мадык. Дереу Меркеге кайтып келт, к©рген-б!лгешм!зд1 революциялык комитетке баяндадык. — Ж п ттер кам ж е м е н д е р б !з Кабанбайды колга - аламыз дед! ревкомдагылар. Шздщ кез1м!зше Кабанбай ды экелуге дарулы Kicuiep ж1бер!лд1. Б1з журт кетпк. ТАШКЕНТТЕ Ж у р т келем1з, журт келем1з. Эулие-Атадан да ет- TiK. Ташкентке жакындап келем1з. 1лгер1леген сайын ке- HmiMi3 ceprin, данаттана тусем1з. Киялымыз шартарап- да шабады. Жэмшжтер бiрiнен соц 6ipi ауысады, пэуескешд дец- гелеп тынбай зырлайды. Bi3 эн еаламыз, уй iumnn турмысын сез етегДз. Ендш 6ip сэтте осыныц бэршен то- йынтандай квз1м1зд1 сонау шекшз-шетс!з тау-адырга жВ берекпз, кейде мулгш, кейде куанып, ой дариясына шо- мамыз. Бурныйра шацкай тусте келт жегпк. Бул сол кезде К1'шкентай рана телБржол станциясы. Кун нурын Torin, к©д!лденд1рт тур TeuipeKTi. Тем!р жолды 6i3 ©MipiMi3fle бiрiншi рет кергешлпз. Домбыраныд шегшдей шубалран рельске таныркай караймыз. Поезра журт жабырлап мшт-туст жатыр. Билет алып, 6i3 де келдж. Вагондарда сырылыскан адамдар жугт аркаларан катын-калаш, жыларан бала, у-шу. Зорра дегенде 6ip вагоннын жорары полкасынын 6ip бу- рышынан орын алдыд. Сол кезде 6ip TeMip жол дызмет- Kepi жетт келт: — Балалар 6ipeyin заттарынды кузетуге калындар, ал 6ipeyin мент соцымнан журщдер, сексеука тиейсщ- дер,— дедд Саймасай калды, мен кетБм. KoMip жетшпегенджтен ол кезде поезд сексеутмен журедд Сексеутдщ ©3i де тапшы больандыктан келеа станцняра дейт эред жетерлжтей етш, ©лшеп бередд Борышымыздан кутылдык. Отырдыд жайрасып. Поезд калай козралып, калай журер екен деп, кызырамыз. Па ровоз гудок бергенде шошып кетБк. Кулдж. Состав жайлап козгала бастады. Акырын сыртка басымызды шьтарып караймыз. Вагондар Бзбектелт, тугел коз ралып келедд Бэрж суйреп келе жаткан бадырауыд жал-
рыз кара паровоз. Bi3 басымызды шайкасамыз, тандана- мыз. Ташкентке танертец келдж. Келбендеген ала шапан- ды, бастарына эркилы етт сэлде ораьан еркектер, кара паранжамен 6euepi тугел тумшаланран эйелдер, улкен кос децгелект1 арба,— мше калада ец алдымен б1здщ назарымызды аударран KopiHiciep осы болды. Училищеге келдж. Ол куш жаксы кабылдандык. Bi- рак ертещне Саймасайды да, меш де «жастарыц тол- мапты» деп училищеге алмады. Бул 6i3re улкен кайры болды. Енсем1з Tycin кеттн Ызд,\\ училищенщ бастыкта- ры да аяды. Олар Туркстан майданыныц саяси баскар- масымен келкш, б!зд1 советт1к партия мектебше ж!бер- дь Бул мектеп Ташкент гарнизонынын корранында екен. Мунда б!з сакалдыларды да, 03iMi3 сеюлд1 жастарды да кердж. Курсанттардын 61лi\\ii шамалы екенш де сезе калдык. Мынадай 6ip кулкш окига еамнен кетпейдн Саяси- экономия мектепте Богдановтын ютабымен рана берше- Л\\ екен. Бул орыс тшндеп шарынша штап. Ал, курсант тардын квшшл1п орысша тусшбейдн Сондыктан мектеп менгерупищ Богдановтын штабын жерплнш тьтдщ 6i- peyine аударткысы келедк Ол окушылар iiniHfleri ен сауатты, аудару колдарынан келед1 деп Meni мен Сайма сайды тапкан. Екеум1зд1 шакырып алып «казак тшне аударындар» дедк Б1з: орысша, казакша жаксы бьтем1з, аударсак аударалык,— дед1к. Уйге экелдж штапты. Аударуга Kipiст!к. Саймасай KiTanTbi окып отырмак, ал мен казакша жазбакшымын. Э дегеннен-ак кунтпз байкалды. Олай-булай жазамын келкпейдь «Мэ, сен окы мен жазып отырайын»,— деп каламды Саймасай колына алды. Батыр эуел1 жулкынып-ак Kipi- cin едн бiрак онын да табы тез кайтты. KyHi-TyHi 6iрдей машакаттанып арен дегенде штап- тын dip-eni бетш аударран болдык. Училище Menrepyinicine экеп кврсеттж. Ол азырак окыды да басын шайкады. Осыдан кешн сабак сонынан училище менгерунпсЕ Hin пэтерше келем1з. Ушеум1з отырып алып, мынаны бы- лай Tyciny керек, былай аудару керек деп кызыл енеш боламыз. Biрак, iciMi3 мандымады. Bip жетшей уакыт- тан сон бiздiн «аудармашылык каб1лет1м1зге» кез( кэмкт 4* 51
жеткен мецгерушк «ж1пттер, осы шаруаны коя койсак кайтед1»,— дедк Бул усыныска б13 катты куандык. Мше содан берi «аудару» деген созд1 естюем журепм зырк етед1. Бул — шын сез1м. Аудару юм кершгеннщ колы- иан келе бермейдк БЭР1 МАЙДАН YLLNH Сол кезде Фергана мен Ашхабад майданындагы ар мия нан тапшылыгынан ашыга бастады. Б1здщ корганга контрреволюция жэне алып-сатар- лыкпен куресет1н Туркстан тотенше комиссиясыныц председател1 Петерс жолдас келдк Майдандагы ауыр жагдайды баяндады. Тез жэрдем корсету керектшш угындырды. Б1з 6ip кадак (торт жуз грамм'/ нан паепн алатынбыз. Bipimn артынан 6ipi шыгып сойлеген кур* санттар апталык паепм1здщ жартысын майданга берешк деп усыныс юрпздк Бул усыныс б1рауыздан кабылдан- ды. Жиылыс соцынан «Интернационал» айтып, ашыккан армияга жэрдем бергенем1зге H<irepiMi3 тасып, кецл1м!3 кетерЫп таркастык. Советтж-партия мектебииц окушылары Ташкент пар тия уйымыныц курамындагы ец 6ip белсендц саналы отряды саналатын-ды. Мунда окитындар буюл Туркстан реснубликасыныц эр тукшршен жиналган коммунистер мен комсомолецтер едк Осылардыц арасында интерна- ционалдык достык куи т болды. Уш айлык окудан кешн курсанттар Кызыл Армияга саяси кызмет аткаруга ж1бер1лдк Мен Верный каласын- дагы ушшил дивизияныц саяси бол1мше жолдама ал* дым. Саймасай Фергана майданына кеттк Бул екеум1здщ Коммунист партиясыныц катарына Kipeo карсацымыз едк АЛБАШКА «а р т и с т е р т о б ы » Мен т>тан калам — Алматыга кайтып келд1м. Диви зия салси бел1мшщ нускаушысымын. Верныйдагы мен ж1бер1лген ушшил дивизиянын сая си 6o.riiMi ол кезде K33ipri мал дайындау баскармасы турган уйде. Бастык Кравчук дейтш жолдас, ал копип- лiк-угiт жумысын журпзетш бол1м мецгеруипш ecKi та 52
1 тар коммуHHci Дэулеткелдиев. Осы 6ip суйюмдк акылды адам маган кеп устаздык жасады. Мен сонын карама- рына нускаушы болып келд!м. Менщ алматылык екешм- д1 бьтгенде, ол куанды, Ti3eciH алаканымен сарт етюзт. — MiHe, тамаша! Кандай жаксы болды,— дед1 ол. Мен тусшбей калдым. — Heci тамаша? — (лздш мундары каланы, scipece ез1шз 6ipre ескен жастарды бтеышшз — мше тамаша сол. Б1зге осы ке-. рек,— дед1 Дзулеткелдиев. Bipep куннен сон меш Кравчук жолдас шакырып алып: — Каладары мусылман жастарынын кешл кетеретш орны жок. Сен жергшкт1 жастардан артистж труппа уйымдастыр,— дедь — Уйымдастырудын кажет1 не? Осында б1рнеше рет ойын керсеткен татар жастары бар,— дед1м мен. — Оны 6i3 бтем1з,— дед1 Кравчук,— 6i3re казак Ti- лшде ойын коя алатын труппа кажет. — Пьеса жок кой. — Пьеса бар.— Аты еамде жок, Кравчук маран орысшадан аударылран 6ip актЫ пьеса бердь Ол кезде Верныйда б1рде-б1р профессионал казак apTHci жок-ты. Кайдан болсын! Казак ттшде 6ipfle-6ip ойын койылеан емес кой. Бул киын, 6ipaK кажегп жумыс едь Саяси баскар- мада мешмен 6iрге Иген Тастанбеков, Канарат Ходжаев дейтш алматылык коммунистер штейтш Ушеум1з онан- мунан курастырып, эрен дегенде «труппа» уйымдастыр- дык. «Труппа» мушелерш ынталандыру ymiH оларра ме- шз жэне бобрик беретш болдык. Бул б1здщ iciмiздi тге- ртете TycTi. Иген Тастанбеков, Оспанбек Мырзабеков, Канарат Ходжаев, Рахмад Ражапаев, Ибрайым Торебаев, Музаппар Сейдахметов, Курман Нигматуллин, 96iT Ке- жекбаев, Алдаберген Назаров — алгашкы «артистж труппаныд» мушелер1 осылар. Булардын 6ipeyi де бу- рынды-сонды артист болып кормеген. Сахна детеншн не екенш бтмейтшдер1 де болды. Осылай ептеп-септеп еркектерд1 «труппара» тарткан болдык. Ал, пьеса кою ушш кыздар, эйелдер керек емес пе? Казактыц 6ip кы- зын 6ip жас келшшегш «труппамызга» катыстыра ал- мадык. 9cipece булардын эке-шешелер1 6i3re: «Ой-бай, шырактарым, кызымызды сахнага шыгарып, халык ал- 53
дында Ж1пттермен кушактастырып, cyiiicTipin маскара болгымыз келмейдЬ — дейдь Акыры Ибрайимова деген татар эйелш тауып едж, ол казакша тым нашар сэилейтш болып шыкты. Сосын оны да койдык. Енд1 не icTey керек? Бас «режиссер1\\пз» Тастанбеков: — Казак эйелдерн кыздары табылмаса табылмай- ак койсын 63iMi3-aK кыз-эйел болып ойнаймыз — дедь Амал жок, осылай келютж. BipaK, каншама зйел, кызга уксагымыз келш сызылсак та, бурандасац та еркекДп- м1з тез бшндк журт шек-Нлелер1 катканша кулдк Ой- нымызга риза болып тарады. Спектакл1м1з кэзiрri филор- мония уйжде болтан едь Бул 1920 жылдыц май айы бо- латын. Кешнп жылдары Тастанбековпен сол театрдыц алдынан 6ip ©Tin бара жатканда, мен оган и е т ш изеп: — «Оз осы уйде 6ip кезде» бас режиссер боп дур1л- деп едппз-ау»,— дед1м. Иген агай каркылдап кулд1 де, басын шайкады. BYJI1НШ1Л1К КУНДЕПНДЕ 1920 жылдын. 12 июнь Атакты Верный булжшшп басталатын кун. Тун. Жер солкылдатып, гумп-гумп ет1п, катарынан уш рет атылган зенб1рек даусынан шошып ояндым. Мундай жагдайда коммунистер дереу уездж калалык партия комитетше келуге тиicTi едж. (Оный yfti калалык парктщ ортасында, K93ipri Алматы облыстык мэдениет баскармасы). Жалма-жан киншм де, жупрш, тыска шыктым. Алдымнан Караван кешесш бойлап, корганга карай асыгыс KeTin бара жаткан жаяу эскер тобы кездесе кетть — Не болып калды?.— дед1м мен. Bipevi: — Корган гарнизоны бас квтердП— деп ©те шыкты. Мен бул кезде он жеН жастамын. Транспорт кешес1н бойлай, коммунист Ходжаевтын ушне карай жупрд1м. Ол дл\\ уйктап жатыр екен. Ecirin тарсылдатып урып ояттым. — Канагат ага, тур! Калада квтершс! — деп eHTire айгайладым. — Денш сау ма ©зщнщ? Не деп турсын? — деп ол
' б}рден тусшбедк Болтан окитаны мен 0FaH айттым. Ход- * жаев тез кшндЕ — Жур корранра барайык. Не болып жатканын 6i- лешк,— дед}. Корраннын бер жарындаты денесте Судор- гин дейтшшр дукеш бар. Сонын касына жетт келд}к. Корранда, не болып жатканы бул арадан сайрап керше- дк У-шу болып ереужденген эскерлер элденеге айкай- лап кер}сед}. Карулы-карусыз адамдар корран какпасы- нан б}рде топ-тобымен, б1рде жекелей к}pin шырады. Солардын арасынан ©3iMi3re таныс урылар, картакумар- лар, бузакылар, кулактар, саудагерлер кершш калады. Олар б}зд} байкап калды. Енд} бул жерде журт кезже тусу б1зге катерл1 болды. Двнестен кулдырап Tycin, дуалдарды паналап, зыттык. Калалык партия комитетн не келеек, буюл партия кызметкерлер} осында жиналран екен. Саяси баскарманын кызметкерлержен Дэулеткел- диев, Тастанбеков, Ходжаев жэне меш 20 адамнан ку- ралран коммунистер отрядына косып, дивизия штабын кузетуге ж1берд}. Б1зд}н арамыздан 6ipeyi: — Баскалар бул}нш}л1кт} басура барады, ал б}зд} ко ра кузетуге калдыртаны нес}! — дед1 куб}рлеп. — Кора емес, штаб! Байкап сойлеу керек кой,— дед} Дэулеткелдиев оган, бакшия карап. Булжшшктш алрашкы кундер} 6i3 уш}н тыныш erri. ©3iMi3fliH карауыл кызмет}м}зд} кыратылыкпен аткар- дык. YfiiMi3re барып тамак }ш}п кайтып журд}к. Б}р кун} штаб бастыры Белов Канатат Ходжаёвка штаб кузету- нплер уш}н каладан ет табуды тапсырды. Канагат взбек байы Зл}мбаевка женелд}. Канагат Эл}мбаевка сыпайы- лыкпен сэлем 6epin, тарзым етед}. Байда оран кол кусы- рып сэлем беред}. Мунан кешн Ходжаев келген жумы- сын айтады. Ол байра: — Ci3 терт койды бордакылап отыр деп естш едж,— дейд}. — Кайдары кой? Козылар рой. TinTi олардын езже де жем таба алмай отырмыз. — Олай болса, бгз с}зд1 бул киындыктан куткара- йык. — Йемене, жем береаздер ме? — Эрине, кемектесем}з. Эл}мбаевтыц жуз} жайнап кетедк Канарат оран. *“* ©}з eni койынызды Кызыл Армиянын жауынгер- 55
лерше 6epeci3, ал eKeyiH езш зге калдырасыз, сонда ею койга жем табу пзге киын болмайды той,— дейцк Мундай «комектен» Эл1мбаев ат-тонын ала кашады, бурынгы байлырым кэз1р жок деп мусэшрсидк — Мен азге жайшылыкпен айтып отырмын рой. Койларыныз с!зге тыныштык бермейдц 6epin кутылса- нызшы,— дейд! оран Канарат. BipaK бай кенбейдк — Жарайды, ендеше койларын калсын, 6iрак озЫз мешмен 6ipre Беловка журЫз, соран кедейл1гЫзд{ ту- ciH ai pi Hi з, 61'рак ею’ койдын орнына терт койдан айры- лып калманыз,— дейд1 Канарат. — Онын к1м? — Дивизия штабынын бастыры. Бай суп-сур боп кетедк Акырында ею койын береди Канарат Ходжаевка жэне 6ip ic тапсырылды. Bip куш штабка Нурым Шэюров eHTirin келди Ол Канаратка: — Жиырма литр жермай тауып ал да, тез Титов моншасына бар,— дедк — Неге? — ШаЬабутдиновтын буйрыгы солай. Biздiн 6apiMi3 де ШаЬабутдиновтын мшезш жаксы 6iлет1H6i3. Ол бiр берген буйрыгын ei<i кайталауды суй- мейт1‘н. Сондыктан Канарат керосин 1здеуге кеттк Арада 6ip сарат отпей-ак Канарат жермайга толган бетонын KOTepin, моншара келдг Келсе, мунда ШаЬабут- динов пен Нурым Шэю'ров KyTin отыр екен. Кун батып, кас карая бастаганда шоп базарындагы дукендер лау- лап жана бастады. БулжД бастаушылар мен костаушылар базарды та- лаура тура шапты. Кызылдардын TopTinmi атты эскер полкы осыны пайдаланып, б'фден корранды басып алды. Сол TyHi контрреволюциялык кулактар булшшшг! ба- сылды. Булшшшк туралы коп-ак жазура болар едЬ BipaK — революционер, большевик-жазушы Д. Фурмановтыц «Булшшшк» атты ютабында толык та, жаксы да жа- зылран. Д\\ен мунда тек Фурмановтын 03i жайында, онын халыкты уйымдастырып, баскарудагы алрырлыры же- ш’нде аздап айткым келедк Абактыдан шыкканнан Kefiin булшшшюп басу iciH ол тшелей оз колына алган бола- тын. БулшшшкД кушпен 6acyFa Верный революциялык 56
комитетшщ эл! келмейтш едГ Кызылдардын эскери купи аз болды. Муны Фурманов жаксы бьлетш. Онын устше булшшшкке катысушылардын копшшг! Kemeri кызыл эскер едГ Олар куш кеше— 1918—1919 жылдары Аннен- ковтын ак бандаларын талкандап, жумысшы мен ша- руалардын ек1мет1н корраган-ды. Ал, бупн арандатушылардын алдауымен булшшЫк- ке катысып отыр. Олардын б1разы бул1нш1л1к жасаушы- лар Совет оюметжщ муддесш коргап жур деп адаскан. Фурманов— булшшшк жасаушылардын «Боевой сове- тжщ» жетекш1с1 Чеусов пен кел1сеез журпзе бастады. Бу ран дешн Чеусов облыстык милиция баскармасыныц бас- тыры болып idereH ед1. Келшсез осы кунг1 Красин кошесь 48-уйде журпз1л- д1. «Боевой совет1н1н басшылары касына атты эскер отрядын ерте келдь Эуел1 Чеусов жэне онын куйыршык- тары сейлед1. Олар Верныйдын революциялык комитетГ не жала жапканынан баска, ештене айта алеан жок. Булардан KeftiH Фурманов сейлед1. Сез1н булшшшк- т1н басшыларына емес, олардын сонына epin келгендер- ге арнап айтты. Мундагы максат — коррандагы солдат- тардын кез1н ашу ед1. Б1рте-б1рте Фурманов булжшЫк басшыларын эшкерелед1. Фурманозтын соз1не риза бо лып солдаттар кол шапалактап Ж1'берд1. Бул1кш1лерд1н басшылары булай болады деп кутпе- ген едк Енд1 не штерлерж бжмей сасып калды. Узшс жасауды усынды. Фурманов карсы болран жок. Булж- иллер аттарына acbiFbic m\\hr\\ де корранра карай кетт1. Фурманов миыFbiH тартып кулд1 де: —Эз1рше осы тойрандарынмен барындар,— дедь Же- Ticy кулактарынын булiri басылды. Осыдан кейж ЖетГ су облыстык революциялык комитет! кала адамдары колдарындары бар каруларын дереу берулер! керек, ал бермегендер! атылады деп буйрык шырарды. Коммунис- тер коше-кошеге ею адамнан болждГ Оларра б!р-б1рден Кызыл эскер берждГ Иген Тастанбеков екеум1з Бас арыктан бастап, томен карай Интернационал кошесж аралап шыктык. Екi ат жег!лген арбара кару-жарак лезде толып кетть (Эркилы ац аулайтын жарамды-жа- рамсыз мылтык, кылыш, револьвер, наган, канжар).Б!з, эрине, ешк!мге де колкат берген жокпыз. Жиылган ка- руды М. Горький мен Красин кошелержж бурышындары дивизия складына экеп ©тюздж.
Бул аяк астынан элдекалай тары 6ip окыс окига бо- лып калама деп жург1з1лген шара едк Булшшшк Жетшудары партия мен совет вюметшщ кызметкерлерше улкен сабак болды. Осыдан кейш об- лыс жаца кызметкерлермен нырайтылды. Кедейлердщ 6ipiHiui съез! Ауыл мен деревняларда тап тартысы кушейдк Кедей- батырактар Совет еюметппн тошрегше жиналып, бай мен кулактарра карсы курес жург1здк АБне осындай жардайда эр жерде комсомол уйымда- ры туа бастады. Комсомол катарына батырак, жарлы- жакыбайлардын балалары жэне орта шаруалар балала- рыныц бай-кулактармен куресте сыналсандары кабыл- данды. 1921 жылы обком комсомолда батырак жастарды мудделер1н коррайтын экономикалык бел1м уйымдасты. BipaK ол кезде Жет1суда завод, фабрика, ©ндiрiс орын- дары ете аз болатын. Мектеп, интернат дегендер де аз едь Сопдыктан батырак, кедей жастарра бай кулактарра жалданып жумыс icTeyre тура келд1. Байлар мен баты рак жастар арасында енбек шарттарын жасату комсо мол уйымдарынын манызды м1ндет1 болды. Ауылда бу рый кай казак ресми шарт жасап енбек етш керген. Сон- дыктан бул киын жумыс болды. Шарттасудан бас тарт- кан бай да, батырак та аз болтан жок. Бул ауылда бай- дыц ыкпалы кушт1, ал жалшы жастардын таптык сана- ce3iMi нашар едк Б1рак, комсомол жалпы жастар'арасын да езшщ yriT-насихат жумысын жург1зе берд1. Б1рте-б1р. те олардын коздер1 ашыла бастады. Байлармен шарт жасаудын керектш тус1нд1. Бай мен батырак арасын- дагы комсомол уйымы аркылы жасалатын енбек шарты- нын занды кунл болды. Жерг1л1кт1 совет оны шартты есепке алатын-ды, байдын бул шартты вз ерюмен бузура да, батыракты жумыстан шырарура да какы жок едк 1921 жылы июнь айында кедейлер мен батырактар- дын облыстык б1р1нш1 съез1 болды. Алматы уезшщ деле- гациясы съезге нарыз кес!рлi деген казак феодалдары- нын Ti3iMin тапсырады да, оларды Туркстан республи- касынын шег1нен дереу жер аудару керек деген усыныс енг1зд1. Оны Солтустж уездерд1н делегациялары коста- 58
ды. Създ K33ipri мемлекегпк филармония уйшде етюз1л- дь.. Шешендер 6iр!нен сон 6ipi uibiFbin сейледГ Антыс ею кунге созылды. Yрей! ушкан байлар мен олардын куйыршыктары калара толып кеттГ Кедейлер мен батырактардын танау- лары желб1реп жур. Съезд болып жаткан уйдщ алдында булар топ-топ болып анталайды. Ал байлар мунда жо- лай алмайды. Алыстан кеше-кешенщ пушпарынан бук- пантайлап тындайды. Съездш делегаты, кэз1р карт коммунист Касым Ке- шелеков маран мынадай 6ip окираны айтты: «Съезд мэ- жш сЫ н узiлiс кез1 болатын. Тамактанып келе кояйын деп уйге ж у п р т бара жаткам. Bipey артымнан калба- лактап, eHTirin куып жеттГ Бурылып, токтаи калдым. Танымаймын, ускынынан адам шошырлык. ©Hi куп-к\\г. — Карарым,— дейд1 орта жастары элп адам какала сейлеп,— мен сеш сыртыннан 6unyuii ед1м. Экен Маркум- мен кешлдес досжар ед1м. Азамат деп алдына келт тур- мын. Атым пэленше. Айтшы, карарым. Айтшы! Мен элп айдалатындардын т1з1мшде бармын ба? А? Бармын ба? Азамат деп, кеп турмын! Жасырмашы, шырагым! Бар болса колыннан келед1 foA сызып тасташы! Сенен аяр дунием жок. Талдырмаштай бойжеткен сулу кызым бар. Каласан, соны калынсыз ал...» Mine, бул факт1 байлар вздершш кара басынын ка- мы уш1н ар-намысын, керек десе туран баласын да са- тып ж1беретшж кврсетедь ... Айтыстын ею'нгш куш кешке таман рана съезд ше- нпмге келди Алматы делегациясынын усынысы жузеге асура эл! ерте, деп танылып, кабылданбады. Дегенмен кедейлердщ 6ipiHini съез1 ЖеДсу елкесшдеп зор окира болды. Совет еюметшщ уш жылы 1шшде жарлы-жал- шынын санасы каншалык ескенш ол журтка эйплеп керсеги. Бай мен феодалдарды аярын андап басуеа мэжбур eTin, оларды сизейте соккан соккы болды. Съезд кундер! олар ymiH аспан алакандай, жер тебшпдей бо лып квршдн ОН АЛТЫНШЫ КАЗАК ПОЛКЫ 1920 жылдын кысында, аязды кундердщ 6ipiHAe Ал маты мен Гоголь кешелершщ бурышындары уездж рево- люциялык комитет ушнщ eciri танертеннен бастап ашык, 59
Kipin шыгып жаткан адамдар. Элдегандай тырыз туып I калган асырыс ютш нышаны. Ревком кызметкерлер! 6ipfl белмеден 6ip белмеге аяктарынын ушымен безектеуде. 1 Булай болатын жет бар-ды. В. И. Лениншц тапсы-1 руы бойынша Фрунзе мен Куйбышев Жетшу большевик-! TepiHe 6ip ай мерз1м !шшде жергшкт! халыктан улттык эскер бвл1мдерш куру iciH жуктеген болатын. Уездж революциялык комитет колынан ic келед! дей- т1н тацдаулы коммунистерд! тырыз шакырып алды. IcTiн. мэн-жайын жедел туспшрш, дереу ат-келж камдап, жер- жерге командировкага ж1бере бастады. Олардын кай- кайсысыныц да калтаеында куд1ретт1 документ бар едп МАНДАТ «Осыны усынушы Садри Нурымов жолдас — Алматы ye3i бойынша киргиз (казак) кедейлер! мен батырактар уйымынын мушелершен Кызыл Армияга адам жинай- тын дурыстап, айтарлыктай орындауы керек». Уездж- калалык революциялык комитет бушл болыстык, село- лык жэне ауылдык ревкомдарра Нурымовка мултжаз жэрдем беруд1 тапсырды. Мундай мандат кеп коммуннс- терге бер!лдк Ленин нускауын орындаура аттанган партия ешлдер! ауыл-ауылды, кыстак-деревняларды кезт, тус-туска же- нелдь Бул аса жауапты жумыска жэрдем! тиетшшн, бэ- pin аярынан тж тургызды. Мждет орындалды. 16 — казак жэне 15 дунган полк- тары белг1ленген мерз1мде курылды. 16 — казак полкы- нын, курамында 1200 жауынгер бар ед1. Областык партия комитет! 6ip топ казак коммунис- TepiH осы полкке кызметке ж!бердк Олардын !шжде Би- сенбай Умбетбаев— полк комиссары, Мухамеджан Кып- шакбаев эскадронный комиссары, Канарат Ходжаев — шаруашылык командасыныц комиссары т. б. Команда- лык кызметтег! казактардан: полк командир!н!н кемек- niici Терл!кбаевты, бiрiншi эскадронный командир! Кал- дыбаевты, ек!нш! эскадронный командир! Байсалбаевты, взвод командир! Сэмен Сулейменовты атап втуге болады.
Осылардыц inline мен де болдым, полкте саяси кызмет аткардым. I Сэмен MeHiH курдасым едк Сол кезде жасы He6opi он : сепзде рана. Маркум талай киын-кыстау жардайды бас- тан 0TKi3in, Tipi келт едк ¥лы Отан сорысы майданында каза тапты. Полкта 6ip топ уйрыр жастары да кызмет аткарды. Алматыда 6ip турран казак полкы ©зшщ тэpтiптiлiгiмeн козге TycTi. Халкыньщ мактанышына айналды. Полктын ■MeKeHi Kimi станицада, Алматы 03eHiniH жарасындары : бурынры казак-орыс казармасында болатын. Такымына ат тисе, желдей есетш Kemeri малшы бозбалалар атта- рынойнатып, сап тузеп mbiFa келгенде, карасан коз топ- рысыз эсерл{ едк Kemeri езктген карангы улттын кара домалак балалары — 6yriH MiHe 03iHe тендж эперген улы Oктябpьдiн айбынды сакшысы. Жас жауынгерлер коше- Hi как жарып, ©лецдетт откенде, каланын кэрьжасы б1рдей какпадан жуг1ре шырып, тацырканып тындайтын мынау ©лещ: Алматынын кешесП Тарам-тарам таралган. Б1з душпаннан корыкпаймыз,— Журен оттан жаралран 1921 жылры август айында Туркстан майданы коман- дасынын буйрыры ойынша 16— полк сап тузеп каладан шыкты. Алматыдан Кордайеа дешнп халык оларды жолдын eKi шетше т1з1лin, думандасып карсы алды. Ток- тай калган жерде ежелден меймандос казак халкы ма лый сойып, кымызын 6epin, полкты жаксы кypмeттeдi. Кордай тауыньщ бауырында полктын алдынан 6ip топ адам шыра келдь Жауынгерлерге жол болсын айтура келгендер екен. Булармен 6ipre Кенен де келдк Ол ат устшде турып полкка: Мен ед1м журтка эйг1лi Кенен жырау, 9 д 1лд1к жолын 1здеп салран сурау, Кайырлы сапар болсын, батырларым, Т1лектес женгешне елщ мынау!,— дейдк 61
УЗГЕНТ 1921 жылдыц кузшде мен1 Узгент дейтш ecKi езбек! кыста рында турган екшнп кыргыз атты эскер полкына I кызметке ж1берд1. Узгент 6ip кезде Худияр ханньщ аста- насы болтан. Екшнп кыррыз полкындагылардын кепшшг1 бурый! басмашы болгандар. Оньщ шшде эйг1лi Курбаш, Жана- бек — казы, Мэти — мыцбасы, Жустбек — казы сек1лд1 серкелер1 бар. Полктыц мазасыз екен1н маран Кюканда yujiumi дивизиянын саяси бел1м1н1н, бастыры айткан. Мен полкка кез1нде келд1м. Узгентке ж1бер1лген отряд- ты тосып, Султанабад тем1ржол станциясында уш кун жатып калдым. Сейтсем, мен келерден ек1 кун бурын полк сол кушнде тугел басмашыларра ©Tin кетштк Тек саяси кызметтег! 6ip шежм рана адам калыпты. Онын 1шжде ме11iк досым Саймасай Тэт1беков те бар. Ол полктыц I — эскадроныныц комиссары екен. Bipnenje куннен кейж мен Узгент аудандык револю- циялык аткару комитет1н1ц председател1 жэне сондагы гарнизонный комиссары болып тагайындалдым. Сайма сай ТэтБбековгы, Кэбiр Жун1совты, тары баска саяси кызметкерлерд1 ушншл дивизиянын, саяси бел1м1 К,о- кандка шакырып экеттк Узгентте мен Махмутбек Мура- баши дегенн1ц уйжде турдым. Ол казалыныц казагы. Революция тусында, аумалы, текпел1 жылдары осында кел!п, езбек кызына уйлешп турып калган. Аудандык су техниri болып штеГш екен. Осы адам жергшкт1 жардай- мен танысура маран улкен жэрдем бердi. Туркстан ре- волюциялык сорыс совет1н1ц Mymeci, кейжнен СССР Со- рыс-эуе кушinin бастыры бол Fan Баранов жолдасты мен жаткан уйге экелд1м. Баранов узын бойлы, сымбатты, MiHe3i ерекше салмакты, жылы жузд1 адам бкен. Sip топ отрядпен келдк Аудандагы хал жен1нде Баранов тэп- Бштеп турып сурады. Мен айтып берд1м. OnriMe устжде онын б!здег1 жардайды жете 6iлет1нд1riH сезд1м. Екеум1з оцаша сейлестж. Бiрте-бiрте бастыкпен энг1мелесш отыо- ранымды умытып та кегпм: Карапайым Kici екен. Бара нов маран куцг1рттеу кержж келген мэселелер туралы толык TyciniK бердк Мен оныц эр сезж ыкластана тыц- дадым. Баранов корага карайтын терезе алдында отыр ед1. Бip кезде магам иег1мен изеп: 62
— Сэлде оратан мына 6ipeyin юм? — деп сурады. Карасам Kipin келе жаткан Махмутбек екен. — Осы уйдщ neci,— дед1м. — Йемене, бул меииттен келе жатыр ма? — Иэ, меииттен келе жатыр. Жума сайын намазын каза кылмай, меиптке барады. Ал, баска кундер1 уйде окиды... Махмутбектщ ауданда едзу1р кызмет аткаратынын менен б1лген Баранов: — Бул дш мен коммунизмнщ басын калай косып жур?— деп сурады. Будан бурын 6ip рет онаша отыртанда, Махмутбекке дзл осы суракты мен де берген ед1м. Сонда ол: — Осы мэселеге менщ миым жетпейдк Ерте ме, кеш пе, 6apiMi3 де елем1з той .Мумкш eKi дуние деген шы- нында да бар шыгар. Тозакка Tycin, азап шеккеннен бе- шшке барып, рахат керген артык емес пе? Бес уак намаз окыганнан менщ нем курыды — деп жауап кайтарган. Баранов буны есЛгенде, каркылдап кеп кулдк — Кожайынын ку екен,— дед1 ол,— eni дуниенщ ка- мын катар ойластырып жургешн караты! Bip гана Узгент ауданы емес, буюл Фергана облы- сында жагдай ете ауыр едн Басмашы кыя бастырмайды. Совет ок1мет1не карсы шыгарылган гу-гу есек, басмашы- лар большевиктерд1 дшнщ кас жауы етт корсетедк Баранов маган басмашылыкпен куреске Лениннщез1 зор маныз 6epin отырганын айтты. Ол эуел\\ халыкты 03iMi3 жакка шыгарып алуымыз керек, кiмнiн дос, KiM- нщ кас екешн журт танитын болсын, елдш эдет-гурпы- на, дшге эк1мипл1К кысым жасатпау керек — деди Ертесшде Баранов журт кеттк Арада уш-терт кун OTTi. Меш уезд орталыгы Ошка шакырды. Келд1м. Рев- комF3 юрд1м. Эр болыс сайын жэне аудандык 6ip казы сайлау жоншде меш шакырган екен. Муны маган Бара нов та айткан болатын. Не 1стеу KepeKTiriH толык угы- нып, керект1 документтерд1 алдым да, Узгентке кайтып келд1м. Bip айдай уакыт ©rri. Казылар сайланды. Жер- г!лiKTi халык Совет ©юметшщ бул кеншьЛпн зор риза- шылыкпен карсы алды. Ауданда казымен катар халык соты да бар. Кдйсы- сына барам десе де, журттын ©з ерю. Бул болыиевиктердщ дшге кысымшылык жасамай- тынын халыкка KopceTTi. Енбекиплерге юмнщ кас, юм-
нщ дос екен1 бшндЕ Советтж атты эскерлер бригадасы- на журт жаппай жазыла бастады. Бул бригаданын ко миссары Есеналы Есов болды (Сара Есованыц aFacbi). Акжар кыстагындары кыррыздардын коммуниста отря ды да кушейдк Басмашыларра алданып epin кеткен ен- бекин дихандар топ-тобымен Совет еюметшщ жергшкЛ орындарына кару-жарактарын тапсырып, бейб1т енбек- ке KipicTi. Басмашылардыц ©мipi осымен 6irri. Узгеит диханда- ры Ленин корсеткен дэнрыл жолмен жана 0Mip орната бастады. Ko3ip Узгент — туыскан 1\\ыррыз республикасы- нын гулденген аудандарынын 6ipine айналды. Б1Л1М ЖОЛЫНДА 1923 жылы мен ЖеЛсу облыстык комсомол комите- тiнiн жауапты секретары болып 1стед1м. Ол кезде обком- нын эр бел1мшде 6ip-6iрден Fana адам icTcTiдi. Мецгеру- mi де, нускаушы да хатшылык мшдетж аткаратын да осы адам болатын-ды. Тор уйде отырып алып, ауыз уйдегЫ коныраумен шакыру жок едк Обкомолдын саяси-арарту бел1мшщ MeHrepymici Ни колай Федоров едк (Кэз!р республикамыздын мемлекет- TiK архивiн баскарады). Sip куш Федоров мешн кабине- TiMe Ki p i n келдк касында енгезердей 6ip жас ж1гт бар. Ауыл казагы екенi ап-айкын Устжде — жамаулы ecKi шапан, басында жарбиран малакай, бутыыда — шекпен шалбар. Федоров маран: — Сейлест корил мына ж1г1тпен,— дедЕ >KiriTTi касыма таман отыррыздым. Жан сурадым. Ол маран б1рауыз сезбен женш айтты. — Окырым келедЕ — Хат танисын ба? Жок. Ол кезде Алматыда казак жастары оки алатын 6ip рана орта оку орны бар. Ол казак-кыррыз арарту инсти туты. Буран Tycin оку ушiи ец курыранда бастауыш мек- тепт1 6iT iру керек. Ал мына келш отырран ж1гшм «эл1п- Ti-таяк» деп бипмейдЕ Осынын, бэрiн ж1г1тке туывдирш айттым. BipaK буны
6л тындагысы келмедк Бурынрыдан r©pi жайрасынкьь pan, жакындацкырап отырып алды да: — (лз осыдан 6ip ай бурын Сарыкемерде жиналыс етюзгешщз, рас кой? — деп сурады. — Рас. — Сол жиналыска мен де катыскам. — Ci3 сонда Совет еюмеы — бул кедейлердщ еюме- Ti, кедей балалары енд1 окып адам болуы керек, олар ушш мектептер ашылып жатыр демеп пе едщ!з. Мше, мен содан кешн окиын деп келд1м. Он жасымнан байдыц койын барып келд1м. Енд1 байра койшы бодрым келмей- дк MeHi окура Kipri3,—дедь Мен сезден утылеандай болдым. Ж 1гтм дегеншен кайтар емес. Менен козш айырмайды. Ымнен калар ту- pi жок. Ойландым. Николай да ойланып отыр. Ж 1г1ттщ санлауы бар екеш тары байкалып калды. Б1здщ киналран жайымызды керш.ол былай дедк — Мен 6ipiHmi класка туст, ceri3 жастары балалар- мен катар отырып, оки алмаймын. вюмет 61здж1 екеш рас болса, меш элг! айткан улкен окуларьщызра epTin апарьщыздар. Мэспрос пе едк немене ед1 аты?.. Кун-тун демей окып, юмд1 болса да куып жетуге уэде етемш. Сгз- дерд1 уятка калдырмаспын, сешщздер. Бастырынап ез1м де етш т KepeiiiH. (лздер де жэрдемдеспиздер. Тек эйте- yip алса болды... Ж1г1ттщ талабына карсы тура алмадык. YmeyMi3 инпроска келдж. Институт директоры Хажым Басымов кабинетшде оцаша отыр екен. Амандык сурасканнан ке- Й1н мен: — Мына ж1г1ттщ окура Tycidci келед1,— дед1м. — Арызын жазып экелсш. — Арызын жаза алмайды. Директор 6ipece ж1гыке, 6ipece 6i3re карап, ац-тан болды. — Бул ж1г!т арыз жаза алмайды,— дед1м мен кай- тадан. — Жаза алмараны калай? Сауатсыз ба? — Иэ, сауатсыз . Басымов: — Бул немене шындарыц ба, жок элде ойындарын ба? Б1здщ институт — сауатс.ыздыкты жоятын мектеп емес, мугал1мдер даярлайтын оку орны рой,— дедк Осы кезде ж1гтм1з ©3i сайрап коя бердк Б К. Эм1ров 65
— Бастык агай, мен куш кешеге дешн байдын малыми бактым. Бай меш окытпады. Енд1 Совет оюмет1 кедей | балаларын окытады деген сон келд1м. Жаксы окымасам, I онбай кетешн. Алыцызшы, агатай, ауылга бармаймын кайтып. BapiMi3 унс!з отырып калдык. Директор жшпке 6ip- аз карап алды да, сосын маран: — С1здердщ бул жана Ломоносовьщыз шынында spin танымай ма? — деп сурады. — Дым б1лмейдк BipaK ci3 эжуаламаныз. Ломоно- совтай ралым болмас, бiрак жай мурал1м болуы мумюн. Кабылданыз, талабына, ыкыласына Караганда Мунан б1рдеме шырады,— дед1м мен. Акыры директор кендк Эрине, окытушы менщ ж\\г\\- Лмшц дардырын 61лrici келед1 рой. Айтайын: аты — Нур- ман. Кэз1р Талдыкорран облысыныц Андреев ауданында орта мектептщ мурал1мк Жиырма ceri3 жыл педагогика- лык стажы бар. ЕТ1КШ1НЩ КЫЗЫ Октябрь революциясы казак кыздарын кущдктен куткарып, адам катарына косты. Оларра да окып б ш м алуга данрыл жол ашылды. Алматыда Абдрахман дeйтiн сацырау етжми бар едк Боны бшк, кеудеЛ алпамсадай, булшык eTTepi бюеулен- ген, TiK м1нез адам болатын. 0 лш бара жатса да байдан жэрдем сурамайтын. — Бай да 6ip, 6epUe 6ip^ eKeyi де жырткыш,— дей- тш Абдрахман. Ол революцияны жан-тэшмен карсы алды. 1918 жыл- дын март окирасынан кей1н Тэшен Отеповка келш: — Меш партияна кабылда. Менщ де большевик бо- лып, Совет еюмеЛ ymiH куресюм келедк— дедк Тэшен оран партияра Kipy эз1р ертерек екен1н тусш- Д1'рдк Ал, Совет ек1мет1не квмектесющз келсе, етжнплер артелше Kipin, Кызыл Армия ушш ет1к т1гуд1д керек екенш айтты. — Mine, сен1н кемегщ осы болады,— деп Тэшен онын иырынан какты, 06
Абдрахман бул сезге эуел1 ренжш калды да, артЫ- нан жымыцдай тусш, Тэшеннщ колын алып: — Жарайды. Сенщ айтканьщ болсын,— дед!. Ол кетт бара жатканда, Тэшен оран: — Айтпакшы, Эбеке, спздщ кызыцыздыц жасы каи- шада? — дедк Сег1зде. Неге сурадыц? — дед1 элденеден сезжтенген- дей. — Окыту керек кой. Осы кузде мектепке 6epiui3. — Жок, кызра оку не кажет. К,ызра уй шаруасы ко- лайлы рой — дейд1 Абдрахман. — Сен мына пшрщмен партияга калай KipMeKciu? — дейд1 Тошен кулш. УПТТЕЙ-УПТТЕИ Тэшен Абдрахманды эйтеу1р кызын мектепке беруге кенд!рдк Абдрахман алгашкы казактардыц 6ipi болып, ceri3 жасар кызы — Кэмиланы мектепке бердь Кызы да талаптанып, жаксы окыды. 1923 жылы Кэмила казак- кыррыз арарту институтына TycTi. Кешн Ташкентте Мак- та институтын б!т1рд!. Сейтш, Совет еюметппц аркасын- да кедейд1ц кызы агроном болып шыкты. «ДЕПУТАТТАР» 1923 жыл. Алматынын бултсыз, желс1з ашык кундерБ нщ 6ipi. Бурынгы гимназиянын какпасынан казак-кыр- рыз арарту институтыныц студенттер1 шуылдасып шыра келд1. Олар сапка турды да, K93ipri Казак Мемлекеттж Квркем Эдебиетшщ баспасынын ушндег1 облыстык пар тия комитет1не карай беттеди Кешеш бастарына кетер1п шулап келедь Бул окиганьщ мэн-жайын б!з облыстык комсомол ко- митет1н1д мэдени-агарту бел1мжщ Menrepyinici Николай Федоровтан ест!д1к. Муныц айтуына Караганда, кешеге шыккандардьщ катарында кейб1р комсомол мушелер1 де болран. Облыстык партия комитет1н1н жанына такала бергенде: 87
*— Облыстык комсомол комитет! 61зд!н окуымызга |И богет жасайды! Ызге тыныштык бермейдц— деген сез- дер айтылады, айгай-шу шыгады. Облыстык партия комитет1н1н упт-насихат бол1м1н1и ! мецгерушЮ Волкодов облыстык, партия бакылау комис- сиясынын мушеО карт комунист Садри-Нурымов келген- I дермен сейлесуге шыгады. Обкомолдыц — «зацсыз» ic- Tepine риза болмай келгендерд1ц бай-манаптардьщ бала- лары екен1н коред1 де, Садри Нурымов былай дейд1. Айгайшылардын юм екен1н Kepin турмыз. Б1рак корлык керген адамдарга уксамайсындар. Шулайтын дэ- лелдер1н жок. Тарандар! Енд1 окиганы тудырган жай- жагдайды тусшд1решк. Окигадан eni жет1дей бурый обкомолга институттыц комсомол уясынап мэл1меттер тускен ед1. Сол мэл1мет- терге Караганда институттыц кейб1р кертартпа окыту- шылары мен бай-манаптардыц балалары комсомолды жактырмайды. TinTi институт дирекциясы комсомол жи- налыстарын етк1зуге тиым салгысы келедк «Комсомол жиналыстары узакка созылады, студенттердщ уйкысы канбайды, сабак кез1нде калгып отырады»— дейд1. Бул — дэлел емес, Tepic ойды буркеу ед1. Шынында кей- 6ip ecKi пiKiрлi окытушылар мен институтка кiрiп кал ган бай-манап балалары комсомол уйымыныц институт OMipine катысуына карсы болды. Бугаи кейб1р комсомо- лецтер эуелде тусшбей калган. Б1здер, облыстык комсомол комитет1н1ц кызметкер- лер1, облыстык партия комитет1не келеек, онда ездерш «депутаттар» деи атаган оншакты студент отыр екен. Б1зд1 тацдандырган жагдай «депутаттардыц» б1разы ке ше комсомол уясын унем1 колдап, куаттап журген сту- денттер болып шыккандыгы болды. Облыстык партия комитетшщ секретары «депутат- тарды» жэне б1здерд1 кабинет1не шакырып алды. Коше- де батырсынган «депутаттар» секретарьдыц алдына бар- ганда, жвнд1 ешнэрсе айта алмай, тек кызарып, томен карай бердк Секретарь б1збен коштасарда, «депутаттарга» карап: — Бул окигадан тиicTi сабак алуларыцыз керек. Ор- кайсыларыцыз юмнщ дос, KiMHin кас екен1н айыра бОу- лер1ц1з кажет. Ойтпесе тура жолдан тайып кету киын емес. TyciHiKTi ме?
— TyciHiKTi,— дед1 отыргандардыц 6api 6ip ауыздан. Болтан окига женшде солкылдактык керсеткен обкомол- дыц кызметкерлер1 Мусин мен Базарбаев ceric алды, ЭЖЕМН1Н, КУАНЫШЫ Эжемнщ жана ем1рмен жараса бастаранына мше бес жыл болды. Патшасыз eMip суруге уйренд1 де, тусш- д1 де. ©зшщ бар ©MipiH, бойындары акыл-ойы мен куш- куатын енбекш1 халыкды азат ету жолындары куреске сарп еткен улы адам — Ленин жайлы энпмелерд1 зор ыкыласпен тындайтын-ды. К,артайса да жана ©Mipre ке- 3i отша жайнайтын. Кешеде ерюн журетш болды. Кейде эжем бурынры байларра да кездеет журдк Со вет ©KiMeii орнараннан кешн бул байлар «бейшара» бол ды да калды. Солардын 6ipi 6ip куш эжемд1 кешеде токтатып: — С1здщ немерешз Ташкентке окура кетт1 деп естБ Л\\м бе? Cipa, комиссар болып кайтар, дейд1 сыбырлап. Эжем бул сезд1 естшенде катты куанады. Ол байра: — Бэлюм, комиссар да болар, ал комиссарлар жак- сы адамдар емес пе? Маран унайды. Халык та оларды | суйедн Ал, сендер де, кара журектер комиссардьщ шм екенш жаксы бшесщдер рой,— дейдк Байлардын кейб1реулер1 колындары таярымен жер сабалап, эжемд1 коркытпак та болады. — Жакында бoльшeвиктepдiн K©3i куриды.'Сешн не- мерец де алыска бармас дейдн — Сен эуел1 ©з басыцды тыратын жер тапсайшы,— деп жауап беред1 эжем. 1923 жылы маран жана пэтер беркпдк Ушм1з api кен, api жарык, улкен залы да бар. Бул кен уйд! немен тол- тырамыз деп ойландык. Еденге кшз теседж, бурыш-бу- рышында сандыктарымызды койран болдык. Сонда да уйдщ imi бос кершдк Эжем уйге к!рд1 де, ©3iHin бурынры эдей бойынша, аспай-саспай шешшдк Bi3 оны курмет- теп, торге отыррыздык. Ол эуел1 жан-жарына карап отырды да кемсендеп жылап коя бердн Мен жанына барып: — Ay, ci3re не болды? Неге жылайсыз? Кайта куан- байсыз ба? — дед1м. 69
Эжем К93 жасын суртпестен маран былай дедк р — Балам, жылап отырраным жок, куанып отырмын.1 Бул K©KiperiMAi кернеген куанышымнан шыккан кез жа- сым. Б1з сияктылар бурын мундай дэу!р керемш деп ' ойлап па ед1? Мундай уйде турман. тупл, жанына жакын- даура батылымыз бармаушы ед1 рой. Нашарлардын ка- мын жеген большевиктер кеп жасасын, шырарым. Ленин-! ге рахмет! Мен эжемнщ сезш белт ж1берш: — Ci3 енд1 менщ айткандарымньщ барлырына сене- Лз рой? — дед!м. — CeHeMiH, жаным, сенем! Келешекте бэршешн, ба- кытты болуына да сенемш,— деп меш кушактап, бауы- рына басты. Кэз1р Алматыда каншама жана уйлер бар! Осылар- да улы Отанымыздыц мындаран карапайым адамдары турады. Осыны коргенде маркум эжемнщ куанышы eci* ме туседк Ол K03ip Tipi болса, кандай куанар едП FAHMMEH КЕЗДЕСУ 1923 жылдыц август айы. Кун кеш тартып, ыстык. кай- та бастаган мeзгiл. Осы кезде журт сыртка шьтып, ecin- тершщ алдына арыктан су алып шаша бастайды. Бул уй мацып тазартады, салкындатады. Онан сон. агаш ке- ледкесшде, беседкада отырып, дем алура, KiTan окуга болады. Балак-женлм1зд1 турппп алып, iнiмiз екеум1з естк ал дына су шашып жатканбыз. TeMenri Ташкент аллеясы жактан шылдырлаган коцырау даусы естктдк BipTe- 6ipTe 6i3re жакындап келед1 элг\\ ун. Карасам почта трой- касы. Ол б1здщ касымызга келт токтады. Таныркай караппын да калыппын. Тарантастан бойы ортадан жо- рарылау, буйра шаш, ак,куба жуздк каракек матроска киген жап-жас ж1гы Tycin, тура маран карай жYpдi. Су- p e T i n талай кергем. Талай e c T i r e M ол женшде. Тани кет- TiM. Туркстан комсомолы Орталык Комитетшщ бас сек- ретары Тани Муратбаев! Колында шшкене коныр чемо дан. Ол маган ж етт келд5 де: — Сен Хусайынбек емессйн бе? — деп кул1маредк — Иэ, мен дед1м.
— Мен Банимын. Ол осыны айтты да, чемоданын жерге койды. Bip-6i- р!м1зд!н колымызды катты кысып турып амандастык. Бул Еанидыц Алматыга екшнп рет келук BipiHmi рет 1920 жылдын кектем1нде кел1п Алматыда мурал1мдер курсында 2—3 ай сабак берген, Булшшшк кез1нде Ранк Д. Фурмановпен 6ipre калалык комсомол жиналысында жалынды соз сейлеген. Бул жиналыста мен де болган- мын, 6ipaK онда Еанимен таныса алмаган ед1м. Бани кол койран талай документтер обкомра келет1н. Оларды мен окитынмын. Бани туралы комсомол жзне партия кызметкерлершен кеп eciin те журд1м. Еазеттер- де онын макалалары да жш-жш шырып туратын-ды. Ко- руге арманда болып журген адамым келгенсш менщ куанышым койныма сыймады. — Карагым, жорары шык! Кутты конак бол! Менщ улым ceHi коптен 6epi Koprici келш журуш1 едк Сеш сыр- тыннан б1лсе де аузынан тастамайды. Бакытты бол, ба лам, дед1 эжем. Бани 6ip ауыз акылды сез1мен, суйк1мд1 жылы жузЕ мен 6ip керген KiciHi де езше тартып алатын. Ол адам- дармен жакындасуга, танысура, сырласура икемдЕак едЕ Ертецше екеум1з облыстык комсомол комитетше кетш бара жатканда: — Сен ютап окисьщ ба? — деп сурады. — Эрине, окимын. — Карл Маркстыц шырармаларынан ештеце окыдын ба? — «Философияныц кайыршылырын» окыдым. — Калай екен. — Онша тусше алмадым,— деп шынымды айттым. — Тары не окыдын? — «Семьянын, жеке менипктщ жэне мемлекетт1н шыруы» деген Энгельстщ ютабын окып журмш, — Ал бул калай екен? — Анадай емес, жецшрек. Tycinyre болады. — «Капиталды» ecTin пе едщ? — Ест1гем. BipaK эл1 окыраным жок. — Лениннен неш окыдын? Лениннен 6iраз ютап окырам. Солардын б1рнешеуш санап берд'ш: «Мемлекет жэне революция», «Империа лизм — капитализмнщ жорары сатысы», «Карл Каут ский — революцияныц ренегаты» тары баскалар. 71
РАНИ МУРАТБАЕ В Рани маран 6ipa3 сурактар бердй Ол мешд бшм1мд1 байкагысы келдн — 0 зд1гщнен бшмщд1 арт^ырура тырысданыд жаксы рой; Ленинд1 кеб1рек оды, асыдпай ойланып оды, 9nriMe к1тапты кед одуда емес оны TyciHin, данырып одуда; де- генмен саган 6ip жерде одыган дурыс болар едй— дедк — Одуга детей in десем, семьямды дайтер1мд1 бымей- MiH. ©3iд кердщ рой: кемшр мен жас балалар дед!м. — Ko3ip саган одура кетуге де болмайды, эл\\ де торт- бес жыл icTey керек, соган дей1н комсомол датарынан 72
жаца кадрлар ecin жетыедк Москва мен Ташкенттен коммунист1к университеттерд1 6iiipren жастар келедк Осыларга сен сиякты «КэрЬ кадрлар орын босатуы ка жет. Обкомолдыц жанында уйрыр секциясы бар едР BipaK онда штейтш уйрыр жолдастар да, обкомолдыц баска кызметкерлер1 де секцияныц мшдет1 не екенш айкын б\\- ле алмайтынбыз. Bi3 Ванидан акыл сурадык. Ол 6i3re былай тушщирдР — ¥йгыр кеп халык. Ол Алматыдан бастап Кытай шекарасына дейш мекендейдР Уйрырдын KenmLiiri Кы- тайдын Синьзянь провиндиясында. Б1збен Kopuii. ByriH бытырап, шашырап жургенмеп бул халыктыд болашары зор. Aline ец алдымен осыны естен шырармау керек. ¥й- рыр халкыныд эдет-рурпы, салттары, KOci6i шаруашы- лык, мэдени жардайларымен санасып, жумыс жург1зу ушш обкомолдыц жанынан уйрыр секцнясы курылды. ¥йрыр халкыныц Heri3ri K9ci6i — eriHUiPiiK. Отырыкшы халыд. Ал казак халкыныц Heri3ri K9ci6i — мал бару, кешпел1 халык. Yй турмысын алсак та уйрыр халкы мен казак халкыныц арасында взгешелжтер аз емес. Осы- ларды 6i3, комсомол кызметкерлер1 6PiyiMi3 керек. Рани уйрыр жолдастарра каран былай дедВ — Оздердщ, мэселен, инструментальдык музыкала- рыцыз бай емес пе? ¥йрыр халкыныц билер! кандай эсем. Муны уйрыр жастары керсету1 керек. Квркемэнер yftip- мелерш уйымдастырыцыздар. ¥йрырдыц тамаша искус- ствосымен таныстырыцыздар казак, орыс, тары баска халыктарды. Бул — коммунист партиясыныц саясатын жузеге асыру, улттар достырын орнату, жолдастар. Мше талантты уйрыр халкыныц мэдениет1 мен искусствосын гулденд1ру — уйрыр комсомолецтершщ басты мшдетте- ршщ 6ipi. 25 августа Рани обкомолдыц бюросында «улт мэселеа» туралы баяндама жасады. УСТАЗДАР, ДОСТАР — ЖОЛДАСТАР 1924 жылдыц кектемшде мен Ташкентке Komin кел- д1м. Мунда Туркстан Орталык Комсомол Комитетшщ «Экправ» бел1мш баскарып, штей бастадым. 1924 жыл дыц июнь айында Туркстан Коммунист^ жастар Одары- 73
г ныц V съез1 болды. Осы съезде Рани Муратбаев партия жумысына бертдк КСМТ Орталык Комитетшщ жауап- ты секретары болып мен сайландым. Бул жумыста мен 1924 жылдыц аярына дешн ярни Орта Азияда мемлекет- TiK шекара ашу жумысы быкенше 1стед1м. Ал Бани кеп узамай-ак Коммунистж жастар Интернационалыныц («Ким»-ньщ) Президиум Mymeci жэне оньщ Ш ырыс бв- л1мшщ Menrepymici болып сайланды, ол партия жумы- сында бола алмады, Москвага кеттк Мен Ташкентте Бани Муратбаев тары баска комсомол кызметкерлер1мен 6ipre ктед1м, жакын болдым. Мше со- лар жайында ешмде калрандарды 6 ipa3 айткым келедк Мен Ташкентке эйел1м жэне iniM Ережепт1 алып кел- генм1н. Б1зге Туркстан Орталык партия Комитетшщ ко- нак ушнен 6ip улкен белме берыдк Di3 буран ете куан- дык, риза болдык. 1919—1920 жылдардан кей1н Ташкентте болеан елеу- л1 ©згер1стер б1рден к©з}ме тустк Баяры Ташкенттщ вок- залында, кошелершде кшмдер1 алба-жулба, бет-ауызда- ры салтак-салтак боп журген панасыз балалар кэз1р кершбейдк Оларды кущ-туш тыным кермей жинап, бала лар уйлерше орналастыруда Бани Муратбаев жэне оньщ жан жолдасы Эбдшэр1м Акбаев зор енбек пщргенш мен к©п комсомол кызметкерлер1нен ecirriM. Солардьщ 61- pi — мешмен Орталык Комитетте 6ipre icTereH Ескенд1р Касмарамбетов маран былай дедг. — «Хусайынбек, сен осы ТашкенттеН балалар уйле- ршщ кайсысына болса да барып, сендерд1 мунда к1м жь берд1, к1м орналастырды деп сурасан, к©б1с1нен «Бани аеай» деген жауап аласьщ». Бул с©зд1н, растырына менщ сонынан K©3iM анык жеттк шекЫз сенд1м. Ташкенттег1 тарыда к©з1ме б1рден тусе кеткен керь Hic — колтыктарына ютап кыскан ©збек, тэжш, каракал пак, туркмен, казак, кыррыз кыздары болды. Буларды ана жылдары Ташкентте кермеген ед1м. Дегенмен, кала- да эл1 де беттер1н жауып журетш ©збект1ц эйел-кыздары аз емес екен. Ташкент Совет еюмеы орнаран кундерден бастап-ак Орта Азия халыктарынан партия жэне совет кызметкер- лерш даярлайтын орда болды. 1919—1920 жылдары Ташкентте партия-совет мектебшде б1здерд1 маркспк- ленинд1к рылымга уйреткен, тап -куресшщ зандарын ту- cinд1ргенлСоциалист1к революцияны шш — сырткы жау- 74-
лардан корраура шакырран Keft6ip устаздар eciivie тусть Осылардьщ 6ipi — орасан бш вш , ете карапайым, Kiuii- пешл адам, Назар Терекулов ед. YdiHe кара былрары кыска пенжак, басына былгары фуражка, аярына кенерген батинка киген осы 6ip ражап адам менщ кез алдымнан эл1 де кетпейдк Ол Европа жэ- не Азия халыктарыныц Ллдерш бiлeтiн. EcKi шырыстыц мэдениет1мен жете таныс болатын Назар Терекуловтыц кешн СССР-дьщ Аравиядары елила болуы TeriH емес-Ti. ¥лты казак болса да, ол лекцияны езбекше де, турк- менше де, кыррызша да, тэжшше де окыды. Октябрь ре- волюциясынан кейш Коммуниста партиянын катарына алраш юргендердщ 6ipi Назар Терекулов ед1. Bip кезде ол Туркстан республикасыныц халык арарту комиссары, Орталык Аткару Комитетшщ председателе Туркстан Ор- талык партия Комитетшщ секретары да болды. Рани Му- ратбаевты ете жаксы керетш, онан улкен ум1т кутетш. . Рани Назар Терекуловтыц колында кайтыс болды. 1925 жылдьщ 7 апрел1нде «Правда» газетшде Рани Муратба- евка арналган Назар Терекуловтыц макаласы жариялан- ды. Бул макалада ол Ранидыц аса дарындылыгын, оныц Орта Азия комсомолыныц кернект1 уйымдастырушысы жэне суйген жетекниа болганын керсетть Б1зд1ц екшип 6ip устазымыз — Барботкин деген Kici едь Ол 6i3re политэкономиядан сабак бердк Лекциясын ете кызырып тындайтынбыз, класка KipyiH acbiFa куте- т1нб1з. ©те арык, кысы-жазы жалацбас журетш. Барбот кин 6i3re пролетарлык революцияныц максатын, оны бас- таран Коммунист партиясыныц ролш жаксы туЛщцрдц Mine б1здщ устаздарымыз осындай адамдар едк Булар- ды кал ай умытарсыц? Маран бершген белмеде салт басты, комсомол кыз- меткерлер1 Ескенд}р Космагамбетов, жэне Тем1рбек Тэ- ж1баев турды. Bi3 коммуна болып турдык. YmeyiMi3 де жалакымызды мен1ц эйел1ме 6epin коямыз. Егер 6ipeyi- м1зге кшм-кешек керек болса, ортадан акта белем}з. Шз ете тату болдык, б!р-б1р!м1зд1 1ренж1тпед1к. Космагамбетов Ескенд1рд1 6i3 эзшдеп «Ескегшр Зул- харнай» дейт1нб1з. Ол калжынды, ойнц-кулюш суйетш ашык жузд1, жайдары xririT ед}. Мен оныц б1рдемеге ашуланранын немесе ызаланранын керген емеспш. Ал жумыска байланысты мэселелерд} шешуге келгенде ус-
тамдылыры, батылдыры, кайсарлыры керше калатын. Ай, жайсац комсомолец едП Олкезде демалыс жума куш болатын. Бул кунд1 6i3 6ipre жэне кещлд1 етюзш журдж. Аз-маздап жуз1м ша- рабын imeTipi6i3. Муны Тем1рбек Тэж1баев TayipipeK ке- peiiH. Ол кебшесе армян шарабын суйетш. Сондыктан 6i3 оныц фамилиясын бурмалап «Тэж1баянс» дейтшб1з. Буран Тем1рбек ешкандай мэн бермеунп едь Бул да К,ос- манбетов сиякты эзш-сьжацты суйетш ж1г1т едь TeMip- бек Тэж1баев саяси 6UiMi жеткшжтц жумыска кызу кь piceiiH комсомол кызметкер1 едь Орта Азияны улттык республикаларра болгеннен кешн, ушеум13 де Орынбор каласына келш, елкелж комсомол комитетшщ аппара- тында 6ipre штедж. Ташкенттегщей 6ip семья болып тур- дык. 1925 жылы эркайсымыз эржакка кызметке кеттж. Тем1рбек K0 3 ip Tipi, Актебе облысында жумыс Ктейдц ал Ескенд1р кайтыс болран. Жастар арасында Еррали Алдоцраров бецелд! бола тын. Ол комсомол баспасыныц белгш! калам кайраткер1 едь «Ташкентте, «Жас кайрат» атты елкелж комсомол газетшщ редакторы болды. Рани Ерралиды ©те жаксы KepeTiH, жорары баралайтын. — Туркстанда да, Казакстанда да Ерралидан озатын комсомол журналиа жок,— дейтш. Кейш Орынборда Ерралимен 6ipre жумыс штегенде, Рани c©3iniH дурысты- рына K©3iMi3 жетть Ол «Ленинипл жас» газетшщ редак торы болды. Сонымен 6ipre аударма жумысын кеп кол- ра алды. Эйел1 мен баласын уйыктатып тастап, тун орта- сы ауранша, аударма жасап отырранын мен талай рет к©рд}м. Ei3 оныц ецбек cyftrimTiriHe кайран калатынбыз. Алдоцраров жумыс устшде жанып-сенд{ десе де бо- лады. Эбден шаршап-шалдыкканнан оныц денсаулыры нашарлай бердь Ол 1930 жылдары кеюрек ауруынан кай тыс болды. Ташкенттег1 ж1герл1 комсомол кызметкерле- рiнiн; 6ipi — Садуакас Баймаханов едь Бул 1920 жыл- дарда казак-кыррыз лшрту Институтында окып журген кезшде Рани Муратбаевтан к©п тэл1м-тэрбие алды. «Жас кайрат» журналыныц редакторы жэне Туркстан Орта- лы к комсомол Комитетшщ бюро Mymeci болды. Садуа кас eTi Tipi, кайратты жэне бшмд1 ж{г!т едь Ол Казак ССР Арарту Комиссарыныц орынбасары болып ютедь Мунан соц жауапты партия жумысына ауысты — аудан- дык партия KOMHTeTiHin 6ipinmi секретарь! болып штедь 76
САРА ECOBA КСМТ Орталык Комитетшде мен мына жолдастармен ic- тес болдым: Орталык Комитеттщ секретарынын 6ipi Алимов бол- ды. Аласа бойлы, ширак денел1 ж!пт болатын. ©те са- бырлы, сыпайы, акылды кызметкер едй Алимов кепулт- тык жагдайды терец тусше б1лдц жастар арасында оте беделд1 болды. ВЛКСМ Орталык Комитетшщ Орта Азия бюросыныц секретары болып Наум Матусов штедк Му- ныц да бойы аласа едк Кураторы, эдем1 ж1пт болатын. 77
Матусов жалынды шешен едк Оныд жидалыстарда, мй- тингаларда сойлеген сездерш улкендер де, юнплер де уйып тыддайтын едк Матусов инициатива, epici кед, ipi кызметкер едк Fa- ни Муратбаевпен ундес, тктдес болып ютедк BipiH-6ipi сыйлады. Орталык Комитетп-пц уйымдастыру бел1мш б1здщ жетюулык Бектюков мецгердк Ол жергшюп жагдайды жаксы бьпетш, мэселеш тез Tycinin, батыл шешетш, ©3i ете дарапайым, icnep кызметкер едк Бектюков кешн ме- шмен 6ipre КСМТ Орталык Комитегпц 6ip секретари болды. 1921 жылы КСМТ Орталык, Комитетшде мусылман кыздары арасында жумыс жург1зет1н бюро уйымдасты- рылды. Муныд председател1 онсег1з жасар казак, кызы, комсомолка Сара Есова болды. Казак кыздарыныд ара- сынан мундай котам кайраткер1 шыкканына Рани ете куанды. Орталык Комитетте, жерг1л1кт1 халыктыд кыз- дары жок ед1. Сараныд бойындагы 6ip асыл касиет — оныд жазуга усталыгы ед1. Рани Сарага журналист1к ici- не шугылдан деп акыл берд1. Сара кернеюп журналист болды. Ол эйел, кыздардыд азаттык алуы жэне еркектер- мен тед праволы болуы туралы газет, журналдарга кеп жазды. Сара онтогыз жасында Жеттуда шыгатын «Ткт- rni» атты облыстык газетшц жауапты редакторы болды. Ол кеп жылдар бойы республикалык «Эйел теддтЬ жур- налдыд да редакторы болып ттедк Сара комсомол уйымдарымен езшщ байланысын уз- бей журдк Буган 6ip дэлел келт1ре1°пн. 1923 жыл Жепсу облыстык комсомол комитетше жас жалшылардыд бай- кулактармен жасасатын шартын (договорын) жариялау керек болды. Шарт ресмд кедсе тшмен жазылган едк Mine 6i3 осы шартнамамен Сарага бардык. Ол 6\\зд\\ кушагын жайып карсы алды, 6ipaK б1здщ алып келген документ1м1зд1 керд1 де, eKi колымен санын сарт урып; — Ойбай, ж!пттер, мынаны осы турде калай баса- мыз газетке,— деп тадданды, кулдП Б1з оган кеп жалын- дык, Акырында кендд бетпзд1 кайтаргысы келмедк — Жарайды ж тттер, 6iрак, Хусайынбек, сенщ ко- лыдмен макала есебшде басылсын, — дедк Келттж. Жуырда сол «макаланы» архивтен тауып алдык. Ол газеттщ уш санында жарияланган екен. «Макаланы» окып, Сараныд жариялауга калай келюкешне каиран
Калдым. Эрине, ол комсомолра жзрдем беру удпн жария- ларан едд 0ткен комсомолдык кундер1 кез алдыма келтчрсем, Ранимен каршадай кушнен жакын, дос болтан Рарип Насруллин nepiHe береди Рарип та Казалы каласында туып e d i. Ол 1917 жылы Рани eneyi патша чиновникте- p.iHiH, кудалауынан Ташкентке кашып келген. Олардьщ жол азыры— Рариптыц memeci койындарына тыккан 6ip таба рана нан болран. 1918 жылдан бастап 1926 жылга Дей1н Рарип Орта Азия мен Казакстанда ж1герл1 комсо мол кызметкерлер1 болып штедк Ранидын тапсыруымен ол Ташкентте, Кдзалыда, Арал тещзшде, Хивада, Терт- кулде алрашкы комсомол уйымдарын курды. Рарип Сыр- Дария, Каракалпак, Орал облыстык комсомол комите- Tinin жауапты секретари болды. 5ip кезде Казакстан елкелж комсомол комитетшщ «Экправ» бел1мш медгер- д1, бюросыныд Mymeci болды. Рарип кэз1р Ташкент те турады, мамандыры — инженер. 1958—1959 жылдары мен онымен Ташкентте жэне Кызылордада кездест1м. Баяры аккек1рек, ашык жузд!', карапайым Рарип. Сейле- генде кызып кетет1н эдет1 зл1 де калма?ан. Мен алрашкы комсомол кызметкерлершщ кейб1р кернектйлеулерш ра на кыскаша керсеттц атадым. Осылардыд^ бэршен де Рани Муратбаев взшщ дарындылыгы, ражайып комму- нист1к касиеттер1мен айрыкша белшш туратын-ды. Рани аккуба, орта бойлы, талдырмаштау, сэнд1 буйра шашы бар вте квркем ж1г1т болатын. Суйк1мд1 дене курылысьд ещЦ бет элпет1 KiciHi ез1не ер1кс!з каратып, тартып тура- тын. Рани топ жарып сейлейтш жалынды шешен ед1. Ка- закша да, орысша да еркш сейлейтш. Жазура да епт1 бо латын. Рани коммунизм идеясына жете тусшген, оран жан-тэн1мен бер1лген коммунист партияныд табанды, кайратты улы ед1. Ол партияныд саясатын жастар алды- на ашып жайып коюрэ, теред тусшд1руге уста да, устам- ды да болды. Казак, кыррыз, взбек, тэжж, туркмен ед- бекип жастарын интернационалдык рухта тэрбиелеуде Рани КСМТ Орталык Комитетшде орасан зор роль ат- карды. Ранидыд ед кымбат касиет1 оныд шын жэне ipi интернационалист болрандырында. Ол жас та болса, каи- нап шскен коммунист’ еди Осыны дэлелдейт1н б1рлРжа- рым фактылар кврсетк1м келедц 1921 жылы Туркстан коммуниста жастар одарыныд съез1 кез1нде КИМ-ньщ конгрес1не делегаттарды калай 79
Bip топ к Темендег! катардагылар (сщнан солга карай): 9 . Баты eyci30 B. Отыррандар: К,удайкулов, Эл1мбеков, 9 . Дуда А. Байгвбеков, С. ЭлШаев, К,ойайдаров Тэлибаев...,
комсомолецтер ырбеков, Р. Умбетов, Э. ДШ мбетов, 9 . Шыршыкбаев, Ж- Ел абаев, F. Муратбаев, К,. Эм1ров, Еалиулин............. Туррандар 9 . К,он,ратбаев.
сайлау керек, Туркстаи коммунист^ жастарынын съез! аркылы ма, болмаса Россия коммуниста жастар одары- нын съез1 аркылы ма, деген мэселе талкыланды. Ким- ныц у э к ш Забиров Туркстан коммуниста жастар ода- рынын съез1 аркылы сайлау керек дейдк Бул ninipre ен алдымен Рани карсы шырады. Ол былай дедк делегат- тарды Туркстаннан Tine сайласак Туркстан енбекиплер!- Hin Россия пролетариаты мен орнаткан одарын бузран боламыз, сонлыктан делегаттарды КИМ-ныц конгрессе Россия коммунист1к жастар одарыныц съез1 аркылы сай- лаганымыз дурыс болады. Ранидын бул пш рш е Орта Азияныц сол кездеп кернекл комсомол кызметкерлер1 де съезде косылды. Бул факт Ранидын интернационалист TbiFbiH керсетпей ме? 1923 жылы 3 мартта КСМТ Орталык Комитетшщ бю- росында Туркстан Коммуниста Жастар Одагын Россия Коммуниста Ж астар Одары деп атау жешнде мэселе каралды. Б1реулер муны колдады, б1реулер карсы шык- ты, б1реулер калыс калды. Бул мэселе туралы да Рани коммуниста туррыдан таймады, онын айткан ой-niKipi, Kipri3reH усынысы erri. Ол «КСМТ*-ны «РКСМ » деп атауды жактады, 6ipaK мэселешц саяси мацызын эуелГ комсомол мушелерше терец тусшд!ру керек дедь Рани дын бул ninipi мен усынысын КСМТ Орталык Комитеть шц бюро мушелер1 Матусов, Бендюков, Хеиц, тары бас- калары колдады. Алимжанов (Сыр-Дария обкомолыныц секретары) карсы болды, ал Каланин калыс калды. ВЛ К СМ Орталык Комитетшщ бурынры бас секрета ры Александр Иванович Мильчаковтыц 1958 жылы «Юность» журналында «Алгашкы он жылдар* деп атал- ран естеплер1 жарияланды. Ж олдас Мильчаков Раниды алрашкы комсомол кызметкерлершщ ен к©рнект1лер1 мен таланттыларыныц катарына косады. Ол Рани тура лы былай деп жазады: «ВЛКСМ Орталык Комитетше Муратбаев сайланды. Ол Орта Азия революцияшыл жастарынын е к ш , жаны-тэш соншалык адал, жас ком мунист едк Квп уакыт етпей-ак* 6i3 оны туран жершен алып, шырыс елдершщ жастары арасында жумыс ктет- Ki3y yuiiH Коммунист1к жастар Интернационалыныц Ат- кару Комитетше ж1бердш. Москвага кешш келгеннен кешн ол бьлепн сыбанып icKe KipicTi, Маркс, Энгельс, Лениншц шырармаларын тынымсыз окыды, аТылшын TUiH у Аренда, Бйрак, туберкулез шшц жас деиес!ы ка- 9 К. Эи1рвв $1
жап жудетт!. Кайтыс боларынан б!р кун бурын мен ауруханага барып оныц кецшн сурадым. Эбден элЫре- ген болса да, ол мешмен бой KOTepin эцпмелестц барлык жэй-жагдайды б ы п а келдВ Осыган Караганда ауру же- щлер деп ойлауга болатын ед}. BipaK, б!з уш куннен кешн оны жерледж»1 Ваниды А. И. Мильчиков 1921— 1922 жылдардан бастап жаксы бметш-дВ Жулдыздай жаркыраган Ванидыц жас ©Mipi 1925 жылдыц 15 апрел1нде Москва каласында сонд1. Ол 23 — жасында кезш жумды. Вани твсек тартып ауырып жат- кан кезде оныц жолдас-жораларынан, Орта Азия мен Казацстан комсомол уйымдарынан ВЛКСМ Орталыц Комитет1не жан-жактан телеграммалар, хаттар узд1кс1з кел1п жатты. «Ез!лген халыцтыц балапаны ©лмеу1 ке- рек» деген телеграмма да тустк Ваниды кут1цдер деп акша ж1берген жастар да аз болтан жок. ВЛКСМ Орталыц Комитет1н1ц бас секретары Нико лай Чаплиннен Ванидыц науцасы туралы Орынборга (елкелж комитетке) телеграмма келдк Bi3 ез тарапы- мыздан мынадай телеграмма ж1берд1к: «Москва, КИМ, Муратбаевка, Чаплинн1ц сегйц наукасыц женшде берген телеграммасын алдыц, тез жазылуына шын журектен ть лектесп1з. Комсомол буцарасы сешц тез1рек сауыгып, басшылыц ету1цд1 асыга кутед1. 0м1ров, Космаганбетов, Насыруллин, Миреев жэне баскалар». Не айгары бар: кепшшктщ тьлегшен ауру к у п т болып шыцты. РЛКСМ Орталыц Комитет! Вани дыц кайтыс болуы туралы Коммуниста Жастар Одагы- ныц барлык уйымдарына, барлык мушелер1не мынадай ундеу жазды: «15 апрельде россиялык Леншншл Коммуниста жас тар Одагы Орталыц Комитетшщ, Коммунист!к жастар Интернационалы Аткару Комитет!н!ц мушеН Вани Му- ратбаев жолдас дуниеден кайтты. Муратбаев жолдас б!зд!ц Одагымыздыц ец кернект! кызметкерлершщ 6ipi болды. Ол Советт!к Шыгыстыц революцияшыл жас ур- пагыныц аса талантты узкий едВ Вани Муратбаев про лета рлык курестщ отында туган, улттык шектелушшк- Ti, бурынгыныц лагнат аткан ултшылдык цалдыцтарынан аулак жаца урпактыц катарында болды. Жастайынан, | Ал. Мальчаков. Алгаижы оижылдар. «Юность» журналы, № 5, 83-бет, 1958 жыл. 82
1918 жылдан бастап Муратбаев революциялык куреске жэне жумыска белсене катысты. Ол кыррыз (ол кезде казактар осылай аталатын — ред.) каумындары буржуа- зиялык-ултшылдык агымдарды ете жек кердь Туркстан- нын ете киын-кыстау жардайларында ол устамды про- летарлык жолдан таймайды, оны тынрылыкты журпздк Туркстан енбекнплершщ Россия пролетарнаты мен ода- рын нырайтты. Муратбаев кыррыз енбекип жастарыньщ жалпысына мэл1м. Онын ел1м1 — Кыррызстан комсомолецтер1 мен коммунистерше, 61зд1н барлык Одарымызга ауыр соккы. Муратбаев жолдас сонры кезде комсомолдын ipi масштабты кызметкер! болып ecTi, шыныкты. Ол Комму- нист1к Ж астар Интернационалыныц (КИМ-нын) Шырыс бвл1м1н баскарды. BipaK бул жумыста ол кулашын жаза алмады. 1924 жылдын кузшен-ак айналдырран ауыр наукас, акырында Ваниды арамыздан жэне жумыстан алый кегп. Енд1 Вани Муратбаев жок. Кыррыз жастары онын орнына араларынан ондаган, жуздеген жанкияр кызметкерлер шырарулары ти1с. Россияньщ жумысшы жэне шаруа жастары шырыстын жас енбекшьтер1мен оз- дершщ туыскандык байланыстарын онан 9pi ныгайта берулер1 керек. Жасасын революцияшыл жас Шырыс! ВЛ КСМ Орталык Комитет!». Бул 1925 жылдын 17 апрелшде «Правда» газетшде жарияланран ундеу. Вани Муратбаев казак халкы мен Коммунист партиясынын мактанышпен ауызра алып, ес1нде сактаура туратын жайсан улы болранын керсете- fli. Ванидын тамаша кыска ©Mipi K93ipri совет жастары- на енеге бола алады. Москванын комсомол жэне партия уйымдары Вани Муратбаевты айрыкша курметпен жер- лед!. Алматы калалык партия комитет!н!н секретары болып ктей бастаран кез!м. Вани кайтыс болды деген суык хабар жет!п келдк Бул хабарды ен эуел! 1лияс Жансуг!ровтан eciTTiM. Ол «Т!лш!» газетшде ютейтш-дк Кез!нен жас сорралап, маран eHTirin келд!. — Ест!д!н.бе, ойбай, Ванидан айрылып калыппыз рой,— деп ешредь Мен де босап кегпм. EciMi3 Ai жинап кенест!к. Ванира арналган KiTanma шырарура кел!ст!к. Асырып-ycirin шырардык. К!тапшада мен!н 6ip-eKi ма- калам, Ванидын маран жазран хаты жэне онын Жеткгу жастарыныц мшдеттер! туралы жазран 6ip макаласы 83
басылды. Тары да ютапшада Шекеновтьщ Ранира арна- ган елещ болды. Ал 1лияс Жансупровтьщ мына ©лещ басылды: «Рани Куя шырып сертлсе де сасык туман, Кетпеп ед елден Hie коцырсыган. Ауылда аударыспак болып жумыс, Bimen ед устемд1г1 байдыц жуан. Ауылды тупшыктырып «эдет», «куран» Илмаштар «шолак етек,> «шунан-шунан». Еткенде ел куйзелш, ауыл азып, Жургенде жас тозрындап коса буран. Жинаура жалпы жасты сжамап-жуман,» Журтыннан арылтура ауыр туман, Жасыран жас журттыкла к©сем болып, Майданра туеш едщ Рани улан1 брнек ап улы аекын айрай-шудан, ©Tin ен жасты бастап терен Судан. Казактын кеш! ойлыккаы улы еткелде, Кыршын жас кезщ ед1 кезеп туран. Жулдыз ен журттын туран аспанынан, Ел дэмел1 ед енбек, кайрат, жас жаныннан, Ецбекши TOHKepicTiH куресшде, Кайыр — кош, каза бопсын, жас палуан! Ауылдан тулеп ушкан алрыр кыран, «Енбекпп жас, козгал!» деп салган уран. Сол кыран «киылыпты» деп еетшк, Бола ма ойсыраткаи ел1м мунан!? Жок! Буран ойсырамас журт курасы, Жастарра болар белп жас моласы!.. Ленинппл жас жасактын KeceMi едь Ici — оку, сабак болар жол-жобасы. Жалрыз-ак 6ip арман бар: урды кектей, Журт кепи улы еткелден тугел отпей. Артында мын-сандарая жас «Бани» бар — Жара емес ойсырайтын орвы б1тпей! ш Алматы, 20 апрель 1925 усыл> 1 • Мше, Тани казасынын. каншалыкты ауыр болганын осы елецнщ езшен-ак. анык. керуге болады.• • «Ленинппл жас>, 98 апрель 1958 жыл. 84
ЛЕНИННЩ ECIMIMEH Мен1н ем!р1мдеп естен кетпес елеул1* окиранын бГр! — 1924 жылдыд жазында комсомолдын Бук1лроссиялык ал- тыншы съезше делегат болып, тунгыш рет Москвага ба- руым. Эл1 ес1мде: 6i3 астанага тунде к ел т ж егпк. Атак- ты астананы тез1рек керуге ынтазармыз, вогоннын тере- зесше ушлем1з. Жаркыраган электр оттары, кеп катар- лы бшк уйлердщ тулгасы кершеди -— Москва осы ма? — деп сураймыз проводниктен. — Ж ок, Москванын шет жаты,— деп куледь «Шет1 осындай болганда, Москванын ортасы кан- дай?>— деп танырканамыз. Туркстан республикасы делегаттарынын курамында туркмен, тэж1к, уйрыр, казак, кыррыз, езбек, каракал пак, орыс жастары бар. Т ш м 1з, TypiMi3, кшм1м1з эртур- л‘\\ болса да, oft-niKipiMi3, куанышымыз 6ip. Bi3 Казан вокзалына к ел т туспк. Вокзалдын imi де, сырты да кумырскадай кыбырлаган адам. Келгендер мен кеткендер шешлдесш 6ip-6ipiniK ауыз-ерншен суйш жа- тыр. Вокзалдын алдындагы аладга шыгып, ш р ш п тур- дык. У-шудан кулагымыз бшп каллы. Жан-жагымызга алактап караймыз, 6ip-6ipiMi3re ыржиып куле берем1з. Bip кезде е к \\ жас ж 1пт касымызга келдй — КенпрЫздер, аздер Орта Азиядан кеде жаткан делегаттар емесаздер ме? деп сурады. — Иэ,— деп жауап бердж. Олар женш айтты. РКСМ Орталык Комитет1н1н кызметкерлер! екен. Эдей1 61зд1 карсы алуга шырыпты. Б1зд1 ymiHmi Совет уйше орналастырды. Келген бой- да моншага Tycin шыктык. Куанраннан тамак батпайды. Б1збен Kopmi белмелерге Москва облысынын деле- гаттары орналаскан екен. Bip-6ipiMi36eH тез таныстык. Олар езбектщ ала шапаны мен такиясына, туркменки каурадай Tepi беркше, кыррыздын KHi3 калпарына карай береди Орыс кыздары езбек кыздарынын ерьлген уп- усак узын бурымдарын устап, танданады. Орыс ж т т т е - pi «салам» деген сезд1 аузынан тастамайды. Олар кол- дарын 6epin амандаскысы келсе, б1здщ кыздар беттерш басып, Tepic карап, мырс е т т куледк Ыз тусшд1рем1з. Орыс жолдастар KemipiM сурайды, бастарын шайкайды. — Кол берщдер колдарынды, екпелеп калар,— дей- м!з, 86
— Жаксы, ертеннен бастап кол береги болайык,— дейд! кыздарымыз. Мынадай 6ip кызык окига болды. Кремльд! керуге б!здщ 6ip топ кыздарымыз келедк Сол кыздардыц ауыл- дан келген 6ipeyme: «иирюн, патша ханымыньщ тесепне 6ip жатып керсем» деген ой юредк Бул ойын ол КСМТ Орталык Комитетшщ кызметкер! Карабаевага сыбыр- лап айтады. — Йемене, патша «ханым» болгыц келе ме? — Bip минут жатып керешн деп жалынады. Карабева култ 6i3re кыздыц тыепн айтты. Ал 6i3 «жатсын, жатсын» деп коштадык. BipaK 6ip картац кузетип «болмайды» дедь Bi3 оны ортага алып, жалынып-жалпайып, зорга дегенде кещдрдш. Кызымыз ундемей, кулмей барып патша эйелшщ Tocerine кулай кетт1. Bip минут емес, екьуш минут жатты-ау деймш. Куле-куле шек-сшем1з катты. Bi3 Кремльд1 аралап журген кез!м!зде Клара Цеткин кездесе калды. Бурын портретш кергенб1з, тани кегпк. Оны eni эйел колтыгынан суйеп келе жатыр екен. Bi3 шулап сэлем бердж. Тура калды да б1збен кул1мареп амандасты. Кыздармен эцпмелесе бастады. Bip кезде оны коршап тургандар ду култ ж1бердк Артта кашыгы- рак тургандарымыз «Не болды» деп сурадык. Кыздар- дыд 6ipi Клара Цеткинге: — Коммунизм орнауына кеп уакыт бар ма,— деп сурак береди Бул суракка ол былай деп жауап кайта- рады: — Йемене, коммунизм курылганша картайып, Ticci3 KeMnip болып каламыз деп коркасыцдар ма? Корыкпан- дар, коммунизм кезшде «кемшр» болмайды, бэрлерщ жас боласьщдар, ейткеш турмыстарыц жаксы болады. Коммунизмд1 куруга асыгыцдар, квреацдер шыракта- рым. Mine, ду кулюш тудырган Клара Цеткиннщ етюр эз 1л\\ екен. Мен Туркстан делегациясы -атынан «Совет страей- ших»-дын курамына кipдiм. Бул курамньщ жумысына РКП (б) Орталык Комитет{нен Андрей Андреевич Андре ев катысты. Кисык жагалы орыс кeйлeгiн киген, 0лi де жап-жас, ете карапайым адам екен. Съезд Москваньщ улкен театрында ашылды. Деле- гаттар орындарынан турып, уншз кайгымен Владимир 86
Ильич ЛениндГ еске тус!рд1. Кездершен жас шыккандар да болды. В. И. Лениннщ ©М1рл1к досы, большевиктер партия- сыныц кернект! кайраткерлершщ 6ipi Надежда Кон стантиновна Крупская сез сейледй Ол В. И. Лениннщ ете карапайым, юштешлд!, езш журтка керсетуд1 TinTi жек KOpreHiH айтты. — Ленинд! иконава айналдырудьщ neperi жок, онын идеяларын колданып, жузеге асыру керек,— дед!. Алтыншы съезд комсомолва В. И. Лениннщ eciMin бердй Бул туралы Ундеу кабылдады. Съезд Ленин аты- мен ашылып, жабылванша Ленин рухымен OTTi. Сонан 6epi 30 жылдан асты. Комсомол съезде Ленин партия- сына бервен антын актады, актап та келедь Мунан бы- лай да Ленишшл Комсомол Коммунист партиясынын сешмд1 KQMeKiiiici болады. Bi3, карт комсомолдар буван куанамыз.
М АЗМ ¥НЫ Бакытсыз балалык шак . 7 Ж о л -с а п а р .............................43 Элтпенщ азабы . . . . 9 Эд1летс1з емтихан . . . , II Кененмен кездесу . . . . 45 ГПшпекте......................... г 48 KyHKepicrriH камында . . 12 Алгашкы ереу1л . . . . 14 ©амкордын озбырлыгы . 49 Акыргы полицей . . . .1 6 Т аш кентте............................... 50 Курес-тартыс . . . . .1 7 Bapi майдан уш!н . . . . 52 Алгашкы сартистер тобы> . 52 Мешн э ж е м .............................. 20 Булшшшк кундер!нде . , 54 «Заря свободы> газет! . . 23 Кедейлерд1н 6ipinml съез! . 58 М ен — кызыл эскермш . ,2 4 Он алтыншы казак; полки. 59 М а н д а т ................................. .6 0 Токаш Б о к и н .......................... 27 Узгент .................................... 62 Тэшен ©тепов . . . . . 28 Бшм ж о л ы н д а ......................64 «Бариналар» . . . . . . 29 Еп'кш1н)'н кы зы.......................66 Алматы комсомолыныц ал У п т т е й -у Н т т е Й ....................... 67 гашкы кундер! . . . 31 «Депутаттар» . . . . ,6 7 Лилизо . ......................... : 33 Эжемн1к куанышы . . . 69 Faнимен кездесу . . . . 70 | Ахметжан Шымболатов . 34 ¥стаздар, достар жолдас- Жус1п Абдрахманов . . . 37 Ораз Жандосов . . . . 39 тар .....................................: 73 Жубаныш Bepi6aee . . .4 1 Ленинн1ц ес!м1мен . . . . 85 Абдулла Розыбакиев . . 41 Магазы Масанчи . . . . 42 'Р ' ХУСАИНБЕК АМИРОВ ЮНОСТЬ (на казахской языке) Издание Казгбслнтнздата — 1 9 5 9 Редактор К. К о п ш н е а . Офориление художника В. Т к а ч в и к о Худ. редактор Э. П о л я к о в а . Техи. редактор К. Ф я р н т д е н о в Сдано в набор 29/V111-1959 г. Изд. № 184. Подписано к печати ЗО/Х-1959 г. Формат 84 у IOS'/sj—2,75 п. л.—4,61 уел. печ. л. (уч.-изд. л. 4,90) УГ06152. Тираж 25000 »кз. Цена 1 руб. 50 к. Заказ № 1319. Типография № 2 Главнздата Министерства культуры КазССР Алма-Ата, ул. Карла Маркса. 63.
ЦБС г.Талдыкорган
Search
