Ilm fan va innovatsion rivojlanish (02-son)

PRINT ISSN 2181-9637 ONLINE ISSN 2181-4317 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023 ТОШКЕНТ – 2023

ТАҲРИР КЕНГАШИ Таҳрир кенгаши раиси: Абдураҳмонов Иброҳим Юлчиевич, б.ф.д., проф., академик https://orcid.org/0000-0001-9563-0686 Муассислар: ТАҲРИР КЕНГАШИ АЪЗОЛАРИ: ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ Салимов Оқил Умурзоқович, тех.ф.д., проф., академик ОЛИЙ ТАЪЛИМ, ФАН ВА ИННОВАЦИЯЛАР Турдикулова Шахлохон Ўткуровна, б.ф.д., проф. Отажонов Шуҳрат Ибрайимжонович, и.ф.д. ВАЗИРЛИГИ Мусаев Жахонгир Паязович, п.ф.д., проф. в.б. Тўйчиев Олимжон Алижонович, тех.ф.ф.д. “Инновацион ривожланиш нашриёт- матбаа уйи” давлат унитар корхонаси ТАҲРИР ҲАЙЪАТИ АЪЗОЛАРИ: ИЛМИЙ ЖУРНАЛ Хорижий экспертлар: 2 / 2023 Пармон Валентин Николаевич, к.ф.д., проф., Россия Фанлар академиясининг Сибирь филиали раиси ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН Мурзин Дмитрий Юрьевич, к.ф.д., проф., РИВОЖЛАНИШ Aбо Aкадемияси университети (Финляндия) Журнал 2018 йилдан буён Ўзбекистонлик экспертлар: нашр этилмоқда. Маджидов Иномжон Урушевич, тех.ф.д., проф Тошболтаев Муҳаммад Тожиалиевич, тех.ф.д., проф. Журнал Ўзбекистон Матбуот ва Султонов Тохиржон Зокирович, тех.ф.д., проф. ахборот агентлигида 2018 йил 28 май ойида Тураходжаев Нодир, тех.ф.д., проф. Матякубова Парахат Майлиевна, тех.ф.д., проф. даврий нашрлар учун Сагдуллаев Шомансур Шохсаидович, тех.ф.д., проф. белгиланган № 0974 рақами Aхатов Акмал Рустамович, тех.ф.д., проф. Ашуров Хатам Бахранович, тех.ф.д. билан рўйхатга олинган. Маткаримов Сохибжон Турдалиевич, тех.ф.д. Ушбу нашр Ўзбекистон Республикаси Олий аттестация комиссиясининг техника фанлари бўйича чоп этишга тавсия этилган илмий нашрлар рўйхатига киритилган. Директор: Журнал саҳифаларида чоп этилган материаллардан М.Б. Турсунов фойдаланилганда Бош муҳаррир: “Илм-фан ва инновацион ривожланиш” Ҳ.Р. Салоева илмий журналидан олинди деб кўрсатилиши шарт. Таҳририят тақдим этилган мақолаларни тақриз қилиш Муҳаррирлар: Ф.А. Муҳаммадиева ва қайтариш мажбуриятини олмаган. Мақолада келтирилган далиллар ва маълумотлар Е.А. Ярмолик М. Камалова учун муаллиф жавобгар. Журналнинг электрон шаклида жойлаштирилган барча материаллар нашр қилинган ҳисобланади ва муаллифлик ҳуқуқи объекти саналади ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 2 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

МУНДАРИЖA МУНДАРИЖA 01.04.07 КОНДЕНСИРЛАНГАН ҲОЛАТ ФИЗИКАСИ Tursunov Muhriddin Egamqul o‘g‘li, Dehqonov Avazbek Tolibjon o‘g‘li, 6 Sharipov Javohir Faxriddin o‘g‘li QALIN QATLAMLI TEXNOLOGIYA ASOSIDA TAYYORLANGAN REZISTORLARNING PAST HARORATLARNI SEZMAYDIGAN TENZODATCHIK SIFATIDA QO‘LLANILISHI 05.01.02 ТИЗИМЛИ ТАҲЛИЛ, БОШҚАРУВ ВА АХБОРОТНИ ҚАЙТА ИШЛАШ Axatov Akmal Rustamovich, Tojiyev Ma’ruf Ruzikulovich, 13 Shirinboyev Ravshan Shirinboy o‘g‘li YONGʻINNI VIDEOTASVIRDA RANGLI FILTRLASH BILAN INTENSIVLIK OʻZGARISHI ASOSIDA ANIQLASH 05.01.06 ҲИСОБЛАШ ТЕХНИКАСИ ВА БОШҚАРУВ ТИЗИМЛАРИНИНГ ЭЛЕМЕНТЛАРИ ВА ҚУРИЛМАЛАРИ Boixanov Zailobiddin Urazali o‘g‘li 22 ASINXRON MOTOR REAKTIV QUVVATINI NAZORAT QILISH VA BOSHQARISHDA QO‘LLANILADIGAN TOK O‘ZGARTKICHNING DINAMIK TAVSIFLARI 05.02.03 ТЕХНОЛОГИК МАШИНАЛАР. РОБОТЛАР, МЕХАТРОНИКА ВА РОБОТОТЕХНИКА ТИЗИМЛАРИ 30 Муродов Ориф Жумаевич, Саидова Нозима Аъловидиновна ПАХТА ТОЗАЛАШ КОРХОНАЛАРИДА ҲАВО ОҚИМИНИ ЧАНГДАН ТОЗАЛОВЧИ АГРЕГАТ КОНСТРУКЦИЯСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 3 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

МУНДАРИЖA КОНСТРУКЦИОН МАТЕРИАЛЛАРГА 05.02.06 ИШЛОВ БЕРИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА УСКУНАЛАРИ Berdinazarov Qodirbek Nuridin o‘g‘li, Haqberdiyev Elshod 42 Olmosovich, Normurodov Nurbek Fayzullo o‘g‘li, Dusiyorov Nizomiddin Zokir o‘g‘li, Ashurov Nigmat Rustamovich QATLAMLI SILIKATLAR VA IZOTAKTIK POLIPROPILEN ASOSIDAGI KOMPOZITLARNING MEXANIK VA TERMIK XUSUSIYATLARI АСБОБЛАР. ЎЛЧАШ ВА НАЗОРАТ 05.03.01 ҚИЛИШ УСУЛЛАРИ (ТАРМОҚЛАР БЎЙИЧА) Юсупбеков Нодирбек Рустамбекович, 53 Захидов Нематжон Муратович ФОТОЭЛЕКТРИЧЕСКИЙ СТВОРОФИКСАТОР С ОПТИКО-ЭЛЕКТРОННЫМ АНАЛИЗАТОРОМ ТЎҚИМАЧИЛИК МАТЕРИАЛЛАРИ 05.06.02 ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА ХОМАШЁГА ДАСТЛАБКИ ИШЛОВ БЕРИШ Мусаев Нуриддин Мухитдинович, Мусаева Муҳайё Мирхотамовна, 62 Гуляева Гулфия Харисовна, Мукимов Мирабзал Мираюбович ЯНГИ ТУЗИЛИШЛИ БЎЙЛАМА ПАХТА-ИПАКЛИ ТРИКОТАЖ ТЎҚИМАЛАРИ СИФАТИНИ КОМПЛЕКС БАҲОЛАШ Doniyorova Matluba Adashbayevna, Rajapova Umida Baxtiyarovna, 73 Yo‘ldasheva Mohira Maxsudovna IPAK-PAXTA ARALASH TO‘QIMALARNI TAXTLASH KO‘RSATKICHLARINI TADQIQ QILISH (ADRAS GAZLAMASI MISOLIDA) ТИКУВЧИЛИК БУЮМЛАРИ 05.06.04 ТЕХНОЛОГИЯСИ ВА КОСТЮМ ДИЗАЙНИ Расулова Мастура Кабиловна, Ходжаева Камола Турдиевна 81 УСТКИ КИЙИМ ПАКЕТИДА ИСИТУВЧИ ҚАТЛАМЛАРДАН ФОЙДАЛАНИШ ВА УНИНГ ЎЗИГА ХОС ХУСУСИЯТЛАРИ Мамасолиева Шоҳиста Лутфуллаевна 90 КИЙИМ ОСТИДАГИ МИКРОИҚЛИМ ПАРАМЕТРЛАРИНИ АНИҚЛАШ УСУЛЛАРИ ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 4 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

МУНДАРИЖA ДАВЛАТ ИЛМИЙ ДАСТУРЛАРИ ДОИРАСИДА БАЖАРИЛАЁТГАН ЛОЙИҲАЛАР 98 “ТУПРОҚ КЛИНИКАСИ” МОБИЛЬ ИННОВАЦИОН ЛАБОРАТОРИЯСИНИНГ НАМУНАВИЙ МОДЕЛИНИ ЯРАТИШ ВА УНДАН САМАРАЛИ ФОЙДАЛАНИШ ТЕХНОЛОГИЯСИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ 100 СУСТ ЎТКАЗУВЧИ УРАН РУДАЛАРИНИ ЕР ОСТИДА ТАНЛАБ ЭРИТИШ ТЕХНОЛОГИЯСИНИ ИШЛАБ ЧИҚИШ ВА ЖАДАЛЛАШТИРИШ 103 ФЕРМЕР ВА ДЕҲҚОН ХЎЖАЛИКЛАРИ УЧУН КИЧИК ҲАЖМДАГИ КАРТОШКА КОВЛАГИЧ ЯРАТИШ 106 ЎЗБЕКИСТОН ФЛОРАСИДАГИ ПОЛИМОРФ ОИЛАЛАРНИНГ ТАКСОНОМИК РЕВИЗИЯСИ ГИДРОИҚЛИМ ШАРОИТЛАРИНИНГ ГЛОБАЛ ЎЗГАРИШИ ВА 108 АНТРОПОГЕН ТРАНСФОРМАЦИЯ ФОНИДА ЎЗБЕКИСТОН ТЎҚАЙ ЎСИМЛИКЛАР ҚОПЛАМИНИНГ ШАКЛЛАНИШ ТАРИХИ ВА ЗАМОНАВИЙ РИВОЖЛАНИШ ТЕНДЕНЦИЯЛАРИ 110 САМАРАЛИ СЕЛЕКЦИЯЛАШ УСУЛЛАРИДАН ФОЙДАЛАНИБ, ҚОРАБАЙИР ЗОТЛИ ОТЛАРНИНГ ЯНГИ НАСЛЛИ ГУРУҲЛАРИНИ ЯРАТИШ PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 5 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

01.04.07 – КОНДЕНСИРЛАНГАН ҲОЛАТ ФИЗИКАСИ https://dx.doi.org/10.36522/2181-9637-2023-2-1 UDC: 531.781.2(045)(575.1) QALIN QATLAMLI TEXNOLOGIYA ASOSIDA TAYYORLANGAN REZISTORLARNING PAST HARORATLARNI SEZMAYDIGAN TENZODATCHIK SIFATIDA QO‘LLANILISHI Tursunov Muhriddin Egamqul o‘g‘li, Fizika fakulteti tayanch doktoranti, e-mail: [email protected]; Dehqonov Avazbek Tolibjon o‘g‘li, Fizika fakulteti tayanch doktoranti; Sharipov Javohir Faxriddin o‘g‘li, Fizika fakulteti stajyor tadqiqotchisi Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti Annotatsiya. Qalin qatlamli rezistorlardan Kirish ishlab chiqarilgan tenzodatchik nisbatan yuqori kuchlanish sezuvchanligi, barqarorligi, ishlab chiqa- Qurilish inshootlari uzoq muddat xizmat rish tannarxi pastligi va uzoq muddatli xizmati tu- qilishi davomida turli xil tabiiy xav�lardan fayli qurilish muhandisligida foydalanish uchun zarar ko‘radi: zilzila, yomg‘ir, qor va h. k. katta imkoniyatlarga ega. Shunga qaramay, ten- Strukturaviy mustahkamlikni nazorat qilishda zodatchiklarning doimiy kamchiliklari ularning termal tenzodatchiklar muhim rol o‘ynaydi, chunki sezgirligidir. Ushbu muammoni hal qilish uchun past mexanik kuchlanish darajasi strukturaviy haroratni sezmaydigan qalin qatlamli rezistorlardan tayyorlangan tenzodatchik taklif qilinishi va ishlab xavfsizlik holatini baholashda muhim omil chiqarilishi maqsadga muvofiq. Mazkur maqolada hisoblanadi. rezistorli pasta komponentlari va pishirish haro- ratining qalin qatlamli rezistorning qarshilik harorat So‘nggi yillarda barqarorligi, deformatsiya koeffitsiyentiga (TCR) ta’siri tizimli ravishda o‘rganildi. sezuvchanligi va bir qator afzalliklari tufayli Akol2nOs3entatrgalitgsiidyaastiudralin xil haroratlarda pishirilgan gRauchOa2 qurilish muhandisligi sohasiga qalin qatlam- 10 wt % dan 30 wt % li rezistorlar deformatsiya datchiklari sifatida tayyorlangan qalin qatlamli rezistorlar tekshirildi. kirib kelmoqda (Jabir & Gupta, 2013), (Guan, Rezistorlar qarshiligi, TCR va o‘lchov omili (GF) Wen, Li, & Ou, 2017). Ideal tenzodatchik katta o‘rtasidagi munosabatlar o‘rganildi. Natijalar shuni o‘lchov omiliga ega bo‘lishi va boshqa omillar koort‘irsshaitdbiiklai,nRuTOC2Rkohnasmenotrratatsdiyi.aQsiavrashpiilsikh-ihriasrhohraatroergartii datchikka ta’sir qilmasligi kerak. Biroq, aslida, chizig‘ining minimal (Ttam’ins)ir yaqinida harorat qarshilik datchikka xalaqit beradigan boshqa omillar qiymatiga eng kam qiladi va qalin qatlamli mavjud, masalan, elektromagnit maydonlar, rezistor ma’lum bir diapazonda haroratga sezgir emas harorat, namlik va boshqalar. Elektromag- deb hisoblash mumkin. TCRning GF va Tmqinagrashniliisgbigaati nit maydonlar va namlik muammosini tashqi qalin qatlamli rezistorlarning qatlam muhitdan himoya qilish orqali hal qilish mum- bog‘liq. Supero‘tkazuvchilar faza konsentratsiyasi va kin (Liu & Ou, 2004). Tenzodatchiklar sez- pishirish haroratini o‘zgartirishi orqali qalin qatlamli girligini oshirish uchun umumiy usullar, haro- rezistorlarning qatlam qarshiligini nazorat qilish ratni qoplash texnologiyalaridan foydalanish ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 6 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

01.04.07 – КОНДЕНСИРЛАНГАН ҲОЛАТ ФИЗИКАСИ (Sundararaman, Rathod, & Mahapatra, 2015) mumkin. So‘ngra turli xil muhit haroratlari uchun past va haroratga sezgir bo‘lmagan datchiklar rezis- haroratlarni sezmaydigan tenzodatchiklar olishga torlarini yaratish zarur (Dong, et al., 2005). erishiladi. Haroratni qoplash o‘rniga haroratning sensor- larga ta’sirini kamaytirishning yana bir usu- Kalit so‘zlar: qalin qatlamli resistor, qarshilikning li – haroratga nisbatan kamroq sezgir bo‘lgan harorat koeffitsiyenti (TCR), o‘lchash omili (GF), materiallardan foydalanishdir. Shu nuqtayi legirlangan silikat shisha, ruteniy oksidi (RuO2). nazardan tolali Bragg panjara datchiklari bo‘yicha ko‘plab tadqiqotlar olib borilgan. ПРИМЕНЕНИЕ В ТЕНЗОДАТЧИКАХ Oldingi tadqiqotlar, asosan, panjara tuzilishini РЕЗИСТОРОВ, ИЗГОТОВЛЕННЫХ ПО o‘zgartirdi yoki juda past kengayish koef�itsi- yentiga ega bo‘lgan tagliklardan foydalangan ТОЛСТОСЛОЙНОЙ ТЕХНОЛОГИИ, holda haroratga sezgir bo‘lmagan panjara olin- НЕ ЧУВСТВИТЕЛЬНЫХ К НИЗКИМ di (Song, Lee, Lee, & Choi, 1997), (Bhatia, et al., 1997). Haroratni qoplash texnologiyalari bilan ТЕМПЕРАТУРАМ taqqoslaganda, haroratga sezgir bo‘lmagan dat- chiklar datchiklarning murakkabligi yoki olish Турсунов Мухриддин Эгамкул угли, texnologiyasini soddalashtirishi va sezgirligini докторант факультета физики; oshirishi mumkin. Haroratni kompensatsiya qilish uchun haroratga nisbatan kamroq sezgir Дехконов Aвазбек Толибжон угли, bo‘lgan materiallardan foydalanish zarur. Qalin докторант факультета физики; qatlamli rezistor uchun harorat o‘zgarishining qarshilik qiymatiga ta’sirini tavsi�lovchi para- Шарипов Жавохир Фахриддин угли, metr qarshilikning harorat koef�itsiyenti TCR стажер-исследователь факультета физики bo‘lib, u birlik haroratning o‘zgarishi natijasi- da yuzaga keladigan nisbiy qarshilik o‘zgarishi Национальный университет Узбекистана sifatida ifodalanadi. Qalin qatlamli rezistorlar- имени Мирзо Улугбека ning haroratga sezgirligi rezistor qatlami- ning qalinligi (Zheng, Atkinson, Sion, & Zhang, Аннотация. Тензодатчик с толстослойны- 2002), rezistor pastalari tarkibi (Hrovat, Ben- ми резисторами имеет большой потенциал для can, Belavic, Holc, & Drazic, 2003), yoqish sha- применения в гражданском строительстве бла- roitlari (Adachi & Kuno, 2000), (Joon & Vest, годаря относительно высокой чувствительно- 1983) va taglik materiallariga qarab o‘zgarishi сти к напряжению, стабильности, низкой себе- mumkin (Tian, Liu, & Cheng, 2015). стоимости и длительному сроку службы. Тем не менее постоянным недостатком тензодатчи- Pasta tarkibiy qismlari va haroratga nis- ков является их термочувствительность. Для batan sezgir bo‘lmagan qalin qatlamli rezis- решения этой проблемы желательно предло- torlar olish uchun pishirish sharoitlarini жить и изготовить тензорезистор с толсто- o‘zgartirish orqali TCRni boshqarishimiz слойными резисторами, не чувствительными к mumkin. Bunday qalin qatlamli rezistorlar низким температурам. В этой статье систе- to‘g‘ridan-to‘g‘ri ma’lum bir harorat oralig‘ida матически исследовано влияние компонентов qo‘shimcha komponentlar va sxemalarsiz резисторной пасты и температуры обжига на qo‘llaniladi. Qalin qatlamli rezistorning qar- температурный коэффициент сопротивления shilik-harorat egri chizig‘i TCR ning qiymati (TCR) толстослойного резистора. Исследова- 0 ga yaqin bo‘lsa, deyarli parabolik ko‘rinishda ны толстослойные резисторы, изготовленные bo‘ladi (Pike & Seager, 1977). Qarshilik-haro- ипрз оRкаuлOе2нкноынхценптрирацриайзлоитчн1ы0хдот3е0м%пепроатмуарсасех,, rhaatroergartidcah)izqiagl‘iinninqgatelanmg lpi arsetzinsutoqrtahsaidraor(aTtgmain нмаежпдоудлсоожпкреотиизвAлlе2Oни3.емИсрселзеидсотваонраа, взаимосвязь sezgir emas deb hisoblanadi. TCR и мас- штабным коэффициентом (GF). Результаты показывают, что TCR также увеличивается срсоаптурвуоертлыиичвоелбнежиниеигмеа–.ктВонбецмлеипнзеитрармтаицунирииамуRмuатO(е2Tмmипinе) рткаретимвупроеай- оказывает наименьшее влияние на значение со- противления, и толстослойный резистор мож- но считать нечувствительным к температу- ре в определенном диапазоне. Отношение TCR кстGоFслиоTйmнinызхавриесзиитстоторсоовп. рИотзмиевнляеяникяоснлцоеянтторла-- PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 7 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

01.04.07 – КОНДЕНСИРЛАНГАН ҲОЛАТ ФИЗИКАСИ цию проводящей фазы и температуру обжига, Qalin qatlamli rezistorning harorat bilan можно контролировать сопротивление слоя qarshilik o‘zgarishi mexanizmi bo‘yicha толстослойных резисторов и получать низко- ko‘plab tadqiqotlar o‘tkazildi. Haroratning температурные тензорезисторы для различ- qalin qatlamli rezistorning qarshilik qiymatiga ных температур окружающей среды. ta’siri ikki jihatni o‘z ichiga oladi: harorat o‘zgarishi natijasida yuzaga keladigan qalin Ключевые слова: толстослойный резистор, qatlamli rezistor qarshiligining o‘zgarishi; температурный коэффициент сопротивления qarshilik qatlami va taglik o‘rtasidagi issiqlik (ТСR), калибровочный коэффициент (GF), легиро- kengayish koef�itsiyenti farqi natijasida yuza- ванное силикатное стекло, оксид рутения (RuO2). ga kelgan termal deformatsiya. Qarshilikning o‘zgarishi quyidagi asosiy o‘tkazuvchanlik USE OF RESISTORS MADE WITH THICK-LAYER TECHNOLOGY, THOSE NOT SENSITIVE TO LOW TEMPERATURES IN LOAD CELLS Tursunov Mukhriddin Egamkul ugli, mexanizmlaridan iborat: tunnel modeli (Pike Doctoral Student, Faculty of Physics; & Seager, 1977), sakrab o‘tish nazariyasi (Mott, 1968), tor o‘tkazuvchanlik diapazonlari va omik kontaktlar (Scarisbrick, 1973). Dekhkonov Avazbek Tolibjon ugli, Biroq aniq bir nazariya bo‘lmasa-da, 96 % li Doctoral Student, Faculty of Physics; taglikka RureOz2istaosrolsairdnaingtayyhoarrloarnagtagna qatlamli Sharipov Javohir Fakhriddin ugli, qAal2lOin3 Research Intern, Faculty of Physics bog‘liqligi sakrab o‘tish nazariyasiga mos National University of Uzbekistan kelishi haqida keng tarqalgan eksperimental named after Mirzo Ulugbek dalillar mavjud (Cattaneo, Cocito, Forlani, & Prudenziati, 1977). Qarshilik va harorat Abstract. A strain gauge made of thick-film o‘rtasidagi munosabat quyidagi tenglama resistors has a great potential for use in civil engineering owing to its relatively high voltage sensitivity, stability, bilan ifodalanishi mumkin: low production cost, and long-term service capacities. (1) However, a persistent drawback of strain gauges is their thermal sensitivity. To address this problem, it is advisable to propose and manufacture a strain gauge made of thick film resistors that do not sense bu yerda T0 quyidagicha aniqlanadi: low temperatures. This paper makes a close look (2) into the effects of resistor paste components and baking temperature on the temperature coefficient of resistance (TCR) of a thick-film resistor. Thick k – Bolsman doimiysi; film resistors made bfraokmedRautOd2 iffceornecnetntteramtipoenrsatfurorems eneNrg0i–yao‘btkiralziguivdcahgainzizcahrlrigaic;halarning hajm va 10 wt % to 30 wt % on arnelaAtiol2Ons3hipsubbsettrwaetee,n have been investigated. α – zarracha hajmi va shisha xususiyatlariga The resistor resistance, TCR bog‘liq parametr. and scale factor (GF) has been subject for studies. Findings show that TCR rises with an increase of the Qarshilik-harorat qiymatlarini (1) ifoda tRmhueinOitme2 mcuompnecr(eaTntmutinrr)aetoihofantshaetnhdereblseaiaskstiant ngecffteee-mctetpmoenrpaetthruaerteur.erNesiescatuarrntvhceee, bilan hisoblash orqali qarshilik harorati egri value, and a thick-film resistor can be considered chizig‘ining eng past nuqtasidagi haroratni insensitive to temperature in a certain range. The ratio aniqlash mumkin. Bu datchiklarning haroratga of TCR tfiolmGFreasinsdtoTrsm.inBdyepveanrydinsgonthtehecofinlmcernetsraistitoanncoef sezgir bo‘lmagan diapazonini olishga yordam of thick beradi. the conductive phase and the baking temperature, the film resistance of thick-film resistors can be controlled, Qalin qatlamli rezistorlarning deformat- and low-temperature strain gauges can be achieved siya sezgirligini tavsi�lovchi parametr nis- for different ambient temperatures. biy qarshilik o‘zgarishining deformatsiyaga Keywords: thick-layer resistor, temperature nisbati, ya’ni o‘lchov omili (GF) hisoblanadi. coefficient of resistance (TCR), calibration factor TCRning qiymati 0 ga yaqin bo‘lgandagi qalin (GF), doped silicate glass, ruthenium oxide (RuO2). qatlamli rezistorlarning o‘lchov omili tizimli ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 8 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

01.04.07 – КОНДЕНСИРЛАНГАН ҲОЛАТ ФИЗИКАСИ ravishda o‘rganilmagan. Ushbu tadqiqotning 850 va 950 °C) pishirildi. Har bir holat uchun maqsadi qalin qatlamli rezistorning harorat uchta qalin qatlamli rezistor namunasi mav- xususiyatlarini o‘rganish, past haroratlarni jud. sezmaydigan qalin qatlamli rezistorlardan tenzodatchiklar yaratishdir. U ikkita jihatni Xususiyatlarni o‘lchash. Batafsil harorat o‘z ichiga oladi: a) yonish sharoitlari va rezis- xarakteristikasi ma’lumotlarini olish uchun qalin qatlamli rezistorning qarshilik qiymat- tor pastalarini sozlash orqali past haroratni lari 10, 25 va 125 °C haroratlarda o‘lchandi. sezmaydigan qalin qatlamli rezistorlar olish; TCR ning qiymatlari (3) tenglama bilan b) harorat sezuvchanligi past bo‘lgan qalin hisoblandi (Adachi & Kuno, 2000): qatlamli rezistorlarning GF ni baholash va haroratning deformatsiya o‘zgarishiga ta’siri- (3) ni o‘rganish. Turli xil kompozitsiyalar bilan rezistorli pastalar tayyorlandi va pastalar bu yerda: Adil.2OT3aytaygolrigbidoa‘lghaanr xil haroratlarda pishiril- RRT21u25r5–l–i21q52a°r5Cs°hdCialidgkai qarshilik; bilan TFR ning namunalarning qarshiligi, qarshilik. GF va TCR kabi elektr xususiyatlari o‘lchandi. qiymatlari qarshilik-harorat xususiyatlarini taqqoslash- Material va metodlar Ushbu tadqiqot O‘zbekiston Milliy Univer- ni osonlashtirish uchun qarshilik qiymatlari siteti Fizika fakulteti Nanokompozitsion ma- quyidagicha normallashtirildi: teriallar ilmiy laboratoriyasida amalga oshi- rildi. Tadqiqot obyekti sifatida konsentratsi- (4) yasi b1o0r–o3s0ili%katRsuhOis2hma ketuaklul nolkasriidairvaalasqhom‘rga‘soi-- shin bu yerda: mdaentatlalyoykosrildainggaaqnor‘regz‘iosstohrinoblionrdoi.siBliuknadt ashRiushOa2 siyeRnNti–; normallashtirilgan qarshilik koef�it- kukunlari aralashtirilib, vaqtinchalik shakl be- R(T) – T haroratda o‘lchangan qarshilik. ruvchi va namuna pishirish jarayonida uchib O‘lchov omilini o‘lchash uch nuqtali egilish chiqib ketadigan aralashma tayyorlanib, gel testi orqali amalga oshirildi (Shah, 1980). ko‘rinishidagi pasta hosil qilindi. Hosil bo‘lgan Uch nuqtali egilish yuki bilan qalin qatlamli pasta trafaret yordamida keramik taglikka rezistorlarning nisbiy qarshilik o‘zgarishi o‘tqazildi. Tayyor rezistorli pastalar pechda (ΔR) o‘lchandi va qalin qatlamli rezistor quritilib, 10 daqiqa davomida turli harorat- deformatsiyasi (ε) uch nuqtali egilish uchun larda (750, 850 va 950 °C) pishirildi. Olingan nazariy formula bo‘yicha hisoblab chiqildi. qalin qatlamli rezistor normallashtirilgan qar- Shunday qilib, qalin qatlamli rezistorlar shilik koef�itsiyentining haroratga bog‘liqligi, GF (5) formula yordamida aniqlanadi: TgiCoR‘rngianngilRdui Ova2 konsentratsiyasiga aloqadorli- eksperimental natijalar sakrab (5) o‘tish – perkolatsiya modeliga moslashtirildi. bu yerda: Tadqiqot natijalari R – rezistor qarshiligi; Namuna tayyorlash. Tadqiqotda labora- ΔR – deformatsiya natijasida yuzaga kela- ttaoriisyhaldatailidshi.lPaabscthailqaranriilngganasRousOiy2traerzkiisbtoiyrlqi ipsams-- lari qkoo‘rngs‘eonshtriantsbiyoarsoisi1li0k-a3t0 s%hisRhuaOk2 uzkaurrnalalarri-i digan qarshilik o‘zgarishi; va ε – deformatsiya. Tadqiqot natijalari tahlili Ushbu kqonissmendtaratRsuiyOa2sigmaeteaglal oksidining dan tayyorlangan. Organik vosita ushbu 10–30 % qalin qat- ikki kukun aralashmasiga qo‘shildi va oxir- lamli rezistorlarning qarshilik-harorat xususi- gi rezistorli pastalar yaxshilab aralashtirilib, yatlari muhokama qilindi. Namuna 850 °C da 10 daqiqa davomida turli haroratlarda (750, 10 daqiqa davomida ushlab turildi. Tayyor PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 9 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

01.04.07 – КОНДЕНСИРЛАНГАН ҲОЛАТ ФИЗИКАСИ bo‘lgan qalin qatlamli rezistorning normal- mumkin. Boshqa tomondan, qyaulqinorqi atRlaumO-2 lashtirilgan qarshilik koef�itsiyentining past konsentratsiyasiga ega bo‘lgan haroratlarda (0 dan 160 °C gacha) o‘zgarishi li rezistorlarning qarshilik-harorat ko‘rsat- va TCR ning R(1u-Ora2 skmon)s. entratsiyasiga bog‘liqli- kichlari ijobiy. Supero‘tkazuvchi fazaning gi o‘rganildi konsentratsiyasi oshgani sayin qarshilik va harorat o‘rtasidagi salbiy munosabat musbat- ga aylanadi. 1b-rasmda qalin qatlamli rezistorlarning TfaCtiRdlaarcihRizuilOga2 nk.oQnasleinntqraattlsaimyalsi irefzuinsktosriylaarsni insig- TCRlari – 200 dan 600 ppm/°C gacha bo‘lgan sohada BRuuvOa2qtkdoanhseanrotrraattsoiy‘zagsai roisshhiisbhilianbiqlaan- ortadi. lin qatlamli rezistorlarning qarshilik qiymati o‘zgarishsiz qoladi. 1-rasm. A) Normallashtirilgan qarshilik koef�itsiyentining haroratga nisbatan bog‘liqligi; b) TCR ning RuO2 konsentratsiyasiga nisbatan bog‘liqligi 1a-rasmda ko‘rsatilganidek, qalin qatlamli rezistorlarning normallashtirilgan qarshilik koef�itsiyenti past haroratlarda (0 dan 160 °C gacha) haroratning oshishi bilan, asosan, 2-rasm. Eksperimental natijalarni sakrab to‘g‘ri chiziqlar bo‘ylab o‘zgaradi. Turli xil o‘tish – perkolatsiya modeliga moslashtirish: Rli uOre2zkisotnorsleanrtnriantgsiyhaasrigoarateggaa qalin qatlam- a) tajribadagi qarshilik harorat egri chizig‘i; sezgirligi ham b) natijalarni moslashtirish dtuar(li1c0h,a1.5R %uO),2qkaolinnsqenattlraamtsliiyraesziisptaosrtlabros‘laglabniy- Qalin qatlamli rezistorlarda qRaurOsh2niliinkg- miqdori 15 % va 17,5 % bo‘lgandagi qarshilik-harorat xususiyatlarini ko‘rsatadi. harorat egri chiziqlari 2a-rasmda ko‘rsatilgan. Normallashtirilgan qarshilik koef�itsiyenti Ko‘rinib turibdiki, qarshilikning haroratga bog‘liqligi 15 % uchun man�iy va 17,5 % harorat oshishi bilan kamayishini ko‘rishimiz ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 10 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

01.04.07 – КОНДЕНСИРЛАНГАН ҲОЛАТ ФИЗИКАСИ uchun ijobiydir. Ushbu ikki qalin qatlamli Demak, namuna 10 daqiqa davomida rezistorning RqiulaOd2i, 850 °qCatldaamlipirsehziirsitlosarl,ar15h a%rorRatugOa2 bo‘lgan 2,5 % ga farq konsentratsiyasi faqat qalin eng kam ammo haroratning qar- sezgir rezistor bo‘ladi. Rezistor pastalarining shilik qiymatiga ta’siri butunlay qarama- qarshidir. Bundan tashqari, qarshilik harorati RhaurOo2raktgoansensetrzagtisrilyikansiini o‘zgartirish orqali xarakteristikasi to‘g‘ri chiziq emas, balki egri keng diapazonda o‘zgartirish mumkin, ammo TCR ni 0 ga yaqin chiziqdir: qilish qiyin. (6) Xulosalar Shunday qilib, ln(R/T1/2) va T1/4 o‘rtasida Har xil qRauliOn2 konsentratsiyasidan chiziqli bog‘liqlik mavjud: tayyorlangan qatlamli rezistorlar tagligida har xil haroratda pishirildi. AQla2lOin3 qatlamli rezistorning harorat xarak- (7) teristikalari, o‘lchov omili va qatlam qarshiligi o‘rganildi. Ushbu tadqiqotning asosiy ln(R/T1/2) va T-1/4 ning eksperimental natijalari quyidagicha umumlashtiriladi. natijalari 2b-rasmda tasvirlangan. Eksperi- mental natijalar qoniqarli darajada mos keli- va TpCisRhiriqshiymhaatrioraRtiunOi 2 konsentratsiyasi shi ko‘rsatilgan (7), chiziqlilik juda yuqori. Bu o‘zgartirish orqali sakrashli perkolatsiya modeli qalin qatlamli boshqarilishi mumkin. TCR qiymati RuO2 rezistorlarning qarshilik haroratini tavsi�lash konsentratsiyasi va pishirish harorati uchun, haqiqatan ham, mos ekanligini oshishi bilan ortadi. Xuddi shu taglik va bir ko‘rsatadi. xil rezistorlar seriyasini ko‘rib chiqayotgan- da, TCR oxir-oqibat qalin qatlamli rezis- (1) tenglama va TCR ta’ri�iga ko‘ra, TCRni torlarning qatlam qarshiligiga bog‘liq ekanligi hisoblash mumkin (Cattaneo, Cocito, Forlani, aniqlandi. & Prudenziati, 1977): Turli qatlam qarshiligiga ega qalin qat- lamli rezistorlarni tanlash orqali qarshilik (8) harorati egri chizig‘ining eng past nuqta- (xTilminm) ushoitzlahsahrormautlmarkiinu.chSuhnunpdaasyt qilib, tor‘azgt(sa2iry)taivrsiaisnhi(n8og)rqtTaelnCi gRalmgaamalagtlaaa’rsodisrahin,iriaRlisusohOsi2amnk,uomnTsk0einnn-i. sini haro- turli ratlarni sezmaydigan tenzodatchiklar olishga erishiladi. REFERENCES 1. Adachi, K., & Kuno, H. (2000). Effect of glass composition on the electrical properties of thick-�ilm resistors. Journal of the American Ceramic Society, 83(10), pp. 2441-2448. 2. Bhatia, V., Campbell, D., Sherr, D., D’Alberto, T., Zabaronick, N., Eyck, G., Claus, R. (1997). Temperature-insensitive and strain-insensitive long-period grating sensors for smart structures. Optical Engineering, 36(7), pp. 1872-1876. 3. Cattaneo, A., Cocito, M., Forlani, F., & Prudenziati, M. (1977). In�luence of the metal migration from screen-and-�ired terminations on the electrical characteristics of thick-�ilm resistors. Electro Component Science and Technology, 4(3-4), pp. 205-211. 4. Dong, X., Yang, X., Zhao, C.-L., Ding, L., Shum, P., & Ngo, N. (2005). A novel temperature-insensitive �iber Bragg grating sensor for displacement measurement. Smart Materials and Structures, 14(2), pp. 7-10. PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 11 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

01.04.07 – КОНДЕНСИРЛАНГАН ҲОЛАТ ФИЗИКАСИ 5. Guan, X., Wen, M., Li, H., & Ou, J. (2017). Strain sensor made by thick-�ilm resistors on substrates of glass ceramic. Proccedings of the 11th IWSHM 2017 : Real-Time Material State Awareness and Data- Driven Safety Assurance. 2, pp. 1961-1968. Stanford, CA, United States: DEStech Publications. 6. Hrovat, M., Bencan, A., Belavic, D., Holc, J., & Drazic, G. (2003). The in�luence of �iring temperature on the electrical and microstructural characteristics of thick-�ilm resistors for strain gauge applications. Sensors and Actuators, 103, pp. 341-352. doi:10.1016/S0924-4247(02)00402-8 7. Jabir, S., & Gupta, N. (2013). Condition monitoring of the strength and stability of civil structures using thick �ilm ceramic sensors. Measurement, 7, pp. 2223-2231. 8. Joon, L., & Vest, R. (1983). Firing studies with a model thick �ilm resistor system. Transactions on Components, Hybrids and Manufacturing Technology, 6(4), pp. 430-435. 9. Liu, N., & Ou, J. (2004). Techniques of temperature compensation for FBG strain sensors used in long-term structural monitoring. Proceedings of SPIE - The International Society for Optical Engineering, 5851, pp. 13-16465. doi:10.1117/12.634047 10. Mott, N. (1968). Conduction in glasses containing transition metal ions. Journal of Non-Crystalline Solids, 1(1), pp. 1-17. 11. Pike, G., & Seager, C. (1977). Electrical properties and conduction mechanisms of Ru-based thick- �ilm (cermet) resistors. Journal of Applied Physics, 48(12), pp. 5152-5169. 12. Scarisbrick, R. (1973). Electrically conducting mixtures. Journal of Physics, 6(17), p. 2098. 13. Shah, J. (1980). Strain sensivity of thick-�ilm resistors;. Transactions on Components, Hybrids and Manufacturing Technology, 3(4), pp. 554-564. 14. Song, M., Lee, B., Lee, S., & Choi, S. (1997). Interferometric temperature-insensitive strain measurement with different-diameter �iber Bragg gratings. Opt. Lett., 22(11), pp. 790-792. 15. Sundararaman, V., Rathod, V., & Mahapatra, D. (2015). Temperature compensation in CNT- composite distributed strain sensors. Proccedings of the SPIE: Smart Structures and Materials Nondestructive Evaluation and Health Monitoring. 9436, p. 7. SPIE. 16. Tian, H., Liu, H.-t., & Cheng, H.-f. (2015). Microstructural and electrical properties of thick �ilm resistors on oxide/oxide ceramic–matrix composites. Ceramics International, 41(2), pp. 3214-3219. 17. Zheng, Y., Atkinson, J., Sion, R., & Zhang, Z. (2002). A study of some production parameter effects on the resistancetemperature characteristics of thick �ilm strain gauges. Phys D Appl Phys, 35(11), pp. 1282-1289. Taqrizchi: Akbarova N.A., t.f.d., “Lazer texnologiyalari va optoelektronika” kafedrasi dotsenti., Elektronika va avtomatika fakulteti, I.Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika universiteti. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 12 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.01.02 – ТИЗИМЛИ ТАҲЛИЛ, БОШҚАРУВ ВА АХБОРОТНИ ҚАЙТА ИШЛАШ https://dx.doi.org/10.36522/2181-9637-2023-2-2 UDC: 331.2:681.306(045)(575.1) YONGʻINNI VIDEOTASVIRDA RANGLI FILTRLASH BILAN INTENSIVLIK OʻZGARISHI ASOSIDA ANIQLASH Axatov Akmal Rustamovich1, texnika fanlari doktori, professor, xalqaro hamkorlik bo‘yicha prorektor, ORCID: 0000-0003-3834-854X, e-mail: [email protected]; Tojiyev Ma’ruf Ruzikulovich2, “Kompyuter ilmlari va dasturlashtirish” kafedrasi doktoranti, ORCID: 0000-0002-2899-4495, e-mail: [email protected]; Shirinboyev Ravshan Shirinboy o‘g‘li2, “Kompyuter ilmlari va dasturlashtirish” kafedrasi magistranti, ORCID: 0000-0001-5811-0067, e-mail: [email protected] 1Sharof Rashidov nomidagi Samarqand davlat universiteti 2Mirzo Ulugʻbek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti Jizzax filiali Kirish Annotatsiya. Videoanalitika va kompyuter Yongʻin chiqish xav�i bor hududlarda koʻrishi videoma’lumotlari yongʻinni avtomatik aniq- yongʻinni erta aniqlash uchun doimiy ravish- lash imkonini beradi. Mazkur maqolada video- da nazorat olib borish kerak. Umuman ol- tasvirdan yongʻinni aniqlashning samarali usullarini ganda, monitoring tizimlarini takomillashti- topish uchun turli xil algoritmlar amalga oshirildi. rish quyidagi yoʻnalishlarga boʻlinadi: dast- Shunday algoritmlardan biri sifatida rangga asos- labki bosqichda yongʻinni erta aniqlash im- langan yongʻinni aniqlash algoritmi tasvirlangan. koniyatini oshirish, monitoring xarajatlarini Ushbu yondashuv asosida yongʻinni aniqlashda kamaytirish, inson omili ishtirokini kamay- rang modelining oʻzidan foydalanish samarali natija tirish kabi. Videoanalitika texnologiyalari bera olmaydi. Videotasvirdan yongʻinga oʻxshash va kompyuter koʻrishi videotasvirlaridan obyektlardan yongʻinni ajratib olishda piksellar yongʻinni avtomatik ravishda erta aniqlash intensivligining vaqtinchalik oʻzgarishini baholash mumkin. Bunday tizim yongʻinni aniqlashda usulidan foydalanilgan. Bunda kadrlar ketma-ket- videokamera obyektidan olingan videotas- ligida intensivlikning oʻrtacha qiymati olinadi. Taklif vir ma’lumotlar toʻplami bilan ishlaydigan va etilayotgan usul samaradorligini koʻrsatish uchun qayta ishlov berish imkoniyatini beradigan OpenCV (Open Source Computer Vision Library) dasturiy ta’minot koʻrinishida amalga oshi- kutubxonasidan foydalanib, Python dasturlash tilida riladi. Ushbu jarayonda video monitoring dasturiy ta’minot ishlab chiqildi va natijalar olindi. operatorining yagona vazifasi ogohlantirish tizimi signallariga oʻz vaqtida javob berish- Kalit soʻzlar: videotasvir, RGB model, HSV dan iboratdir. model, kompyuter koʻrishi, intensivlik, yongʻin pikseli. Yongʻinni erta aniqlashning yana ham samarali usulini topish uchun turli xil tizim- ОБНАРУЖЕНИЕ ПОЖАРА ПО ИЗМЕНЕНИЮ lar ishlab chiqilgan. Ushbu tizimlar real video ИНТЕНСИВНОСТИ ЦВЕТНОЙ ФИЛЬТРАЦИИ НА ВИДЕОИЗОБРАЖЕНИИ Ахатов Акмаль Рустамович1, доктор технических наук, профессор, проректор по международному сотрудничеству; PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 13 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.01.02 – ТИЗИМЛИ ТАҲЛИЛ, БОШҚАРУВ ВА АХБОРОТНИ ҚАЙТА ИШЛАШ Тожиев Маъруф Рузикулович2, vaqtda ishlash imkoniyatini beradi. Bunday докторант кафедры «Компьютерные науки и tizimdan video monitoring tizimlarida foydalanib, samarali natijalarga erishish программирование»; mumkin. Ширинбоев Равшан Ширинбой угли2, Yongʻin xavfsizligini aniqlash sohasida магистрант кафедры «Компьютерные науки и videotasvirlarni rangli �iltrlash va intensiv- ligi oʻzgarishi asosida xavfsizlikni ta’minlash программирование» muhim mavzulardan biridir. Yongʻin xavfsiz- ligi mutaxassislari ranglarni �iltrlash yon- 1Самаркандский государственный университет gʻin intensivligi koʻrinishini oshirishda ishla- имени Шарафа Рашидова tilishi mumkinligini tan olishgan. Bunda olov nurlanishidagi yorugʻlik toʻlqin uzunliklari 2Джизакский филиал Национального tarqalishini rangli �iltrlar yordamida aniqlash университета Узбекистана имени Мирзо Улугбека mumkin. Misol uchun, qizil �iltrdan olovni qizgʻish rangda ajratib koʻrsatish imkoni Аннотация. В работе рассматриваются mavjud. достижения в области видеоаналитики и ком- пьютерного зрения, позволяющие автоматиче- Hozirgi vaqtda turli xil yongʻin holatlari- ски обнаруживать возгорания по видеоданным. da foydalanish uchun optimal rang �iltr Для поиска эффективных методов обнаруже- mavjud emas. Chunki olovning rangi, harora- ния пожара по видео реализованы различные ti va kimyoviy tarkibiga ko‘ra, rang xususi- алгоритмы. В качестве одного из них описы- yati oʻzgaruvchan. Shu sababli har xil turdagi вается алгоритм обнаружения пожара на осно- yongʻinlar uchun qaysi rang �iltrlari mos ве цвета. Однако использование только одной kelishini aniqlash uchun turli yondashuvda- цветовой модели для обнаружения пожара яв- gi tadqiqotlar oʻtkazish talab etiladi. ляется неэффективным подходом. В работе предложен метод оценки временных изменений Harakatlanuvchi obyektlarni aniqlash интенсивности пикселей, который использует- algoritmlaridan, odatda, ehtimoliy yongʻin ся для извлечения информации о возгораниях из hududlarini topishda foydalaniladi. Bu огнеподобных объектов на видеоизображении. koʻrinishdagi algoritmlar, asosan, ikki usulda В данном методе вычисляется среднее значение qo‘llaniladi: ketma-ket kadrlarni ayirish va интенсивности в последовательности кадров. fonni ayirish (Toreyin & Cetin, 2007). Birinchi Для демонстрации эффективности предложен- yondashuvda bir kadrdan ikkinchisiga oʻtish ного метода было разработано программное paytida tasvirlardagi oʻzgarishlar hisobga обеспечение на языке программирования Python olinadi. Ushbu usulning kamchiligi shundan с использованием библиотеки OpenCV (Open iboratki, tasvirlarning bir-biriga yaqin Source Computer Vision Library), были получены boʻlgan maydoni notoʻgʻri fon sifatida olinishi соответствующие результаты. mumkin. Ikkinchi yondashuvdagi jarayonda statik fon tasviridan dinamik hududlar ajratib Ключевые слова: видеоизображение, RGB- olinadi. Bu usulning kamchiligi shundaki, agar модель, HSV-модель, компьютерное зрение, fon tasvirini oʻz vaqtida yangilashning iloji интенсивность, пиксель огня. boʻlmasa, dinamik hudud sifatida qaralgan maydon notoʻgʻri boʻlishi ehtimoli bor. FIRE DETECTION BY CHANGING THE Masalan, oʻrmon yongʻinlarini aniqlashda INTENSITY OF COLOR FILTERING IN THE bunday yondashuvni qoʻllab boʻlmaydi, chunki daraxtlar shamol ta’sirida harakatga VIDEO IMAGE keladi. Natijada daraxtlar dinamik obyekt sifatida tasvir maydonini egallaydi. Akhatov Akmal Rustamovich1, Doctor of Technical Sciences, Professor, Yongʻinni videotasvirdan aniqlashning Vice-Rector for International Cooperation; yana bir yondashuvi – bu rang model orqali Tozhiyev Maruf Ruzikulovich2, Doctoral Student at the Department of Computer Science and Programming; Shirinboyev Ravshan Shirinboy ugli2, Master’s Student of the Department of Computer Science and Programming 1Samarkand State University named after Sharaf Rashidov ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 14 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.01.02 – ТИЗИМЛИ ТАҲЛИЛ, БОШҚАРУВ ВА АХБОРОТНИ ҚАЙТА ИШЛАШ aniqlash usulidir. Celik va boshqalar RGB (Red, 2 Jizzakh branch of Mirzo Ulugbek National Green and Blue) rang modeli yordamida olov University of Uzbekistan rang modelini tasvirlab berdi (Celik, Demirel, Ozkaramanli, & Uyguroglu, 2006). Chen va Abstract. The paper reviews achievements boshqalar tasvirdagi har bir yongʻin pikseli made in the field of video analytics and computer intensivligining chegara qiymatiga bogʻliq vision, which enable automatic detection of fires, boʻlgan uchta qoida asosida RGB rang modeli based on video data. Various algorithms have been yordamida yongʻinni aniqlashni taklif qilgan implemented in sought for effective fire detection (Chen, Wu, & Chiou, 2004). Celik va boshqalar methods using video. As one of these, a color-based olov piksellarining rangini aniqlash uchun fire detection algorithm is being described. However, YCbCr (Y – brightness, Cb – blue component, using only one color model for fire detection is an Cr – red component) rang modelini ishlab inefficient approach. The paper proposes a method chiqdi (Celik, Ozkaramanli, & Demirel, Fire for estimating temporal changes in pixel intensity, and smoke detection without sensors: image which is used to retrieve information about fires from processing based approach, 2007). Pikselning fire-like objects in a video image. This method helps olov pikseli yoki olov pikseli emasligini bel- to calculate the average intensity value in a sequence gilash uchun aniq bo‘lmagan qaror qabul qilish of shots. A special software has been developed in tizimi qoʻllaniladi. Videotasvirda olovning the Python programming language using the OpenCV dinamik xususiyatlari uni olov rangiga oʻx- (Open Source Computer Vision Library) library, and shash boʻlgan boshqa obyektlardan ajratib the corresponding findings have been gained in view olishda muhim xususiyat sifatida qaraladi. to demonstrate the effectiveness of the proposed method. Videotasvirdan yongʻinni rang modeli orqali aniqlash maqsadida Philips va bosh- Keywords: video image, RGB model, HSV qalar yongʻinning dinamik xususiyatlarini bir model, computer vision, intensity, fire pixel. necha kadrlarda intensivlikning vaqtincha- lik oʻzgarishlari asosida aniqlagan (Philips, viy aniqlash tizimlari cheklangan aniqlik va Shah, & Lobo, 2007). Agar ma’lum pikselning ishonchlilikka ega. Bu esa notoʻgʻri signallar vaqtinchalik oʻzgarishi biror chegara qiyma- va javob berishda kechikishlarga olib keladi. tidan (olov uchun) katta boʻlsa, olov pikseli sifatida qaraladi. Videotasvirda olov baland- Material va metodlar ligini piksellar harakati tufayli vaqt oʻtishi Videotasvirdan yongʻinni aniqlashning bilan oʻzgarishi uning xususiyatlaridan biri dastlabki bosqichi tasvir pikseliga asoslangan hisoblanadi. Shu bois bu xususiyat olovning rang �iltrlashdir. Bu bosqichda videokuzatuv kamerasi statik holatda boʻladi. Bunda asosiy dinamik xarakteristikasi sifatida qabul videotasvirdan fonni olib tashlash algoritmi qilingan (Zhang, Zhuang, & Du, 2006). Toreyin alohida bosqich sifatida tahlil qilinmaydi. va boshqalar qisqa vaqt ichida yongʻin Ushbu algoritmni amalga oshirish quyidagi konturiga tegishli tasvirning har bir RGB tasvir afzalliklarga ega: pikselining qizil kanal boʻylab oʻzgarishini 1) algoritm tezkorligi uni real vaqtda video- kuzatib borgan (Toreyin & Cetin, 2007). tizimlardan foydalanish imkonini beradi; 2) tasvirdan fonni olib tashlashning iloji Maqolaning maqsadi rangli �iltrlash va in- yo‘qligi uni fon tasviri sifatida yangilash tensivlikning vaqtinchalik oʻzgarishidan foy- zaruratini keltirmagan holda, yongʻinlarni dalangan holda, statik videokamerada olin- aniqlash imkonini beradi; gan videotasvirlardan yongʻinni aniqlashning 3) algoritmni amalga oshirish ancha oson. yangi yondashuvini taqdim etishdir. Maqola Keyingi qadamda intensivlikning vaqtin- yongʻinlarni dastlabki bosqichlarda aniqlash chalik oʻzgarishi �iltrlash va qaror qabul qilish bosqichini oʻz ichiga oladi (Tozhiyev, orqali zararni minimallashtirish va hayotni Primqulov, & Khasanov), (Khasanov, Tojiyev, saqlab qolish uchun muhim boʻlgan muam- & Primqulov). Taklif etilayotgan algoritmning moni hal qilishga qaratilgan. Yongʻinni an’ana- toʻliq jarayoni blok sxemasi 1-rasmda koʻrsa- tilgan. PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 15 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.01.02 – ТИЗИМЛИ ТАҲЛИЛ, БОШҚАРУВ ВА АХБОРОТНИ ҚАЙТА ИШЛАШ Rang modeli bilan �iltrlash Mazkur algoritmdagi shartlar aksariyat Birinchi bosqichda rang tahlili amalga yongʻin piksellari uchun ishlaydi. Shunday oshiriladi. Bunda abstrakt matematik rang qilib, agar pikselning RGB qiymati berilgan modellarining fazoviy tahlili qoʻllaniladi. uchta qoida asosida bajarilsa, joriy piksel Rang modeli sifatida RGB ishlatiladi. Birinchi olov pikseli deb taxmin qilinadi. Ushbu ma’lu- bosqichda algoritm RGB rang maydonida mot yongʻin piksellarining alohida tasvirida odatiy olov rangiga ega piksellarni qidiradi. saqlanadi. Uning oʻlchami videotasvirning Tasvirdagi har bir pikselning aniq kadr oʻlchami bilan bir xil boʻladi. Agar olov rangiga mosligi quyidagi tenglama yongʻin aniqlangan tasvir pikseli RGB rang asosida tekshiriladi (Tojiyev, Shirinboyev, & diapazoniga tegishli boʻlsa, �iltrlangan tasvir Sulaymonova, 2022): quyidagi tarzda hisoblanadi (Ruzikulovich, 2022), (Xolboyevich, 2022): (1) Iolov (x,y,i) = 1 (2) bu yerda: bu yerda: – i-kadrning (x, y) koordinatali ������ – umumiy piksellar soni; pikseli olov pikseli boʻlsa, 1 qiymat, aks holda, oʻrt���a���coʻhrtaa – butun tasvirdagi qizil rangning piksel nol qiymatga teng bo‘ladi. qiymati; R(x, y), B(x, y) va G (x, y) – qizil, koʻk va Videotasvirda dastlabki bosqichning yashil ranglarning (x, y) pikseldagi qiymatlari. bajarilish natijasi ketma-ketligi 4-rasmda tasvirlangan. Bunda RGB tasvir dastlab Boshlash birinchi bosqichdan oʻtkaziladi. Natijada oq rangli piksellar 1 qiymat, qora rangli piksellar Video o‘qish esa 0 qiymatga teng boʻladi. Tasvir RGB �iltrlash Yongʻin piksellarining oʻrtacha qiymatini RGBni HSVga aylantirish hisoblash Olov tabiatan shaffof bo‘lib, uning rangini Intensivlikning vaqtinchalik o‘zgarishini aniqlash baholash qisqa vaqt ichida oʻrtacha qiymatni hisoblashni talab qiladi. Dastlab har bir kadr Yong‘in piksellarini aniqlash rangli xususiyat bilan baholanadi. Oxirgi n ta kadrlar piksellari olov pikselini aniqlash uchun qayta ishlanadi (Tojiyev, Ulug‘murodov, & Shirinboyev, Tasvirlar sifatini yaxshilashning chiziqli kontrast usuli [A linear contrast method for improving the quality of images], 2022). Rangli pikselning olovga tegishlilik ehti- molini hisoblash uchun oxirgi n ta kadrlar uchun oʻrtacha qiymat hisoblanadi: Qaror qabul qilish va yong‘in (3) zonalarini ajratish YO‘Q qiymAgaatirdanIolokvattpaikbsoeʻllsaq, iuymhaotlidakp1ikscehlegoalorva pikseli deb taxmin qilinadi. Shundan soʻng Keyingi kadrga o‘tish ishlov berilgan yangi tasvir hisoblab chiqiladi: HA Tamom 1-rasm. Taklif qilinayotgan algoritm (4) ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 16 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.01.02 – ТИЗИМЛИ ТАҲЛИЛ, БОШҚАРУВ ВА АХБОРОТНИ ҚАЙТА ИШЛАШ bu yVeirddeaotka1s–viarndiaqnlanogloavnncihaengiaqrlaaqshiynminagti.ush- (5) bu bosqichi bir nechta kadrlarda taqqosla- bu yerda ������(������, ������, ������) va ������(������, ������, ������ − 1) – mos n5-ardais. mIodloav ravishda joriy va oldingi kadrning x va y vkaoʻrIirasnhg tasvirlari taqqoslanishini koordinatalariga ega piksel intensivligi mumkin. Ushbu misolda hisoblanadi (HSV rang modelining V kanali) b���q���oil=ʻilbi5b, ,vaoagx���ai���rr1g=i I50o‘r,t2taachqakiyatadmsravdtiarlankrinanmigoidlbaaidtiitk.aSkhipuminkadsreatlyai (Durand & Dorsey, 2000). paydo boʻlgan boʻlsa, bu piksel olov pikseli sanaladi va mos ravishda tasvirning elementi Ba’zi hollarda intensivlikning bunday oʻz- 1 ga teng boʻladi. Taqqoslashdan koʻrinib garishi har doim ham toʻgʻri natija bermaydi. turibdiki, kadrlar qatorida ma’lumotlar Masalan, tasvirda yongʻin piksellarining oʻrtacha hisoblanganligi sababli yangi miltillash intensivligidan tashqari yorugʻlik tasvirning joylari (IoTlouv mtbaslivnirg&a qaraganda sharoitlarining oʻzgarishi tufayli tasvirning koʻproq toʻyingan Rushmeier, umumiy intensivligi oʻzgaradi. Shuning 1993). Ushbu qadam shovqin piksellarini uchun tasvirning har bir yonmaydigan pikseli kamaytirishda ham foydalidir. uchun oʻrtacha intensivlik oʻzgarishi ham hisoblanadi: Intensivlikning vaqtinchalik oʻzgarishi (6) Videotasvirdan yongʻinni toʻgʻri aniqlash- da rang bilan yondashuv usuli har doim ham bu yerda m va p – mos ravishda gorizontal va samarali boʻlmasligi mumkin. Bu videotas- virda olovga oʻxshagan turli obyektlar vertikal piksellar sonini ifodalaydi. Ular uchun borligini anglatadi. Tasvirlar ketma-ketligida I0ragnga(���t���e, ���n���)g bilan ifodalangan intensivlik qiymati olov kabi joylashgan obyektni dastlabki (Reinhard, Stark, & Shirley, 2002). bosqichda aniqlash algoritmni xato ishlashga gi KheayringbiirbospqikicshedlnainIgoʻz(������u,m������u) mmiyatriotsʻratsaicdhaa- majbur qiladi. Bunday kamchilikni bartaraf intensivlik oʻzgarishi Ioʻza aniqlanadi: etish uchun biz tasvir intensivligining vaqt boʻyicha oʻzgarishini qoʻllasak, algoritm samaradorligi oshadi (Larson, Rushmeier, & ∆I(x,y) = Io‘z (x,y) – Io‘za . (7) Piatko, 1997). Matritsa ∆������ – videotasvirdagi piksellar Tasvirdan olovni aniqlashda intensiv- intensivligining haqiqiy vaqtinchalik oʻzga- likning vaqtinchalik oʻzgarishini RGB rang rishini ifodalaydi. Atrof-muhitning yorugʻlik modeli yordamida amalga oshirib boʻlmaydi. sharoitidagi oʻzgarishlarning ta’siri sezilarli Buning sababi RGB modelida uchta kanal darajada kamayadi (Ferradans, Bertalmio, ham rang qiymatlarini ifodalaydi va bu Provenzi, & Caselles, 2011). kanallar piksellar intensivligi haqida ma’lumotga ega emas. Muammoni hal qilish Tasvirdan yongʻin pikselini aniqlash uchun RGB rang modelini HSV modelga Yuqoridagi ikki bosqichdan soʻng video- oʻzgartirish zarur. Ushbu rang modelining tasvirdan yongʻin piksellarini samarali aniq- V kanali intensivlik haqida ma’lumotga ega lash mumkin. Agar tasvir pikseli mumkin (Ferwerda, Pattanaik, Shirley, & Green-Berg, boʻlgan yongʻin pikseli boʻlsa, rangli 1996). �iltrlash asosida aniqlanadi. Soʻngra tasvir intensivligining vaqtinchalik oʻzgarishi HSV rang modelining V kanalidagi ∆I(������, ������) chegara qiymatining ksh2 udnandakyattbaoyʻloskai, ma’lumotlar, har bir piksel uchun intensiv- yoʻqligi tekshiriladi. Agar likning vaqtinchalik oʻzgarishlari n ta kadr boʻyicha hisoblanishi quyidagi tenglama piksel, haqiqatan ham, olov pikseli ekanligi aniqlanadi (Drago, Myszkowski, Annen, & asosida bajariladi: Chiba, 2003): PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 17 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.01.02 – ТИЗИМЛИ ТАҲЛИЛ, БОШҚАРУВ ВА АХБОРОТНИ ҚАЙТА ИШЛАШ (8) yordamida yongʻin holatlari muvaffaqiyatli aniqlangan. Videotasvirdan yongʻinni aniqlashning yakuniy tasviri va (8) formula yordamida 2-rasm. Tasvirdan olovni aniqlash olingan natijalar 6-rasmda koʻrsatilgan. Ushbu misolda cthuerigbadriakvii,yaqlgiyomritamt ������o2l=ov1g0a. Rasmdan 3-rasm. Tasvirdan olovni aniqlash koʻrinib oʻxshash, Dastlabki bosqichda statik videokamera lekin olovga tegishli boʻlmagan rangga ega orqali tasvirlar ketma-ketligi olinadi. Keyingi piksellarni muvaffaqiyatli �iltrlaydi. Yakuniy bosqichda qizil yoki toʻq sariq rangga ega qismda tasvir faqat olovga mos keladigan boʻlgan har qanday joylarni ajratish uchun piksellarni oʻz ichiga oladi. tasvirlarga rang �iltrlash algoritmi qoʻllaniladi (4-rasm), chunki bu ranglar koʻpincha olov Yongʻinni aniqlashning qaror qabul qilish bilan bogʻliq. bosqichi Yongʻinni aniqlashning yakuniy bosqichi – bu videotasvirda yongʻin mavjudligi yoki yoʻqligini aniqlashdir. Buni oldingi bosqichlarda aniqlangan yongʻin piksellari sonini hisoblash va uni oldindan belgilangan chegara qiymati bilan taqqoslash orqali amalga oshirish mumkin. Agar yongʻin piksellari soni chegara qiymatidan oshsa, videoda yongʻin mavjudligini anglatadi (Duan, Bressan, Dance, & Qui, 2010). Bunday holda, qarordan foydalanib, kompyuter ekranida ogohlantirish xabarini koʻrsatish mumkin. Tadqiqot natijalari Ushbu maqolada asosiy e’tibor bir qator tasvirni qayta ishlash algoritmlari orqali videotasvirlarda yongʻinni aniqlash- ga qaratilgan. Biz taklif qilayotgan video- tasvirdan yongʻinni aniqlash usuli natijalari 2- va 3-rasmlarda koʻrsatilgan. Bundan koʻrinib turibdiki, taklif qilingan algoritm 4-rasm. Videotasvirning asl varianti chap tomonda, RGB �iltrdan oʻtkazilgandan soʻng hosil boʻlgan varianti oʻng tomonda ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 18 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.01.02 – ТИЗИМЛИ ТАҲЛИЛ, БОШҚАРУВ ВА АХБОРОТНИ ҚАЙТА ИШЛАШ Rangni �iltrlash jarayonini yaxshilash hamda Ushbu modeldan foydalanish aniqroq �iltrlash qizil va toʻq sariq ranglar turlarini to‘g‘ri ajratish imkonini beradi va keyingi bosqichlarning uchun RGB va HSV modelidan foydalaniladi. samaradorligini oshiradi (5-rasm). 5-rasm. Rangli �iltrlangan matritsa (chapda) va oʻrtacha qiymatli solishtirish (oʻngda) Keyingi bosqichda tasvir intensivligining imkonini beradi. Bu hududlar yongʻin sodir vaqtinchalik oʻzgarishi algoritmi tasvirning boʻlish ehtimoli yuqori boʻlgan hududlar intensivlik oʻzgargan joylarini aniqlash boʻlishi mumkin (6-rasm). Yongʻin piksellarini uchun ishlatiladi. Ushbu usul rangni �iltrlash aniqlash tasvirning rang va intensivlik algoritmi rang intensivligida sezilarli qiymatlarini tahlil qilish kombinatsiyasi oʻzgarishlar aniqlangan hududlarni topish orqali amalga oshiriladi. 6-rasm. Asl videotasvir (chapda) va aniqlashning yakuniy natijasi (oʻngda) Umuman olganda, ushbu maqolada Tadqiqot natijalari tahlili taqdim etilgan tadqiqot tasvirni qayta ish- Ushbu maqolada olovning rang xusu- lash algoritmlarini qoʻllash orqali video- siyatlari tahlil qilindi va (HSV (Hue, tasvirlarda yongʻinni aniqlashning samarali Saturation, Value), YCbCr (YCbCr (Y – usulini namoyish etadi. Ranglarni �iltrlash, brightness, Cb – blue component, Cr – red HSV modeliga oʻtkazish, tasvir intensivligi component)), Lab (Lightness, Red/Green oʻzgarishlarini tahlil qilish orqali yongʻin Value, Blue/Yellow Value), YIQ (Luminance, piksellarini belgilash kombinatsiyasi video- In-phase, Quadrature)) modellari yordamida tasvirlarda yongʻinlarni aniqlashda samarali xromatik komponentlari testdan oʻtkazildi. natijalarni koʻrsatdi. Olovning rang xususiyatini belgilashda PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 19 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.01.02 – ТИЗИМЛИ ТАҲЛИЛ, БОШҚАРУВ ВА АХБОРОТНИ ҚАЙТА ИШЛАШ rang modellaridan eng yaxshisini tadbiq asosiy ranglarni jamlagan toʻrt turdagi olov qilish muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning tasvirlar 1-jadvalda rangning (h) qiymati uchun yongʻinni aniqlash jarayonida rang asosida gistogramma orqali tahlil qilingan modeldan foydalanishda aniqlikni va vaqt (Durand & Dorsey, Fast Bilateral Filtering for samaradorligini oshirish uchun videotasvirni the Display of High-Dynamic-Range Images, qayta ishlash jarayoni amalga oshirildi. Oʻzida 2002). Jadval Har bir rang modeli boʻyicha toʻrt turdagi yongʻin tasviri uchun maksimal va minimal rang qiymati, masshtab qiymati va uzunligi berilgan Yong‘in HSV YChCr Lab YIQ maydoni a bcda b c dab c dabc d qiymati max 0.1700 0.1700 0.9900 0.9400 -0.7200 -0.5000 0.3000 0.1600 0.6500 0.8300 1.5000 1.2300 1.4200 1.4300 0.12000 min 0.0700 0.0300 0 0 -1.4200 -1.4300 -1.2700 -1.3700 -0.3300 -0.3000 -1.4700 -1.4600 -1.4600 -1.4600 -1.2400 Masshtab (olov/ 0.1000 0.1400 0.9900 0.9400 0.2229 0.2962 0.5000 0.4873 0.3121 0.3599 0.9459 0.8567 0.9381 0.9414 0.7948 0.6775 diagr) uzunlik 11 15 100 95 71 94 158 154 99 114 298 270 289 290 245 209 Xulosalar jud hududlarni kuzatishda videotahlil va Ushbu maqolada videokuzatuv maydoni- kompyuter koʻrishi texnologiyalaridan foyda- dan olingan tasvirlardan yongʻinni aniqlash lanish yongʻinlarni aniqlash hamda ularga masalasi koʻrib chiqilgan. Bunda oddiy, qimmat javob berishda katta imkoniyatlar yaratadi. boʻlmagan videokamera orqali yongʻinni erta Rang yoki harakatni aniqlashga asoslangan aniqlash algoritmi sinovdan oʻtkazildi. Algo- algoritmlar yordamida videoma’lumotlarni ritm bir necha bosqichdan iborat boʻlib, 1-bos- tahlil qilish orqali kompyuter koʻrishi texno- qichda videotasvir oʻqitildi. 2-bosqichda tasvir logiyalari yongʻin mavjudligini avtomatik rang model bilan �iltrlash amalga oshirildi. ravishda aniqlashi va yongʻinlar tarqalishi- 3-bosqichda tasvir RGB modeldan HSV model- ning oldini olish yoki bartaraf etish uchun ga oʻtkazildi. 4-bosqichda yongʻinga oʻxshash erta ogohlantirish berishi mumkin. Bundan obyektlarni ajratishda tasvir intensivligining tashqari, kompyuter koʻrishi texnologiyala- vaqtinchalik oʻzgarishi aniqlandi. Soʻnggi rini boshqa sensor va aloqa texnologiyalari, bosqichda videotasvir maydonida yongʻin masalan, dronlar va simsiz tarmoqlar bilan obyekti tadqiq qilindi. Ushbu usul va algoritm- integratsiyalash atrof-muhit videomonitorin- ni amalga oshirishda Python dasturlash tilida gi tizimlari, oʻrmon yongʻinlarini kuzatish, OpenCV kutubxonasidan foydalanildi. Shax- ishlab chiqarish sanoat hududlarini nazorat siy kompyuter uchun dasturiy ta’minoti ishlab chiqildi. Ushbu dasturiy ta’minot yordamida qilish va boshqa jabhalarda yaxshi samara natijalar olindi. beradi. Shunday qilib, yongʻinlarni oʻchirishda Maqolada keltirilgan natijalarga asos- kompyuter koʻrishi texnologiyalarini ishlab lanib aytish mumkinki, yongʻin xav�i mav- chiqish va qoʻllash keyingi tadqiqotlar va innovatsiyalar uchun istiqbolli yoʻnalishdir. REFERENCES 1. Celik, T., Demirel, H., Ozkaramanli, H., & Uyguroglu, M. (2006). Fire detection using statistical colour model in video sequences. Proceedings of the IEEE International Conference on Acoustics, Speech and Signal, pp. 213-216. 2. Celik, T., Ozkaramanli, H., & Demirel, H. (2007). Fire and smoke detection without sensors: image processing based approach. Proceedings of the European Signal Processing Conference. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 20 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.01.02 – ТИЗИМЛИ ТАҲЛИЛ, БОШҚАРУВ ВА АХБОРОТНИ ҚАЙТА ИШЛАШ 3. Chen, T., Wu, P., & Chiou, Y. (2004). An early �ire-detection method based on image processing. Proceedings of the IEEE International Conf. on Image Processing (ICIP), pp. 1707-1710. 4. Drago, F., Myszkowski, K., Annen, T., & Chiba, N. (2003). Adaptive logarithmic mapping for displaying high contrast scenes. Comput. Graph. Forum(22), pp. 419-426. 5. Duan, J., Bressan, M., Dance, C., & Qui, G. (2010). Tone-mapping high dynamic range images by novel histogram adjustment. Pattern Recognit(43), pp. 1847–1862. 6. Durand, F., & Dorsey, J. (2000). Interactive Tone Mapping, in: Rendering Techniques. Proceedings of the Eurographics Workshop, (pp. 219-230). Brno, Czech Republic. 7. Durand, F., & Dorsey, J. (2002). Fast Bilateral Filtering for the Display of High-Dynamic-Range Images. ACM Trans. Gr.(21), pp. 257-299. 8. Ferradans, S., Bertalmio, M., Provenzi, E., & Caselles, V. (2011). An analysis of visual adaptation and contrast perception for tone mapping. Pattern Anal. Mach. Intell.(33), pp. 2002-2012. 9. Ferwerda, J., Pattanaik, S., Shirley, P., & Green-Berg, D. (1996). A model of visual adaptation for realistic image synthesis. Proceedings of the 23rd Annual Conference on Computer Graphics and Interactive Techniques, (p. 98). New York. 10. Khasanov, D., Tojiyev, M., & Primqulov, O. (n.d.). Gradient Descent In Machine. Proceedings oif the International Conference on Information Science and Communications Technologies (ICISCT). Retrieved from https://ieeexplore.ieee.org/document/9670169 11. Larson, G., Rushmeier, H., & Piatko, C. (1997). A visibility matching tone reproduction operator for high dynamic range scenes. IEEE Trans. Vis. Comput. Graph.(3), pp. 291-306. 12. Philips, W., Shah, M., & Lobo, N. (2007). Flame recognition in video. Istanbul. 13. Reinhard, E., Stark, M., & Shirley, P. (2002). Photographic tone reproduction for digital images. ACM Trans. Graph.(21), pp. 267-276. 14. Ruzikulovich, T. (2022). Neyron tarmoq algoritmlari yordamida murakkab fondagi belgilarni aniqlash algoritmlari [Algorithms for detecting characters in complex backgrounds using neural network algorithms]. International Journal of Contemporary Scienti�ic and Technical Research, pp. 238-241. 15. Tojiyev, M., Shirinboyev, R., & Sulaymonova, M. (2022). OpenCV kutubxonasida tasvirlarga rang modellari bilan ishlov berish [Processing images with color models in the OpenCV library]. Current Problems and Development Trends of modern Innovation Research: Solutions and Perspectives, 1(1), pp. 212-215. 16. Tojiyev, M., Ulug‘murodov, S., & Shirinboyev, R. (2022). Tasvirlar sifatini yaxshilashning chiziqli kontrast usuli [A linear contrast method for improving the quality of images]. Current Problems and Development Trends of Modern Innovation Research: Solutions and Perspectives, 1(1), pp. 215-217. 17. Toreyin, B., & Cetin, A. (2007). Online detection of �ire in video. Proceedings of the IEEE Conference on Computer Vision and Pattern Recognition, pp. 1-5. Minneapolis. 18. Tozhiyev, M., Primqulov, O., & Khasanov, D. (n.d.). Image segmentation in OpenCV and Python. doi:10.5958/2249-7137.2020.01735.8 19. Tumblin, J., & Rushmeier, H. (1993). Tone reproduction for realistic images. IEEE Comput. Graph. Appl.(13), pp. 42-48. 20. Xolboyevich, A. (2022). Pythonda chiziqli regressiya [Linear Regression in Python]. International Journal of Contemporary Scienti�ic and Technical Research, pp. 233-238. 21. Zhang, J., Zhuang, J., & Du, H. (2006). A new �lame detection method using probability model. Proceedings of the International Conference on Computational Intelligence and Security, pp. 1614–1617. Taqrizchi: Rahimov N.O., t.f.d., dotsent, “Axborot texnologiyalarining dasturiy taʼminoti” kafedrasi mudiri, Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi Toshkent axborot texnologiyalari unversiteti. PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 21 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.01.06 – ҲИСОБЛАШ ТЕХНИКАСИ ВА БОШҚАРУВ ТИЗИМЛАРИНИНГ ЭЛЕМЕНТЛАРИ ВА ҚУРИЛМАЛАРИ https://dx.doi.org/10.36522/2181-9637-2023-2-3 UDC: 621.398(045)(575.1) ASINXRON MOTOR REAKTIV QUVVATINI NAZORAT QILISH VA BOSHQARISHDA QO‘LLANILADIGAN TOK O‘ZGARTKICHNING DINAMIK TAVSIFLARI Boixanov Zailobiddin Urazali o‘g‘li, texnika fanlari boʻyicha falsafa doktori (PhD), ORCID: 0000-0001-7915-4210; e-mail: [email protected] Andijon mashinasozlik instituti Annotatsiya. Ushbu maqolada asinxron Kirish motor reaktiv quvvatini nazorat qilish va Asinxron motorning ishlash tamoyilidan boshqarish uchun tok o‘zgartkichidan foydalanildi. ko‘rinadiki, rotor chulg‘ami elektr jihatdan Tok o‘zgartkich asinxron motor stator pazlari stator chulg‘ami bilan bog‘lanmagan. Bu va asosiy chulg‘am pona orasiga joylashtirildi. chulg‘amlar orasida faqat magnitli bog‘lanish Bu esa asinxron motor stator chulg‘amida hosil bor va bu chulg‘am energiyasi ikkinchisiga bo‘luvchi asosiy va sochiluvchan magnit oqimlar magnit maydon vositasida uzatiladi. Asinxron hisobiga kuchlanish ko‘rinishida signal chiqaradi. Turli xususiyatli miqdorlarning o‘zaro ta’sirini motor ishlash jarayonida stator va rotor hisobga olgan holda, o‘lchov chulg‘amidan chulg‘amlaridagi toklar ikkita magnitlovchi olinayotgan signalning dinamik xususiyatlarini kuchlarni hosil qiladi. Rotorning magnitlovchi o‘rganish o‘zgartkichning birlamchi va ikkilamchi kuchlari va statorning magnitlovchi kuchlari signal o‘zgartirish bo‘laklari, signal uzatish hisoblanadi. Bu magnitlovchi kuchlarning elementlari hamda o‘tish jarayonlarini tavsiflovchi birgalikdagi ta’siri natijasida statorga differensial tenglamalarni shakllantirishda yuzaga n1Фbivlaunjuadyglaanakdeilgaadni. keladigan qiyinchiliklar tufayli tadqiqotlarning nisbatan sinxron tezlik ilg‘or matematik apparati – graf modeli va umumiy magnit oqimi uning analitik ifodalari asosida olib boriladi. Bu magnit oqimi stator chulg‘ami bilan Tok o‘zgartkichning asosiy elementi o‘lchov ham, rotor chulg‘ami bilan ham ilashgan chulg‘ami, ya’ni sezgir element hisoblanadi. O‘lchov sezgir elementi asinxron motor stator asosiy Ф va ikkita sochilish oqimlaridan pazlari sonidan kelib chiqib, ikki yoki uch halqali iborat: stator chulg‘amining sochilish qilib joylashtiriladi. Mustaqil o‘lchov chulg‘amiga FFss1.vaMraoqtoolradcahualgsi‘anmxrionningmsootochrniliinshg nisbatan o‘lchashning aniqligi, ishonchliligi, oqimi sezgirligi ortadi. O‘lchov sezgir element halqalari oqimi mustaqil yoki ketma-ket ulanadi. Ketma-ket ulanganda, chiqish kuchlanishining miqdori uch fazali nosimmetrik toklarini nazorat ikki marta oshadi. Mustaqil va ketma-ket va boshqarishda qo‘llanilayotgan stator ulaganimizda, asinxron motor birlamchi stator tokining kuchlanish ko‘rinishidagi chiquvchi tokiga ta’sirining dinamik tavsiflar yordamida signalga o‘zgartiruvchi o‘zgartkichning tadqiq tadqiqoti olindi. qiladigan tavsi�lari atro�licha yoritib beriladi. Kalit so‘zlar: asinxron motor, kuchlanish, tok, Hozirgi vaqtda tok o‘zgartkichlarning stator chulg‘ami, asosiy magnit oqim, sochiluvchan ko‘plab turlari ma’lum. Bu holat ularning za- magnit oqim, reaktiv quvvat, boshqariluvchan chiqish rur rusumdagisi va muayyan konstruksiya- kuchlanishli tok o‘zgartkich. sini tanlashni qiyinlashtiradi. Shu sababli o‘zgartkichlar elementlari va konstruksiyasini ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 22 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.01.06 – ҲИСОБЛАШ ТЕХНИКАСИ ВА БОШҚАРУВ ТИЗИМЛАРИНИНГ ЭЛЕМЕНТЛАРИ ВА ҚУРИЛМАЛАРИ muayyan tamoyillar asosida tahlil qilish ДИНАМИЧЕСКИЕ ХАРАКТЕРИСТИКИ maqsadga muvo�iq. Bu ularning prinsipial ПРЕОБРАЗОВАТЕЛЯ ТОКА, ИСПОЛЬЗУЕМОГО va konstruktiv o‘ziga xosliklarini aniqlash ПРИ КОНТРОЛЕ И УПРАВЛЕНИИ РЕАКТИВНОЙ imkonini beradi. Jumladan: МОЩНОСТЬЮ АСИНХРОННОГО ДВИГАТЕЛЯ - optik tolali tok datchiklari; Боиханов Заилобиддин Уразали угли, - magnitogalvanik tok o‘zgartkichlari; доктор философии по техническим наукам (PhD) - elektromexanik o‘zgartkichlar; - bir fazali uch elementli datchik; Андижанский машиностроительный институт - tok transformatorlari; - funksional imkoniyatlari kengaytirilgan Аннотация. В данной статье описано исполь- elektromagnit o‘zgartkichlar; зование преобразователя тока для контроля и - Honeywell kompaniyasi o‘zgartkichlari – управления реактивной мощностью асинхронно- tok datchiklari. го двигателя. Трансформатор тока размещен Mavjud tok o‘zgartkich va datchiklar, между обмотками статора асинхронного двига- Xoll effektiga asoslangan tok o‘zgartkich теля и основной обмоткой. В результате возни- datchiklari katta toklarni o‘lchashda yuqori кает сигнал в виде напряжения из-за основного aniqlikka ega. Magnit tizimining to‘yinishi и блуждающего магнитных токов, генерируемых tufayli ular aniqlikda cheklovlarga ega bo‘lsa- в обмотке статора асинхронного двигателя. Ис- da, qo‘shimcha manbalar talab qiladi va следование динамических свойств сигнала, прини- nisbatan qimmat hisoblanadi. маемого от измерительного прибора, с учетом Ushbu tadqiqot yo‘nalishida taniqli взаимодействия различных специфических вели- xorijlik olimlardan R. Hanitch, I. Rampias, чин, дифференциальных уравнений, описывающих L.A. Ostrovskiy, A.A. Preobrajenskiy, переходные процессы в первичных и вторичных M.A. Urakseyevlar ilmiy tadqiqotlar olib секциях изменения сигнала преобразователя, эле- borishgan. Shuningdek, respublikamizning ментах передачи сигнала и за счет трудности taniqli olimlaridan N.R. Yusupbekov, в формировании, проводится на основе развитого K.R. Allayev, S.F. Amirov, N.B. Pirmatov, математического аппарата – графовой модели I.X. Siddikovlarning ilmiy tadqiqot ishlari и ее аналитических выражений. Основным элемен- ko‘rib o‘tilgan muammolar va masalalarning том трансформатора тока является измеритель- yechimiga bag‘ishlangan. ная катушка, т.е. чувствительный элемент. В за- Tahlillar natijalari shuni ko‘rsatdiki, висимости от количества пазов статора асинхрон- asinxron motorlar reaktiv quvvatini nazorat va ного двигателя измерительный чувствительный элемент выполнен в виде двух- или трехкольцевого. boshqaruv tizimlarida zamonaviy texnika va Точность измерения, надежность и чувствитель- texnologiyalarni kompleks qo‘llash, boshqaruv ность повышаются по сравнению с независимым из- va monitoring uchun zaruriy signallarni мерительным устройством. Кольца датчиков под- shakllantirish jarayonlarini modellashtirish ключаются независимо или последовательно. При va algoritmlash hamda parametrik tadqiq последовательном соединении измерительных кон- etish, ularning keng funksional imkoniyatli туров величина выходного напряжения удваивает- turkumlarini ishlab chiqish hamda amaliyotga ся. Влияние асинхронного двигателя на первичный joriy etish masalalari yetarli darajada ток статора при независимом и последовательном o‘rganilmagan. соединении колец измерительного элемента полу- чено с помощью динамических описаний. Asinxron motorlarda elektr issiqlik va elektr kimyoviy effektlarni qo‘llash mumkin, Ключевые слова: асинхронный двигатель, biroq amalga oshirish qiyinligi va past напряжение, ток, обмотка статора, основной metrologik xarakteristika tufayli ular kam магнитный поток, магнитный поток рассеяния, qo‘llaniladi. реактивная мощность, преобразователь тока с регулируемым выходным напряжением. Asinxron motorda asosiy magnit oqim Ф stator chulg‘amining magnitlovchi kuchi DYNAMIC CHARACTERISTICS OF A CURRENT CONVERTER USED IN MONITORING AND CONTROLLING REACTIVE POWER OF AN ASYNCHRONOUS MOTOR Boikhanov Zailobiddin Urazali ugli Doctor of Philosophy in Technical Sciences (PhD) Andijan Machine-Building Institute PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 23 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.01.06 – ҲИСОБЛАШ ТЕХНИКАСИ ВА БОШҚАРУВ ТИЗИМЛАРИНИНГ ЭЛЕМЕНТЛАРИ ВА ҚУРИЛМАЛАРИ Abstract. This paper describes the use of kichlarining dinamik tavsi�larini tahlil qilishda a current transformer to monitor and control the reactive power of an induction motor. The current Ustcahitqo–r chiqish kuchlanishlari asinxron motor transformer is placed between the induction motor toklari, o‘lchash chulg‘ami o‘ramlari soni stator windings and the main winding. The result is b–owgo‘‘l,isqhliugninini gadneiqkl,assthattoarlatbizeimtiliapdair(aAml-eMtrulsaarwigai, a voltage signal due to the main and stray magnetic Anayi, & Packianather, 2019). currents generated in the induction motor stator winding. The study of dynamic properties of the Material va metodlar signal received from the measuring instrument, Asinxron motor stator toklarining qiymat- taking into account the interaction of various specific lari, parametrlari va boshqa ta’sirlarga boshqa- quantities, differential equations describing the riluvchan chiqish kuchlanishli tok o‘zgartkich transient processes in the primary and secondary signallarining vaqt bo‘yicha o‘zgarishini dina- sections of the transformer signal change, signal mik tavsi�lar orqali aniqlaymiz. transmission elements and due to the difficulty in Turli xususiyatli miqdorlarning o‘zaro formation, is conducted on the basis of the developed ta’sirini hisobga olgan holda, o‘lchov mathematical apparatus - the graph model and its chulg‘amidan olinayotgan signalning dinamik analytical expressions. The main element of current xususiyatlarini o‘rganish o‘zgartkichning transformer is the measuring coil, i.e. sensitive birlamchi va ikkilamchi signal o‘zgartirish element. Depending on the number of slots of bo‘laklarida, signal uzatish elementlari induction motor stator the sensing element is made hamda o‘tish jarayonlarini tavsi�lovchi in the form of two- or three-ring. The measuring differensial tenglamalarni shakllantirishda accuracy, reliability and sensitivity are increased yuzaga keladigan qiyinchiliklar tufayli compared to an independent measuring device. tadqiqotlarning ilg‘or matematik apparati – The sensor rings are connected independently or graf modeli va uning analitik ifodalari asosida in series. When measuring circuits are connected in olib boriladi. series, the output voltage value doubles. Influence Dinamik tavsi�larni tadqiq qilish uchun of asynchronous motor on primary stator current at 4AA63A4Y3 tipli asinxron motorning texnik independent and series connection of gauge rings is ma’lumotlari: Pn = 0,25 kVt, Un = 380 V, f = 50 Gts, obtained by means of dynamic descriptions. n = 1500 ayl/min, r'1 = 0,15Ω, x'1 = 0,082Ω, r''2 = 0,1Ω, x''2 = 0,17Ω, cosφn = 0,65 %, Keywords: induction motor, voltage, current, stator winding, primary magnetic flux, magnetic flux dissipation, reactive power, current converter with adjustable output voltage. bFF21o‘nlaibdniigla(nAbilrlragolat&loikrAdbcahdutealrg’rs‘aiarhmmeitnaisinnhegi, magnit kuchi ηn = 0,68 %, x'1 = 0,082Ω, ki as.mot –I–is–h–.tu– = 4 ga hisobiga hosil In 2022): teng bo‘lib, stator chulg‘amlari tarmoqqa (1) yulduz ko‘rinishida ulanadi hamda o‘ramlar bu yerda RM – asinxron motor magnitaviy sonAi Wsin1 x=r 1o0n0 tani tashkil etadi. pazlariga qarshiligi. motorning stator o‘lchov chulg‘ami joylangan bo‘lib, uning magFn1 i+taFv2iy= Fk0u–chais.inBxruonkmucohtorsnoinng umumiy joylashuv sxemasi xuddi stator chul- jihatdan g‘amlarining pazlarda joylashuv sxemasi kabi stator chulg‘amining salt ishlash rejimidagi magnitaviy kuchiga teng hisoblanadi. bajarilgan. Asinxron motor nominal ish hola- tida stator chulg‘amlaridan o‘tuvchi toklari Magnit yurituvchi kuch quyidagicha aniq- Ito1o‘nzkogmaI=1rstaIkl2tnioc=mh=I2Isa2olnt‘olm=ch=Io21vsa,1lt 2=5ch0Au,8lgg2a‘a, sAmallgataryiuntreiinsghk.ideTasoigbki lanadi: (2) bunda I0 – salt ishlash rejimi stator chulg‘amli o‘tuvchi maksimal magnit oqimi quyidagiga toki. teng: Asinxron motor stator toklarini kuch- (3) lanish ko‘rinishdagi chiqish signaliga o‘zgart- ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 24 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.01.06 – ҲИСОБЛАШ ТЕХНИКАСИ ВА БОШҚАРУВ ТИЗИМЛАРИНИНГ ЭЛЕМЕНТЛАРИ ВА ҚУРИЛМАЛАРИ Asinxron motor birlamchi stator tok Uch fazali asinxron motor reaktiv quvvati qiymatlarining amaliy CassyLab laboratoriya nosimmetrik kattaliklarini nazorat qilish va stendi orqali olingan dinamik tavsi�lari kelti- baholashda qo‘llanilayotgan boshqariluvchan rilgan (1-rasm). chiqish kuchlanishli tok o‘zgartkichning chiqish kuchlanishlarini quyidagicha yozamiz: (4) (5) (6) Uch fazali asinxron motor stator chulg‘am- dlaarihdoasnili1b, io2,‘lig3,abnirmlaamgcnhiti toklar o‘tishi natijasi- oqimlar ta’sirida tok o‘zgartkichi o‘lchov chulg‘amlari chiqishlarida UTochkiq.a(ot‘)z,gUacrhitqk.b(ict)h,iUcchihq.ic(qti)skhuidcahglai nkisuhclhalraonliisnhaldair. o‘lchov chulg‘amlarining stator pazida joyla- 1-rasm. Asinxron motor birlamchi tarmoq shishi, o‘ramlar soni va parametrlariga bog‘liq nominal yuklama (1) va salt holatdagi holda chiqish kuchlanishlari quyidagicha: toklarning (2) dinamik tavsi�lari (7) (8) (9) Lkioc'lchhB.icun–inyegmraodksatirvaRqvo'ailcsrhh.sad,hRailoiku'lclcha.hbr, iRfvaoaz'lcahin.lci,dLtuook'klcthi.vao,l‘izLkgola'alcrhrt.ib-;, twsoo1kn, liwa;r2i,i.cwhiq3.a, – o‘lchov elementlarining o‘ramlar , ichiq.b , ichiq.c , – o‘lchov chulg‘ami 2-rasm. Asinxron motor birlamchi stator toki va tok o‘zgartkichining dinamik tavsi�lari PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 25 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.01.06 – ҲИСОБЛАШ ТЕХНИКАСИ ВА БОШҚАРУВ ТИЗИМЛАРИНИНГ ЭЛЕМЕНТЛАРИ ВА ҚУРИЛМАЛАРИ Bu yerda qizil chiziq – asinxron motor stator oralig‘ida erishayotganini ko‘rishimiz toki o‘zgarishlari, qora chiziq – tok o‘zgartkich mumkin. chiqishidagi kuchlanish ko‘rinishidagi signal. Asinxron motorni stator chulg‘amlari Dinamik tavsi�lardan ko‘rishimiz mum- ulanishi yulduz ko‘rinishli sxemada toUk1 kinki, asinxron motor o‘zining turg‘un kuchlanishli elektr tarmog‘iga ulangan va holatiga t = 0‒0,09 s, boshqariluvchan chiqish o‘zgartkichining dinamik tavsi�lari analitik kuchlanishli tok o‘zgartkich t = 0‒0,06 s ifoda asosida tadqiq etildi: (10) bu yerda: summar chiqish kuchlanish tok o‘zgartkichi bir KfФa1zUaAg, aKФte2Ugbi,shKliФ3mUC ,ag–nitmvoas ravishda har chulg‘amining bitta mustaqil halqasi chiqish elektr zanjiri kuchlanishidan ko‘ra ikki karra katta bo‘ladi. kattaliklarining bog‘lanish koef�itsiyentlari; Yig‘indi summar chiqish kuchlanishining tokiInApienr ,g dIBapverr,iyIvCpaern, oIdAaapverr,iyItBaaspehr ,kilICeatpeurv, chstialatroir; analitik ifodasi quyidagicha: chuUlga‘,amUlba, riUgca – asinxron motorning stator UaΣ = 2Ua . 13) berilayotgan kuchlanishlar; o‘zgWar''t(iIrAi,sUh''Ab)o, ‘lWag'i'nIBi,nUg''uBz, aWtis''hICf,Uu'n'Cks–iyamlaargin. it Boshqariluvchan chiqish kuchlanishli tok Asinxron motor birlamchi tokining o‘l- o‘zgartkichining o‘lchov halqalarini ketma- ket ulashdagi dinamik jarayonlarni quyidagi chash diapazonini kengaytirishga stator chul- 3-rasmda ko‘rishimiz mumkin. g‘ami toklari tomonidan yaratilgan magnit oqimining nazorati yo‘li bilan o‘lchov chul- g‘amining halqalarini o‘zaro kontrollerning blokirovkalanuvchi kontaktlari bilan alohida yoki ketma-ket ulash asosida erishiladi. Ikkita halqaning ketma-ket ulanishi asinxron motor tokni kuchlanishga o‘zgartkichning o‘lchov chulg‘ami chiqish kuchlanishining bitta alohida halqasiga nisbatan ikki karra katta- roq qiymatini ta’minlaydi: 3-rasm. Boshqariluvchan chiqish kuchlanishli tok o‘zgartkichning o‘lchov halqalarini UaΣ = U1,8 + U14,15; (11) ketma-ket ulashdagi dinamik tavsi�lari (12) Asinxron motor stator toklarini o‘zgart- kich chiqish kuchlanishlariga bog‘liqligining O‘lchov chulg‘amining o‘ramlari soni dinamik tavsi�larini tadqiq qilishda keltiril- W11 = W12 bo‘lsa, mikrokontrollerning bloki- gan analitik ifodalar va gra�iklardan shunday rovkalanuvchi kontaktlari avtomatik tarzda xulosaga kelamizki, asinxron umlaontgoarndaUn1 ulanadi va K = 2 ga teng bo‘ladi. Chunki yig‘indi kuchlanishli elektr tarmog‘iga ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 26 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.01.06 – ҲИСОБЛАШ ТЕХНИКАСИ ВА БОШҚАРУВ ТИЗИМЛАРИНИНГ ЭЛЕМЕНТЛАРИ ВА ҚУРИЛМАЛАРИ so‘ng motor parametrlariga bog‘liq holda, o‘zgartkichning birlamchi tarmoq tokiga tok o‘zgartkichi chiqishidagi kuchlanishlar- bog‘liqlik dinamik tavsi�i 4-rasmda kel- ning birlamchi stator tokiga ta’siri aniqlanadi. tirilgan. Asinxron motor reaktiv quvvatini nazorat 4-rasm. Boshqariluvchan chiqish kuchlanishli va boshqarish uchun taklif qilinayotgan tok o‘zgartkichning birlamchi tarmoq tokiga boshqariluvchan chiqish kuchlanishli tok o‘zgartkichning kuchlanish ko‘rinishidagi bog‘liqlik dinamik tavsi�i signalining asinxron motor birlamchi tarmoq Quyidagi 1-jadvalda asinxron motorlarni stator tokiga ta’sirini aniqlash eng muhim nazorat va baholash uchun qo‘llaniladigan ko‘rsatkichlardan biri hisoblanadi. datchik qurilmalarning asosiy natijalari tav- si�larining qiyosiy tahlili keltirilgan. Asinxron motor stator chulg‘amidagi asosiy va sochiluvchan magnit oqimlar tomonidan hosil qilingan MYuKlar, rotor chulg‘amidagi magnit jarayonlar va boshqa yordamchi parametrlarning ham ta’sirlarini hisobga olib, Cassylab laboratoriyasi yor- damida quyidagi dinamik tavsif olindi. O‘lchov sezgir element halqalari ketma-ket ulanganda, chiqish kuchlanishining miqdori ikki karra ortishi, shu holatga mos ravishda stator chulg‘ami birlamchi tokining o‘zgarishi diskret signal ko‘rinishida namoyon qilindi. Boshqariluvchan chiqish kuchlanishli tok 1-jadval Asinxron motorlarni nazorat va baholash uchun qo‘llaniladigan datchik qurilmalarning asosiy natijalari tavsi�larining qiyosiy tahlili № Turi O‘lchash Xatoligi Afzalligi Kamchiliklari chegarasi 1 Termojuftlik (0‒750) ºC 1% Oddiy tuzilishga ega Tashqi muhitning magnit maydoni va TXK(L) haroratining ta’siri katta, nochiziqli tavsifga ega Aniqlik ko‘rsatkichi past, uch fazali 2 Pirometr (0‒6000) ºC (0,2-1,0) % TermoEYuKni masofadan tizim nosimmetriyasini aniqlay o‘lchay oladi olmaydi, tashqi muhitning magnit maydoni va haroratining ta’siri katta Termo (0,2-0,5) % Oddiy tuzilishga ega Aniqligi past, nochiziqli tavsifga ega 3 qarshilikli (0‒200) ºC datchik (TCM) Termistor (0‒120) ºC (0,1-0,3) % Ish holati ishonchliligi katta Uch fazali tizim nosimmetriyasini aniqlay olmaydi 4 (Siemens tipi P320) 5 Tok (0‒150) кА (0,2-0,5) % Ish holati ishonchliligi katta, Katta hajm va vazn ko‘rsatkichlari transformatori xizmat ko‘rsatish sodda 6 Magnito- (0‒200) кА (0,1-0,5) % O‘zgartirish aniqligi va Tuzilmasi va o‘zgartirish jarayoni galvanik 0,1-0,5 % sezgirligi yuqori murakkab, tannarxi yuqori 7 Tok o‘zgartkich 0‒3кА Uch fazali asinxron motor Tashqi muhit harorati ta’siri nosimmetriyani baholay oladi, o‘zgartirish aniqligi va sezgirligi katta, tayyorlash texnologiyasi oddiy, statik tavsifi chiziqli PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 27 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.01.06 – ҲИСОБЛАШ ТЕХНИКАСИ ВА БОШҚАРУВ ТИЗИМЛАРИНИНГ ЭЛЕМЕНТЛАРИ ВА ҚУРИЛМАЛАРИ Yuqorida bayon etilgan qurilmalarning aniqligi va sezgirligi yuqori bo‘lganligi uchun asosiy natijalari tahlili shuni ko‘rsatadiki, dinamik tavsi�lari yaqqol olinadi. kontaktli o‘zgartkichlarda yordamchi elektr ta’minot manbalariga ehtiyoj yo‘qligiga Xulosalar qaramay, nisbatan katta og‘irlik va quvvat Boshqariluvchan chiqish kuchlanishli tok iste’moliga egaligi hamda ish holati o‘zgartkichning birlamchi tarmoq stator toki- ishonchliligi pastligi, asinxron motor stator ga ta’sirini o‘rganganimizda, quvvati 0,25 kVtli chulg‘amida hosil qilingan magnit oqim, asinxron motorning nominal toki 0,86 A, tok sochiluvchan magnit oqim, MYuKlarni hisobga o‘zgartkich toki 0,0025A ni tashkil etdi. olish imkoni chegaralanganligidan ularni Bundan xulosa qilish mumkinki, 1/400 asinxron motor reaktiv quvvatining nazorat miqdorni tashkil etdi. Boshqariluvchan va boshqaruv tizimlarida tok o‘zgartkichlari chiqish kuchlanishli tok o‘zgartkich o‘lchov sifatida qo‘llash maqsadga muvo�iq emas. chulg‘amining ikkita mustaqil halqasi kontrollerning o‘zaro blokirovkalanuvchi Taklif qilinayotgan qurilma aynan stator kontaktlari orqali ketma-ket yoki alohida paziga joylashtirilgani hamda reaktiv quvvat ulanishi birlamchi tarmoq stator tokiga ta’siri iste’molini aniqlash imkoni katta ekanligi, juda ham kichik qiymat ko‘rsatkichiga ega. REFERENCES 1. Allal, A., & Abderrahmane, K. (2022). Diagnosis of induction motor faults using the motor current normalized residual harmonic analysis method. International Journal of Electrical Power & Energy Systems, 141(2), pp. 208-219. doi:10.1016/j.ijepes.2022.108219 2. Al-Musawi, A., A. F., & Packianather, M. (2019, January). Three-phase induction motor fault detection based on thermal image segmentation. Infrared Physics & Technology, 104, pp. 3-7. doi:10.1016/j.infrared.2019.103140 3. Boikhanov, Z. (2022). Effect of changes in the active resistance of stator windings of an asynchronous electric motor on the output signal of a three-phase current converter. Chemical Technology. Control and Management, 1(103), pp. 48-52. 4. Boixanov, Z. (2021, December). GES asinxron dvigatellarining nosimmetrik rejimlari [Symmetric modes of HPP asynchronous motors]. Uzbekhydroenergetics(2), pp. 27-28. 5. Boixanov, Z. (2022). Boshqariluvchan chiqish kuchlanishli tok o‘zgartkichlarining dinamik tavsi�lari [Dynamic characteristics of current converters with controlled output voltage]. Science and Innovative Development(2). doi:10.36522/21819 6. Boixonov, Z. (2021). Elektr ta’minoti tizimida reaktiv quvvat manbalari parametrlari [Parameters of reactive power sources in the power supply system]. Machine Building, 3(4), pp. 49-53. 7. Boykhonov, Z., & Makhsudov, M. (2018). Issledovaniye elektromagnitnykh preobrazovateley toka v napryazheniye [Research of electromagnetic current-to-voltage converters]. Bulletin of Science and Practice, 4(3), pp. 150-154. 8. Brindley, K. (1991). Izmeritel’nyye preobrazovateli [Measuring converters]. (E. Sycheva, Trans.) Moscow: Energoatomizdat. 9. Dzhikayev, G. (2004). Izmeritel’nyye preobrazovateli bol’shikh peremennykh tokov v elektroenergetike [Measuring transducers of high alternating currents in the electric power industry]. Abstract of PhD thesis, Ulyanovsk. 10. Guedes, J., Castoldi, M., Goedtel, A., Cristiano, M., & Sanches, D. (2018). Parameters estimation of three-phase induction motors using differential evolution. Electric Power Systems Research, 154, pp. 204-212. doi:10.1016/j.epsr.2017.08.033 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 28 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.01.06 – ҲИСОБЛАШ ТЕХНИКАСИ ВА БОШҚАРУВ ТИЗИМЛАРИНИНГ ЭЛЕМЕНТЛАРИ ВА ҚУРИЛМАЛАРИ 11. Krontiris, E., Hanitch, R., Paralika, M., Rampias, I., Stathais, E., Nabe, A., Badalov, A. (1997–2001). Energy Management Training in Uzbekistan. The �inal report of the Project EC T JEP–10328 – 97, TSTU, TU, TEI , Tashkent, Berlin, Athens. 12. Nandi, S., Tliyat, H., & Li, X. (2005). Condition Monitoring and Fault Diagnosis of Electrical Motors – A Review. IEEE Transactions on Energy Conversion, 20(4), pp. 719-729. doi:10.1109/TEC.2005.847955 13. Nunez, J. (2016). Real and reactive power control of induction motor drive. LSU Thesis, pp. 93-99. Retrieved from https://digitalcommons.lsu.edu/gradschool_theses/4461 14. Ocak, H., & Loparo, K. (2001). A new bearing fault detection and diagnosis scheme based on hidden Markov modeling of vibration signals. Proceedings of the IEEE International Conference on Acoustics, Speech, and Signal Processing. doi:10.1109/ICASSP.2001.940324 15. Putman, R. (2004). Industrial Energy Systems Analysis, Optimization and Control. NY, USA: ASME Press. 16. Siddikov, I., Makhsudov, M., & Boikhanov, Z. (2021). Skhema zameshcheniya i analiz raboty asinkhronnogo dvigatelya pri potreblenii reaktivnoy moshchnosti [Substitution scheme and analysis of the operation of an asynchronous motor with the consumption of reactive power]. Chief Power Engineer(7), pp. 29-30. 17. Siddikov, I., Malikov, A., Makhsudov, M., Boikhanov, Z., & Uzaqov, R. (2022). Study of the static characteristics of the secondary stator voltage converter of the currents of an induction motor. Proceedings of the AIP Conference, 020003, pp. 24-32. doi:10.1063/5.0089681 18. Tabatabaei, N., Aghbolaghi, A., N., B., & Blaabjerg, F. (2017). Reactive Power Control in AC Power Systems (Series Power Systems ed.). Springer. doi:10.1007/978-3-319-51118-4 19. Trzynadlowski, A. (2000). Control of Induction Motors. Academic Press. 20. Zavgorodniy, V., Chuchman, Y., & Voloshanskiy, Y. (1985). Russia Patent No. 1182605. Taqrizchi: Pirmatov N.B., t.f.d., “Elektr mashinalari” kafedrasi professori, Islom Karimov nomidagi Toshkent davlat texnika unversiteti. PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 29 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.02.03 – ТЕХНОЛОГИК МАШИНАЛАР. РОБОТЛАР, МЕХАТРОНИКА ВА РОБОТОТЕХНИКА ТИЗИМЛАРИ https://dx.doi.org/10.36522/2181-9637-2023-2-4 UDC: 677.21.004.4/18(045)(575.1) ПАХТА ТОЗАЛАШ КОРХОНАЛАРИДА ҲАВО ОҚИМИНИ ЧАНГДАН ТОЗАЛОВЧИ АГРЕГАТ КОНСТРУКЦИЯСИНИ ТАКОМИЛЛАШТИРИШ Муродов Ориф Жумаевич1, техника фанлари бўйича фалсафа доктори (PhD), доцент, ORCID: 0000-0002-7016-8680, e-mail: [email protected]; Саидова Нозима Аъловидиновна2, докторант, e-mail: [email protected] 1Тошкент тўқимачилик ва енгил саноат институти 2Бухоро муҳандислик-технология институти Аннотация. Мақолада пахта тозалаш Кириш корхоналаридан чиқаётган чанг ҳаво тоза- Мақолада циклонларнинг такомил- лаш циклонлари чуқур таҳлил қилинган. Пах- лаштирилган конструкциясини яратиш та тозалаш корхоналаридан чиқаётган чанг мақсадида республикамизда фаолият ҳаво оқимининг таркиби, ҳарорати ва тез- олиб бораётган пахта тозалаш корхонала- ликлари ўрганилган. Чанг ҳаво таркибига қа- ридаги пахтага дастлабки ишлов бериш раб, циклон сепараторигача бир неча тако- жараёнида атмосферага чиқаётган қуруқ миллаштирилган янги агрегат лойиҳаланган. чангларни ҳаводан ажратувчи циклон се- “SOLIDWORKS Flow Simulation” дастури орқа- параторлари бўйича олиб борилган наза- ли циклонда ҳаво оқимини чангдан тозалов- рий ва амалий изланишлар натижалари чи агрегат конструкциясининг янги модели келтирилган. ишлаб чиқилиб, лойиҳаланган янги моделлар Пахта корхоналарида чигитли пахтани ичидан энг юқори тозалаш самарадорлиги- дастлабки ишлаш жараёнларида пахта- га эга бўлган агрегат танлаб олинган. Та- дан маълум миқдорда чанг ажралиб чиқа- комиллаштирилган циклон сепараторининг ди. Соғлиқни сақлаш меъёрларига бино- ишлаш жараёни “SOLIDWORKS” дастуридаги ан, ҳар бир кубометр ҳавода чанг миқдори “Flow Simulation” функцияси орқали симуля- 10 мг/м3 ва корхоналардан атмосферага ция қилиниб, натижалар қўлга киритилган. чиқарилаётган ҳавонинг чанги 150 мг/м3 “SOLIDWORKS Flow Simulation” моделидаги дан ортиқ бўлмаслиги керак. Ушбу меъёрга тезлик конструктив қийматлар Navier-Stokes амал қилиш учун пахта тозалаш корхонала- тенгламалари ёрдамида назарий ҳисоб-китоб рида ҳар бир машинадан чиқаётган ҳавони қилинган. Шунингдек, агрегат ичидаги чанг атмосферага чиқаришдан олдин у чангидан заррачалари босими, ҳарорати, тезлиги ва тозаланади (Murodov & Adilova , 2022). уларга кўра динамик ёпишқоқлиги ўрганилиб, Чигитли пахтадан чиқадиган чанг орга- натижалар олинган. ник ва минерал фракциялардан иборат. Ор- ганик фракция ғўза шохлари, барглари, кў- Калит сўзлар: чангли ҳаво, циклон, чанг сакларининг майдаланган заррачалари ва зарралари, моделлаштириш, “SOLIDWORKS майдаланган тола бўлакчаларидан иборат. Flow Simulation” дастури, “Ansys CFX” дастури, машина агрегат, чанг ҳаво қувури, пахта сепаратори, турбулентлик, чанг ҳаво оқими, динамик ёпишқоқлик, Navier-Stokes тенгламаси, такомиллаштирилган агрегат. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 30 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.02.03 – ТЕХНОЛОГИК МАШИНАЛАР. РОБОТЛАР, МЕХАТРОНИКА ВА РОБОТОТЕХНИКА ТИЗИМЛАРИ Тупроқ, қум ва бошқа терим вақтида СОВЕРШЕНСТВОВАНИЕ КОНСТРУКЦИИ пахтага қўшилиб қолган жисмлар каби ми- ПЫЛЕОЧИСТИТЕЛЬНОЙ УСТАНОВКИ нерал фракциянинг асоси заррачалардан ВОЗДУШНОГО ПОТОКА НА ташкил топган. ХЛОПКООЧИСТИТЕЛЬНЫХ ЗАВОДАХ Технологик жараён схемаси бошида, Мурадов Ориф Жумаевич1, яъни чигитли пахтани транспортировка доктор философии по техническим наукам (PhD), қилиш ва ифлосликлардан тозалаш вақти- да ундан, асосан, минерал чанг, технологик доцент; жараён схемаси охирида, яъни жинлаш, Саидова Нозима Аловидиновна2, линтерлаш, толани тозалаш ва пресслаш пайтларида чангнинг органик фракцияси докторант ажралади. Пневмотранспорт системасида ажралиб чиқадиган чангнинг 10–20 % ор- 1Ташкентский институт текстильной и легкой ганик фракция, 80–90 % минерал фракция промышленности бўлса, технологик жараён схемаси охи- рида, яъни жин ва линтер конденсерлар- 2Бухарский инженерно-технологический институт дан чиққан чангнинг 80–90 %ни органик фракция ташкил қилади (Gaziyeva, et al., Аннотация. В статье выполнен подроб- 2013), (Abbazov, et al., 2018). ный анализ циклонов очистки запыленного воздуха, выходящего из хлопкоочистительных Технологик машиналар атрофидаги предприятий. Исследованы состав, темпе- ва ишлаб чиқариш цехларидаги ҳавонинг ратура и скорость пылевоздушного потока, чанг миқдори ишланаётган чигитли пах- выходящего из хлопкоочистительных пред- та нави, унинг намлиги ва ифлослигига приятий. В зависимости от состава запы- боғлиқ. Тозалаш самарадорлиги максимал ленного воздуха разработан новый агрегат юқори бўлган пахта тозалаш корхоналари- с рядом усовершенствований вплоть до цик- дан атмосферага чиқадиган чанг ҳавонинг лонного сепаратора. При помощи програм- таркиби, оқим тезлиги ва ҳароратига асос- мы SOLIDWORKS Flow Simulation разработана ланиб ишловчи ВЗП-1200 маркали цик- новая модель конструкции агрегата очистки лон ҳамда унгача бўлган қувурни қайта запыленного воздушного потока в циклоне, и лойиҳалаш орқали такомиллаштирилди. среди новых разработанных моделей выбран узел с наибольшей эффективностью очистки. Материал ва методлар Проект усовершенствованного нового агрега- Ҳозирги вақтда пахта тозалаш корхона- та циклонного сепаратора был симулирован ларида ҳавони органик, минерал ва бош- с использованием программного обеспечения қа ифлосликлардан тозалаш учун ЦП-6, SOLIDWORKS Flow Simulation, получены резуль- ЦС-6, ЦЛ-3, ЦС-9, ВЗП-1200 ва ҳ. к. каби тур- таты. Конструктивные значения скоростей ли хилдаги циклонлар кенг қўлланиб ке- в модели SOLIDWORKS Flow Simulation были линмоқда (Abbazov, et al., 2018). теоретически рассчитаны с использованием Пахта тозалаш корхоналаридан чиқа- уравнений Navier – Stokes. Также были изучены ётган чанг ҳавони тозалаб, атмосферага давление, температура, скорость и на их ос- чиқариб юбориш учун қуруқ чангларни новании динамическая вязкость частиц пыли тозалаш циклонларидан кенг фойдалани- внутри установки, получены соответствую- лади. Қуруқ чангланган ҳавони тозалаш щие результаты. циклонлари бир ва икки оқимли циклон- ларга бўлинади. Ҳозирда саноатда бир Ключевые слова: запыленный воздух, ци- оқимли циклонлар кенг тарқалган. Цик- клон, частицы пыли, моделирование, программа лонлар нафақат чангни ажратиб олиш, SOLIDWORKS Flow Simulation, программа Ansys балки уни назорат қилиш учун ҳам қўлла- CFX, машинный агрегат, запыленный воздухо- нилиши асосланган. провод, хлопкоотделитель, турбулентность, запыленный поток воздуха, динамическая вяз- кость, уравнение Navier – Stokes, улучшенный агрегат. IMPROVEMENT OF THE DESIGN OF AIR-FLOW DUST-CLEANING UNIT IN COTTON CLEANING FACTORIES Muradov Orif Jumayevich1, Doctor of Philosophy in Technical Sciences (PhD), Associate Professor; PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 31 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.02.03 – ТЕХНОЛОГИК МАШИНАЛАР. РОБОТЛАР, МЕХАТРОНИКА ВА РОБОТОТЕХНИКА ТИЗИМЛАРИ Saidova Nozima Alovidinovna2, гирдоб марказига йўналтирилади. Чанг Doctoral Candidate заррачанинг пастга қараб ҳаракатлани- ши фақат конуснинг ички девори бўйлаб 1Tashkent Institute of Textile and Light Industry иккиламчи оқим таъсири туфайли содир 2Bukhara Engineering and Technology Institute бўлади. Шу билан бирга, чанг заррачалари циклон ички девори ишқаланиш кучини Abstract. A detailed analysis of cyclones for енгиб ўтиши керак (Ilkhom, et al., 2019). cleaning dusty air coming out of ginneries has been provided in this article. The composition, temperature Натижалардан келиб чиққан ҳолда, and speed of the dusty airflow coming out of ginneries пахта тозалаш корхоналари учун УЦ-1,5 have been studied. Depending on the composition of ва УЦВ-3 циклонлар тавсия этилган. Якка the dusty air, a new unit has been developed with a ҳолдаги циклонлар санитария меъёрлари number of improvements up to the cyclone separator. талабларига жавоб бера олмагани учун ме- With the help of the SOLIDWORKS Flow Simulation талл ҳажми ва электр энергия сарфини ка- program, a new model for the design of a unit for майтириш мақсадида икки босқичли чанг- cleaning a dusty air flow in a cyclone was developed, ни тозалаш ускуналари ишлаб чиқилган and a unit with the highest cleaning efficiency was (Khodjiev, et al., 2019). 1-расмда кўрсатил- selected among the new developed models. The ган циклон қурилмаси икки босқичли чанг design of an improved new cyclone separator unit ушлагич циклонга яна бир мисолдир. Ушбу has been simulated using SOLIDWORKS Flow циклонлар жамланмаси ҳозирда маҳаллий Simulation software and the results were obtained. пахта тозалаш корхоналарида мавжуд бў- The design values of speeds in the SOLIDWORKS либ, бу турдаги циклонлар соатига 6 м3 Flow Simulation model were theoretically calculated чанг ҳавони тозалайди. Циклон чанг ушла- using the Navier-Stokes equations. The pressure, гичларида пахта заводларидан чиқадиган temperature, speed, on their basis, the dynamic барча турдаги чанг аралаш ҳаво тозалана- viscosity of dust particles inside the unit have been ди (Murodov & Adilova, 2022), (Khodjiev, et studied, and the results have been obtained. al., 2020). Keywords: dusty air, cyclone, dust particles, modeling, “SOLIDWORKS Flow Simulation” program, “Ansys CFX” program, machine unit, dusty air pipeline, cotton separator, turbulence, dusty air flow, dynamic viscosity, Navier-Stokes equation, improved aggregate. Анъанавий циклон, асосан, конуссимон a тозалаш идишидаги тангенсиал кириш, 1) 6 м3 ли чанг ушлагич; 2) ҳаво қувури; чанг хонаси ва вертикал чиқиш трубка- си билан жиҳозланган цилиндрдан ибо- 3) 3 м3 ли чанг ушлагич; рат бўлиб, одатда, гирдоб ҳосил қилувчи- 4) ҳаво трубаси; 5) тройник; лар деб номланади (Murodov, et al., 2022), (Murodov & Adilova, 2022). 6) шнек; 7) вентилятор Одатда, циклонларда марказдан қочма куч тортишиш кучидан бир неча юздан минг мартагача катта бўлади. Ҳатто жуда нозик чанг зарралари ҳам марказдан қоч- ма куч таъсирида циклон ички девори то- мон ҳаракатланади. Аммо классик циклонда марказдан қочма кучларнинг ҳаракати қисқа муддат- ли, чунки оқимнинг айланма ҳаракатидан келиб чиқадиган босим кучлари атрофдан ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 32 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.02.03 – ТЕХНОЛОГИК МАШИНАЛАР. РОБОТЛАР, МЕХАТРОНИКА ВА РОБОТОТЕХНИКА ТИЗИМЛАРИ b 2021), (Murodov, 2022), (Murodov, et al., Амалда мавжуд ишлаб турган икки босқичли 2019). СС15А сепараторидан чиқадиган ҳаво таркиби турли хил минерал ва май- циклонларнинг кўриниши да ифлосликлардан иборат бўлиб, у ке- йинги қаторларда “чанг ҳаво” деб юрити- 1-расм. Учта чанг ушлагичли ЦС-6 маркали лади. циклонларнинг: а – конструктив схемалари Пахта тозалаш корхоналаридан чиқа- ва b – умумий кўринишлари диган чанг ҳавонинг энг юқори миқдо- ри УХК пахта тозалаш машинасида ҳосил Пахтага дастлабки ишлов беришда бўлади. Бунинг сабаби УХК нинг таъмин- машиналардан чиқадиган чанг ҳаво ловчи валиклар, чўткали барабан, қозиқ- қувурлар 2 орқали, Ц6-46 маркали мар- чали барабан ҳамда аррачали барабан- каздан қочма ҳаво сўргич 7 ёрдамида лардан ташкил топганлигидир. Бу бара- сўриб олинади (Murodov, et al., 2022), банлар чигитли пахтани 280-320 айл/дақ. (Murodov & Adilova, 2021). Сўнгра тиқи- бурчак тезликда, бевосита тўрли юзага либ қолмайдиган тройниклар (5) ва ва колосникли панжараларга катта куч қувур (4) орқали ҳаво ҳар бирининг ўт- билан уради, натижада юқори чанг миқ- казиш қобилияти 3 м3/с бўлган икки- дори ҳосил бўлади (Yunusov, et al., 2021), та чанг ушлагичга тушади. Чанг ушла- (Korabelnikov, et al., 2012), (Murodov & гичларнинг чанг тушириш патрубкала- Rajabov, 2021). УХК агрегатидан чиқади- ри шнеклар (6) ёрдамида бункер билан ган чанг ҳаво ЦС-6 маркали циклонларда бирлаштирилган (Murodov & Adilova, тозаланади ва реал тозалаш самарадор- 2021), (Murodov & Adilova, 2022). лиги 55 %ни ташкил қилади. Албатта, бу атроф-муҳит ва атмосферанинг ифлосла- Амалий тадқиқотлар ва назарий из- нишига олиб келади. ланишлар шуни кўрсатадики, пахта то- залаш корхоналаридаги амалда мавжуд Кейинги босқичлардан бири жинлаш циклон сепараторларининг реал тоза- ва линтерлаш жараёнлари бўлиб, жинлаш, лаш самарадорлиги технологик машина яъни чигитдан толани ажратиш, асосан, ва агрегатлар турига қараб ҳар хил. Ма- 4ДП-130 маркали аррали жинларда амалга салан, дастлаб пахта хомашёси ҳар бир оширилади. Чигитдан момиқчалар эса 5ЛП нуқтадан маълум бир машина аппарати линтерларда ажратилиб, иккала маши- ёки агрегатига СС15А маркали сепаратор- на агрегатидан қисман камроқ чанг ҳаво лар орқали етказиб берилади ва қувур- чиқади. Жинлаш ва линтерлаш машинала- даги пахта оқими ҳаводан ажратилади ридан чиқадиган чанг ҳавони тозалашда (Murodov & Rudovskiy, 2022), (Murodov, циклонларнинг реал тозалаш самарадор- лиги 65 %ни ташкил этади (Tashpulatov, et al., 2018), (Murodov, et al., 2021). Юқорида келтирилган маълумотлар ушбу мақола муаллифларининг мустақил ҳолда олиб борган тадқиқотлари натижасидир. Изланиш ва таҳлиллар шуни кўрсата- дики, пахтани дастлабки қайта ишлаш жараёнининг ҳамма босқичларида кўп миқдорда чанг ажралиб чиқади. Пахтани дастлабки ишлаш пайтида чанг ҳаво оқи- ми тезлиги, ҳарорати ва зарарли аралаш- малар таркиби ўрганилди ҳамда қуйидаги натижалар олинди (2-расм). PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 33 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.02.03 – ТЕХНОЛОГИК МАШИНАЛАР. РОБОТЛАР, МЕХАТРОНИКА ВА РОБОТОТЕХНИКА ТИЗИМЛАРИ a b a) чанг заррачаларининг микроскоп остида b) спектрал нуқталар таркибида мавжуд кўриниши; элементлар 2-расм. Чанг ҳаво заррачаларининг электрон микроскоп остида кўриниши ва улардаги мавжуд элементлар Чанг ҳаво заррачаларини электрон лагичлар яратиш бўлиб, 2-расмда сканер- микроскоп остида текширишдан мақсад ловчи микроскопда аниқланган чанг на- улардаги мавжуд элементларни аниқлаш тижаларининг спектрал нуқталаридаги ва айнан ушбу элементларга мос чанг уш- маълумотлар 1-жадвалда берилган. 1-жадвал Чанг ҳаво заррачалари таркибида бўлган элементлар маълумоти Элемент Чизиқлар тури Шартли концентрация Нисбати, k Оғирлик, % Сиғма оғирлиги.% Эталон номи Олдиндан ўрнатилган ҳавола C K серия 1,25 0,01253 55,45 1,83 C Vit Ҳа O K серия SiO2 Ҳа Mg K серия 0,77 0,00261 37,55 1,74 MgO Ҳа Si K серия SiO2 Ҳа S K серия 0,01 0,00007 0,29 0,11 FeS2 Ҳа Cl K серия NaCl Ҳа K K серия 0,01 0,00010 0,32 0,10 KBr Ҳа Ca K серия Wollastonite Ҳа 0,02 0,00015 0,43 0,11 0,02 0,00022 0,63 0,13 0,17 0,00148 4,22 0,29 0,04 0,00038 1,11 0,18 Пахтага дастлабки ишлов бериш пай- 2022 йилдаги №А-3/173 сонли шартнома тида дисперс таркибли пахта чанги ҳо- асосида республикада ягона бўлмиш энг сил бўлади. Бу пахта чанги наъмунасини замонавий лабораторияда ўрганилди, Ўзбекистон Республикаси Инновацион ҳамда пахта чангини сканерловчи мик- ривожланиш вазирлиги ҳузуридаги “Ил- роскоп ёрдамида дисперс таҳлил қилин- ғор технологиялар” марказида 17-июнь ди. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 34 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.02.03 – ТЕХНОЛОГИК МАШИНАЛАР. РОБОТЛАР, МЕХАТРОНИКА ВА РОБОТОТЕХНИКА ТИЗИМЛАРИ Тасвирларни кўриш ва пахта чанги ўл- ишлов беришда машина агрегатларидан чамларини ва элементар таҳлилини олиш чиқаётган чанг ҳавонинг қувурлардаги SEM EVO MA (10) Zeiss сканерлаш элек- тезлиги 20-30 м/с, ҳарорати қувур бошла- трон микроскопида рентген нурлари де- нишида 296 К (Кельвин), циклонларга ки- тектори (Oxford Instrument NanoAnalysys) раверишда эса 273 К дан юқори ҳароратга билан амалга оширилди. эга. Айрим сабабларга кўра, тажрибалар 2023 йил январь ойининг бошларида, ай- Пахта корхоналаридан чиқаётган чанг нан юртимизга аномал совуқ кириб келган ҳаво қувурлар орқали циклон сепараторла- вақтда амалга оширилган (3-расм). рига етказиб берилади. Пахтага дастлабки 3-расм. Қувурдаги чанг ҳаво тезлиги ва ҳароратини “Термоанемометр PCE-423” маркали аппаратда ўлчаш жараёни 2-жадвал “Термоанемометр PCE-423” аппаратининг хусусиятлари ва техник характеристикаси (ACHK Limited Liability Company, 2022) Термоанемометр PCE-423 хусусиятлари Техник характеристикаси - оқим тезлиги ва ҳароратини ўлчайди; Ишлаш диапазонлари 0,1 … 25,0/0,0 … 50,0 0,01 - пастки диапазонда тезликни ўлчаш учун мўлжалланган; Рухсат ±5 % (қийматдан) - турли ўлчов бирликлари мавжуд; Оқим тезлигининг аниқлиги ±1 °C - катта LCD дисплей; Ҳароратнинг аниқлиги ЛCД (46,7 х 60 мм) - маълумотларни сақлаш функцияси; Дисплей 1 х 9 В Крон тури - оддий ва ишлатиш учун қулай; Озиқланиш - max- ва min қийматларини сақлайди; Ўлчамлари 210 х 75 х 50 мм Корпус Пластик - ишончли корпусга эга 280 г Оғирлиги Тадқиқот натижалари алоҳида таъкидлаш лозим. Олинган натижалар орқали пахтага Мавжуд циклонларнинг энг катта кам- дастлабки ишлов бериш вақтида ҳаво оқимидаги зарарли аралашмалар тарки- чилиги – бу чанг ва момиқ парчаларини би, ҳаракати ва ҳароратини таҳлил қи- аралаш ҳаводан тўлиқ ажратолмаслиги, лиш асосида ҳавони тозалаш ускуналари, яъни тозалай олмаслигидир. Қуйида кел- яъни циклонларнинг янги авлодларини тирилган назарий ва амалий тадқиқот яратиш, конструкцияларини такомил- натижалари янги моделлаштирилган лаштириш билан уларнинг самарадор- циклонларни тозалаш самарадорлиги лигини оширишга зарурат борлигини ошишини кўрсатади (4-расм). PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 35 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.02.03 – ТЕХНОЛОГИК МАШИНАЛАР. РОБОТЛАР, МЕХАТРОНИКА ВА РОБОТОТЕХНИКА ТИЗИМЛАРИ a а: 1) чанг ҳаво кириш қувури; 2) чанг ҳаво оқими йўналишини ўзгартирувчи козероклар; 3) қувур; 4) айланувчи сувли барабан; 5) конуссимон тешикли фильтр; 6) қисман тозаланган чанг ҳавони циклонга етказиб беруви қувур b b: 1) чанг ҳаво кириш қувури; 2) чанг ҳаво оқими йўналишини ўзгартирувчи козероклар; 3) сув; 4) айланувчи сувли барабан; 5) двигатель; 6) редуктор; 7) занжирли узатма; 8) қисман тозаланган чанг ҳавони циклонга етказиб берувчи қувур 4-расм. A ва b конструкцияларда циклонгача бўлган жараёнда тавсия этилаётган такомиллаштирилган чанг ҳавони тозаловчи аппаратларнинг конструктив схемалари Бизга маълумки, аппаратда доим фи- тозаланган чанг ҳаво яна қайта ўз тезли- зикавий ва химиявий жараёнлар рўй бера- ги ҳисобига барабан ички юзаларига ури- ди. Ушбу 4-a ва b расмларда келтирилган либ тозаланади ва мавжуд ёки симуляция- конструкцияларда ҳам физикавий жараён ланган янги циклонга етказиб берилади. рўй бериб, чанг ҳаво 1-қувур орқали 2-ко- 4-a расмдаги конструкциянинг 5-конусси- зерокларга келиб урилади ва ўз йўналиши- мон тешикли фильтрида тозалаш самара- ни ўзгартириб, тўртбурчак асосли призма дорлиги юқори бўлса-да, чанг ҳаво тарки- шаклидаги ванна ичидаги сув юзаси орқа- бидаги минераллар тиқилиши натижасида ли ҳаракатини давом эттиради. Дастлаб барабанни тозалашга кўп вақт сарфланади. призмасимон ваннада қисман тозаланган Бунинг олдини олиш учун 4-b расмда кел- чанг ҳаво қувур орқали ичида сув қисман тирилган конструкция тавсия қилинди тўлдирилган барабанга ўз тезлиги билан ва “SOLIDWORKS” дастурида лойиҳаланди ўтади. 4-b расмдаги конструкцияда бара- (5-расм). Ушбу дастурнинг “Flow Simulation” бан 5 двигатель ёрдамида айланиб, бара- функцияси ёрдамида чанг тозалагич- бан ички деворлари доимий нам ҳолатда нинг ишлаш жараёни симуляция қилиниб бўлади. Қувур орқали келаётган ва қисман (6-расм), зарур натижалар олинди. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 36 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.02.03 – ТЕХНОЛОГИК МАШИНАЛАР. РОБОТЛАР, МЕХАТРОНИКА ВА РОБОТОТЕХНИКА ТИЗИМЛАРИ ab 1) чанг ҳаво кирувчи қувур; 2) тўғри тўртбурчакли призмасимон ванна; 3) айланувчи сувли барабан; 4) тозаланган ҳаво чиқиш қувури; 5) циклон сепаратори; 6) қуюмлар чиқадиган циклоннинг туб қисми 5-расм. Такомиллаштирилган а ва b моделларнинг 3D форматдаги қирқим кўринишлари Ушбу конструкциянинг афзаллиги яратишда самарадорликка эришилмоқда. шундаки, қувурда ҳаракатланаётган иссиқ “SOLIDWORKS Flow Simulation”, “CFD”, чанг ҳаво тезлиги ва ҳароратидан фойда- “Ansys CFX”, RSTM дастурлари шулар жум- ланиб, иккита сувли ванна: биринчиси – ласидандир (Murodov & Rudovskiy, 2022). тўғри тўртбурчак асосли призмасимон ва иккинчиси – цилиндрсимон барабанлар Циклон ҳамда ҳаво оқимини чангдан орқали, асосан, сув ёрдамида дастлаб то- тозаловчи агрегатнинг тозалаш сама- заланади ва бу, ўз навбатида, циклонгача радорлигини ошириш учун олиб борил- чанг ҳавони 35-40 %гача тозалаш имкони- ган тадқиқотлар, яъни ушбу тадқиқот- ни беради. лар мақсадига мувофиқ ҳаво оқимини чангдан тозаловчи агрегат конструкция- Бугунги кунга келиб, замонавий ком- лари ишлаб чиқилди ва “SOLIDWORKS пьютер дастурлари орқали муаммолар Flow Simulation” дастури орқали симуля- ечилмоқда, машина ва агрегатларни та- ция қилиниб, бир нечта ижобий натижа- комиллаштириш, янги конструкциялар лар олинди (6-расм). 6-расм. Моделлаштирилган агрегатнинг ички юзаси чанг ҳаво корреляцияси PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 37 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.02.03 – ТЕХНОЛОГИК МАШИНАЛАР. РОБОТЛАР, МЕХАТРОНИКА ВА РОБОТОТЕХНИКА ТИЗИМЛАРИ Натижаларга кўра, такомиллаштирил- ρ ва μ мос равишда чанг ҳаво зичлиги ва ган агрегатга кирувчи чанг ҳаво босими лзвдаеииркнкртакаомчориаэкфйзёфўипничиалцшлииигқешиноқтивилдаи;адгuгиииi ав; ρмачpаеuинтpргdмиp озм;асCорDсрр–аравачқивааширштшдеадиза--i қанча пасайса, агрегат ичидаги сув юзаси- чРлаиейгэинр;оклgиiьнгдатсумсшоонисишр. атвеизшладша иi шйўин; аRлeиp ш– инибсўбйиий- га чанг заррачалари шунча кўп ёпишади ва тозалаш самарадорлиги кескин ошади. (3) Solidworks Flow Simulation-Лагранжнинг Solidworks Flow Simulation дастури дискрет фаза модели Эйлер-Лагранж ён- ёрдамида сферик шаклга эга бўлган зар- дашувига асосан ечилади (Warzecha & рачаларни тортиш корреляциялар ҳи- Boguslawski, 2010), (Zhao, 2005). Суюқ собланади. Морси ва Александр (Morsi фаза вақт бўйича ўртача ҳисобланган & Alexander, 1972), (Zhao, et al., 2006) Navier-Stokes тенгламаларини ечиш даво- ҳноилсабтигйаликгиелтRиeрp гарнақ. амЗалрарраичнаилафрунҳкацриая- мийлиги сифатида қаралади ва дисперс кати тенгламаси алоҳида заррачанинг фаза ҳисобланган оқим майдони орқали траекторияси бўйлаб интеграллашган кўп сонли заррачаларни кузатиш йўли (Xiaodong, et al., 2003). билан амалга оширилади. Чангнинг дис- Тутилиш самарадорлиги тўғрисида- перс соҳаси билан импульс, масса ва энер- ги статистик маълумотлар циклонга ки- гия алмашиши мумкин. Ушбу модельда ришда маълум миқдордаги монодисперс қилинган асосий тахмин шундан иборат- зарраларини чиқариш ва учиб юрувчи ки (одатда, 10–12 %дан кам, бу ерда ҳажм чанг миқдорини назорат қилиш орқали улуши заррачалар умумий ҳажмининг олинган. Лойиҳаланган янги циклон агре- чанг эгаллаган ҳажмига нисбати), иккин- гати деворлари билан заррачаларнинг чи дисперс соҳа кичик ҳажмли улушни тўқнашуви мутлақо эластик векторлар эгаллайди. Чанг заррачалари траекто- деб ҳисобланган ва ҳарорат ошишининг риялари бўйича циклон ички юзаларига иссиқлик ўтказувчанлик ҳамда динамик таъсир этувчи кучлар, динамик ёпишқоқ- ёпишқоқликка боғлиқлик графикларини лиги маълум бир вақт оралиғида алоҳида қуйидаги 7- ва 8-расмларда кўриш мум- ўлчанган. Бу модель заррачалар оқимини кин. моделлаштириш учун мос келади. Циклон сепараторларида заррачаларнинг юкла- ниши кичик (3–5 %), шунинг учун зарра- чаларнинг мавжудлиги оқим майдонига таъсир қилмайди (бир томонлама боғла- ниш) (Elsayed & Lacor, 2010), (Hoekstra, et al., 1999). Эйлер-Лагранж ёндашуви (бир томонлама боғланиш) нуқтаи наза- ридан заррачалар ҳаракати тенгламаси (Murodov & Adilova, 2022) қуйидаги кўри- нишга эга: (1) (2) бу ерда: заррача мас- са бирлиги учун тортишиш кучи (Shukla, 7-расм. Чанг ҳаво заррачаларининг et al., 2011). иссиқлик ўтказувчанлик коэффициенти ва ҳароратга боғлиқлиги графиги ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 38 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.02.03 – ТЕХНОЛОГИК МАШИНАЛАР. РОБОТЛАР, МЕХАТРОНИКА ВА РОБОТОТЕХНИКА ТИЗИМЛАРИ Ёпишқоқлик қийматлари (Pa*s)да ва (К) ҳаво 1) такомиллаштирилган МВЗП-1200 маркали ҳароратининг ўзгариш қийматлари Кельвинда чанг ушлагич циклон агрегати; 2) ЦС-6 чанг ушлагич циклони 8-расм. Симуляция қилинган такомиллаштирилган агрегат ичидаги 9-расм. Циклонларнинг чангли ҳаво оқими- даги толали чиқиндиларнинг умумий миқ- чанг ҳаво ҳароратининг динамик ёпишқоқлигига боғлиқлик графиги дорга нисбатан боғлиқлик графиги Тадқиқот натижалари таҳлили Такомиллаштирилган, юқори самара- Фронт чизиқлари келтирилган 7- ва дорликка эга бўлган МВЗП-1200 русумли 8-расмлардаги графиклардан шуни кўриш циклон агрегати учун ихтиро, фойдали мумкинки, ҳаво ҳарорати ошиб борган модель ҳамда дастурий (ДГУ) патентлари сари чанг ҳаво заррачаларининг иссиқлик олинган бўлиб, мақоладан фойдаланилган- ўтказувчанлик коэффициенти ҳамда дина- да, унга ҳавола бериш тавсия этилади. мик ёпишқоқлиги ҳам шунча ошиб борар экан. Бу эса, ўз навбатида, ҳарорат ва бо- Хулосалар сим ошиши тозалаш самарадорлигига сал- 1. Пахта тозалаш корхоналаридан чиқа- бий таъсир қилишини билдиради. ётган чанг ҳавони тозаловчи циклонлар Олинган назарий натижаларга асосла- чуқур таҳлил қилинди. ниб, таклиф этилаётган такомиллашти- 2. Пахта тозалаш корхоналаридан чиқа- рилган чангни тозалаш агрегати юқори ётган чанг ҳаво оқими таркиби, ҳарорати ва афзалликларга эга эканлигини инобатга тезликлари ўлчаниб, таҳлил қилинди. олган ҳолда, мавжуд бўлган ЦС-6 русумда- 3. Чанг ҳаво таркиби, ҳарорати ва тез- ги циклон сепаратори ҳамда такомил- ликларига қараб, ВЗП-1200 маркали цик- лаштирилган МВЗП-1200 циклон агрегат- лон моделлаштирилиб, у моделлаштирил- ларининг тозалаш самарадорликлари қиё- ган янги МВЗП-1200 маркали циклон агре- сий жиҳатдан таҳлил қилинди (9-расм). гати деб номланди. 9-расмда келтирилган графиклардан 4. Амалда мавжуд циклон чанг ушлагич- кўриниб турибдики, куйинди, яъни тола- гача икки ваннадан иборат янги агрегатлар ли чиқиндилар миқдори моделлаштирил- лойиҳаланди ва симуляция қилинди. ган янги МВЗП-1200 маркали циклонда 5. Циклон ҳамда ҳаво оқимини чангдан ЦС-6 маркали амалдаги мавжуд циклондан тозаловчи агрегатнинг тозалаш самара- чиқадиган куйиндига нисбатан 1,5 баро- дорлигини ошириш учун тадқиқотлар ре- бар ошган. Бу, албатта, ижобий натижа бў- жаси тузилди. Унга кўра, энг замонавий либ, биринчидан, чанг ҳавосини тозалаш “SOLIDWORKS Flow Simulation” дастури самарадорлиги 55–65 %дан 85–95 %гача ёрдамида чангдан тозаловчи агрегат кон- ошган бўлса (Murodov & Adilova, 2022), струкцияси ишлаб чиқилди. иккинчидан, атмосферага чиқариладиган 6. Симуляция қилинди, натижалар олин- чанг концентрациясининг 250 мг/м3 дан ди ҳамда ўзгарувчан тезликнинг модел- 92 мг/м3 гача камайишига олиб келади. лаштирилган соҳаларидан олинган нати- жалар таҳлил қилинди. PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 39 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.02.03 – ТЕХНОЛОГИК МАШИНАЛАР. РОБОТЛАР, МЕХАТРОНИКА ВА РОБОТОТЕХНИКА ТИЗИМЛАРИ 7. “SOLIDWORKS Flow Simulation” модели- 9. Симуляция қилинган ва такомил- даги тезликнинг конструктив қийматлари лаштирилган агрегат ичидаги чанг ҳаво Navier-Stokes тенгламалари ёрдамида чанг ҳа- ҳароратининг динамик ёпишқоқлиги- воларни фазовий фильтрлаш орқали олинади. га боғлиқлик графиклари қурилди. Унга кўра ҳарорат ошиб борган сари динамик 8. Симуляция натижалари шуни кўрсата- ёпишқоқлик ҳам ошиб боради. дики, “SOLIDWORKS Flow Simulation” ўртача чанг ҳаво оқими майдонини ҳам, ўзгарувчан 10. Тадқиқот натижалари таҳлил қили- чанг ҳаво оқими майдонини ҳам симуляция ниб, амалдаги мавжуд циклон сепаратори қилишда ижобий кўрсаткичларга эришиб, ва такомиллаштирилган циклон агрегати чанг ҳавони тозалаш самарадорлигини оши- тозалаш самарадорликлари солиштирил- риш мумкинлиги исботланди. Тезлик пуль- ди. Такомиллаштирилган циклон агрега- сациясини аниқ симуляция қилиш циклон- тида унинг чанг ҳавони тозалаш самара- лар тозалаш самарадорлиги, айниқса, кичик дорлиги 95 %га етказилиши назарий-ама- заррачаларни аниқ ҳаводан ажратиб олиш- лий тадқиқот ва таҳлиллар асосида исбот- нинг асосий талабидир. ланди. REFERENCES 1. Abbazov, I., Sarimsakov, O., Hodzhiev, M. & Mardonov, B., 2018. Effective Cleaning of Cotton Waste Produced at Cotton Cleaning Factories. AASCIT Communications, 23 March, 5(2), pp. 22-28. 2. ACHK Limited Liability Company, 2022. Official website of ACHK LLC. [Online] Available at: https:// acnkru.ru/ [Accessed 5 February 2022]. 3. Elsayed, K. & Lacor, C., 2010. Optimization of the cyclone separator geometry for minimum pressure drop using mathematical models CFD simulations. Chemical Engineering Science, 65(22), pp. 6048-6058. 4. Gaziyeva, S.A., Kurbonov, B.D., Nurov, M.E. & Ibrogimov , K., 2013. Izmeneniye strukturnogo pokazatelya hlopka-syrtsa po tehnologicheskim perekhodam ego pererabotki. Izvestiya of Higher Educational Institutions. Textile Industry Technology, Volume 5 (347), pp. 131-135. 5. Hoekstra, J. A., Derksen, J. J. & Van Den Akker, A. H. E., 1999. An experimental and numerical study of turbulent swirling flow in gas cyclones. Chemical Engineering Science, Volume 54, pp. 2055-2065. 6. Ilkhom, A., Muksin, X., Orof, A. & Ruxsora, K., 2019. The composition of releasing passion of dusty in the process of pat. International Journal of Engineering and Advanced Technology, 8(3S), pp. 279-283. 7. Khodjiev, M., Abbazov, I., Alimov, O. & Karimov, J., 2019. Fraction structure of cotton cleaning equipment in cotton enterprises and their cleaning effectiveness. International Journal of Advanced Research in Science, Engineering and Technology, January, 6(1), pp. 2350-0328. 8. Khodjiev, M.T., Murodov, O.J., Eshmurodov , D. D. & Eshnazarov, D. A., 2020. Tests in the insulating cameras of the improved separator. s.l., IOP Publishing Ltd, p. 032025. 9. Korabelnikov, A., Lebedev, D. & Shutova, A., 2012. Allocation of trash impurities from the surface of a layer of fibrous material. Proceedings of higher educational institutions. Textile industry technology, 4(340), pp. 143-147. 10. Morsi, S.A. & Alexander, A.J., 1972. An investigation of particle trajectories in two-phase flow systems. Journal of Fluid Mechanics, 55(02), pp. 193-208. 11. Murodov O.Zh., Saidova N.A., Adilova A.Sh., 2022. Analiz teoreticheskikh i prakticheskikh issledovaniy po ochistke vozdukha ot pyli pri pervichnoy pererabotke khlopka. Kursk, Southwestern State University, pp. 283-286. 12. Murodov, O., 2021. Development of an effective design and justification of the parameters of the separation and cleaning section of raw cotton. Journal of Physics: Conference Series, Apr, 1889(4), p. 042012. 13. Murodov, O. & Adilova , A.S., 2022. Pahtani qayta ishlashda chiqayotgan changli chiqindilarni tarkibini tahlili. Tashkent, Tashkent Textile and Light Industry Institute, pp. 289-292. ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 40 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.02.03 – ТЕХНОЛОГИК МАШИНАЛАР. РОБОТЛАР, МЕХАТРОНИКА ВА РОБОТОТЕХНИКА ТИЗИМЛАРИ 14. Murodov, O. & Adilova, A., 2022. Primeneniye formuly Eylera – Lagranzha dlya rascheta potoka chastits v tsiklone. Kursk, Southwestern State University, pp. 57-61. 15. Murodov, O.D., Khojiev, M.T., Juraev, A.D. & Rakhimov, A.K., 2019. Development of design and substantiation of the parameters of the separator for fibrous materials. International Journal of Recent Technology and Engineering, 8(2), pp. 5806-5811. 16. Murodov, O.J. & Adilova, A.S., 2022. Tolali chiqindilar bo’lgan changli havo tarkibini organishda olib borilgan nazariy tadqiqotlar. Tashkent, Tashkent Institute of Light and Textile Industry, pp. 262-263. 17. Murodov, O.J., 2022. Sovershenstvovaniye konstruktsii i obosnovaniye parametrov separatora khlopka-syrtsa. Proceedings of Higher Educational Institutions, Series Technology of the Textile Industry, 1(397), pp. 248-253. 18. Murodov, O.J. & Adilova, A.S., 2021. Estimation of cyclone gas flow parameters and development of new technical solutions for dust collectors. Fergana, s.n., pp. 36-40. 19. Murodov, O.J. & Adilova, A.S., 2022. Evaluation of the performance of a cyclone dust collector used to reduce environmental pollution in cotton processing plants. Tashkent, IOP Publishing Ltd, p. 012150. 20. Murodov, O.J. & Adilova, A.S., 2022. Studying the effect of the incoming flow speed on the efficiency of cyclones. Science and innovative development. Science and Innovative Development, 5(4), pp. 28-35. 21. Murodov, O.J. & Adilova, A.S., 2022. The process of interaction of dust particles in a dusty air stream with equipment elements. Сhemical technology. control and management. International scientific and technical journal: Сhemical technology. control and management, 98(2), pp. 12-19. 22. Murodov, O.J. & Adilova, S.A., 2021. Analysis of harmful mixtures in air flow during cotton cleaning. Tashkent, Tashkent state technical university named after Islam Karimov, pp. 79-87. 23. Murodov, O. J. et al., 2021. Analysis of the vibrations of a console column made on a base with non-line protection in gin. Journal of Physics: Conference Series, 1889(4). 24. Murodov, O.J. & Rajabov, O.I., 2021. Rezul’taty eksperimental’nogo issledovaniya nagruzhennosti i kharaktera kolebaniy mnogogrannoy setki na uprugikh oporakh ochistitelya khlopka. Proceedings of Higher Educational Institutions, Series Technology of the Textile Industry, 395(5), pp. 191-197. 25. Murodov, O.J. & Rudovskiy, P.N., K.A.R., 2022. Obosnovaniye parametrov i konechno-elementnoye modelirovaniye dvizheniya khlopkovozdushnoy smesi v separatore khlopka. Proceedings of Higher Educational Institutions, Series Technology of the Textile Industry, 1(397), pp. 266-271. 26. Murodov, O.Z., 2022. Paxtani qayta ishlashda chiqayotgan changli chiqindilar tarkibining tahlili. Tashkent, Tashkent Textile and Light Industry Institute, pp. 289-292. 27. Murodov, O.Z., Saidova, N.A. & Adilova, A.S., 2022. Analiz teoreticheskikh i prakticheskikh issledovaniyh po ochistke vozdukha ot pyli pri pervichnoy pererabotke hlopka. Kursk, Peoples’ Friendship University of Russia, pp. 282-287. 28. Shukla, S.K., Shukla, P. & P., G., 2011. Evaluation of numerical schemes for dispersed phase modeling of cyclone separators. Eng. Appl. Comput. Fluid Mech., 5(2), pp. 235-246. 29. Tashpulatov, D. S. et al., 2018. Design development and parameters calculation methods of plastic diamond pattern bars on resilient supports in ginning machines. IOP Conference Series: Materials Science and Engineering, 459(1). 30. Warzecha, P. & Boguslawski, A., 2010. LES modelling of pulverized coal combustion in O2/CO2 mixture. Arch. Combust., 30(3), pp. 1-5. 31. Xiaodong, L. et al., 2003. Numerical simulation of the effects of turbulence intensity and boundary layer on separation efficiency in a cyclone separator. Chem. Eng. J., Volume 95, p. 235–240. 32. Yunusov, S. et al., 2021. Results of studies on extending the time operation of gin and linter grates. s.l., 2nd International Conference on Energetics, Civil and Agricultural Engineering (ICECAE 2021), pp. 1-14. 33. Zhao, B., 2005. Development of a new method for evaluating cyclone efficiency. Chem. Eng. Process., 44(4), pp. 447-451. 34. Zhao, B., Su, Y. & Zhang, J., 2006. Simulation of gas flow pattern and separation efficiency in cyclone with conventional single and spiral double inlet configuration. Chemical Engineering Research and Design, Volume 84, p. 1158–1165. Тақризчи: Аббазов И.З., т.ф.ф.д., доцент, “Саноат технологиялари” факультети декани, Жиззах политехника институти. PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 41 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.02.06 – КОНСТРУКЦИОН МАТЕРИАЛЛАРГА ИШЛОВ БЕРИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА УСКУНАЛАРИ https://dx.doi.org/10.36522/2181-9637-2023-2-5 UDC: 678.742.3(54.03)(045)(575.1) QATLAMLI SILIKATLAR VA IZOTAKTIK POLIPROPILEN ASOSIDAGI KOMPOZITLARNING MEXANIK VA TERMIK XUSUSIYATLARI Berdinazarov Qodirbek Nuridin o‘g‘li, tayanch doktorant, ORCID: 0000-0002-4422-2305, е-mail: [email protected]; Haqberdiyev Elshod Olmosovich, texnika fanlari boʻyicha falsafa doktori (PhD), katta ilmiy xodim, ORCID: 0000-0002-7707-2219; Normurodov Nurbek Fayzullo o‘g‘li, tayanch doktorant, ORCID: 0000-0002-9817-9066; Dusiyorov Nizomiddin Zokir o‘g‘li, kichik ilmiy xodim; Ashurov Nigmat Rustamovich, texnika fanlari doktori, professor, laboratoriya mudiri, ORCID: 0000-0003-0765-5942 O‘zbekiston Respublikasi Fanlar Akademiyasi Polimerlar kimyosi va fizikasi instituti Annotatsiya. Mazkur maqolada polipropilen Kirish (PP) va qatlamli silikatlar asosida polimer kompozit- So‘nggi yillarda polimer sohasida olib bo- sion materiallarning melt mixing usuli orqali olinishi rilgan tadqiqotlar shuni ko‘rsatdiki, organik bayon qilingan. Malein angidrid payvandlangan poli- polimer matritsada nanoo‘lchamlarda taq- propilen (MA-p-PP) kompatibilizator (moslashtirgich) simlangan noorganik qatlamli yoki smek- sifatida ishlatildi va kompatibilizator miqdorining tit silikatlar mexanik, issiqlik, bariyer va qatlamlararo turli xil zichlikdagi modifikator joylash- yong‘inga chidamlilik xususiyatlarini oshi- gan ikki turdagi qatlamli silikatlar asosidagi kom- radi (Gabr, Okumura, Ueda, Kuriyama, & pozitlarining termik va mexanik xususiyatlariga ta’siri Uzawa, 2015), (Dolgov, Ashurov, Shevele- o‘rganildi. Kompozit tarkibidagi to‘ldiruvchi miqdori va, & Khakberdiev, 2013), (Villaluenga, et al., o‘zgarmas 3 % ni tashkil qilgan holda, kompatibiliza- 2007), (Berdinazarov, Khakberdiev, Normu- tor 3, 6, 9 va 12 % gacha o‘zgartirildi. Modifikatorning rodov, & Ashurov, 2022), (Lee, et al., 2008), zichligi yuqoriroq bo‘lgan qatlamli silikat Cloisite15A (Khakberdiev, Q.N.u., Toshmamatov, & Ashu- interkalatsiyalangan tuzilmalarni hosil qildi. Modifika- rov, 2022), (Kato, Usuki, Hasegawa, Okamo- torning zichligi nisbatan pastroq bo‘lgan Cloisite20A to, & Kawasumi, 2011). Qatlamli silikatlar da esa, asosan, eksfoliatsiyalangan nanokompozit- o‘lchamlari 8-10 mkm bo‘lgan zarrachalar lar olishga erishildi. Nanostrukturaning shakllani- shi termik barqarorlikning sezilarli darajada o‘sishi- ga olib keldi (50 % vazn yo‘qotish polipropilen va ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 42 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.02.06 – КОНСТРУКЦИОН МАТЕРИАЛЛАРГА ИШЛОВ БЕРИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА УСКУНАЛАРИ bo‘lib, taktoidlar shaklida yig‘ilgan bir necha uning asosidagi nanokompozitlar uchun mos ravish- yuz yupqa disklardan iborat. Har bir disk da 360 °C va 430 °C haroratlarda kuzatiladi). Nano- shaklidagi qatlam juda katta nisbatga ega. kompozitlarning mexanik xususiyatlari tahlili elastik- Taxminan 100-1000 va qatlamlararo Van der lik modulning 15–20 % ga oshishi va bu ta’sir eksfo- Vaals kuchlari tufayli osongina aglomeratsiya liatsiyalangan tuzilmalar uchun yaqqolroq namoyon qilinadi. Har bir qatlam ikki tashqi tetraedral bo‘lishini ko‘rsatdi. Oquvchan holatga o‘tish kuchla- kremniy qatlami bilan qoplangan alyuminiy nishi amalda o‘zgarmasdan saqlanib qolgan holda, oksidi yoki magniyning oktaedral qatlami- elastik deformatsiya sezilarli darajada kamaydi. ni o‘z ichiga oladi. Shuning uchun oktaedral qatlam va tetraedral qatlam kislorod atomlari Kalit so‘zlar: polipropilen, qatlamli silikat, bilan birikkan bo‘ladi. Shunga ko‘ra, qatlamli kompozit, polipropilen, payvandlangan, malein silikat zarralari yakuniy xususiyatlarini yax- angidrid, interkalatsiya, eksfoliatsiya, oksidlanish, shilash uchun polimer matritsalari ichida alo- montmorillonit. hida qatlamlar sifatida bir xil nanoo‘lcham- larda taqsimlanishi va eksfoliatsiyalanishi МЕХАНИЧЕСКИЕ И ТЕРМИЧЕСКИЕ СВОЙСТВА lozim. Bundan tashqari, kamroq miqdordagi КОМПОЗИТОВ НА ОСНОВЕ СЛОИСТЫХ qatlamli silikat polimer matritsasi va to‘ldi- СИЛИКАТОВ И ИЗОТАКТИЧЕСКОГО ruvchi moddalari o‘rtasidagi katta aloqa yu- ПОЛИПРОПИЛЕНА zasiga erishish, qatlamli silikat agregatsiya- sini yo‘qotish va yaxshi taqsimotni ta’minlash Бердиназаров Кодирбек Нуридин угли, uchun ham zarurdir (Hotta & Paul, 2004), базовый докторант; (Zdiri, Elamri, & Hamdaoui, 2017), (Reichert, et al., 2000). Хакбердиев Эльшод Олмосович, доктор философии по техническим наукам (PhD), Gidro�ilik xususiyatlari tufayli qatlamli si- likatlar poliole�inlar kabi organik polimerlar старший научный сотрудник; bilan kimyoviy ta’sirlashmaydi. O‘zaro ta’sir- ni yuzaga keltirish uchun qatlamli silikatlar Нормуродов Нурбек Файзулло угли, polimerning kimyoviy tarkibiga qarab turli базовый докторант; xil surfaktantlar bilan modi�ikatsiya qilinadi. Alkil aminlar PP va qatlamli silikat bilan na- Дусиёров Низомиддин Зокир угли, nokompozitlar olishda keng qo‘llaniladigan младший научный сотрудник; sirti faol moddalardir. Xususan, amin PP mat- ritsasi ichidagi individual silikat qatlamlari- Ашуров Нигмат Рустамович, ning eksfoliatsiyasini ta’minlaydi. Cloisite доктор технических наук, профессор, 15A va Cloisite 20A – dimetil, degidrogen- langan to‘rtlamchi ammoniy yog‘i bilan mo- заведующий лабораторией di�ikatsiyalangan organo�il silikat minera- lidir. Surfaktant tarkibi 65 % C18, 30 % C16 Институт химии и физики полимеров va 5 % C14 dan iborat. Bu ikki qatlam o‘rta- Академии Наук Республики Узбекистан sidagi yagona farq qatlamlar orasidagi mo- di�ikator konsentratsiyasi bo‘lib, u Cloisite Аннотация. В данной работе полимерные 15A va Cloisite 20A da mos ravishda 1,25 va композиционные материалы на основе полипро- 0,95 meq/g ni tashkil qiladi. Shunga ko‘ra, пилена (ПП) и слоистых силикатов получены Cloisite15A qatlamlari orasidagi masofa – методом смешения в расплаве. В качестве ком- 3,06 nm, Cloisite 20A ning qatlamlararo ma- патибилизатора использовали полипропилен, sofasi 2,4 nm dan kattaroqdir (Cervantes-Uc, привитый малеиновым ангидридом (МА-п-ПП), Cauich-Rodríguez, Vázquez-Torres, Gar�ias- и изучали влияние количества компатибилиза- Mesías, & Paul, 2007). тора на термические и механические свойства композитов на основе двух типов слоистых силикатов с модификаторами различной меж- слоевой плотности. Компатибилизатор был изменен на 3, 6, 9 и 12 %, в то время как коли- чество наполнителя в композите осталось не- изменным на уровне 3 %. Cloisite15A, слоистый силикат с более высокой плотностью модифи- катора, дает интеркалированные структуры, в то время как Cloisite20A, с относительно бо- лее низкой плотностью модификатора, дает в основном расслоенные нанокомпозиты. Фор- мирование наноструктуры привело к значи- PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 43 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.02.06 – КОНСТРУКЦИОН МАТЕРИАЛЛАРГА ИШЛОВ БЕРИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА УСКУНАЛАРИ тельному увеличению термостойкости (50 % Tessier va boshqalar kraxmalli pay- потери массы наблюдается при температурах vandlangan polipropilen va organik modi- 360 и 430 °С для полипропилена и нанокомпо- �ikatsiyalangan qatlamli silikatlar asosida зитов на его основе соответственно). Анализ nanokompozitlar olish uchun ikki turdagi механических свойств нанокомпозитов пока- qatlamli silikatlardan foydalangan (Tessier, зал, что модуль упругости увеличивается на Lafranche, & Krawczak, 2012) – Cloisite 20A 15–20 %, причем этот эффект более выражен va Cloisite 30B (sirti qutbli faol modda bilan для расслоенных структур, предел текучести modi�ikatsiyalangan). Cloisite 20A ni polip- остается практически неизменным, наблюда- ropilen, Cloisite 30B ni esa kraxmal fazasi- ется значительное снижение упругой деформа- ga moyilligi uchun qo‘llashgan. Ular ushbu ции. qutbsiz modi�ikator bilan modi�ikatsiyalan- gan montmorillonitning (Cloisite 20A) dast- Ключевые слова: полипропилен, слоистый labki qatlamlararo masofasi uning qutbli силикат, композит, полипропилен с привитым modi�ikator bilan modi�ikatsiyalangan mont- малеиновым ангидридом, интеркаляция, эксфо- morillonitdan (Cloisite 30B) yuqori ekanli- лиация, окисление, монтмориллонит. gini ta’kidlaganlar. Shu sababli Cloisite 20A ning eksfoliatsiya mexanizmi PP qatlam- MECHANICAL AND THERMAL PROPERTIES OF li silikat nanokompozitlarida kimyoviy emas, COMPOSITES BASED ON LAYERED SILICATES balki mexanik ravishda (polipropilen zanjiri- ni kiritish orqali) amalga oshishini aniqlash- AND ISOTACTIC POLYPROPYLENE gan. Berdinazarov Kodirbek Nuridin ugli, Eksfoliatsiyalangan tuzilmani olish bi- Basic Doctoral Student; lanoq PP qatlamli silikat kompozitlarining termik barqarorligi sezilarli darajada osha- Khakberdiev Elshod Olmosovich, di (Xie, Zhang, Wang, Liu, & Yang, 2005), Doctor of Philosophy in Technical Sciences (PhD), (Tang, et al., 2003), (Qin, Zhang, Zhao, Hu, & Yang, 2005), (Duvall, Sellitti, Myers, Hilt- Senior Researcher; ner, & Baer, 1994), (Lai, Chen, & Zhu, 2009). Natijalar termik xususiyatlarning yaxshi- Normurodov Nurbek Fayzullo ugli, Basic Doctoral Student; lanishi kislorod diffuziya yo‘li ortishi va uchuvchan parchalanish mahsulotlarining Dusiyorov Nizomiddin Zokir ugli, Junior Researcher; qatlamlar orasida harakati susayishi bilan bog‘liqligini ko‘rsatadi. Qatlamli silikatlar- Ashurov Nigmat Rustamovich, ning modi�ikatsiyalashning turli usullari Doctor of Technical Sciences, Professor, to‘ldiruvchi taqsimotiga ta’siri o‘rganilgan. Ular orasida MA-p-PP PP qatlamli silikat Head of the Laboratory kompozitlari uchun eng samarali kompa- tibilizator deb topilgan (Lai, Chen, & Zhu, Institute of Chemistry and Physics of Polymers, Melt mixed compatibilized polypropylene/ Academy of Sciences of the Republic of Uzbekistan clay nanocomposites, 2011), (Durmus, Woo, Kasgöz, Macosko, & Tsapatsis, 2007), (Bag- Abstract. In this work, polymer composite heri-Kazemabad, et al., 2012), (Reichert, et materials based on polypropylene (PP) and al., 2000), (Lee & Kim, 2004), (Dong & Bhat- layered silicates were obtained by melt mixing tacharyya, 2010). method. The research looked into the effect of the amount of compatibilizer on thermal and Surfaktant moddasining uzunligi, silikat- mechanical properties of composites based on two ni qoplash darajasi va matritsa bilan entalpi- types of layered silicates with modifiers of different yasi uchun Balazs va uning jamoasi polimer interlayer densities, with maleic anhydride grafted qatlamli silikatlar kompozitlarining mor- polypropylene (MA-p-PP), which was used as a compatibilizer. The compatibilizer was changed to 3, 6, 9 and 12 % while the amount of filler in the composite remained at 3 %. Cloisite15A, a layered silicate with a higher modifier density, produced intercalated structures, while Cloisite20A, with a relatively lower modifier density, produced mostly exfoliated nano-composites. Forming of the nanostructure led to a significant increase in thermal stability (50 % weight loss was observed at ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 44 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.02.06 – КОНСТРУКЦИОН МАТЕРИАЛЛАРГА ИШЛОВ БЕРИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА УСКУНАЛАРИ fologiyasini o‘z-o‘zidan izchil maydonni hi- temperatures of 360 and 430 °C for polypropylene soblash modelidan foydalangan holda o‘rga- and its based nano-composites, respectively). nishgan. Ularning modeliga ko‘ra, uzunroq The analysis of the mechanical properties of nano- organik modi�ikator silikat sirtlari orasidagi composites showed that the elastic modulus bo‘shliqqa kirib borish uchun polimer mak- increases by 15–20 %, and this effect is more romolekulalarining yaxshiroq interkalatsiya- expressive for exfoliated structures, however the sini ta’minlaydi. Biroq sirt faol moddasining yield stress remains practically unchanged, and zichligi kichikroq bo‘lishi kerak, chunki zich a significant decrease in elastic deformation is modi�ikator interkalatsiya yoki eksfoliatsiya- observed. ga imkon bermaydi (Balazs, Singh, & Zhulina, 1998). Keywords: polypropylene, layered silicate, composite, polypropylene grafted maleic anhydride, Shunga ko‘ra, ushbu maqolada kom- intercalation, exfoliation, oxidation, montmorillonite. pozitlarni olishda izotaktik PP, MA-p-PP va ikki turdagi qatlamli silikatlar tanlangan. 8 daqiqa davomida aralashtirildi. Mercator Ushbu tadqiqotning maqsadi qatlamlar ora- 1971 (Polsha) inyeksion quyuvchi mashi- lig‘ida turli xil modi�ikator zichligi bilan olin- nasida mexanik tadqiqotlar uchun namunalar gan PP qatlamli silikat nanokompozitlarining 180 0C da quyuldi. Namunalarning nomi va kompatibilizator miqdori o‘zgarishi va xusu- ularning tarkibi nisbati 1-jadvalda keltirilgan. siyatlarini o‘rganishdir. 1-jadval Olingan namunalarning nomi va ularning tarkibi Material va metodlar Namunalar- PP, MA-p-PP, Cloisite 15A, Cloisite Tadqiqot va tajribalar polimerlar kimyosi ning nomi % % % 20A, % va �izikasi institutining nanostrukturali kom- pozitsion polimer materiallar laboratoriyasi- PP 100 - -- da maqola mualli�lari tomonidan “O‘zbekis- tonda ishlab chiqarilgan poliole�inlar aso- MA-p-PP - 100 - - PP/MA10 90 10 - - PP/MA20 80 20 - - 15A3 94 3 3 - sida nanokompozitsion polimer – polimer 15A6 91 6 3 - aralashmalar materiallari” mavzusidagi fun- 15A9 88 9 3 - damental maqsadga qaratilgan ilmiy loyiha 15A12 85 12 3 - doirasida 2022–2023-yillarda amalga oshiril- di. 20A3 94 3 -3 Suyultmaning oqish ko‘rsatkichi (SOK) = 20A6 91 6 -3 (2,16 kg, 230 0C) 21 g/10 daq. bo‘lgan izotak- 20A9 88 9 -3 20A12 85 12 - 3 tik PP (J-170T) Uz-Kor Gas Chemical MChJ QK Rentgen nurlari diffraksiyasi o‘lchovlari tomonidan; SOK = (2,16 kg, 230 0C) > 200 g/ daq. 2,5 % malein guruhlari tutgan MA-p-PP (RND) UzAuto CEPLA MChJ QK tomonidan taqdim RND o‘lchovlari Rigaku Mini�lex 600 (Ya- egtidilrdoi.gCenlolaisnitgea1n5aAm(md0o01n=iy3k,0o6nsn. m1,,2d5immeetqil/dge)-, gCelonilsaintega2n0Aam(dm00o1n=iy2,k4onnsm. , dimetildegidro- poniya) bilan 40 kV kuchlanish, 15 mA tok meq/0,95) Sau- kuchi va 0,02 ° qadam sharoitida o‘tkazildi. thern Clay Products, Inc., Gonsales, TX dan xarid qilindi. Differensial skanerlovchi kalorometr (DSK) Kompozitlarning tayyorlanishi va termogravametrik tahlil (TGA) o‘lchovlari Komponentlar Brabender Plastograph DSK va TGA tahlillari Linseis termal ana- (Germaniya)da eritildi. Birinchi PP va MA- p-PP plastografda 190 0C haroratda suyulti- lizatori PT1610 tomonidan o‘tkazildi. Namu- rib olingandan so‘ng qatlamli silikat kiritildi nalarning termik xususiyatlari bir vaqtning o‘zida xona haroratidan 600 0C gacha bo‘lgan va komponentlar yaxshiroq birikishi uchun diapazonda 10 0C/daq. tezlikda qizdirish yo‘li bilan amalga oshirildi. Mexanik tahlillar Shimadzu AG-X PLUS (Yaponiya)da xalqa- ro ASTMD 638 standartiga muvo�iq cho‘zish PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 45 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.02.06 – КОНСТРУКЦИОН МАТЕРИАЛЛАРГА ИШЛОВ БЕРИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА УСКУНАЛАРИ sinovlari o‘tkazildi. Cho‘zilish moduli (E)ni burchaklarga siljiydi, ammo 15A9 boshqa- o‘lchash uchun 0,3 % deformatsiyaga qadar larga qaraganda bir oz kichikroq burchak- 1 mm/daq. tezlik, so‘ngra oquvchan holatga ka ega. Bu barcha namunalarning inter- kalatsiyasini ko‘rsatadi. Ikkinchi choʻqqi o‘tish kuchlanishi (σ) va deformatsiyani (ε) ham 2θ = 7,2 dan 2θ = 4,7 gacha pasayadi. o‘lchash uchun 20 mm/daq. tezlikda sinovlar Cho‘qqilarning intensivligiga kelsak, eng o‘tkazildi. kichik intensivlik (15A9) ikkala asosiy cho‘qqida ham kuzatilgan. Cho‘qqilar inten- Suyultmaning oqish ko‘rsatkichi (SOK) sivligidagi bu pasayish ma’lum miqdordagi eksfoliatsiyalangan strukturaning shaklla- o‘lchovi nishi sifatida talqin qilinishi mumkin. SOK xalqaro ASTMD 1238 bo‘yicha Zwick Cloisite20A haqida gap ketganda, 20A3 ekstruziya plastometri (Germaniya) yordami- bo‘lgan kompozitlardan tashqari, eksfoli- da 230 0C/2,16 kg da o‘lchandi. atsiya natijasida cho‘qqilarning 2θ = 2 dan pastroq burchakka sezilarli siljish mavjud. Tadqiqot natijalari tahlili 20A3 namunadagi istisnoning sababi poli- mer matritsasida qatlamli silikatning yana- Rentgen nurlar difraksiyasi (RND) da yaxshiroq taqsimlanishiga erishish uchun Kichik burchakli rentgen nurlari difrak- kompatibilizator yetishmasligidir. siyasi polimer matritsasidagi qatlamli si- likat dispersiyasini tavsiflash uchun eng Cloisite20A kompozitlarida eksfoliat- samarali usuldir (Gabr, Okumura, Ueda, siyaning mavjudligi birinchi cho‘qqining Kuriyama, & Uzawa, 2015), (Rao, Srikanth, kichikroq burchaklarga dastlabki Cloisite & Reddy, 2021), (Fasihnia, Peighambar- 20A dagiga nisbatan siljishi bilan isbotlani- doust, & Peighambardoust, 2018). Silikat shi mumkin. nqautnlai mbiilnainnghibsoazbalal nograanli:gn‘iλ(d=0021d) sBinrθa.gg1-qvoa- 2-rasmlarda olingan namunalarning RND 1-rasm. PP va Cloisite15A kompozitlarining grafigi ko‘rsatilgan. Ushbu ikki organik RND gra�igi modifikatsiyalangan kompozit o‘rtasida- gi farq modifikator hajmi va qatlamlararo 2-rasm. PP va Cloisite20A kompozitlarining masofa – d (Cloisite15A Cloisite20A dan RND gra�igi kattaroqdir) (Hong, et al., 2005). To‘ldiruv- chilar ikkita asosiy cho‘qqiga ega. Ikkin- chi cho‘qqisi 2θ = 7m,2on(tdm00o1 r=il1lo,2nint m)(dMaMsTo)f o‘zgartirilmagan qatlamlararo masofasiga to‘g‘ri keladi. Bi- rinchi cho‘qqi 2θ = 2,88 da Cloisite15A ga mos. Cloisite20A da modifikatsiya pay- tida modifikatorning kirib borishi nati- jasida MMT interkalatsiyasida bu cho‘qqi 2θ = 3,68 ni tashkil qiladi. 1- va 2-rasmda- gi RND egri chiziqlari MA-p-PP tarkibining Cloisite15A va Cloisite20A interkalatsiya darajasiga ta’sirini solishtirish mumkin. Silikatning PP matritsasida taqsimlani- shi o‘rtasida sezilarli farq bor edi. Cloisi- te15A kompozitlari interkalatsiyalangan tuzilishga ega bo‘lsa-da, Cloisite20A 20A3 dan tashqari barcha namunalarda eksfo- liatsiyaga erishadi. Cloisite15A holatida 2θ = 2,8 dagi birinchi cho‘qqi d = 38,25Å ga to‘g‘ri keladigan taxminan 2θ = 2,3 kichik ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 46 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.02.06 – КОНСТРУКЦИОН МАТЕРИАЛЛАРГА ИШЛОВ БЕРИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА УСКУНАЛАРИ Suyultmaning oquvchanlik ko‘rsatkichi 3-rasm. PP va MA-p-PP aralashmalari uchun suyultmaning oquvchanlik ko‘rsatkichlari (SOK) 3-rasmda PP va MA-p-PP aralashmala- 4-rasm. Cloisite15A va Cloisite20A asosidagi kompozitlar uchun suyultmaning oquvchanlik rining SOK keltirilgan. MA-p-PP ning SOK qiymati 200 g/10 daq. dan ortiq, PP da esa ko‘rsatkichlari 21 g/10 daq. 10 % og‘irlikdagi MA-p-PP Differensial skanerlovchi kalorometr (DSK) mavjud bo‘lganda, PP/MA-p-PP aralashma- va termogravametrik analiz (TGA) o‘lchovlari sining SOK qiymati 56 g/10 daq. ni tash- PP va MA-p-PP aralashmalari uchun DSK kil qiladi va MA-p-PP qo‘shilishi SOK ni egri chiziqlari turli oksidlanish xususiyatla- 94 g/10 daq. gacha oshiradi. Bu MA-p-PP rini ko‘rsatdi, ammo namunalarning suyulish ning past molekulyar og‘irligi bilan bog‘liq harorati deyarli bir xil. 158,5 °C erish nuqta- va bir qator ishlarda (Qin, Zhang, Zhao, si PP 220 °C gacha barqaror turadi va keyingi Hu, & Yang, 2005), (Duvall, Sellitti, My- qizdirish intensiv oksidlanishni keltirib chiqa- ers, Hiltner, & Baer, 1994), (Balazs, Singh, radi. Suyulish nuqtasi 160,6 °C bo‘lgan MA-p- & Zhulina, 1998), (Gabr, Okumura, Ueda, PP suyultirilgandan so‘ng darhol oksidlanish- Kuriyama, & Uzawa, 2015) ko‘rsatilgandek, da faol ishtirok etadi. Ularning aralashmalari alohida komponentlarga mos keladigan ter- bu qatlamlararo bo‘shliqda interkalatsiya mal xarakterni namoyon etadi. Aralashmalar- uchun qulay shart-sharoitlarni ta’minlay- da MA-p-PP miqdori ortishi bilan oksidlanish digan oligomerik funksional PP hisobla- nisbatan pastroq haroratlarda sodir bo‘ladi nadi. PP va qatlamli silikat tizimlari uchun (5-rasm). 6-rasmda Cloisite15A asosidagi SOK eksfoliatsiyalangan va interkalatsi- yalangan tuzilmalarning shakllanishi bila- noq kamayadi. Bizning kompozitsiyalari- miz ham shunday ko‘rinishga ega (4-rasm). Cloisite15A bo‘lgan kompozitlar uchun kompatibilizator/to‘ldiruvchining nisbati 1 : 1 bo‘lganda, SOK 58,6 g/10 daq. ni tash- kil qiladi va kompatibilizator miqdori ortib borishi bilan SOK 15A9 da 17,5 g/10 daq. gacha kamayadi. Ammo keyinchalik MA-p- PP qo‘shilishi (15A12 namunada) bu qiy- matning biroz o‘sishiga olib keladi. SOK qiymatlaridagi dastlabki pasayish inter- kalatsiya natijasida to‘ldiruvchi zarralari o‘lchamlarini kengaytirish bilan bog‘liq. MA-p-PP miqdori to‘yinganlik nuqtasiga yetganda, ya’ni 9 % bo‘lganda, qo‘shimcha MA-p-PP SOK ortishiga olib keladi. Cloisite20A kompozitlariga kelsak, kom- patibilizatorning optimal miqdori 6 % ni tashkil qiladi va interkalatsiya yoki eksfo- liatsiyada ishtirok etmagan holda, qo‘shim- cha kompatibilizator faqat suyultma oqimi oshishiga olib keladi. Fizik bog‘lar ko‘ri- nishidagi interkalatsiyalangan markazlar (o‘zaro bog‘lanishga o‘xshash) MA-p-PP or- tishi bilan kompozitsiyaning qovushqoqligi oshishiga olib keladi. PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 47 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT

05.02.06 – КОНСТРУКЦИОН МАТЕРИАЛЛАРГА ИШЛОВ БЕРИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА УСКУНАЛАРИ kompozitlarning DSK egri chiziqlari ko‘rsa- 7-rasm. Cloisite20A asosidagi tilgan bo‘lib, ularda oksidlanish jarayonidagi kompozitlarning DSK egri chiziqlari farqlar aks etadi. 9 va 12 % bo‘lgan kompozit- larda MA-p-PP miqdori ortsa-da, oksidlanish DSK dan tashqari, olingan namunalar- jadalligi kamayadi. Cloisite20A bilan olingan ning TGA tahlillari ham o‘tkazildi. 8-rasm- kompozitlarning DSK egri chiziqlari suyulish da PP massa yo‘qotishini 237 0C (degradat- nuqtasida ham, oksidlanishi ham farqlanadi siyaning boshlang‘ich harorati)da boshlay- (7-rasm). 20A3 interkalatsiyalangan namuna- di. MA-p-PP da esa bu ko‘rsatkich 256 0C ni da suyulish nuqtasi 159,1 0C ni qayd etgandan tashkil qiladi. Bundan tashqari, degradatsi- so‘ng darhol intensiv oksidlanish kuzatiladi. ya boshlangandan so‘ng PP MA-p-PP ga qa- Shu bilan birga, MA-p-PP miqdori 6 % ga yet- raganda ko‘proq degradatsiyaga uchraydi. ganda, kompozitda 188 0C gacha oksidlanish PP va MA-p-PP aralashmalari turli xil degra- kuzatilmaydi. MA-p-PP molekulalari to‘ldi- datsiya mexanizmlarini ko‘rsatadi, chunki ruvchi moddasining qatlamlararo bo‘shlig‘iga aralashmalar tarkibidagi MA-p-PP miqdori kirib borishi tufayli bu eksfoliatsiyalangan ortib, aralashmaning egri chizig‘i MA-p-PP ga kompozitsiyaning suyulish nuqtasi harorati tomon yaqinlashadi. Biroq PP/MA10 va PP/ pastroq bo‘lib, 157,9 0C ko‘rsatadi. Eksfoliatsi- MA20 aralashmalari PP ga nisbatan pastroq yalangan tuzilma hosil bo‘lishiga qaramasdan, haroratlarda degradatsiyani boshlaydi. Asli- MA-p-PP ning keyingi qo‘shilishi Cloisite20A da, degradatsiyaning boshlang‘ich harora- ning og‘irligi 9 va 12 % bo‘lgan kompozitsi- ti polimer qo‘shimchalar qoidasiga ko‘ra, PP yalarda yana oksidlanish jarayoni hamda su- va MA-p-PP degradatsiya harorati o‘rtasi- yulish nuqtalarining oshishiga olib keladi. da bo‘lishi kerak. Buning sababi shundaki, MA-p-PP 5-rasmdagi DSK egri chiziqlariga 5-rasm. PP va MA-p-PP aralashmalarining ko‘ra, suyulish komponentlarini qayta ish- DSK egri chiziqlari lash jarayonida individual termal harakati tu- fayli PP oksidlanishga sezgir qiladi. MA-p-PP 6-rasm. Cloisite15A asosidagi eritmani qayta ishlash jarayonida kislorodni kompozitlarning DSK egri chiziqlari oladi va bu so‘rilgan kislorod PP/MA10 va PP/MA20 aralashmalarining nisbatan oldin- gi haroratlarda massa yo‘qolitishiga olib ke- ladigan erkin radikal hosil qilish orqali deg- radatsiyaga sabab bo‘ladi (Zdiri, Elamri, & Hamdaoui, 2017). Cloisite15A va Cloisite20A bilan olingan kompozitlarning TGA tahliliga kelsak, PP DSK tahlilida namunalar orasida oksidlanishga ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ PRINT ISSN 2181-9637 48 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ ONLINE ISSN 2181-4317 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT 2 / 2023

05.02.06 – КОНСТРУКЦИОН МАТЕРИАЛЛАРГА ИШЛОВ БЕРИШ ТЕХНОЛОГИЯЛАРИ ВА УСКУНАЛАРИ nisbatan yuqori termal barqarorlikni ko‘rsat- shi PP dagi E va σ ni kamaytirib, ε ni ortti- sa ham, PP ning termal degradatsiya xususi- radi va uning yanada elastikroq bo‘lishiga yatlari – massa yo‘qolishi – PP qatlamli si- olib keladi. Cloisite15A kompozitsiyalarida likat nanokompozitlarnikidan past (9-rasm). MA-p-PP ortishi bilan PP/MA-p-PP aralash- PP qatlamli silikat nanokompozitlarida si- masidan farqli o‘laroq, E va σ ham ortadi. likat gazining parchalanishdan chiqishini Aslida, to‘ldiruvchining tarkibi o‘zgarmas sekinlashtiradigan ajoyib izolyatsion to‘siq – 3 %. Buning sababi RND dan ko‘rinib tur- bo‘lib xizmat qiladi. Shuning uchun degradat- ganidek, matritsa orqali nano-disperslangan siya harorati ortadi. Umuman olganda, PP da qatlamli silikat zarralarining hosil bo‘lishi, qatlamli silikatning mavjudligi polimerning dsi0l0j1ishdiadgiri . cho‘qqining kichik burchaklarga termal barqarorligi oshishiga xizmat qiladi Cloisite20A asosidagi kompozit- (Chiu, Lai, Chen, & Chu, 2004). lar uchun kompozitning MA-p-PP bilan to‘yinganligi MA-p-PP miqdori 6 % bo‘lgan- da sodir bo‘ladi. Mexanik xususiyatlar – E va σ ham aynan 20A6 namunada eng katta (taxminan mos ravishta 1090 va 37,6 MPa) qiymatlarni namoyon qiladi. Kompatibiliza- torning qo‘shilishi aralashtirish va quyish jarayonida kompozitning oksidlanishi hiso- biga mexanik xususiyatlarning yana pasa- yishiga olib keladi. 2-jadval Olingan PP qatlamli silikat kompozitlarining mexanik xususiyatlari 8-rasm. PP va MA-p-PP aralashmalarining Namuna E, [MPa] σ, [MPa] ε, [%] TGA tahlillari gra�igi nomlari PP 922±68 36,2±1,2 845±90 PP/MA10 918±54 35,5±1,2 868±93 PP/MA20 770±7 29,9±0,7 984±150 MA-p-PP 713±61 26,2±1,6 697±52 15A3 946±61 32,8±0,6 18,5±2 15A6 960±52 34,5±1,2 17,8±3,8 15A9 968±49 35,2±0,8 127±18 15A12 1008±41 35,3±1,1 102±29 20A3 1000±51 35,4±0,8 12,7±2 20A6 1087±19 37,6±0,3 20A9 1002±52 35,9±0,5 52±7 20A12 932±51 35,4±0,4 17,3±5 16,8±3 9-rasm. PP va PP / gil kompozitlarining TGA Xulosalar tahlillari gra�igi Modi�ikatsiyalangan MMT (Cloisite15A, Cloisite20A) bilan izotaktik polipropilen- Mexanik o‘lchovlar ning nanokompozitlar hosil qilish bo‘yicha Mexanik o‘lchashlar natijalari – cho‘zi- tadqiqotlar qatlamlararo bo‘shliqda har xil lish moduli (E), oquvchanlik holatiga o‘tish modi�ikator zichligi bilan amalga oshirildi. kuchlanishi (σ) va deformatsiya (ε) 2-jad- Qatlamli silikatning PP ga taqsimlanishini valda ko‘rsatilgan. PP ga MA-p-PP qo‘shili- yaxshilash uchun kompatibilizator sifati- da MA-p-PP ishlatildi. Uning miqdori mos PRINT ISSN 2181-9637 ИЛМ-ФАН ВА ИННОВАЦИОН РИВОЖЛАНИШ 49 ONLINE ISSN 2181-4317 НАУКА И ИННОВАЦИОННОЕ РАЗВИТИЕ 2 / 2023 SCIENCE AND INNOVATIVE DEVELOPMENT