ตำนานนิทานพื้นบ้าน

1 ตำนำนนิทำนพ้ืนบ้ำน โดย นางกมลรตั น์ สริ ธิ รงั สี หวั หน้าฝ่ายอุทยานการศึกษา สานกั การศกึ ษาต่อเนือ่ ง ตานานและนิทานพื้นบา้ นคือเรื่องทเี่ ลา่ สืบต่อกนั นับเปน็ มรดกทางวฒั นธรรมของชาติ เพราะ ทาให้เราเข้าใจถงึ วฒั นธรรมของแต่ละท้องถิ่น ควำมหมำยและควำมสำคญั นทิ ำนพื้นบำ้ น นิทานพน้ื บา้ น กห็ มายถงึ เรื่องเล่าจากความจาท่ีฟังกันต่อ ๆ มาอย่างเช่น จากบรรพบุรษุ ถา่ ยทอดปากต่อปากสบื ตอ่ ถึงรุ่นลูกรุน่ หลาน ความสาคญั ของนทิ านพนื้ บ้านเล่ากนั อยูใ่ นท้องที่และภาคตา่ ง ๆ ของไทยมีหลายร้อยพันเรื่องในแตล่ ะท้องถนิ่ ก็จะมีนทิ านประเภทตา่ ง ๆ นทิ านเหลา่ นี้นับเป็นเร่อื งทผี่ ู้เฒา่ ผู้แก่ เลา่ ให้ลูกหลานฟงั มาหลายชว่ั อายคุ น จึงถือได้วา่ เปน็ มรดกทางวัฒนธรรมของชาวบ้านซึ่งมีความสาคัญดังนี้ เชน่ ใหค้ วามเพลิดเพลนิ เด็กและผใู้ หญ่จรงิ ๆ แล้วชองฟงั นานและกน็ ิทานช่วยให้เกิดความเพลดิ เพลินผอ่ น คลาย ช่วยไดเ้ ยอะ ในสมยั ก่อนทไี่ มม่ ีอะไรเลยเปน็ สอ่ื ในการนาเสนอช่วยกระชบั ความสัมพันธร์ ะหว่างผู้เลา่ กบั ผูฟ้ ัง เดก็ จะเพลิดเพลินหรืออบอ่นุ เม่ือได้ใกล้ชดิ กับบิดามารดาหรอื ปยู่ ่าตายาย สว่ นใหญ่มักจะเล่านิทาน ก่อนนอน นทิ านใหค้ วามรู้เก่ียวกับชวี ิต สง่ิ ทอี่ ย่รู อบตวั เรอื่ งราวท่ีเกิดข้นึ กับตัวละครช่วยให้ผูอ้ า่ นเข้าใจ ผู้ฟงั นทิ าน เข้าใจความร้สู กึ ต่าง ๆ ของตวั ละคร เชน่ รกั โลภ โกรธ หลง รู้ ลักษณะของตัวละครตัวดี ตัวร้ายและตัวท่ีนา่ สงสัยหรือตวั ตลก รจู้ ักสงั เกตจากการอธิบายลกั ษณะส่งิ ตา่ ง ๆ รอบตัว ร้ถู งึ การทาดีได้ดี ทาชั่วได้ชั่ว ซึง่ ส่งิ ต่าง ๆ เหล่านเี้ สมอื นการถา่ ยทอดความรู้ใหก้ ารศึกษากบั คนฟงั อกี เรื่องคือเสรมิ สร้างจินตนาการ ผู้แต่งนทิ านจะใชจ้ นิ ตนาการในการสรา้ งสรรคผ์ ้ฟู ังกจ็ ะนึก ภาพไปตามการเลา่ ซึ่งทาให้ผู้ฟงั ได้คดิ สร้างสรรคต์ ่อไปซ่งึ เป็นการพัฒนาความคิดในด้านหน่ึง ส่วนสุดทา้ ยก็คอื เขา้ ใจในศิลปะได้งา่ ย นทิ านพน้ื บ้านไทยหลายเร่อื งเปน็ ทมี่ าของวรรณคดี งานปฏมิ ากรรม นิทานพนื้ บ้านก็ จะเป็นทมี่ าของวรรณคดี เช่น เรอ่ื งไกรทอง ขุนชา้ งขุนแผน ศรธี นญชัย มกี ารนาของแต่เปน็ วรรณกรรม ประเภทตา่ ง ๆ เชน่ พระราชนพิ นธบ์ ทละคร บทละครนอกเร่ืองไกรทอง เสมาขนุ แผน ขุนแผนคากาพย์ เร่อื งศรีธนญชัย ประเภทของนิทำนพื้นบำ้ น หลักการก็ประเภท 14 ประเภท คอื ในประเภทต่าง ๆ ก็จะมีตวั อย่างประกอบในแต่ละเร่อื ง เชน่ ประเภทแรกคือ นิทานปราปราหรอื นิทานทรงเคร่ืองเปน็ เรอ่ื งเลา่ ที่ค่อนขา้ งยาว เนอื้ เรอื่ งประกอบไป ดว้ ยอทิ ธิฤทธ์ิปาฏหิ ารย์ทม่ี นุษย์สามารถจะทาไดอ้ ย่างเชน่ เร่ืองโสนนอ้ ยเรือนงาม ปลาบู่ทอง ท่ีพฒั นาจาก ปลาเปน็ ต้น

2 อีกประเภทหน่ึงคือนิทานทอ้ งถ่นิ หรือนทิ านประจาท้องถ่นิ นทิ านประเภทนีผ้ เู้ ลา่ ดว้ ยความเชื่อ ว่าเหตกุ ารณห์ รอื ปรากฎการณ์ทีเ่ กดิ ขึน้ เป็นเร่ืองจรงิ และมักจะมีหลักฐานอา้ งองิ ประกอบเร่ือง มตี ัวบคุ คลจริง มสี ถานท่จี ริง ๆ กาหนดไว้แน่นอนอย่างเชน่ พระร่วง เร่ืองเจ้าแม่สรอ้ ยดอกหมาก เรื่องเมืองลับแล เชน่ ถา้ เร่ืองเจ้าแมส่ ร้อยดอกหมากก็ทว่ี ัดพนญั เชิงจะมศี าลท่ีมปี ระวัตขิ องทา่ น แล้วก็มีบรรยากาศจากท่าเรือเหน็ แล้ว จะนึกถึงภาพถ้าเราไปสักการะก็จะเห็นภาพตรงนนั้ ประเภทท่ีสามคอื นิทานประเภทอธบิ ายเหตุ เปน็ เรอื่ งทีต่ อบคาถามว่าทาไมเพ่ืออธบิ ายความ เป็นมาของบคุ คลหรือปรากฏการณ์ต่าง ๆ ของธรรมชาติ รวมถงึ สมบตั ิที่ฝังไว้ เช่น เหตุใดกาจึงมสี ีดา เรอื่ ง ปูโ่ สมเฝา้ ทรัพยห์ รือเกาะหนู เกาะแมว ในจงั หวดั สงขลาว่าทาไมมที ม่ี าอนั น้เี ปน็ เร่ืองของสถานที่ว่าลักษณะ เหมอื นหนูก็เรยี กวา่ เกาะหนู อนั นจ้ี ะมีทว่ั ประเทศ ใชส่ ่วนประเภททสี่ ่นี ทิ านชวี ติ เปน็ เรอ่ื งค่อนข้างยาวประกอบด้วยหลายตอน คอื เน้ือหาของละคร จะคลา้ ยชีวิตจริงตวั ละครมักเปน็ คนธรรมดาสามญั หรือในลักษณะการเดินเรอ่ื งแบบคนธรรมดา แล้วก็มีตัว องคป์ ระกอบเหมือนละครเรือ่ งหน่ึงเปน็ เร่อื งของความรกั ความโกรธ โลภ หลง ความกลวั ความกล้าหาญ หรอื สะเทือนอารมณ์ อยา่ งเช่น เร่ืองขนุ ช้างขนุ แผน เปน็ เร่ืองของความรักและก็เรื่องและก็เร่อื งพระลอก็เปน็ เร่อื งท่ีสะเทือนอารมณ์ ประเภททห่ี ้า คือ นทิ านผี เปน็ นทิ านทม่ี ีตัวละครเป็นผี มีวญิ ญาญ มเี หตุกาณท์ ่เี ก่ยี วขอ้ งกับ ผีหลอกฟงั แล้วก็จะรสู้ ึกตน่ื เต้น คนเล่ายิ่งทาทา่ ทางประกอบยงิ่ ทาใหไ้ ดบ้ รรยากาศ ประเภทท่หี ก นิทานวีรบรุ ุษ เปน็ นิทานที่กลา่ วถงึ คุณธรรม ความสามารถ ความเฉลยี วฉลาด ความกลา้ หาญของบคุ คลสว่ นมากเป็นวรี บรุ ษุ ของชาติเมอื งเช่น ไกรทองก็เปน็ ความกล้าหาญ เจา้ สายนา้ ผง้ึ ประเภทท่เี จด็ คติสอนใจหรือนิทานประเภทคาสอนเปน็ เรื่องสั้น ๆ ไมส่ มจริงมเี นือ้ หาในเชิง สอนใจให้แนวทางในการดาเนินชวี ิตให้ถูกตอ้ งถกู ทานองคลองธรรม บอกเรื่องสอนด้วยวิธบี อกตรง ๆ บาง เรอ่ื งให้เป็นแนวเปรียบเทียบใหเ้ ปน็ อทุ ธาหรณ์ ในบางแห่งจงึ เรยี กนิทานประเภทนี้ว่านทิ านอุทธาหรณ์บา้ ง หรือนิทานสุภาษิตบา้ ง ตวั ละครในเรอ่ื งอาจจะเป็นคน สตั ว์หรอื เทวดา เปน็ ตวั ดาเนินเรอื่ งสมมติว่าเป็นเรื่อง จรงิ ท่ีเกดิ ในอดีตเช่นเรื่องหนูกัดเหลก็ นทิ านอีสป นิทานประเภททแ่ี ปดเป็นนทิ านศาสนา เป็นนทิ านเกีย่ วกบั ศาสนา พระเจา้ นักบวชต่าง ๆ มี ประวัตอิ ภินหิ ารหรอื ฤทธ์ิ เรอ่ื งลักษณะนี้เปน็ ลกั ษณะที่ชาวตะวันตกมมี ากเช่น เร่อื งพระเยซูและนักบุญต่าง ๆ ของไทยก็มีบา้ งของนักบวชทเี่ จริญภาวนามี ฌาณแก่กล้า มอี ิทธฤิ ทธ์เิ ชน่ หลวงพอ่ ทวด สมเด็จเจา้ แตงโม เปน็ ต้น ประเภททเี่ ก้า นิทานชาดก หมายถงึ เร่ืองของพระพุทธเจ้าท่มี มี าแตช่ าตกิ ่อน ๆ ในเร่ืองจะ กลา่ วถงึ พระประวัติและพระจริยวตั รของพระพทุ ธเจา้ เม่ือคร้ังยังเปน็ พระโพธิสตั วเ์ สวยชาติในภพภมู ิตา่ ง ๆ ชาดกทีร่ จู้ ักกันโดยทวั่ ไปคือทศชาดกโดยเฉพาะชาดกเรอื่ งพระเวสสนั ดร

3 ประเภททีส่ บิ คือตานานหรอื เทพนิทาน เป็นนิทานท่ตี ัวละครสาคัญเปน็ เทพยดา นางฟ้า หรอื บคุ คลในเรื่องต้องมีสว่ นสมั พันธ์กับความเช่อื ทางศาสนาและพธิ ีกรรมต่าง ๆ ซ่ึงมนุษย์ปฏบิ ตั อิ ยเู่ ชน่ เรือ่ งท้าว มหาสงกรานต์ หรือเร่ืองเกย่ี วกบั พระอินทร์ เป็นต้น ประเภทท่ีสิบเอ็ด คอื นิทานสัตว์ เป็นนิทานทีม่ ตี ัวเอกเปน็ สัตว์แต่สมมตใิ หม้ ีความนึกคิดการ กระทาและพูดได้เหมือนคน บางทเี ปน็ เร่ืองทมี่ ีคนเก่ียวข้องและพูดโตต้ อบปฏบิ ตั ิต่อกนั เสมอื นเป็นคนดว้ ยกัน บางเร่อื งกแ็ สดงความฉลาดหรอื ความโง่เขลาของสัตว์ บางทีเปน็ เรื่องของสัตว์ท่ีมีลักษณะเปน็ ตวั โกงคอยแกล้ง สัตวอ์ น่ื แลว้ ไดร้ ับความเดือดร้อน นิทานสตั ว์ถา้ โดยเจตนาและส่งั สอนคตธิ รรมอยา่ งชดั เจนกจ็ ะเป็นนทิ านคติ สอนใจไดเ้ ช่นกนั นทิ านตลกส่วนใหญ่เปน็ นิทานส้ัน ๆ ซึง่ ส่วนใหญข่ องเรื่องอยู่ที่พฤติกรรมหรอื เหตุการณ์ท่ีไม่ น่าจะเป็นไปไดต้ า่ ง ๆ อาจเป็นเรื่องเกย่ี วกับความโง่ การแสดงไหวพริบ การแกเ้ ผ็ดแก้ลา การพนันขันต่อ หรอื การเดินทางซงึ่ ของเราก็มีเช่น เรอื่ งศรีธนญชัย หวั ล้านนอกครู เปน็ ต้น ประเภททีส่ บิ สองนิทานเข้าแบบ คอื นิทานทม่ี แี บบแผนในการเล่าเป็นพิเศษแตกตา่ งจากนทิ าน ประเภทอนื่ ๆ เช่น ทเ่ี ลา่ ซ้าตอ่ เนือ่ งกันไป หรอื มตี วั ละครหลาย ๆ ตวั พฤติกรรมเกยี่ วขอ้ งกันเป็นทอด ๆ นิทานประเภทนี้จึงแบ่งได้เปน็ 4 ชนดิ เป็นนิทานไมร่ จู้ บ เปน็ นิทานที่มีความยาวไม่จากดั เลา่ เร่อื งต่อเรื่อย ๆ โดยไม่มจี ดุ จบจนกวา่ ผู้ฟงั จะเบื่อหน่ายมักจะเป็นเร่ืองเกีย่ วกับการรบั หรือการกระทาซา้ ๆ นทิ านลกั ษณะนี้ เหมาะกับความสนใจของเด็ก นิทานไม่จบเร่ือง เป็นนิทานท่ผี ูเ้ ลา่ เล่าหยอกเล่นกับผูฟ้ งั ให้เกิดความสนุกสนาน ผเู้ ลา่ มักเลา่ เริ่มตน้ จากเร่ืองทน่ี ่าสนใจในทอ้ งถ่ินแลว้ ก็จะหาทางใหเ้ ร่ืองจบลงอยา่ งกระทันหนั ท้งั ที่ยังไมน่ ่าจะจบ นิทานหลอกผู้ฟงั เป็นนทิ านทีผ่ ู้เล่ามีจินตนาการใหผ้ ฟู้ งั มสี ่วนร่วมในการเลา่ นทิ าน อาจจะมี คาถามใหต้ อบ ผฟู้ ังก็คาดเดาคาตอบมาว่าน่าจะถกู ต้องแตเ่ ม่ือเฉลยกเ็ ปน็ คาตอบท่ีน่าขนั และไม่มีเหตผุ ล สว่ นนิทานเขา้ แบบเรื่องสุดท้ายคอื นทิ านลูกโซเ่ ปน็ นิทานท่ีดาเนินเรือ่ งราวไปอย่างเดียวแต่มตี วั ละครหลายตัวและมีพฤตกิ รรมเกี่ยวข้องเปน็ ทอดๆ พฤตกิ รรมนัน้ อาจจะไมส่ มั พันธ์กบั ตัวละครเดิมก็ได้ นทิ านลกู โซ่ท่ีรจู้ ักของไทยคือเร่ืองยายกบั ตาปลูกถว่ั ปลกู งาใหห้ ลานเฝ้า ก็เปน็ ทอด ๆ ฟังแล้วใหค้ ิดตามไป เรื่อย ๆ และก็คิดตามไปเร่ือย ๆ และต่ืนเตน้ ไปเร่ือย ๆ นิทานประเภททส่ี ิบสี่ คอื นทิ านปริศนาเปน็ นิทานทผี่ ูกถ้อยคาเป็นเงื่อนงาให้ทายหรือคิดไวใ้ น เนอื้ หาหรอื ทา้ ยเนอื้ หา หรือตอนสาคญั ของเรือ่ ง ผ้ฟู ังได้มีสว่ นรว่ มแสดงความคิดเห็นเกี่ยวกับนิทานท่ีฟังหรอื อ่านนทิ านปริศนาที่พบมากในไทยได้แกน่ ิทานปรศิ นาธรรม นทิ านเวตาล หลกั กำรเลือนนทิ ำนพ้ืนบ้ำนใหเ้ หมำะสมกับวัยผใู้ หญ่ หลักงา่ ย ๆ ในสภาวะของเด็ก พ้ืนฐานของเขาถา้ เปน็ เด็กเล็ก ๆ ตวั ละครก็มีมหัศจรรย์นดิ หนึ่ง ให้เขารู้สึกตนื่ เต้น ให้ง่วง แต่จรงิ ๆ เราอยากให้เขาง่วงตอนเราเลา่ นทิ านกอ่ นนอนก็อาจจะหาเร่ืองทฟ่ี งั แลว้ รู้สกึ ประทบั ใจแล้วนอนหลับฝนั ดี

4 สว่ นนิทานที่เหมาะสม ถา้ ในส่วนทีเ่ ราผ่านประสบการณ์มาเรื่องท่เี ป็นการดาเนนิ ชีวิต เรอ่ื งของ ความดีความช่วั เรื่องพระพทุ ธศาสนา เรามีนทิ านประเภทน้ีมาก นทิ านสอนใจให้เด็กได้เรยี นรู้ธรรมะไปดว้ ย ท้ังในตัวละครก็มีความหลากหลายถ้าคณุ พอ่ คณุ แมอ่ ยากใหล้ ูกฟงั นทิ านก่อนนอนกแ็ นะนาว่าน่าจะเปน็ คติ สอนใจด้วยมคี วามคิดสร้างสรรคใ์ ห้ความเพลิดเพลิน ให้ความรดู้ า้ นวิทยาศาสตรด์ ว้ ยคือหลากหลาย ท่ีพูดมา น้ีนทิ านตา่ ง ๆ คิดว่ามีความครบถ้วนมากที่คนสมัยโบราณไดแ้ ตง่ คิดเรื่องข้ึนมา ก็คิดว่าเหมาะสมดว้ ย ในกรณีท่เี ราจะสบื ทอดอนุรกั ษ์นทิ านพนื้ ฐานกอ็ ย่างเช่นจัดประกวดเล่านิทานพื้นฐานตาม โรงเรยี นต่าง ๆ ให้เด็กไปคน้ ควา้ แล้วกไ็ ดม้ ีความคิดสรา้ งสรรค์ มีการแสดงออกเล่าโดยมกี ารแสดงประกอบ ทา่ ทาง ก็มหี ลายโรงเรียนทั่วประเทศไทยได้นาเร่ืองนิทานพนื้ บา้ นมาเลา่ สู่กนั ฟงั ตานานและนิทานพน้ื บา้ นมบี ทบาทต่อการถ่ายทอดการเรยี นรู้ เสริมสรา้ งบคุ ลกิ ภาพ ตานาน และนทิ านพ้นื บ้านชว่ ยโน้มนา้ วความคิดและพฤตกิ รรมของแตล่ ะบคุ คลและสังคมในหลายด้าน กลมุ่ รายการท.่ี ....../48-52 นายชยั ณรงค์ นพศิริ ผูส้ รปุ เนอ้ื หา รปู ภาพ 1. รวมปกหนังสอื นทิ านพน้ื บ้าน 2. แม่เลา่ นิทานให้ลกู ฟังก่อนนอน คาถาม 1. นทิ านพนื้ บา้ นแบ่งออกได้ กป่ี ระเภท อะไรบ้าง ตอบ แบ่งได้ 14 ประเภท 1. นทิ านปราปราหรอื นิทานทรงเครื่อง 2. นทิ านทอ้ งถิ่น 3. นทิ านอธบิ ายเหตุ 4. นทิ านชีวติ 5. นิทานผี 6. นทิ านวรี บรุ ุษ 7. นิทานคติสอนใจ 8. นิทานศาสนา 9. นทิ านชาดก 10. นทิ านตานาน หรือเทพนทิ าน 11. นิทานสัตว์

5 12. นิทานตลก 13. นิทานเข้าแบบ 14. นทิ านปรศิ นา