การวิเคราะห์คุณภาพน้ำ

ปัจจัยทจ่ี ะมีผลต่อการเกบ็ ตวั อยา่ งนา้ แบบจ้วง (GrabSampling) คอื หากเป็นตวั อยา่ งน้าผิวดิน เช่น แม่นา้ ลา้ ธาร หนองบงึ สระน้า ฯลฯ ปกตแิ ล้วต้องพจิ ารณาถงึ ความลกึ ของล้านา้ อตั ราการไหลของน้า และระยะห่างจากฝ่ัง ซ่งึ ส่ิงเหลา่ นีจ้ ะเปน็ ปัจจัยท่จี ะแสดงว่า ตัวอย่างนน้ั ๆ เป็นตัวแทนท่ีถกู ตอ้ งของแหลง่ น้าหรือไม่ซึง่ ตามปกตกิ ารเกบ็ ตัวอยา่ งแบบจว้ งน้ีจะเลือกจดุ เกบ็ ตรงก่งึ กลางของล้าน้า และจุดกงึ่ กลางของความลกึ สว่ นความถ่ขี องการเก็บจะขึ้นอยกู่ ับสภาพแวดลอ้ มรอบๆ ของแหลง่ น้า และวัตถปุ ระสงคข์ องแตล่ ะโครงการ 51

ข. ตัวอยา่ งแบบผสมรวม (Composite Samples) คอื ตัวอยา่ งนา้ ทเ่ี ปน็ ตวั แทนของแหล่งน้าท้ังวัน ท้าได้โดยการเกบ็ แบบจว้ งจากจดุ เดยี วกนั แตเ่ วลาตา่ งกนัหลงั จากนั้นจงึ น้ามาผสมรวมกัน - เป็นการเฉลยี่ ความเขม้ ขน้ ของตวั อยา่ งน้า ณ จุดเก็บในช่วงเวลาหนึ่งๆ ซึ่งมาตรฐานมักใช้ช่วงเวลาเกบ็ 24 ชวั่ โมง และถือว่าตวั อย่างแบบผสมรวมน้เี ปน็ ตัวแทนของแหลง่ น้าน้ัน - มกั ใชเ้ กบ็ ตัวอย่างน้าทมี่ คี ุณลกั ษณะทางกายภาพ และทางเคมีทีไ่ ม่คงทใี่ นแต่ละช่วงเวลา เนอื่ งมาจากกจิ กรรมที่ปฏิบตั มิ คี วามแตกตา่ งกนั - เหมาะส้าหรบั การเกบ็ ตัวอย่างของแหลง่ น้าเสีย เชน่ น้าเสยี จากโรงงานอตุ สาหกรรม น้าเสียจากระบบบา้ บัดน้าเสยี และน้าเสียจากอาคารบา้ นเรอื น เปน็ ตน้ 52

ปัจจยั ที่จะมีผลตอ่ การเกบ็ ตัวอย่างน้าแบบผสมรวม(Composite Sampling) ไดแ้ ก่ - ช่วงเวลาท่ีเกบ็ จะตอ้ งเฝา้ ระวังใหต้ รงเวลาจรงิ ๆ - ระยะเวลาที่เก็บ ตอ้ งเทา่ กนั คือ ทกุ ๆ 1 ช่ัวโมง หรอื ทุกๆ 2ชว่ั โมง เปน็ ตน้ - หากเป็นกรณกี ารเกบ็ ตวั อย่างน้าเสยี ปรมิ าณของตัวอย่างน้าที่เก็บควรเป็นสัดส่วนกบั อัตราการไหลของน้าเสีย เพอ่ื ให้ได้ตวั แทนที่แท้จริง - ก่อนท่ีจะน้าตัวอยา่ งน้าท่ีเก็บท้งั หมดมาผสมกัน ตัวอย่างควรจะมีอณุ หภูมิคอ่ นขา้ งต่า้ เพอื่ ป้องกนั การระเหยของสารอนิ ทรียบ์ างตัว - การน้าตัวอย่างน้าท่ีเกบ็ ทง้ั หมดมาผสมกัน ตอ้ งผสมใหเ้ ปน็เนื้อเดียวกบั จรงิ ๆ คืออาจมีการกวนหรือเขย่าใหเ้ ข้ากัน 53

ตารางที่ 1 แบบฟอรม์ การค้านวณปริมาตรตวั อยา่ งน้าแบบจว้ ง เพือ่ ใช้ผสมเปน็ ตัวอยา่ งแบบผสมรวม 54

วิธีใชต้ าราง - วดั อตั ราการไหลของนา้ เสยี (ใช้หน่วย ลิตร/นาท)ี ทเี่ วลาต่างๆ และบนั ทึกคา่ Mi เม่อื i = 1,2,3…. ในขณะทว่ี ัดอตั ราการไหล จะมกี ารเก็บตัวอยา่ งน้าเสีย 1,000 มล. ด้วยทุกคร้งั - คา้ นวณผลรวมของคา่ อัตราไหลท้ังหมดและบนั ทึกเป็นคา่ M - ค้านวณปรมิ าตรนา้ เสยี (ในแต่ละเวลา) ท่ีต้องน้ามาผสมเป็นตวั อย่างรวมใหไ้ ดป้ รมิ าณ 4,000 มล. ดงั นัน้ จะไดส้ ตู ร ปริมาตรทต่ี อ้ งการ = Mi x 4000 / M 55

ตารางที่ 2 ตวั อย่างการคา้ นวณ จากการวัดอัตราการไหลของน้าเสยี ในชว่ งเวลาท้างานปกติ 1 วันของโรงงานอตุ สาหกรรม 56

วิธีทา้จากสตู ร ปรมิ าตรที่ตอ้ งการ = Mi x 4000/M และ M = 572 ลิตร/นาทีเมือ่ M1 = 90 ลติ ร/นาท,ี ปรมิ าตรที่ตอ้ งการ = 90 x 4000/572 มล. = 630 มล.ส้าหรบั M2 , M3 , …….M7 จะค้านวณคา่ ปริมาตรทต่ี อ้ งการไดโ้ ดยวธิ ีเดยี วกันจะเห็นวา่ เมื่อ Mi = 1 ลิตร/นาที ปริมาตรทีต่ ้องการ = 1 x 4000/572 = 7 มล. นน่ั คอื ถ้าตอ้ งการปรมิ าตรตัวอยา่ งแบบผสมรวมประมาณ 4 ลิตรจะตอ้ งผสมน้าเสยี แบบจ้วงด้วยอัตรา : ปริมาตร 7 มล. ตอ่ อตั ราการไหล 1ลิตร / นาที 57

ข้อควรระวงั ในการเกบ็ ตวั อยา่ งนา้ แบบผสมรวม - จะต้องตัดสนิ ใจก่อนวา่ ชว่ งเวลาของการผสมตวั อย่างควรจะเปน็ เท่าใดจึงจะเหมาะสม เช่น ตัวอย่างผสม 4 ชม. หรือ 8 ชม. หรอื 24ชม. - ปริมาณของตัวอย่างน้าทเี่ กบ็ ไป ควรเปน็ สดั สว่ นกับอัตราการไหลของน้า ทัง้ นี้เพื่อใหต้ วั อย่างน้าทเี่ ก็บเป็นตวั แทนทแ่ี ทจ้ ริง 58

- ปรมิ าตรของตวั อยา่ งน้าแบบผสมรวมขน้ึ อยกู่ บั จา้ นวนและชนดิ ของพารามเิ ตอร์ที่ต้องการวเิ คราะหโ์ ดยปกติควรเก็บตัวอยา่ งแบบผสมรวมไม่นอ้ ยกว่า 2 ลิตร และอยา่ งมากไมเ่ กนิ 4 ลิตร - ความถี่ในการเกบ็ ตวั อย่างแบบจ้วง เพ่ือนา้ มาผสมเปน็ ตวั อยา่ งผสมแบบรวม ขน้ึ อยู่กับความแกว่งของคณุ ลกั ษณะน้า หากน้าเสียมีคุณลักษณะคงท่ีหรอื มกี ารเปลย่ี นแปลงนอ้ ย การเกบ็ ตวั อยา่ งแบบจว้ งก็มคี วามถ่ีน้อย เช่นเก็บทกุ 4 ชม. หรอื มากกวา่ ซ่ึงความถี่นอ้ ยทส่ี ดุ คอื วนั ละ 1 คร้ัง 59

จุดเกบ็ ตวั อยา่ งนา้ และวิธกี ารเกบ็1. นา้ ผวิ ดนิ แบ่งออกเป็น 2 ประเภทก. แหลง่ นา้ ไหล ไดแ้ ก่ แม่น้า ล้าธาร หว้ ย คลอง ส่งิ ท่คี วรทราบคือ ความลกึ ของแหลง่ น้า (โดยใชล้ ูกตุ้มถว่ งวดั ) และอตั ราการไหลของแหล่งนา้ ในกรณที ่ีเกบ็ แบบจ้วง (Grab Sampling) 60

- ไม่ควรเก็บใกลฝ้ ่ัง ให้เก็บทจี่ ดุ กึง่ กลางความกว้างของแหลง่ น้า และที่ระดับกึ่งกลางความลกึ ยกเวน้ การเกบ็ ตัวอย่างเพ่ือตรวจหาแบคทเี รยี และ บโี อดีให้เกบ็ ที่ระดบั ความลกึ ประมาณ 30 เซนติเมตรจากผวิ น้า และเกบ็ ตวั อยา่ งบรเิ วณเหนอื และใตจ้ ดุ ท่ีเกดิ มลพษิ หรอื ไดร้ บั การปนเปอื้ น โดยหา่ งออกไปประมาณ 1กิโลเมตร - ในกรณีทีเ่ กบ็ แบบผสมรวม (Composite Sampling) ต้องมีการวางแผนให้ดีวา่ จดุ เก็บควรอยู่หา่ งจากฝัง่ เทา่ ใด 61

ข. แหลง่ นา้ นง่ิ ไดแ้ ก่ หนอง บงึ อา่ งเกบ็ น้า ทะเลสาบ - ไมค่ วรเกบ็ ใกล้ฝั่ง เชน่ เดียวกนั ใหเ้ กบ็ ท่รี ะดบั ความลึก 1 เมตร(สา้ หรบั แหล่งนา้ ที่มีความลกึ เกนิ กว่า 2 เมตร) หรือใหเ้ ก็บทจี่ ุดกงึ่ กลางความลึก (ส้าหรับแหล่งน้าท่ีมคี วามลกึ ไมเ่ กนิ 2 เมตร) ยกเว้นการเกบ็ตวั อย่างเพ่ือตรวจหาแบคทีเรีย ให้เกบ็ ทร่ี ะดบั ความลึก 30 เซนตเิ มตร จากผิวน้า 62

2. นา้ ใตด้ นิ ไดแ้ ก่ นา้ บ่อ น้าบาดาล ท่มี ีป๊ัมมอื หรอื สบู โยก วิธีการเกบ็ ตัวอย่างน้าตอ้ งสบู น้าข้ึนมาก่อน จนกว่าระดับของการป๊มั คงท่ี แลว้ คอ่ ยปล่อยให้นา้ ไหลทง้ิประมาณ 3-5 นาที จากนน้ั จึงนา้ ขวดไปรองรบั ตัวอย่างน้า และระวังอย่าให้ปากขวดสมั ผัสกบั ปากป๊มั แตห่ ากบอ่ นา้ ติดปั๊มอตั โนมตั ติ อ้ งเกบ็ ตวั อย่างท่ีปลายเส้นทอ่ หรอื ก๊อก 63

3. นา้ ประปา การเก็บตวั อยา่ งนา้ จากกอ๊ กประปา ควรเลือกก๊อกที่ต่อโดยตรงจากทอ่ หลัก (Main Pipe) มายังทอ่ บริการ (ไม่ควรเก็บจากกอ๊ กท่ีไหลมาจากถังในตัวอาคาร ซึง่ เป็นถงั ท่ีมกี ารกกั เกบ็ นา้ ไวบ้ นดาดฟ้าก่อนแลว้ จงึ ปล่อยลงมาใช)้ - การเกบ็ ตัวอยา่ ง ควรใชส้ า้ ลชี บุ แอลกอฮอล์ทา้ ความสะอาดก๊อกน้ากอ่ น แล้วเปดิ ก๊อกให้น้าไหลท้งิ ประมาณ 3-5 นาที เพ่อื ให้น้าทคี่ ้างตามทอ่ไหลทิง้ ใหห้ มด จากน้ันจงึ นา้ ขวดไปรองรบั ตัวอยา่ งน้าได้ 64

ในกรณเี กบ็ ตัวอยา่ งเพือ่ ตรวจหาแบคทเี รยี ต้องเติมสารละลายโซเดยี มไธโอซลั เฟต (Na2S2O3) 10% จา้ นวน 0.1 มิลลิลติ รตอ่ ตวั อยา่ งนา้ 150มลิ ลลิ ติ รลงไปในขวดเกบ็ ตัวอยา่ งกอ่ นเพอื่ กา้ จัดคลอรนี อสิ ระ (ResidualChlorine) และใช้ส้าลีชุบแอลกอฮอลท์ ้าความสะอาดบริเวณปลายกอ๊ กทงั้ ภายในและภายนอก แลว้ น้าไฟลนปลายกอ๊ กประมาณ 5 นาที และปล่อยน้าไหลท้งิประมาณ 2-3 นาที จากนัน้ จงึ น้าขวดไปรองรบั ตวั อยา่ งน้าได้ ข้อควรระวงั อย่าให้ปากขวดสมั ผสั กับปลายก๊อกหรือสง่ิ อ่นื ๆ ได้เพราะจะทา้ ให้เกิดการปนเปือ้ นได้ 65

4. น้าเสยี ชมุ ชน ให้เกบ็ ตวั อยา่ งน้า จากปลายท่อระบายน้าเสยี หรือ บ่อตรวจการระบาย หรอื จากบ่อสบู5. น้าเสยี โรงงานอุตสาหกรรม หรอื โรงบา้ บดั นา้ เสยี ควรเก็บตัวอย่าง ณ จุดที่น้าเขา้ ระบบบ้าบดั (Influent) จุดน้าออกจากระบบบ้าบดั (Effluent) และอาจเก็บแบบผสมรวม (Composite Sampling) ก็ได้ เพราะนา้ เสียโรงงานอุตสาหกรรมมักมีคณุ ลกั ษณะทีเ่ ปล่ียนแปลงตลอดเวลา เนือ่ งจากกจิ กรรมของโรงงาน ซง่ึ ถ้าเปน็ โรงงานขนาดเลก็ อาจเก็บหลายชั่วโมงหรือตามการท้างานเป็นกะกไ็ ด้ แต่ถ้าเป็นโรงงานขนาดใหญ่ ตอ้ งเกบ็ ให้ครบ 24 ชวั่ โมง และหากจดุ น้าเขา้ และจุดน้าออกระบบบ้าบดั เปน็ ท่อ ให้เก็บตัวอย่างน้าท่ีจุดก่ึงกลางของความสงู ของน้าในท่อ ซงึ่ เป็นจดุ ทน่ี า้ มอี ตั ราการไหลสูงสดุ 66

ข้อปฏบิ ัตใิ นการเกบ็ ตวั อย่างนา้การเก็บตัวอย่างนา้ โดยทว่ั ไปมีข้อทค่ี วรปฏิบัติ ดังนี้ ก. ก่อนเกบ็ ตวั อยา่ ง ตอ้ งใช้ตัวอยา่ งน้ากลว้ั (Rinse) ขวดเก็บตวั อย่างกอ่ นสกั 2-3 คร้ัง แล้วจงึ บรรจตุ ัวอยา่ งน้าใสใ่ นขวดเกบ็ ตวั อย่าง ยกเวน้พารามิเตอรบ์ างชนิดไมต่ ้องใชต้ วั อย่างน้ากลว้ั (Rinse) ได้แก่ ขวดเกบ็ ตัวอย่างนา้ทตี่ ้องการวเิ คราะหห์ าสารฆ่าศัตรพู ชื และสัตว์ ซงึ่ ล้างดว้ ย อะซโิ ตน และ เฮกเซนมาแลว้ และขวดเก็บตวั อยา่ งท่ีตอ้ งการตรวจหาแบคทเี รยี ซง่ึ อบฆา่ เชื้อดว้ ยความร้อนมาแล้ว 67

ข. การเกบ็ ตวั อยา่ งนา้ สา้ หรบั พารามเิ ตอรบ์ างชนดิ เชน่ น้ามนั และไขมัน (Grease & Oil) ไนเตรท (NO3) และ ฟอสเฟต ไม่ควรบรรจุตัวอยา่ งนา้ เต็มขวด ต้องเหลือทวี่ ่างไวป้ ระมาณ 1 น้วิ สา้ หรบั เตมิ สารเคมรี กั ษาสภาพยกเวน้ ตัวอย่างท่ตี อ้ งการวเิ คราะห์หา บีโอดี (BOD) ปริมาณออกซเิ จนท่ีละลายน้า (DO) ความเป็นด่าง (Alkalinity) และความเป็นกรด (Acidity) ต้องเก็บตวั อย่างนา้ เต็มขวดและปดิ ฝาใหส้ นิท เพือ่ เปน็ การป้องกันไม่ใหอ้ ากาศท่ีเหลอื อยู่บนผวิ นา้ ละลายเขา้ ไปในตัวอย่าง ซง่ึ จะเปน็ การเพิม่ ปริมาณออกซิเจนในตัวอย่างและจะท้าใหผ้ ลการวเิ คราะห์คลาดเคล่อื นจากความเปน็ จริงได้ 68

ค. ขวดเกบ็ ตวั อยา่ ง ต้องปิดฝาอย่ตู ลอดเวลา เม่อื จะเก็บตัวอย่างน้าจึงเปดิและวางฝาขวดให้หงายขึน้ อย่าวางคว่า้ ลงบนพ้ืนเพราะจะท้าให้เกดิ การปนเปอ้ื นได้ และเมือ่ บรรจุตัวอยา่ งนา้ ลงในขวดเรียบรอ้ ยแล้ว ควรปิดฝาขวดให้แน่น และอาจนา้ เทปมาพันรอบคอขวดด้วยในกรณที ่ีตอ้ งขนส่งตวั อยา่ งน้าในระยะทางไกล 69