— Мырзалар мен ханымдар, менщ С1здерд1 жинап ал Fan ce6e6iM — 6ip сараттан кейш атакты ралым Пет( Петрович Семенов 61зд1н каламызда болады. Bi3 оны ко шеметпен карсы алып, сый-курмет кврсетуге мшдегпм1з Бул 6 ip. Екшнпден ездершзге мэл1м, СИздщ калада конаЦ уй жок- Сый конакты кайда тус1рмек1шм1з? Соны акыл- дасайын деп ед1м. — Густав Иванович, конакты б1здщ уйге туаруге руксат eTini3 ,— дед1 алдыцры катарда отырран Гудков-j ский. — Дайындырыныз бар м а ? — деп сурады Гасфордт. j — Bopi де табылады, таксыр. Бул 1856 жылдын 1 июнь кун1 ,ед1. Семенов келдГ Жасы отыз шамасында судрак бойлы,! келюД жайдары адам екен. Меп-мелд1р кекшш кездер11 KiMre деболса ынталана кадалып карайды. (КешнненСе- менов-Тяньшанский аталатын Орта Азияны зерттеуш1 | тамаша ралым осынын тап ез1 болатын.) !Гудковскийд1н жаркыраран тап-таза конак уш адамра лык толран. Булар астанадан келген ралымды карсы алу- ра жиналрандар. Гасфордт та осында. Ол езшщ колас- гындары офицерлер мен шенеуниктерд1 шен1не карай Семеновпен таныстырып келед1. Кезек катар турран По- ! танин мен Шоканра жетт1. — Григорий Николаевич Потанин,— деп таныстырды Гасфордт.— Е ртк бойында туран казак-орыс солдатынын .баласы. Осындары кадет корпусын б тр ген. Б1рак Пота нин мырза эскери енерден Kepi даланын шеп-курайын жинаумен кеб1рек эуестенедц— деп кулд1 Гасфордт. Бул сонры ce3fli Гасфордт мыскыл ретшде айтса да, оны лайыкты жерде айтпаранын 93i де сезе койды. ©йт- | кен1 Семенов та осы тэр1зденген icneH шурылданып жур- || ген ралым рой. Онын кецлше типзш алдым ба деген 3 оймен: — Б1з Григорий Николаевич™» ол талабына камкор- лык етш отырура эркашан да дайынбыз,— деп жуып- шайган болды. Губернатордын элп сезш унатпаран Шокан кырандай туйш п, сурлана калган екен. — Мына офицер менщ адютантым,— деп таныстырды Гасфордт оны,— Туысы кыррыз даласынан. Кыргыз сул таны Шыцрыс Уэлиевтщ баласы. Абылай хан тукымы. Бул да осындагы кадет корпусын б т р г е н . 80
ij Ресми кездесуден кейш астанадан келген калымнын рмет5не конакасы бершдк Семенов жас офицерлермен [тымды эцпмелесш, дем арасында-ак шуй!ркелест кет- : Бул ещрдщ тарихын, казак-орыс халыктарыньщ ка- -.■ м-катынасын, кешпел! елдщ пршшк-салтын тэтчш- ' п сурап, куларына куйып алып отырды. ; Семенов Омбыда небэр1 уш кун болды. Осы уш куннщ шнде мундагы eMipfli, адамдарды б ш п , туйш болды. Ол i.-iHin кейшнен жазган «Тянь-Шаньга саяхат» деген кг юында сондары алган acepi жайында былай дед!: Омбы ттеллигенттер! imiHeH менщ кез1ме ею адам ерекше тус- . Онын 6ipi казак-орыстан шыккан, м е т ез М к эр нэр- еге кумарткыштырымен жэне ецбек суйпшт1г1мен рана wee, сонымен 6ipre аскан таза ыкыласымен тан калдыр- :ан Григорий Николаевич Потанин едг Emu 6 ipeyi, м ен т назарымды ете-мете аударраны, Иокан Шыдрысулы Уэлиханов болды. Уэлиханов кейш- |;ен Петербург университетшде лекция тындады. Фран цуз, нем1с ттдерш жаксы уйренш, Шьтыстьщ acipece кыррыз рулас халыктардыц тарихынын тамаша маманы ролып алды. I Осы талантты жасца генерал Гасфордтын назарын ерекше аударуды вз!мн1н борышым деп санадым. Тянь- Шань саяхатынан оралып келгеннен кейш, кыррыз кшмш fwimiipin, оны сэудегерлер керуешмен Кашкарияга ж!бе- ру керек деген ой салды, оны Уэлиханов кейЫнен ойда- рыдай орындап шыкты. П. П. Семенов Тянь-Шаньга, Барнауыл, Змейногорск, Семей, Аягез, Капал аркылы жол тартты. Оныц соцынан 6ip ай шамасы уакыт откеннен кейш, осы жобамен пол ковник Хомонтовскийдш бурыннан эз!рленш койылран эскери экспедициясы козралды. Шокан да бар efli осын- да Экспедициянын максаты— Ыстык келд1 картара тусГ ру жэне эртурл1 барлау жумыстарын журпзу. BiaiMfli деген офицерлердщ ш ш де рылымра Шоцан- нан бешм адам жок-ты. ©зшщ де ептеп ce3epi бар Хомонтовский онымен ynewi келгсш, есептест отырды. Аскактаган Алатау Шоканра ражап эсер етт1. О Тянь-Шаньнык кыррыз бен казак рулары жайлара»* грей-тер!скей1н тугвл аралады. Ара-тура ол мунда
менов экспедициясымен кездесш те калып отырды. I талантты талым кептеген ж эйпты шюрлесш, адылдг отырып зерттедк Ыстык кел жаталауында Шокан ею айдай 6oj Онан сон империянын арнаулы тапсырмасымен кытД дын Кулжа каласына барды. Онда уш ай болып, Кули! Шэушек калалары аркылы ею елдж сауда катынаси жолта койды. Осы сапарында Шокан Верныйда (АлмГ ты) болды. Шоканнын бул саяхаты Сас-аяты бес aflFa созылдв Буюл Ж атк у елкеа Жоцтар, Тянь-Шань таулары мН Ыстык кол ойпатын зерттеп, ол Омбыта тамаш а рылк!Г табыстармен оралды. ' Бутан дешнп зерттеутшлердщ утымында кыртыз, к ! зак деген ею турл1 улт болмайтын. Олар мунын б э р ! б1ркелю халык деп карайтын да, «кыртыз» деп а т а я тын. Шокан осы халыктардын тарихымен, т'~ сана ерекшелжтер!мен таныса келш, eKeyi eKi улт екенН тунтыш рет тылым жузшде дэлелдеп ж ария erri. Кыртыз халкыньщ атакты «Манас» жырын дуни жузше алташ таныстырушы да, зерттеунп де Шока» болды. Кыртыз, казак халыктарынын этнографиясы, эконс микасы, эдебиетй т ш , д Ы , салт-санасы, здет-турпы жг йында Шокан кеп-кеп материялдар жинады. «Бул eni халыктын тЫ жатынан да, ypiM-бутак, эдет турып жатынан да айырмасы бар» деп жазды Шокан. Кеп жерд1 аралап, эсерлетп кайткан Шокан Омбыт; келгамен тылми енбектер жазуды колта алды. «Ыстьп келге саяхат», «Кытай империясынын батыс провинциясь жэне Кулжа каласы», «Кыртыздар туралы» дейтш жака шыл мэнд1 екбектер1 6ipiHiH сонынан 6 ipi туды. Шокан енбектер1 тылми дэлелдершщ утымдылыты! мен, жанашылдытымен орыс талымдарынын назарына шалынды. Болашакта кеп у м к KyrripeTiH алтыр мшездм терец ойлы жас талым езгелердщ epeci жетпей келген зацтар бшктен жаркырап 6ip-aK шытып, кезге TycTi. I Шоканды Россиянын тылми кауЫмы бЫе бастады. П. П. Семеновтын усынуымен жиырма ею жасар Шо- Г аскан 1857 жылы, 27 февраль куш Буюлроссиялык геогра- таны flilblK котамта толык муше болып сайланды. Бул да 0СЫ|.. SO
Жетку KepiHicrepi
Цашцарпя саяхаты 1857 жылдык KY3i келдь Кун б1рте-б!рте суыта б Омбы каласынын бул кездег1 келбет1 журек айныр;._ Bip жауран жауын суы он кун бойына кургамай, кеи лайсан батпак болып жатады. Уйлердщ кабырраларына дейш дымкыл тартып, асп сурланып, енсен1 б!ртурл1 кеш лаздж басып турран/ болады. Осындай жабыркау кештщ б1ршде кеше шетЫе орнЛ тылран тактай тротуардын бойымен узын шинелдк Tin-т. мырым денел1 адам елеуаз журш келе жатты. Бул Орт Азия мен Казакстанды eni жыл аралап, зерттеу жумьн тарын жург1зш кайткан Петр Петрович Семенов едь С 6biFa келгеш кеше рана. Семенов мал базар аланынан erri. ByriH базаЯ болмайтын кун екен. Батпакка араласып тапталган швпп шалан, малдын киы тэр!зд1 кен-кокыр тазаланбастаи шыланып, ыбырсып жатыр. Ал базар кундер1 мунда таЦ] ертеннен бастап eMip казандай кайнайды. Шеп тиелге! арбалар каз-катар п з ш п , толып кетедк Коржындаря салактап кыр казактары журедь Сыпсындаран сумакаи сэудегерлер, шал-шабыр, катын-калаш, не килы адам бейнелерш осы алацнан табасыз. Киюы кашкан ecni араш тротуар Семеновтын ныи басканын ауырларандай майысып кетед1 де. астындарьЯ келнпк сура шылп-шылп сорылады. Кейде лай су шашыЯ pan, шалп ете калады, Семенов осыдан корынып, шине* лшщ eTeriH KeTepin устап алран. Ол 1здеген 6 ip кабат аласа уй сол маннам онша узаи емес-Ti. Семенов ит бар ма екен деп, тактай дуалдан! иепн артып карап едь колына курек устаран, аузы-мур- нын орамалмен танып алран уй neci эйелд1 кердк — Шокан Уэлиханович уйде ме? — Уйде,— деп жауап берд1 эйел. — И тпш жок па? — Жок. Семенов iuiKe Kipfli. Эйел оран он жактары eciKTi нус- j кады. Семенов табалдырык тубше теселген су. шуберекке аярын c y p rri де, eciKTi тыкылдатты. — Да! Терезе алдына койылрэн шарын столда Шокан жумыс icTen отыр едь Жан-жарынын 6api тодган KiTan, KaFas,
а: жаэулы кат-кат даптершелер. Семеновты кергенде ал I орнынан ушып турегелдк № — Саламат боларсыз, Петр Петрович! ТерлетМз. I Конакты Шокан тер алдындары креслора апарып отыреызды. Хал-жай сураса отырып, Семенов белменщ imiHe айнала карап шыкты. Тэртшпен жиналран кеп Ki- тап онын назарын б!рсыпыра бегед!. Bip ю'сйпк кереует, шарын шлем, тары да 6 ip KiiuipeK денгелек стол, онын устшде катталып жаткан газет-журналдар, Шоканнын epirin сызран, шала б1ткен 6 ipHeuie cyperrepi — салтан, I жас офицердщ уйшдег1 кезге тусер бегде нэрселер осы- дар рана. — Мен аздщ жумысынызды белin ж1берд1м бе деп ойлаймын? — дед1 Семенов KeuiipiM сурарандай ынрэй- мен. — Окасы жок, мен кашан уакыт табылса, сонда !степ уйренгенмш. Эскери eMip адамды coFan баулиды,— деп жауап берд1 Шокан. EKi ралым узак отырып энг!мелест1. Семенов Шокан- | Fa Тянь-Шаньды зерттеушщ нэтижелерш айтты. — Тянь-Шаньга дейшп onipfli 6 i3 азды-кепт! б!лд!к деп айтуымызга болады рой. ГШркш, Тянь-Шаньды ат- тап Tycin, аржарындагы «Алты кала елше», Кашкарияра барса! ¥лы Азиянын рылым ушш актандак калып келе жаткан сол 6 ip жумбак елкесш аралап кайтса! — Семе нов бул сездерд1 тацдайын ойып тамсандырып журген ащы армандай етш айтты. Олай деушщ мэш бар ед!. Кытай империясынын «Тур- | кстан» немесе «Алты кала ел1» деп аталатын зор аймары I жайында соран дейш Европа да дым бМмейтш ед! десек, кателеспейм!з. Бул елдщ тарихи тардырына кез ж!берген адам онын себебш окай .туннель «Алты кала аймарын» жайлайтын халык нег!з!нен уйрырлар. Кене тарихы, мэдениет! бар, талай cypriH-cypewu бастан кеппп зекю керген ел. Ты- ныштыкпен eMip сурген емес. 1759 жылы бул ешр Кы тай империясына караранмен, ездер!н пайрамбар эулие- Н1н тукымымыз деп санайтын кожалар сан рет халык кетершсш уйымдастырып, карсылык керсетед!. Оны кы тай acKepi аяусыз жаншып басып отырады да, халык ки- сапсыз кеп куйзеушшкке ушырайды. Букш елд! камты- ган орасан зор кетерШс 1825 жылы, онан сон 1857-1858 жылдары болады, адам каны судай шашылады. Кокан
хандыры муны пайдаланып, астыртын адамдар ниберщ кытай мен уйгыр халыктарынык арасын ушыктыру сая с т! и устайды. Сейтт, ол «Алты кала елше» ез ыкпальп уге тырысады. . дай суренд1 жардайда YPe*^i ушып калган елдж :: м.ше алуан есек-аян, коркынышты хабарлар керней- л, Ойбай, мына жактан эрылшын дейтж пэле келе жа- с.тыр, дейдп Мына жаткан Орыс зскер ж|бер1гт, деген киш лакаптар желдей еседк Сондыктан да ж ергш кп халык, оларды билеп-тестеп отырран кожалар 6 ip де 6ip шетел адамын керсе, тажалдай карайтын болады. Бipjii- ж арым журек жутып бара калгандар елже кайтып орал- малы. «Алты кала ел ж т » дуние жуз'1 ушж жумбак болып кала беруже 6 ip себеп осы едп Осы жардайларды сез ете келш, Семенов Шоканга Кашкарияга баруды усынды. — «Алты кала елже» барып зерттеп кайту ушж бул кунде азден баска лайыкты адам табу киын,— дед! Се менов.— Б1ршш1ден, ci3 азиятсыз. Ж ергшкт1 халыктан аумайсыз, олардын т1л!н, дж ж жаксы билеаз. Екшпйден, мундай аса жауапты icri аткарура б ш м , кабметщ1з то лы рынан жетедп — Эрине, бул катерл1 сапар,— деп жалрастырды Се менов сезж,— 6ipaK рылымда тэуекелшз жешс жок. Ойланыныз, Шокан Шынрысович, асыкпай ойланыныз. Шоканнын ойланып, толранып келш берген жауабы- ныц TyfliHi: — Макул. Барамын, болды. C.ei\"iTin, Шокан Кашкария саяхатына дайындык жур- | ri3e бастады. Ол онда татар сэудегерлержше KHiHin. керуенге м е с т , керуений ретжде, баратын болды. Керу- енд1 уйымдастыруды Семенов пен Гасфордт жауапкер- ш ш гж е алды. Семейде Орта Азияны, онын iiumfle Кашкарияны да обден шарлап твселген Будаш Аупаев дейтж бай, экю сэудегер бар едн Сол будан жиырма жыл бурын Кашка- риядан осы жакка керуенге м е с т келт, калып койран Эл1мбай дейтж баланын тарихын айтып, Шокан Кашка рияга сол Эл1мбай болып барсын деген акыл бердк Бул акылды Шокан куп алды.
Кашкария саяхаты туралы мэселе 6ip жайлы болып шеиллгеннен кейш, Семенов Петербургке жур1п Kerri. Астанада ол кезде тарихи мэш зор окигалар болып жат кам. Орыс шаруаларын басы байлылыктан азат етукоз- ралысынын TOJiFaFbi жеткен шары болатын, Букарашыл ралым coFan колдан келген жэрдемш типзгенше асыкты. Ал Шокан тары да Тянь-Шаньра аттанды. Казак, кыр- рыз халыктарыныц Кашкариямен шектес, !ргелес рула- рынын oMipiH, тарихи даму жолын бурынрыдан да тере- шрек зерттемекпл болды. Бул онын «алты кала ел!не» сапар шегер алдындары дайындыры, барлау жасауы едк Шоканнын жетш, токтамакшы болтан нысанасы Ала- тауды мекендейтш кыррыз елппн Буры руы, оньщ басты- FH манап Боранбайдын ауылы болатын. Бул кыррыз руларыныц iiuinae орыска алдымен барынран рудын 6 ipi. 1856-1857 жылдары Тянь-Шаньда журпзиаген Семенов экспедициясына кеп кемек керсеткен, кайырымдылык жасаран. Шокан Омбыдан Боранбайра арнап багалы сыйлыктар алып шырып еди BipaK Жетшудары Уйсшдер- ге жеткен шамада, бул елкеде кыс тусш K erri. Калын кар жауып, кун курт суытты. Осы себепт1 Шокан кыррызга бара алмады да, Жетшу бойын кыстап калды. Семейден кектемге салым камданып iiibiFyFa THicri Мусабай ке- pyeHiH ол осы манда тосып алмакшы болды. Кектем шыкты, кар булкан-талкан epin, жылы жакка ушып кеткен кустар кикулап кайтып келе бастады. BipaK Мусабай керуеншен эл1 хабар жок- Сол тосканнан сар- райып, Шокан жазга дейш кутт1. BipaK ол ею колын кусырып, жай карап отырран жок. Кыс бойы кытай жэне б ую л шырыс елдер1 жайында tom tom тарихты актарып шыкты. Ж ер гш к п халыктын ауыз эдебие™ нускаларынан кептсген казына жинады. Кул!мдеген жаз келдь Жетшу елкеа гул-бакшара белендй Жазрытуры сэн-салтанат курып жайлауга кешу деген м ум ю ндт бар казак yuiin зор мереке. BipaK буран шамасы келмейтш келж аз кара жаяу кедейлер бар. Жайлау тупл олар кыстайры сартан мекендершен жыл- жи да алмай, кен-кокырра белшелершен батып отырады. Дэл осындай мезплде саррая куткен керуен де жегп. Июныпн жиырма ceri3 i Kyui, 1858 жылы Капал манында- ры Карамола деген жерде Шокан керуенге косылды. Керуен басы Мусабай Будаш Аупаевтын сешмд1 ада- мы едй Ол Кашкарияга будан бурын да 6 ipneuie рет 57
барган. Ондагылар оны жаксы бшедк оран жайымм ке л1п, жайымен кететш сэудегер деп карайды. Керуеннщ кармарында кырык уш адам, жуз 6 ip туй*, алпыс бес ат, алты кшз уй, алтын багасымен он ceris мын бес жуз кырык бес сомнын заты бар едь Мусабай Шоканды курметпен карсы алды. Кой со- йып, конакасы берд!. Шоканра байланысты жай-жапсар- ды керуен мушелерше тугел тус!нд1р1п, бул купияны Tic жарып сыртка шырармаура бэршен ант алды. — Арамыздагы ардакты адамды Кашкарияга аман- есен алып барып, аман-есен алып кайту ici б1зд1н ар-уят, адамшылырымызга жуктелш отыр. Bip ауыздан свз, 6 ip жекнен кол шыраратын болайык, кандай киындыкка кез- дессек те, б1рлесш кимылдайык,— деп токтады ол. Шоканнын мына отырран кейшн осы топтан айырып алрысыз. Устшде белш ж 1бек белбеумен буран ала ша- пан, аярында былгары кызыл етж. взш е жарасымды квм1рдей кара шашын устарамен такырлап алрызып тас- таран. Басында такия. Шоканга байланысты ел арасында эркилы есек-аян туып кетпес ушш, керуен жолшыбай ауылдарра сокпас- тан, аулактап жур1п отырды. Жонрар Алатауынын Ал- тынемел дейт!н асуынан асып т уст , 1ле бойына шыкты. Кумды швлейтпен жур!п отырып, 1лен1н езешне жетт1. Ол кезде 1леден ету киын болатын. Онын жарасын казак- тын Албан руы жайлайды екен, журпнийлерд1 солар ecKi кайыктарымен етюзш турады екен. Керуен еткел аузында б|'раз тыныра отырып, уш кун дегенде 6epri жа- paFa етш шыкты. Алда узыннан сулап акбасты Алатау жатыр. Керуен сонын койнауына терендеп Kipe берд1. Таура карай не- рурлым жакындай тускен сайын, жер келбет1 керкейе TycTi. Шокан керген-б1лген1н1к бэрш кундел1пне жазып алып келедь Байкаран, туйген жеке эсерлерш кунд!з ат ycTiHfle кетш бара жатып-ак сэл аялдап, турт1п ала кояды да, кешке керуен конура жайрасканда онысын башайлап, то- лыктырып жазура KipiceAi. Лаулаган отты теюректей отырып, айдалада- !шкен кос тамарынан дэмд1 не бар дейс1н! Тамак сонынан журт энпме дэметт, Шоканнын манайына жиналатын эдет тауып алды. Шокан оларра бурын ecTin б1лмеген жэй1т- тардан ражап хикиялар етш энпме айтып бередь Орыс 58
Тянь-шаньныц кврЫШ халкы, Шырыстын кытай, унд1 сеюлд! кене халыктардын тарнхынан баяндалатын маглуматтар кейде 6ip кеште аякталмай, екшцп, ушшил кештерге ауысып отырады. KenTi xepin, квп жерд1 шарлатан, Кашкария, Бухара, Ташкент, Коканд, Энд1жаннын дам1н таткан Мусабай да aHriMemi. Оныц айткандарын взгелермен катар Шокан да уйып тыкдап, езшщ кггап жузж деп бш м ш е толык- тыру таба тускендей эсерленедь Керуеннплер Мусабай мен Шоканнын тш н алып,б1р ниет, 6 ip т1лекте тату-тэгп кешлд1 келе жатты. Бул еке- yiHiH алма-кезек кызык экг1мелер1 ж 1г1ттерд1 жалык- тырмак тупл, кулактарыньщ курыштарын кандырды. 1858 жылдын 25 июль кун1 керуен Албан руынын ра- жайып тау жайлауы KapnapaFa кел1п жетт1. Неткен жан- Fa жайлы сулу жер десеюзшН Ек1 таудыц арасында ат cypiHep будыры жок жасыл жазык екен. Сонын ортасын как т ш п , муздай суык, меп-мелд1р тау езеш aFbin жа- тыр. Ызын еткен маса-шыбын квршбейдк Керуеншк сонау Семейден мшш, жук артып шыккан квл1г1 арып, шаршатан, карылран халде ед1. Алда эл1 де 50
болса жол узак. Соны ескерш, Мусабай мен Шокан осы арада жаксылап тыньшып алуды лайык кердк Шокан бул жерлерде будан бурын, Тянь-Шань, Ыс- тык кел саяхаты кездершде де болран едь Каркара, Текес бойларын сол сапарында Кытай шекарасына дейш ара- лап, кептеген бшю п адамдар мен таныскан. Бул манай- дэры ауылдарда Шоканды жузбе-жуз танитындар аз болмаура THic. Ол соны ескерш, eKi жет1 бойына амал- сыздан OTipiK ауырып, уйден шыкпай жатып алды. «Алты кала елшде» мал аз. Керуен осыны ескерГп, Семейден алып шыккан товарларынын 6 ip белепн осы арада койра айырбастауды лайык тапты, сейтш, уш мыц бас кой жинап алды. Сауда сэтт1 болды. Мусабай керуеш eitfli Кашкарияра карай бет алып шыкпакшы болып жатканда, of3 h Кашкариядан осында мал алура келген керуен кездесш калды. Ею керуен ко- сылып, 6 ipre журмекин болды. ©йткеш Тянь-Шань жо- лында керуен тонаушы каракшылар бар екеш буларра аян едь EKi керуен басы куш 6ipiKTipin, кара кебейт1п журмекш1 болды. «¥зын кулак урласа да жатпайды» деген макал бар. Керуендер орындарынан козгалар-козралмастан-ак жер- riaiKTi халыктар арасында «Семей керуеншде Кашкария- ра жасырынып бара жаткан орыс офицер! бар екен. Ол белек уйде жатып, кереуетте уйктайды екен, самауыр- ,-дан шай imefli екен» деген лакап тарапта улгерд1. Бул сез Мусабай мен Шоканды сез1ктенд1ре турса да^ 'олар алган беттер1нен кайтпаура бел байлады. Керуен жолын тосып, торуылдап журетш Кокан ха- нынын каракшы жасактары ол кезде кеп болатын. Со- лардын 6ip тобы кездесш калып, exi керуеннен сый-сы- 6 aFa 6epyfli талап етед1. Мусабай 6epin кутылады. Ал кашкарлыктар «колы тарлык» М1нез керсет1п, кокандык- тармен Kepicin калады да, онын аягы кмзыл-жоса тебе- леске айналады. EKi жактан да адамдар жаракаттанады. Бул шатак эбден тергелш болранра дей1н, кашкар керу- eniHe енд1 амалсыздан бегелуге тура келедь Олардын 6ipa3bi рана Мусабай керуенше 1лесед1. «Семей керуен1н- де жасырынран орыс офнцер1 бар екен» деген лакап кашкарлыктардын да куларына шалынран ед1. Керуен козрала беред1 !лгер! карай. Каркаранын кек- майса жазьтынан eTin, Текес басындары шынрырларэн
Ыстык, квл Кара тас, Кызылкия, Сантас асуларынан асады. Тагалы ат болмаса, баска кел1к бул асулардан кия басып журе алмайды. Алда Мусабай мен Шокан салт атпен катар журш келе жатыр. Иыктарында асынып алран мылтыктары бар. — Мусеке, осы асулармен Кашкарията карай неше рет астыцыз? — деп сурады Шокан. — Осымен, Шоканжан, бесшип рет асуым. — Ыстык келдщ ар жарындары асулар да осын- дай ма? — Ой, жаным, олардык касында мынау асу болып па? Ол асулардьщ жолы киын, api xayinTi. Киын брла- тын ce6 e6 i ауа райы сурапыл келедк ШЫдешн езшде кейде борандатып кар жауып, жол атаулыны тып-тнпыл етш, басып калады. Ал xayinTi болатын ce6 e6 i, арам кэ- cin жольша тускен жырындылар ол жакты ете-мете ке- 6ipeK торуылдайды. Тянь-Шаньнын тамаша табиратына суйене отырып, ке- руен Ыстык кел жатасына жетт1. Онда eni кун аялдап, тыныкты. Ауыр жуктен аркалары босатан туйелер емш- epnin оттап, тынайып калды. Акылды жануарлар алда aai талай тар жол, тайтак кешулер бар екенш сезет1и Tapi3fli, Жубын жазбай, койган жерден узамай, бас ал- 61
мастан жайылады. Жол жургенде алдыцры квштен артккыы туйелер еш калмайды. Ыстык келдщ KepKi Шоканды будан бурын келш квэр се де ражаптандыра бердь Аржагы вркештенген кырр■ыызз Алатауы, бержары казак Алатауынын смемк Осы еке- уш щ аралындары тегене Tapi3fli ойпанда кез жасындай тунып мелд1реп жаткан кара кек кут дарил — суы ащы, балыкка бай, жараларында таудан кулап аккан суы ту- щы мелд1р булактар. Тау eTeri сыкаскан бау-бакша, же- Mic араштары. Неткен береке дарыран елке десещзшП Шокан мен Мусабай бул ею кунде кел жаралап, кус атып, ан аулаумен, сол мандаты кыррыз ауылдарын ара- лаумен болды. Будан эрмен карай керуен жолы киындай бердй Тянь- Шаньньщ ызрырык жел бораран талай карлы асуларынан асты. Келж кана емес, адамдар да куйзелкке ушырады. Осыдан 6ipHeme кун бурынгы нарттай кызыл ж1г1ттердш жуздер1 суык сорып, жел кактап карайып, ершдерг жа- рылып KeTTi. Тау кезген каракшы кыррыздар керуенге талай рет шабуылда жасады. BipaK керуенд! арнайы ж!бер1лген казак-орыс карулы отряды шекарара дейш кузетш, шы- рарып салды да, оран бузакылардын закымын типзбедь Осындай ауыр сапар устшде журсе де, Шокан жазу, сызуын 6ip догармады. Оныц жиган, терген дуниес! бул eKi арада б1рнеше дэптерден асып Kerri. Шекарадан втер жерде Шокан сактык icTen, бул дэптерлерш кайтарда алмакшы болып, тастын куысына бёлплеп тырып Kerri. Керуен Алты шэрга (алты калага) жакындап келдь Онда Кокан хандырында туткында болып келген кожа улы Уэлитере эюмдж курыптурран. HaFbi3 6ip кашшер, жауыз адам ед1 ол. Туткынра тускен кытайлар мен e3 i- не карсы шыккан кашкарлыктарды аяусыз кырып, олар- дын бас суйектершен кала ipreciHfleri Кызылеу езеншщ бойына 6niKTiri б1рнеше метрлж мунара орнаткан. Му; HapaFa каланран адам бастарынын ку суйектер1 квздер1 yHipefiin, TicTepi аксиып караган адамнын журегш тур- miKTipin, талайга дейш тажалдай ойдан кетпей зэреш алатын едь Керуенд1 кала бастыктары эуелде зор KayinneH карсы алады. вйткеш ол жайында неше алуан лакаптар жетш улгерген едй Тэж!рибел1 шенеуниктер калага юрмес бу рын эбден тштш, тексередк CefiTin, арен легенде калара
та-1 Kipyre руксат етедь Буран керуен басы Мусабайдын Ылкойлыры да кеп себеп болады. Каланыц какпасына жуз метр шамасы жакындап кел- генде, Шокан жолдын eKi шетше Т131ле кадалган сыр- : рауылдарды, олардын басына торга салып шнген дома- лак б1рдецелерд1 кередк — Мыналары Heci? — деп сурады касындагы Муса- : байдан. — Кетершсшшердщ кеалген бастары рой, — дед1 | Мусабай жайбаракат унмен. Шоканнын бойы TiTipen, денесш суык сез!М аралап erri. Керуен каладары Энд1жан керуенсарайына орна- ласты. BipaK олардын жур1с-турысы унем1 бакылауда болды. ©згелер саудамен анналысканда, Шокан кун-тун де- мей езшщ максат еткен жумысына берьпдй Ж ергш кп I халыктын тарихы, этнографиясы, экономикасы, геогра- фиясы жайында кунды материалдар жинаура KipicTi. Мусабай мунда ен KeMi ею ай боламыз, арып-талран ке- | лжтерд! эбден оналтып алмастан кайта жолга шыру мумкш емес деген едк Осы eKi айды Шокан барынша гылми жумыска пайдаланбакшы болады. Ол-ан ауларан Tapi3fli, эртурл1 сылтаулармен каладан ш ы ры п, Kiuii Букара манынын табиратын зерттейдь Алты шэрдщ баска калаларына барура да эрекет жасайды. Яркенд каласына бет алып шырып, Такла Макан кумынын шет жагасына дейж жетедь BipaK елдег1 саяси окиралар.ка- бынран кетершстер OFaH одан эрмен журуге мумюндж бермейд1 де, амалсыздан Kepi кайтады. Шокан Кашкария каласынан б1рсыпыра аса багалы, кене ютаптарды долга туаредк Керуен енд1 кайтпакшы болып, руксат алган кезде, кыс Tycin кетедь Тянь-Шань аркылы кыста жол журу аса киын, KayinTi болгандыктан керуен осында кыстап шы- FyFa уйра'рады. Шокан буран куанбаса, ренж!мейдь рыл- ми зерттеу жумысын одан эрмен жург1зе бередь Шокан келместен бес-алты ай шамасы бурын Каш- KapFa Азияны кеп кезген HeMic аяхатшысы Адольф Шлагинтвейт келедк BipaK онын бул еж етпп кайрылы окигамеи тынады. Уэли эюм Шлагинтвейттш басын кесш алып, адам басынан ктелген мунарага косура 3Mip етедн Жендеттер1 ол aMipfli табанда булжытпастан орьшдайды.
Осы окнка Европа ралымдарына буран дейш беймэ- л1м болатын. Олар Шлагинтвейтпц тек 6 ip таныс уй- Fbippa Lnecin Кашкарияга бет алып кеткенш бтедк Сол кеткеннен ол жым-жылас жоталды, i3i-Ty3i белгк13. Mi- не, осы жайдык егжей-тегжейш Кашкарда Шокан анык- тады. Ер журек ралымнык тым курыса жазрандары, кунделш дэптерлер1 калган шырар деп коп эурелешп 1здегенмен, ештене таба алмады. Шокан Кашкарияда бес жарым ай уакыт болды. 0л- KeHiH тарихын бес саусактай б ш п алды. Муны «Алты кала ел1» деп атайтын ce6e6i Кашкарияда басты кала алтау, олар Кашкар, Яркенд, Янги-Гисар, Котан, Аксу, Торфан. Булардык эркайсынын езжщ кызык тарихы, ерекше дэстур! бар. Мэселен, Кашкарра уакытша жолау- шылап келгендер белгЫ 6 ip мерз1мге уакытша эйел ал- уына болады. Яркенд каласында сол кездщ езжде еркек- терд1 кулдыкка, эйелдерд1 кэшзекпкке сату бар-ды. «Алты uiapi бейнеб1р биябан сахарадары суалып, тынысы 6iTin бара жаткан OMip тэр1здь Оны мундай хал- ге ушыратушы мусылман д ж ж ж зардабы» — деп жазды Шокан. б з ж ж эр нэрсеш бжеем дейтж тынымсыз эркепмен б|рнеше рет ce3iK тудырып алган Шокан Шлагинтвейт- TiH аярын кушпас бурын, енд1 аман-сау елге жетуге асыгады. «Кашкарияда 6 ip орыс офицер! жасырынып жур екен» деген лакап бул кезде Алты шэрге тугел жа- йылып б1ткен. Бул сез Орта Азия хандырынын коластын- дары эжмдердж куларына да шалынады. 1858 жылы, 11 март куш Мусабай керуеш таныстары- мен кош айтысып, салтанатты турде каладан шыкты. «Томен» езенждег1 араш кешрден ©Tin, елге карай шеру тартады. Шокан езж ж не килы KayinTi жардайда ж ур т колра TycipreH асыл мулжтерж, коптеген ecni штаптар- ды олардык ш ж де атакты «Тазкириян Ходжаран» кол- жазбасын, кебежеге каттап салган эркилы тау жыныста- ры, минералдык заттар, еск1 кшм-кешек улгжерк жерг1- лжт1 халыктыц этнографиясынан марлумат беретж толып жаткан буйымдарды ен купш деген арнаулы бДр нарра артып алады. Керуен шапшандата ж у р т отырып, Тянь-Шань кой- науындары Шатыр келже жетедт Жер отаймаган суык кез болгандыктан келжтер! кажып, тез арыктайды. Бу лан былайры жол таудын биж асуларынан етед1 де,
ш.ш.уашлновтын, 1858-59 ж ылдары К.АШК.АРГА САЯХАТЫ 5—Н Ьанндвн. Б Сокпакбасн
адамра да, малра да, соншалык ауыр тиед!. Азынаган ycKipiK боран кейде б1рнеше кун кабатынан узшмей со- рады. Шоканнын бойын суык карып, мулде жылымай кояды. Есйл ердщ Mauri айыкпас екпе ауруына шалды- руы да осы кез едк Ешнэрсеге карамастан керуен суыт; жол журе берд!. Кейжнен сандарын сорып калган кашкарлыктар ке- руеннщ сонынан шурыл курын салады. Эшмдер Шоканды! елйрместен Tipi экеладер деп тапсырады. Керуен бул! кезде шекарага жакындап кел1а калган ед1. Мусабай мен Шокан окшауланып, алда келе жатыр: едк Кенет: — Курын! — Курыншы! — Куып келедН — деген б1рнеше урейл1 дауыс керу-! ениллер арасынан жамырай есйлдк Шокан артына жалт бурылып карады. Астындары жарау жирен 6 ip полет сезгендей, ол да елендей бастады. Тай шаптарым жердей куба белден 6 ip топ кол кикулап, шауып тусш келед! екен. Колдарында кылыш-найзалары жаркылдап, керуен- ] д1 шекарага жеттзбей 6acyFa жаны ушырып елеуреп-ак I келедь Шокан иырынан мылтырын алып, дереу октады. Кару асынран езге ж 1г!ттер де курыншы жаумен айкаспакка I апыл-купыл эз!рлене бастады. Булар керуеншк артына карай ipKUiin, тэуекелге бел буып, баскаларына: — Te3ipeK женел1ндер! Айдандар туйелердП Карай- j ламандар! — деп буйрык 6epin жатты. Осы 6ip киын-кыстау карбалас сэтте Шоканнын ойы | кара нарра арткан дэптер-дэптер жазбаларында, рылым i уппн тырнактап жиган асыл казыналарында болды. Япы- i рай, осынын 6opi еш кэдеге аспай-ак курып кетпекпп ме? Е й л енбек курдымга кету ушш гстелш пе едь Каруын кезей Tycin, ойнакшыран атынын басымен алысып тур- i Fan Шокан кенет арт жарынан ат дуб1рш ec m i. Шек- арадан бермен карай жэне 6ip топ куйрыта шауып ке- ледк Шокан б1рден таныды — бул орыс ocKepi едк Шо каннын журепнде куаныш оты жарк ете калды. — Ура! Bi3fliH эскерлер! — деп, бар даусыМен айрай- лап ж 1бердк Бул Шоканды карсы алура Верныйдан эдейжеп ж1бе- рмген орыс зскершн тобы едк Шоканды ол тап TOHin келген ажалдан аман арашалап алып калды...
Баскалар бара алмаран жерге барран, баскалар тын- дыра алмаран icTi тындырран офицер-ралым 1859 жылы, 12 апрель куш аман-есен Верный каласына келш жетед1. Наукас, эл аз Шокан 6ip жарым ай осында жатып дем- алады. Онан сон Семейге келед1. Мусабайдын уй1нде конакта болып, Кашкар сапарын eciHe туЫркедь Одан сон Омбы барады. Шокан саяхатынын сэгп хабары ол шекарадан етер- етпестен-ак бую'л Россияра кен1нен тарап улпредй Ом- быда оны шыдамсыздана кутумен болатын. Туркстаннын ол кездеп тынышсыз жардайы патша KeniaiH де алан етш б1ткен. ¥зын колын Орта Азиядан асыра соза тус- пек болтан ол Шокан экелген «Алты кала ел Ь жайлы хабар-ошарды зерттеп бшгенше тым асык едь Cofhc ми- нистрл1п мен сырткы icrep министрл'пч Шоканды Петер- бургке арнап шакыртып алды. Ацсаеан астанада Россия империясынын данкты астанасы Петербург каласына Шокан 1859 жылдын кузшде узак жол журш келдь Бук1лроссиялык география когамынын президент! профессор П. П. Семенов-Тяньшанский бастатан бетке шырар интеллигент йуымынын кептеген ек1лдер1 оны алдынан шыгып карсы алды. Булардын ш ш д е рылми зерттеу мекемелершн ралымдары, жазушылар, студент- тер, эскери кызметкерлер бар едь Орта Азияны рылми туррыдан тунрыш рет зерттеуш1, казак халкынан шык- кан талантты ж ас ралымра олар шын журектен сый-ко- шемет керсетть К,арсы алранда Шокан курметше митинг етк1з1лд1. Kipicne свзд1 П. П. Семенов-Тяньшанский ез1 сейлед1. Баска да эртурл1 корамдык уйымдардын адамдары сейлеп, бэр1 де Шоканра деген ризашылыктарын айтып жатты. Ж ас ралымиын будан да рылми тамаша табыс- TapFa колы жетш, мерей1 устем болуына т1лектест1к 61л- flipfli. Ен сонынан Шокан кыскаша сез сейледь — Мен1н отан алдында карапайым аз Fana енбег1м ушш осынша зор курмет керсет1лу1 мен1 толкытады, api кысылрандай да болам,— дед1 ол.— ©йткен1 мен вз1мд1 рылымнын сэулеги зэул1м сарайынын табалдыррын ж аца
рана аттаи енген жацатаймын деп бмем. Мен afli тук те тындыра койган жокпын, 6 ipaK шамам келгенше б1рдене тындырсам, ел1ме, Россия отаныма колымнан келгеншше аянбай кызмет естем деп талаптанамын... Шокан сездер1 ду-ду кол шапалактаумен белшш отырды. Топтын алдынгы катарына таман турган, улде мен булдеге малынган мэртебел1 ханымдар: — 03i кандай жап-жас! — Кандай cyflKiMfli жан! — Калай тамаша сейлейдП — деп, Шокан женжде 6ip-6 ipine тавдайларыныц суы курып, кошемет корсете сейлеп жатты. Митинг б1ткеннен кемiи П. П. Семенев-Тяньшан- скнй Шоканды колдыктап алып, коппилж галымдармен 6 ipre орыс география когамыньщ уйже келдй Салтанат ты м эж ш с етюзждь Бул кешке Петербургтж кернект1 адамдары, ралымдар, жазушылар, журналистер, талап-, ты студент жастар коп жиылды. Шокан езжщ Кашкарияга саяхаты жайында мунда башайлап, картаны пайдалана отырып.толык айтып бер- Д1. Журт оны ынта койып, кас какпай тывдады. Шокан сейлеп болганнан кешн тары да узак уакыт ду кол шапа- лактау болды. Салтанатты мэж ш с аякталган сон, талантты саяхат- шыныц курметше конакасы береди Шокан 03inin Г. Н. Потанин, Ф. М. Достоевский, Ядрикин сеюлд1 достары ныц ортасында отырды. Олар Шоканды астананын коп теген ралымдарымен, жазушыларымен таныстырды. Кеш аякталды, журт тарай бастады. Лнсап келгеп астана 03iHiH шектен тыс зор курмелмеи Шоканга зм- батпан мждеттер жуктегендей болды. Бул куннж эсерле- pi Шоканды кат-кат ой теюзже батырды. Ел ceHiMi, ел у м т дегеннт не екешн енд1 толык уккандай болды. 0 зж coFaH лайык улы жумыстарга арнауга барлык жан-тэн1мен, куш-куатымен эз1рленд’1. Ен алдымен Шокан географиялык когамына Кашка рня саяхаты туралы толык ece6iH жазып тапсырды. Оны эртурл1 коиамдар, Сырткы icTep министрлшндеп, Эскери министрлжждеп адамдар колдан-колга туармей окыды. Шокан кебжесе тунде отырып жазатын едь Ал кунд1з онын муршасы болмайтын: география когамында, Азия департаментжде, Соиыс министрлтнде — ертеден кеш
ке AcfliH ол осыларда кызмет аткаратын. Орта Азия мен ’ к азак даласыныц географиялыккартасын пзеуге KipicTi. Сарыарка, Тянь-Шань, Ыстык кел саяхаттарында жинал- Faii материалдарын корытып, «Жонгарня очерктер1» дей- лн екбегш жазып б т р д ь I Шокан езнпн Петербургте болган кезшде, жумыстан колы босаранда, уакытын Г. И. Потанин мен Ф. М. Дос- тоевскийдт жопе солар аркылы таныскан адамдардын ортасында втк!зетж едг Олар нарыз адал достарша кене- Л1'п niKip алысатыи. 5ip-6ipiMeH калткысыз сырласып, кекейтеси мудделерш ортаFa салысатын. Петербургте бул кезде журттык аузынан туспейтш 6ip мэселе бар едн Ол шаруаларга бостандык эперу жайы болатын. E ki' Kiriiiin басы косылран жердег1 aiiriMe буран сокпай етпейдн Газеттер де жш жазады ол женш- де. Эаресе Чернышевский баскаратын «Современник». Герценнщ «Колокол» журналдары журтшылык niKipin I осы мэселенщ тешреп'нс топтауда наfi,I3 жаршы, ай кайшы едь Dip рет Шокан Ф. М. Достосвскийдщ уйшде отырып: — Ci3 калай деп ойлайсыз, Федор Михайлович, осы бостандык жайындары эцг1ме кур сез жузшде гана кал- макшы ма, жок олде жузеге асатыи neri3i бар ма? — деп сурады. — Шокан мырза, бул улкен жумыс,— деп жауап I 6epfli Федор Михайлович... Шаруаларра бостандык беру- fli патша ойламак тугж , уш уйктаса онын Tycine де ен- бейтш. Оны ак патшаныц ойына орыс шаруаларынын. карапаным халыктын ездер1 салды. Узак жылдар бойы- на жиналран халык наразылыгынын уыты биеу жарадай кернеп сыздап, luerine жетть Эр жерден б«р бурк етш, жарып шыга бастады. Бул кейде онын акыры жаксылык- ка апарып сокпайтынын патша агзам канша сокыр болса да айкын кере бастады. ByFan жол 6eprici келмсгеи пат ша колынан келген айла-тэалд! аямай-ак жумсап бакты: атты, асты, кудалады. DipaK таре eTin жарылгалы тур- ран бггеу жара онымен жазылмак тугы, одан бетср ушы- га тустн Eiifli не icTey керек? Жан сауралаудыц патша yuiin жалгыз рана жолы калып отыр, ол шаруаларды басы байлылыктан босату. — Иэ, ражап нэрсе. Осыншама мол халыктын н зпнж 6 ip рана адам устап отыруы деген кандай эджетаздж ,— i neni Шокан
— Энпме сайып келгенде, осы эд1летЫзд1КТ1 езгерту ; жайында болып отыр, Шокан мырза. Бул женшде ой коз- Fan, Te6ipeHymi адамдар аз емес. Чернышевский, Белин ский, Добролюбов, Герцендердщ уарыздап жазып жат- кандары да осы емес пе? Шокан бул айтылган адамдардын макалаларына 63iHiH оншалыкты канык емес екешн айтты. — Менде «Современник», «Колокол» журналдарынын барлык номерлер! бар, — дед! Достоевский, — соларды берей1н, асыкпай карап шырыныз. Аталран журналдарды Шокан пэтерше 6 ip кушак eTin алып кайтты. Сол куннен бастап сарылып окуга ю- picTi, ¥лы каланын тынысы enai OFaH айкын бш не баста- рандай болды. Шоканнын кез алдында Россия eKi жарылып, eKi сала болып керше бастады. Bipi к у т батып, гул! солып, как- 1 касы рана калган ecKi Россия. Тамыры суалып, д1н1 куар- ран Kapi Терек тэр!здес. Пэрменд! катты 6ip дауыл кез болса, шыдар-шыдамасы ешталай. Ал eKiHiuici куннен-кунге толыксып, ж етш п келе жат- | кан KenepiM жас Россия, ж ака Россия. Революция жо- лындары ер журек Россия. Мунан былай Шокан бойында ежет ой, батыл кимыл i ce3iMflepi оянып, тынышын ала бастады. Мундагы сезген- ' туйгендер!н!ц 6ip ушы онын туып-ескен отаны — сонау I алыстагы казак даласымен сабактасып, ундес!п жаткан Tapi3fli. Сырт Караганда б|‘ ренкей сияктанатын сол жал- пак дала да енд! Шокан кез алдында eni жарылып, ка- рама-карсы ei<i удай болып, ол енд! 6ip-6ipiHeH алшак- j тай TyceTiH Tapi3fli. Байлык пен жокшылык, момындык : пен эдшетаздж, кайырымдылык пен жауыздык... Осын- дай 6ipi мен 6ipi шатасып, кыркыскан KepeFap KepiHic- терд!н inert, meri KepiH6efifli. Дуниедег! кереметтерд!н бэр!н тудырушы данышпан 1 халык осыларра кашанры тезе бермекш!. Bip ой толкынынан KeftiH eKinmiciHe KeMmin, Шокан кейде керер танды кез!мен аткызатын болды. Онын жумысы да соншалык кеп-ак ед!. Столынык ус- т!нде таудай болып ушлген Туркстан, Кашкария мате- риалдарын корытып, кейде тан атканша отырып калады. Cohfh кезде пайда болган шык етпе кургак жетел! бар. Оран кек1л белуге де муршасы жок. Тан алдында 6ipep сагат мызрып, кез шырымын ала- 70
Чернышевский ды да Шокан Академиядагы, География когамындагы. Сырткы icTep жэне Эскери министрлМндеп ктелш жат- кан курдел1 жумыстарра асыгады. Одан кейш универси- тетке барып, галымдардан лекциялар тындайды. Сейтш ж у р т ез денсаулыгын ойлауга да муршасы болмайды. Онык кекейтееп арманы тек бые беру, уйрене беру бо^ лады. Шоканнын астанадагы пш рлес достарынын, таныс- тарынын саны барган сайын молая бердк Шокан 6ip KyHi эдейитеп «Современник™» редакция- сына, ел камын ойлап дацк алган революционер жазушы 71
ЧерпышевскиГад 1здеп барды. Чернышевский оны сырт- тай б1лед! екен, жылы карсы алды. Бауырлас ею улттын eKi кеменгер улы кеншдеп ойларын актарысып, узак отырысып эцг1мелестк Шокан Чернышевскийге дала eMiptain тапялык халш шешеи т1лмен теб1рене баяндап бердк Петербургта Шокан eKi жылдай болды. Орасан кеп жумыс тындырды. Бул оныц eMipiHfleri ен 6ip естен-кет- пес аяулы кундер едк Демократиялык пшрлер1 жетынп калыптасты. Былым саласында зор табыстарра колы жетп. Азия департаментшде Kiiui Букара (Кашкария) жэне Ыстык кол манынын картасын тузеуге басшылык ете журш, казак, кыррыз халыктарынын тарихы, этно- графиясы женшде кептеген макалалар жазып, олардыи кейб1реулерш география корамыныц гылми хабаршы- сында басып шырарды. 1861 жылы орыс ралымдары мен эдебиетиплерше арналып жарык керген сезджте онын «Абылай» дейтш келемд! макаласы жарияланды. Орта Азия, Кашкария, казак, кыррыз тарихынан, этнография- сынан, фольклорынан бнрнеше манызды енбектерд1 6acnaFa дайындады. Университетте шырыс халыктары тарихынан лекциялар тындай журш, арылшын, немгс, француз, тшдерш уйренш алды. Ол Петербург окымыс- тыларын аузына каратып эр жакты б1л1мд! философ, талантты шырыс зерттеучпа ретшде квзге тустк Аты дуние жуз! рылымында эйгшене бастаран Шо- канньщ жасы сол кезде не 6api жиырма бесте рана едк Шоканра астанада эл1 де болса ашыла коймаган 6ip сыр бар едк Казак халкыньщ ауыр халш, карангылык GMipiH, ж ергш кД паракор эюмдердщ елге icren отыр- FaH сумдык киянаттарын екшил Александр патшанын вз1не бшд1рсем деген ой OFaH жатса-турса тыным берме- fli. Мумк1н, осынын 6api ак патшага мэл1м емес шырар? Осыларды ауызба-ауыз тусшд1рш айтсам, халкымнын xani жеюлденуше ce6e6i THin калар? Шокан осы оймен еюнип Александр патшадан езш кабылдауды етшдп Шоканды еюнил Александр сырттай б1летш едк Оный ер журектшпен жузеге асырран саяхатына ен 6ipiH iui муддел! адамнын ез1 болатын. BipaK Шокан одан ка- былдау сураран кездш тусында еюнил Александр пат- шага Шокан женшде 6ip жагымсыз, жамандау сездер ycTiH-ycTiH дунюлдеп келш жаткан. Ондай жамандау-
дын торкни Омбыдагы Гасфордта едк Шоканнык ша- рыктап бара жатканын кере алмаган генерал-губерна тор оныц уст1нен эртурЛ1 унамсыз эцпмелерд! кардан ооратады. Шокан нагыз 6 ip ceHiMci3 адам, Сиб1рде ай- дауда журген саяси кауыпты жандармен байланысы бар, TinTi оныц Кашкарияга барганы да ет!р!к, деп жазады пэлекорлар. Буран иланран Александр екш ш ш ц кезка- расы IJJoKaHFa кур г езгередк Дегенмен екшнн Александр Шоканды кабылдамак болады. D ip куш’ Шокан патша сарайына шакырылды. Соны- наи осыншама сез, данк epTin журген KOKepiM «кыррыз» Ж|'птпц кандай жан екешн екшнн Александр ез кез1мен кергенше асык болды. Шокан кещлге алып барранын аспай-саспай, тугел айтты патша Fa. Халкынын теншздтш, бшмнен артта калранын, Россияра ез ерюмен косылканда болашактан умгг eTin, улы халыктыц аркасында K03iMi3 ашылар ма екен деп, жаксылык ацсап косылранын, 6ipaK осы кез- Деп хал-куй мэз емес екен1н тэптннтеп баяндады. Улы мэртебел! патша арзамнан сол е л г е аздап та болса кез кырын салуды халык атынан етшдк Ж ер пл ж л улт ба- лалары окитын мектептер, эртурл! мамандар дайындай- тын арнайы оку орындары ашылуын сурады. Сурланып, канын iiniHe тартып алран екшнн Алек сандр Шоканды оц куларымен тыцдамады. Шоканнык беттшгшен, акикат тура сездшгш ен iurrefl cecKeHin, сез арасында оран кекесш сурактар 6epin отырды. Патша сарайынан Шокан к ею л аз оралды. Бар арка- ларан yMiTi гурс eTin, 6ip-aK кулап тускен тэр1зденд1. «Патшара дейш санырау. Госфордт та 6 ip , бул да 6 ip . Жок, сездщ колынан тук те келмейд! екен. Мумкш, Чер нышевский айткандай...» Тамарын жыбырлатып, окыс келш калган кургак жетел Шоканнын ойын белш ж1бердк Бул жетел сонры кезде ете жшлеп кет'ш едй Шокан усп-устше жетел in. алкьшып калды. Мандайынан буркетш тер ш ыры п KeTTi. Е л iuiinde Кеюрск ауруы 6ipfleH-6ipre мендеп, аскынып бара жаткан Шоканга Петербургтш дымкыл ауасы мулде жакпайтын болды. Дэржерлер оран казактыц шуакты.
ayeci куррак даласына барып, сонда емдвлуге кедос бердг Шокан елге кайтты. Онык Петербургтен шыккан хабары естйиамен Шын- рыс yfii эбшерленш ку¥ш отырды. Дуан басы Шывдыс Шоканнын астанада абырой алып, ауызра ш н т , ралым- дармен 6ipre жумыс icren, макалаларынын баспасезде жарияланып жатканынын бэршен кабардар едк Буран ол куана отырып, кеншнде олкы жаткан да ойлары бар-ды. Ол булардын бэршен де Шоканнын патшадан мактау, шен-шекпен алып, ез1 кусап ел билеуш арман ететш. Шокан орден алмайды деген экесшш ойында жок-ты. 1861 жылдык жаркыраган май айында Шокан Омбыра кел1п жетп. Мунда оны Шынрыс ж1берген ат-арба тосып жаткан. Онда айналмастан Шокан Ертютен етш, елге карай бет алды. Ат айдаушы ж1г1т Шоканнын ауылдас досы. EKeyi неше куннен 6epi сыр актарысып келе жатса да, энпме- лер1 эл1 ортаймаган тэр1зд1. Коныраудай сылдыраган ше- шен т1лмен атшы ж1г1т coFbin отыр ауыл жэйш. Ара-ту ра ыскырып, биш1г1н эуелете ушргенде, онсызда cap жел1п, катты келе жаткан кос боз ат аршындап, ecin жв- нелед1. Bip apaFa келгенде, Шокан ат айдаушыра. — Токтатшы. Осы арада азырак демалып алайык,— деп етшдг Арба токтар-токтамастан Шокан одан кагы- лез ceKipin туст1 де, анадай жерге ж у п р т барып, ж1бек- тей кек бетегенщ устше аунай кетп. — О, туран жер! Ата мекешм! Сенен ыстык, сенен кымбат дуниеде ешнэрсе бар ма екен, cipa! Сен1н топы- рагынды басканда, кашанда бойымды 6ip эсерл1 сез1м билейдг О, айналайын, Отаным! Туып-ескен жазира, вл- кем! Сен ушш, сен1н данкын уш1н жан баспаран катер жолын бастым. Арын саткан эшмдерден сен ymiH зекк1 де керд1м. Денсаультымнан айырылып, арыран шарым- да сенен куат алмакка жэне 1здеп келе жатырмын, ту ран жер1м! CoHFbi тынысым б1ткенше, сен ушш енбек ет- сем арманым жок! Сез1мтал осы dip ой Шокан кеудесшде желдей шалкы- ды. Сарынып жеткен ата мекенше ыстык кеудес1н тесеп жатып, ол атшы ж1г1тке керсетпестен б1рнеше туй1р ыс тык моншарын твпп те алды... 74
Арба жэне 6ip кырра арындап шыга келгенде алдан Сырымбет кериип кершдь Онын аржарындагы т1збект1 тау жоталары, ак шараладай жаркыраган акбоз уйлер Шоканнын кезше оттай басылды. — Айда атты! Айданкыра! — деп, ол канаты болса уша женелетшдей шуйл1п'п койды. Кустай ушкан тарантасты Kepin, ауылдын кара си- рак балалары шулап карсы жупрдк — Байка, мыналардьщ 6ipeyiH KaFbin кетш жур- месш. Ата-анасы Шоканды какпа алдында кутш тур екен. Баска да б1рсыпыра арайын-туыскан жиналыпты. Шо канды шеттершен аймалап, бауырларына басып жатыр. Оган онаша арнап уй т1плген екен. Амандасып болган- нан кейш Шокан соган Kipin жайрасты. Баласынын вте-мете жудеген, калжыраран кейш’ Зей- HenTiH кезше б1рден шалынды. Ол Шокан онаша калган кезде касына келш, басынан сипап отырып: — Шоканжаным, жудеп KeTinciK-ay, алтыным,— деп аналык аса 6ip ыстык мешр KopceTTi. М андайынан шеп- шеп cyiiin, тамарынан шскеп бауырына басты. — Жумысым кеп болды, шаршадым. Енд1 жаксылап демалып, оналамын,— деп Шокан анасынан сыркатынын сырын жасырура тырысты. Сарыарканын саф ауасы мен сэры кымызы Шокан ды б1ржолата жазып ж1бермесе де, 6ip ай шамасы уа- кыттаи кейш, ол кэд1мпдей кетершп калды. Петербург- тен ала келген бума-бума колжазбаларды iuemin, icKe кайтадан KipicTi: Ел eMipirn'K эр саласына катысы бар макалалар жазып, 6acnaFa эз1рлед1. Петербургтегй Ом- быдагы достарымен ылри хат жазысып турды. Казак даласында кез алдында болып жаткан тещмз- дш: Аткамшер жуандардын елге icTen отырран озбыр- лыгы, зэб1р-запа шеккен кедей-кепшжтщ ауыр хал1 Шо каннын жанын туберкулездш куртынан бетер мужып, кашай бердк .. Шокан eiifli ойдан repi icKe кешуд1 лаиык керд1. Ел eMipiHe батыл араласып, эд1ЛД1к, турашылдык детеншн пане екенш журтка енбепмен танытуга бел баилады. дайэшмдер уннн, ардан безген жемкорлар ушш бул ул п, сабак болар деп умптендн 1862 жылы Атбасар округшш aFa султан сайлауы болтанда, Шокан вз кандидатурасын усынды. Сайлан-
баймын деп ойлаган жок. Тере тукымы десе, тере ту- кымы. Бш м д! десе, бш м дь Сонау Петербургтен патша нын ез!мен ктес-тшдес болып келген адам. Бул тэр1зд1 сепз кырлы, б!р сырлы дуан басы казак даласында та- была бермейдь Дуан басылыкка терт болыс Батаналы елшен Ерден Сандыбаев дейтш жэне 6ipey усынылады. Ол карапа- йым, б ш м а з адам. Бар enepi жуан 6weKTiri мен пэле кумарлыгы рана. Шоканнын дуан басылыкка таска Tycyi, бэршен бу рый Омбыдапл эюм шенеуниктердщ зэресш алады. 0йт KeHi aFa султан деген олардын сауынды сиыры Tapi3fli e,ai, мындаган сом акша эртурл1 жолмен келш, калта- ларына куйылып жататын. Ал Шокан дуан басы сайлан- са, олардын ол «ризыгы» саркылады. Сондыктан да ше- неуниктер eHfliri мэселеш не ез дегешм1зд! icTeyiMi3 ке- рек, не куруымыз керек деп кояды. Олардын кексегеш айтканын icren, айдауына журетш б ш м а з Сандыбаев- ты aFa султан eTin сайлау. Кури, Фридрихе бастаткан отансыз шенеуниктер ез орекеттерш Шоканды ел арасында жамандаудан баста- ды. Уалиханов aFa султан сайланса курыдындар,— дей- ai олар елдег1 ыкпалы KyujTi бай-жуандарга; — ейткеш Уэлиханов барып турган д ш аз шокынган адам. Ол сен- дердщ дэрежелерте карамайды, барлык «кырплзды» б1рдей кередь Мухамед пайгамбардын езш де таныгысы келмейдк Шоканды жузбе-жуз б1ле коймайтын карацгы казак- тын арасына бул сез ерттей жайылады. Солай да болса сайлауда Шоканнын 6aFbi жанады. Сандыбаевка Караганда ол ею есеге жуыккеп дауыс ала ды. Зан жузжде aFa султан болып сайланады. BipaK жауыздардын жауыздык эрекет1 сонда да тиыл- майды. Фридрихстын хатшысы Кури Сандыбаевка: кал- тана акшаны сыкап ал да, Омбыга шап, бэрш e3iMi3 рет- тейм'13,— дейдк Сандыбаев айтканды ктейдк ол буран эбден теселген Tic каккан сум адам. Будан 6ip жыл бурын Омбыда ка- малып жаткан ею туысканын уш мын сом 6epin шыгарып экелгеш буюл журтка аян. Акшанын сикыр купи дегенш icreftai. Генерал-губер натор Шоканды aFa султан eTin беютпейдг Дуан басы лыкка надан Сандыбаев «сайланады>.
■ Шоцанга цойьшан ескерткШ
Кез1 керш, пулак естшеген бул эдшетыздж ез: ауру- шан Шокан ушш улкен соккы болады. Осы мэселе жайында Петербургтеп досы Ф. М. Дос- тоевскийге жазган хатында Шокан: бунын езш не деп айтура болады? Дуниеден баз кеилп, шелге кэнрып кетпесем, баска жол калмады деп торырады. Шоканнык 6ipaK каусагысы келмейдк токыраудан жол табура тырысады. Оныц жасынан кумар 6ip ici эр- турл1 тын елкелерд1, бурын кермеген жаца жерлерд! ара- лап керу, саяхаттау. Ол енд1 жаралы жанына осыны ер- мек етпекии болады. Генерал Черняевтыц эскер1мен 6ip- ге Казакстаннык OHTycTiriHe сапар шегедк 1864 жылы Черняев армиясы Эулие-Атаны алады. Онтуст1к Казакстанды бейб1т жолмен каратамын деп, уэде берген генерал езшщ жырткыштык бейнес1н тез та- нытады. Капершз жаткан карусыз елдщ катын-баласын шулатып, малый ypKiTin, зенб1рекпен аткылап кырып- жоя бастайды. Казак ауылдары оларра ойыншыктай ке- ршедк солдаттар кез келген казакты атып-асып, эйел- кызын зорлап, мал-мулк1н тартып алып тарыларша THicin, тас-талканын шыгарады. Дала кайысып, жыпы- рылып отырран бейб!т ауылдардын орнында, Черняев армиясы жур1п еткеннен кей1н, сансыз адам ел1ктер1 мен ертеген уйлерд1н быксыран кул-шалалары рана ка- лады. Бул жауыздыкка жандары тезбеген Шокан бастат- кан 6ip топ офицер Черняев армиясында болудан бас тартады. Шокан сол жылдыц июль айында Верныйра (Алматыра) келед1. Калада 6ipep рана кун болады да, Шокан бурыннан бзше жаксы таныс Ж етку елкесшщ Алтынемел тауын жайлап отырран ¥лы жузд1ц Албан руынан шыккан Те- зек терен1н аулына келед1. Ол рылми жумысын мунда да тастамайды. ¥лы жуз руларынын тарихын зерттеп, ecKi ауыз эдебиет нускаларын жинайды. Омбыдан да, ез аулы Сырымбеттен де кецш калган Шокан енд1 осы apaFa орын тебуге уйгарады. Тезек те- рен1н арасы Кешен дейт1н адамнын Айсары дейт1н кы- зына уйленед1. Айсары окымаган байырры акылды адам болады. Шоканды ол шынайы cyflin кад1рлейд1.. Шокан да онын кас-кабарына карап, б1лмеген1н уйрет1п, шы найы курметтеп отасады. Жаз етедк кыс келедз. Денсаулырынын б1рден-бфге
нашарлай тусуше карамастан Шокан рылми жумыста- рын журпзе бередГ Онын кенлш сурап, халш бьпмекке айналадагы ауылдардан, каладан дос-жарандары, жол- дас-жоралары сабылып келш жатады. TaFbi да жаз шырады. Жер элем кулпырып, жайна- ган шакта Шокан да аздап серпгендей болады. Басын кетергендеп эдетч штап оку, кат-кат колжазбаларынг ундлу. Айсары онык енбек етуше бар жардайды жасай- ды, «Терем» деп тебесше кетерш сыйлап турады, аягы- нын ушынан басып кызмет етедГ Кабарын каре жауып, желдетш, жауындатып суык куз келед1. Шоканныц наукасы кайтадан бел алады. Онык тесек тартып жатып калуы кебейедк Bip кун1 Шокан ептеп басын кетередь Стол басына барып отырып.эр жактары кимас достарына 6ipHeme хат- тар жазады. Сонан сок касына эйелш шакырып ала ды да: — Жаман айтпай, жаксы жок деген. Мен б1рсыпыра жакын жолдастарыма хат жазып, онык 1ш1нде Григо рий Николаевич Потанивди шакырып отырмын. Осы хат- тарды езщ барып, бугш Верныйра журетш почтадан кал- дырмай салып кел,— деген сезд1 айтады. Шоканныц басын сипап отырып, Айсары екеш-екеш жылап алады да: — Терем, айтпашы мундай жаман сездГ ЭлЬак жа- зылып кетесщ, саяхаттарыка шырып, тары да кеп-кеп ецбектер жазасын,— деп жубатпак болады. Шоканныц хатын алысымен оран Потанин досы не дель Ол Kipin келгенде Шокан тесекте жатыр едь Арып, ку суйеп рана калган. Потанишй кергенде онык кезшен куаныш оты ушкындап кетедь ¥шып турегелейш десе, эл1 келмейдь Шокан Потанинге барлык сырын, колы жетпеген ар- мандарын айтады. Эл1 жарык кермеген, б1тпеген енбек- терш аманат етедь Кенпкпей Шокан эл уетшде жатыр деген суык хабар Жет1су бойын куйындай кезш етедн Онымен коштасура келген карапайым журт эншейшде манайынан журмей- TiH Тезек тере аулын сендей басып келедн Шокан 1865 жылдын 25 майы кун1 Тезек тере аулын- да, Кешен-торан деген жерде (каз!рг1 Алматы облысы, 28 гвардияшылар ауданында) дуние салады. Халыктын 79
VitFapybiMeii Шоканнын денесг оныи ата, taeci жаткан Кешен зиратына жерленедк ©зшщ асыл перзент1 Шоканнын ecmin казак халкы б\\змэнп естен шыгармакшы емес. Ол арман еткен жаркын болашакка бугш де ием1з. Осы кездеп мактаныи тутып отырган улттык мэдениетиз бен гылымымызды! тарнхында Шокан eciMi алтын opinneH ернектел1п жа зылган. оо 16/VI-60 г. Изд. » 200. Подин 84x1081/32= 2,5 п. л. - 4 I уел. эи Цена I руб. 40коп. (с I I. 6
Search
