед1м. Катар ескен курбыра жен емес пе? — Осы еленге кайтарран жауабында Оспанкул: Ардактап маран жазран хатынды алдым, Алтындай сездер1нд1 окып, кандым. Аралас коныс 6ipre болмаран сон, Ауырып жатканыкды бьлмей калдым. KemipriH б1лместжт1, асыл ара, Кеш1рген кеп кунэмды едщ, тара, «Кекелеп» кустай ушып жетер ед|м, Эн1ммен, елешммен болсам пана. Кош боп тур, туз-дэм тартып кврюкенше. Кв1илде жаткан сырды белшкенше, Колынды катти кмсып, кушак жайып, Кеудене кеудем сорып, суШскенше,— депт1. Ш1рк1н, Оспанкул акын foA. «Тара» деп отырраны сол — ол 6i3re «жиен». Жаксы келд1ндер, жандарым. Bipa3 энг^ме айтып, квцл1м ecin, жаным жадырап, жай тауып калды. Онын уст1не мойныма ал кызыл галстук тэрып, жасартып кой- дындар. Журген жерлер!нде айта жур1ндер: — TaFbi да шыркады боз торрай!— дендер. Ауыл — осы,— уй осы. Келш турындар. Коштасар жерде тары да 6ip эн салып берешн: Халкыма атым шыкты — акын деген. Жана энд1, жана жырды mepTTi Кенен. Кордайдары колхоз аулынын ортасындагы кызыл ша- тырлы, eHce.ii ак уйден осындай суду эн аскактап, квте- р1ле TycTi. Алматы— Кордай, 1959 жыл.