วันสุนทรภู่

๒๓๕ ปี ชาตกาล กวเี อกของโลก กลุ่มสาระการเรยี นรูภ้ าษาไทย โรงเรยี นบา้ นหมอ“พัฒนานุกูล”

ประวัติ พระสุนทรโวหาร (ภู่) มีนามเดิมว่า ภู่ เป็นบุตรขุนศรสี ังหาร (พลับ) และแม่ช้อย เกิดใน สุนทรภู่ รชั กาลท่ี ๑ กรุงรตั นโกสินทร์ เม่ือวันจันทร์ เดือนแปด ข้ึนหน่ึงค่า ปีมะเมีย จุลศักราช ๑๑๔๘ เวลา สองโมงเชา้ ตรงกับวนั ท่ี ๒๖ มิถุนายน พ.ศ. ๒๓๒๙ ท่ีบ้านใกล้กาแพงวงั หลัง คลองบางกอกน้อย สุนทรภู่เกิดได้ไม่นาน บิดามารดาก็หย่าร้างกัน ฝ่ายบิดากลับไปบวชท่ีบ้านกร่า เมืองแกลง ส่วนมารดาคงเปน็ นางนมพระธดิ าในกรมพระราชวงั หลัง ได้แต่งงานมีสามีใหม่และมีบุตร กับสามีใหม่ ๒ คน เปน็ หญิง ช่ือฉิมและน่ิม ตัวสุนทรภู่เองได้ถวายตัวเปน็ ข้าในกรมพระราชวังหลัง ตั้งแต่ยงั เด็ก สุนทรภู่เปน็ คนเจ้าบทเจ้ากลอน สันทัดท้ังสักวาและเพลงยาว เม่ือรุน่ หนุ่มเกิดรกั ใคร่ ชอบพอกับนางจัน ครน้ั ความทราบถึงกรมพระราชวังหลัง พระองค์ก็กรว้ิ รบั สั่งให้นาสุนทรภู่และ นางจันไปจองจาทันที แต่ท้ังสองถูกจองจาได้ไม่นาน เม่ือกรมพระราชวังหลังเสด็จทิวงคต ในปี พ.ศ. ๒๓๔๙ ท้ังสองก็พ้นโทษออกมา เพราะเปน็ ประเพณีแต่โบราณท่ีจะมีการปล่อยนักโทษ เพ่ืออุทิศส่วนพระราชกุศลแด่พระมหากษัตรยิ ์หรอื พระราชวงศ์ช้นั สูงเม่ือเสด็จสวรรคตหรอื ทิวงคต แล้ว แม้จะพ้นโทษ สุนทรภู่กับนางจันก็ยังมิอาจสมหวังในรกั สุนทรภู่ถูกใช้ไปชลบุรี ดังความตอน หน่ึงในนิราศเมืองแกลง วา่ “จะกรวดนา้ คว่าขนั จนวนั ตาย แม้เจ้านายท่านไม่ใชแ้ ล้วไม่มา” แต่เจ้านายท่านใดใช้ไปและธุระใดไม่ปรากฏ อย่างไรก็ดีสุนทรภู่ได้เดินทางเลยไปถึง บ้านกร่า เมืองแกลง จังหวัดระยอง เพ่ือไปพบบิดาท่ีจากกันกว่า ๒๐ ปี สุนทรภู่เกิดล้มเจ็บหนัก เกือบถึงชวี ติ กวา่ จะกลับกรุงเทพฯ ก็ล่วงเกินเดือน ๙ ปี พ.ศ. ๒๓๔๙

หลังจากกลับจากเมืองแกลง สุนทรภู่ได้เปน็ มหาดเล็ก ประวัติชีวิตของท่านสุนทรภู่ในช่วงปี พ.ศ. ๒๓๕๐ – ๒๓๕๙ ก่ อน เข้ารับราชการไม่ชัด แจ้ง แต่ เช่ือว่าท่ านหนี ของพระองค์เจ้าปฐมวงศ์ พระโอรสพระองค์เล็ก ของกรม ความเศร้าออกไปเพชรบุรี ทาไร่ทานาอยู่กับหม่อมบุญนาค พระราชวงั หลัง ซ่งึ ผนวชอยทู่ ่ีวดั ระฆัง ในชว่ งน้ีสุนทรภู่ก็ได้สมหวัง ในพระราชวงั หลัง ดังความตอนหน่ึงในนิราศเมอื งเพชรท่ีท่านยอ้ น ในรกั ได้แม่จนั มาเปน็ ภรรยา ราลึกถึงสมยั หนุ่มวา่ สุ น ท ร ภู่ เ ป็น ค น เ จ้ า ชู้ แ ต่ ง ง า น ไ ด้ ไ ม่ น า น ก็ เ กิ ด “ ถึงต้นตาลบา้ นคุณหม่อมบุนนาค ระหองระแหงกับแม่จัน ยังไม่ทันได้คืนดี สุนทรภู่ก็ต้องตามเสด็จ เม่ือยามยากจนได้มาอาศัย พระองค์เจ้าปฐมวงศ์ไปนมัสการรอยพระพุทธบาท จังหวัดสระบุรี ในวันมาฆบูชา สุนทรภู่ได้แต่งนิราศ เร่อื งท่ี ๒ คือนิราศพระบาท มารดาเจ้าคราวพระวงั หลังครรไล สุนทรภ่ตู ามเสด็จกลับถึงกรุงเทพฯ ในเดือน ๓ ปี พ.ศ. ๒๓๕๐ สุนทรภู่มีบุตรกับแม่จัน ๑ คน ช่ือหนูพัด แต่ชีวิต ครอบครวั ก็ยังไม่ราบร่นื นัก ในท่ีสุดแม่จันก็รา้ งลาไป พระองค์เจ้า จงกล (เจ้าครอก ทองอยู่) ได้รบั อุปการะหนูพัดไว้ ชีวิตของท่านสุนทรภู่ ชว่ งน้ีคงโศกเศรา้ มิใชน่ ้อย มาทาไรท่ านาท่านการุญ”

ดา้ นครอบครวั สนุ ทรภู่ สุนทรภู่ มีบุตรชายสามคน คือ พ่อพัดกับภรรยาคนแรก คือแม่จัน พ่อตามเกิดจากภรรยาคนท่ีสองคือแม่น่ิม และพ่อนิลเกิดจากภรรยาคนท่ีช่ือ แม่ม่วง นอกจากน้ียงั ปรากฏช่อื บุตรบุญธรรมอีกสองคน ช่อื พ่อกล่ัน และพ่อชุบ พ่อพัดคนน้ีเป็นลูกรกั ได้ติดสอยห้อยตามสุนทรภู่อยู่เสมอ เม่ือครงั้ สุนทรภ่อู อกบวช พ่อพัดก็ออกบวชด้วย เม่อื สุนทรภ่ไู ด้มารบั ราชการกับเจา้ ฟ้าน้อย พ่อพัดก็มาพานักอยู่ด้วยเช่นกัน ส่วนพ่อตาบนั้นปรากฏว่าเป็นกวีท่ีมีช่ือ พอสมควร เม่ือถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงตรา พระราชบัญญัตินามสกุลข้ึน ตระกูลของสุนทรภู่ได้ใชน้ ามสกุลต่อมาว่า ภู่เรอื หงส์ เร่อื งนามสกุลน้ี ก.ศ.ร. กุหลาบ เคยเขียนไว้ในหนังสือสยามประเภท อ้างถึงบุคคล ท่ีนามสกุลภู่เรือหงส์ท่ีได้รับบาเหน็จจากหมอสมิทเป็นค่าพิมพ์หนังสือเร่ือง พระอภัยมณี แต่หนังสือของ ก.ศ.ร. กุหลาบ ไม่เป็นท่ียอมรับของราชสานัก ด้วยปรากฏอยบู่ อ่ ยครง้ั วา่ มกั เขยี นกุเร่อื ง เร่อื งนามสกุลของสุนทรภู่จงึ พลอยไม่ได้ รับการเช่ือถือไปด้วย จนกระท่ัง ศจ. ผะอบ โปษะกฤษณะ ยืนยันความข้อน้ี เน่ืองจากเคยได้พบกับหลานปู่ของพ่อพัดมาด้วยตนเอง

รบั ราชการครง้ั ท่ี ๑ ( พ.ศ. ๒๓๕๙ – ๒๓๖๗) อายุ ๓๐ – ๓๘ ปี “ รถเอยรถท่ีนั่ง บุษบกบัลลังก์ต้ังตระหงา่ น สุนทรภู่ได้เข้ารบั ราชการในกรมพระอาลักษณ์ เม่ือปี พ.ศ. ๒๓๕๙ ใน กวา้ งยาวใหญเ่ ท่าเขาจกั รวาล สมัยรชั กาลท่ี ๒ มูลเหตุในการเข้ารบั ราชการครงั้ น้ีไม่ปรากฏแน่ชัด แต่สันนิษฐานว่า ยอดเย่ยี มเทียมวมิ านเมืองแมน อาจแต่งโคลงเปน็ ท่ีพอพระทัย ทราบถึงพระเนตรพระกรรณจึงทรงเรยี กเข้ารบั ราชการ ดุมวงกงหันเปน็ ควนั ควา้ ง แนวคิดหน่ึงว่าสุนทรภู่เป็นผู้แต่งกลอนในบัตรสนเท่ห์ซ่ึงปรากฏชุกชุมในเวลานั้น เทียมสิงห์วง่ิ วางขา้ งละแสน อีกแนวคิดหน่ึงสืบเน่ืองจากชว่ งเวลาท่ีหายไปของสุนทรภู่ ซ่งึ น่าจะใชว้ ชิ ากลอนทามา สารถีข่ขี ับเขา้ ดงแดน หากินเปน็ ท่ีรูจ้ ักเล่ืองช่อื อยู่ ชะรอยจะเปน็ เหตุใหถ้ ูกเรยี กรบั ราชการก็ได้ พ้นื แผน่ ดินกระเด็นไปเปน็ จณุ ” เม่ือแรกสุนทรภู่รบั ราชการเปน็ อาลักษณ์ปลายแถว มีหน้าท่ีเฝ้าเวลาทรง รัชกาลท่ี ๒ ทรงพระราชนิพนธ์ได้เพียงน้ี ทรงนึก พ ร ะ อั ก ษ ร เ พ่ื อ ค อ ย รับ ใ ช้ แ ต่ มี เ ห ตุ ใ ห้ ไ ด้ แ ส ด ง ฝี มื อ ก ล อ น ข อ ง ต น เ อ ง ความท่ีจะต่อไปอย่างไรให้สมกับท่ีรถใหญ่โตปานน้ันก็ เ ม่ ื อ พ ร ะ บ า ท ส ม เ ด็ จ พ ร ะ พ ร ะ พุ ท ธ เ ลิ ศ ห ล้ า น ภ า ลั ย ท ร ง แ ต่ ง ก ล อ น บ ท ล ะ ค ร ใ น นึกไม่ออกจึงมีรบั ส่ังให้สุนทรภู่แต่งต่อ สุนทรภู่แต่งต่อ เร่อื ง “รามเกียรติ์” ติดขัดไม่มีผู้ใดต่อกลอนได้พอพระราชหฤทัยจึงโปรดให้สุนทรภู่ ไวว้ า่ ทดลองแต่ง ปรากฏว่าแต่งได้ดีเป็นท่ีพอพระทัย จึงทรงพระกรุณาฯ เล่ือนให้เป็น ขุนสุนทรโวหาร การต่อกลอนของสุนทรภู่คราวน้ีเป็นท่ีรูจ้ ักทั่วไป เน่ืองจากปรากฏ “นทีตีฟองนองระลอก รายละเอียดอยู่ในพระนิพนธช์ ีวิตและงานของสุนทรภู่ ของสมเด็จฯ กรมพระยาดารง คล่ืนกระฉอกกระฉ่อนชลขน้ ขนุ่ ราชานุภาพ เขาพระเมรุเอนเอยี งอ่อนละมุน อานนท์หนุนดินดานสะทา้ นสะเทือน ทวยหาญโห่รอ้ งก้องกัมปนาท สุธาวาศไหวหวน่ั ล่ันเล่ือน บดบังสุรยิ นั ตะวนั เดือน คลาดเคล่ือนจตรุ งค์ตรงมา”

บทกลอนในเร่อื งรามเกียรต์ิท่ีสุนทรภ่ไู ด้แต่งในคราวนั้น คือตอนท่ี \"จ่ึงเอาผ้าผูกพันกระสันรดั นางสีดาผูกคอตาย และตอนศึกสิบขุนสิบรถ ฉากบรรยายรถศึกของ ทศกัณฑ์ สุนทรภู่ได้เล่ือนยศเป็นหลวงสุนทรโวหาร ในเวลาต่อมา ได้รบั เก่ียวกระหวดั ไวก้ ับกิ่งโศกใหญ่“ พระราชทานบ้านหลวงอยู่ท่ีท่าช้าง ใกล้กับวังท่าพระและมีตาแหน่งเข้าเฝ้า รชั กาลท่ี ๒ พระองค์เกิดขดั ขอ้ งวา่ จะแต่งบท เป็นประจาคอยถวายความเห็นเก่ียวกับพระราชนิพนธแ์ ละพระนิพนธเ์ ร่อื ง ต่าง ๆ รวมถึงได้รว่ มในกิจการฟ้ ืนฟศู ิลปวฒั นธรรมชว่ งต้นกรุงรตั นโกสินทร์ หนุมานอยา่ งไรจึงจะให้หนุมานชว่ ยนางสีดาได้ โดยเปน็ หน่ึงในคณะรว่ มแต่งขุนชา้ งขุนแผนข้ึนใหม่ โดยเรว็ สุนทรภู่ได้แต่งบทต่อไปวา่ ระหว่างรบั ราชการ สุนทรภู่ต้องโทษจาคุกเพราะถูกอุธรณ์ว่าเมา ...ชายหน่ึงผูกศออรทัย สุราทาร้ายญาติผู้ใหญ่ แต่จาคุกได้ไม่นานก็โปรดพระราชทานอภัยโทษ แล้วทอดองค์ลงไปจะให้ตาย เล่ากันว่าเน่ืองจากพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยทรงติดขัด บทพระราชนิพนธเ์ ร่อื งสังข์ทอง ไม่มีใครแต่งได้ต้องพระทัย ภายหลังพ้นโทษ บัดนั้น วายบุ ุตรแก้ได้ดังใจหมาย สุนทรภู่ได้เป็นพระอาจารย์ถวายอักษรสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอเจ้าฟ้า อาภรณ์ พระราชโอรสในรชั กาลท่ี ๒ เช่ือว่า สุนทรภู่แต่งเร่อื งสวัสดิรกั ษา ระหวา่ งเวลาน้ี

รั บ ร า ช ก า ร อ ยู่ เ พี ย ง ๘ ปี เ ม่ื อ ถึ ง ปี ในสมัยรัชกาลท่ี ๔ สุนทรภู่ได้รับพระราชทาน พ.ศ. ๒๓๖๗ รชั กาลท่ี ๒ เสด็จสวรรคต สุนทรภู่ ก็ออกบวชท่ีวดั ราชบูรณะ (วดั เลียบ) ระหว่างน้ันได้ บรรดาศักด์ิเป็น “พระสุนทรโวหาร” ตาแหน่งเจ้ากรม ย้ายไปอยู่วัดต่าง ๆ หลายแห่งซ่ึงผลจากการท่ี พระอาลักษณ์ฝ่ายพระราชวงั บวร ในปี พ.ศ. ๒๓๔๙ และ ภิกษุเดินทางธุดงค์ไปท่ีต่าง ๆ ทั่วประเทศ จึง ปรากฏเปน็ ิราศเร่อื งต่าง ๆ มากมาย งานเขียนช้นิ รบั ราชการต่อมาได้ ๔ ปี ก็ถึงแก่กรรมใน พ.ศ. ๒๓๙๘ สุดท้าย ท่ีภิกษุภู่แต่งไว้ก่อนลาสิกขา คือ “ราพัน พลิ าป” รวมอายุได้ ๗๐ ปี ใกล้หอน่ังของพระยามณเฑียรบาล (บัว) ท่ีเรยี กช่อื กันวา่ “หอ้ งสุนทรภู่ ภิ ก ษุ ภู่ ไ ด้ รับอุ ปก าร ะ จาก พระ องค์ เจ้า ลักขณานุคุณ จนพระองค์สิ้นพระชนม์ จงึ ลาสิกขา ออกมาตกระกาลาบากอยู่พักหน่ึง จงึ กลับไปบวช อีกครง้ั แต่อยู่ได้เพียง ๒ พรรษาก็ลาสิกขา และ ถวายตัวอยู่กับเจ้าฟ้าน้อย รวมทั้งได้รบั อุปการะ จากกรมหม่ืนอักษรสุดาเทพอีกด้วย

ผลงานของสนุ ทรภู่ นิราศ เป็นวรรณกรรมท่ีมีความโดดเด่นทั้งในแง่ของการเดินทาง บันทึกเร่อื งราว ความเป็นอยู่ วิถีชีวิต วัฒนธรรม คติชน ประวัติศาสตร์ท้องถิ่น และกลุ่มชาติพันธุ์ ตามเส้นทางและพ้ืนท่ีท่ีผู้ประพันธไ์ ด้เดินทางผ่านหรอื พบเหน็ ระหวา่ งการเดินทาง แผนผังกลอนนิราศ ประเภทนิราศ นิราศเมอื งแกลง (พ.ศ. ๒๓๔๙) แต่งเม่ือหลังพ้นโทษจากคุกและเดินทางไปหา พ่อท่ีเมอื งแกลง นิราศพระบาท (พ.ศ. ๒๕๕๐) แต่งหลังจากกลับจากเมืองแกลงและต้องตาม เสด็จพระองค์เจา้ ปฐมวงศ์ไปนมัสการรอยพระพุทธบาทท่ี จงั หวดั สระบุรี ในวนั มาฆบูชา นิราศภูเขาทอง (ประมาณ พ.ศ. ๒๓๗๑) แต่งโดยสมมุติว่า เณรหนูพัดเป็นผู้แต่งไป นมัสการพระเจดียภ์ เู ขาทองท่ีจงั หวดั พระนครศรอี ยธุ ยา

“วรรคทอง” นิราศสุพรรณ (ประมาณ พ.ศ. ๒๓๗๔) แต่งเม่ือครงั้ ยังบวชอยู่ และไปค้นหายาอายุวัฒนะท่ีจังหวัดสุพรรณบุรี เปน็ ผลงานเร่อื งเดียว ความบางตอนจากนิราศภูเขาทอง ของสุนทรภู่ท่ีแต่งเปน็ โคลง ถึงโรงเหล้าเตากลั่นควนั โขมง มีคันโพงผกู สายไวป้ ลายเสา นิราศวัดเจ้าฟ้า (ประมาณ พ.ศ. ๒๓๗๕) แต่งเม่ือครงั้ ยังบวชอยู่ โอ้บาปกรรมน้านรกเจยี วอกเรา ให้มัวเมาเหมือนหน่ึงบา้ เปน็ น่าอาย และไปค้นหายาอายุวัฒนะตามลายแทงท่ีวัดเจา้ ฟ้าอากาศ (ไม่ปรากฏ วา่ ท่ีจรงิ คือวดั ใด) ท่ีจงั หวดั พระนครศรอี ยธุ ยา ทาบุญบวชกรวดนา้ ขอสาเรจ็ พระสรรเพชญโ์ พธญิ าณประมาณหมาย ถึงสุราพารอดไม่วอดวาย ไม่ใกล้กรายแกล้งเมินก็เกินไป นิราศอิเหนา (ไมป่ รากฏ คาดว่าเปน็ สมัยรชั กาลท่ี ๓) แต่งเปน็ เน้ือ เร่อื งอิเหนาราพันถึงนางบุษบา ไม่เมาเหล้าแล้วแต่เรายงั เมารกั สุดจะหักห้ามจติ คิดไฉน ถึงเมาเหล้าเชา้ สายก็หายไป แต่เมาใจน้ีประจาทุกคา่ คืน นิราศพระประธม (พ.ศ. ๒๓๘๕) เช่อื ว่าแต่งเม่ือหลังจากลาสิกขา และเข้ารบั ราชการในพระบาทสมเด็จพระป่ินเกล้าเจา้ อยู่หัว ไปนมัสการ ถึงบางพดู พูดดีเปน็ ศรศี กั ด์ิ มีคนรกั รสถ้อยอรอ่ ยจติ พระประธมเจดีย์ (หรอื พระปฐมเจดีย)์ ท่ีเมืองนครชยั ศรี แม้นพูดชว่ั ตัวตายทาลายมิตร จะชอบผดิ ในมนุษยเ์ พราะพูดจา นิราศเมืองเพชร (พ.ศ. ๒๓๘๘) แต่งเม่ือเข้ารับราชการใน ความบางตอนจากนิราศอิเหนา พระบาทสมเด็จพระป่ินเกล้าเจ้าอยู่หัว เช่ือว่าไปธุระราชการอย่างใด อย่างหน่ึง นิราศเร่ืองน้ีมีฉบับค้นพบเน้ือหาเพ่ิมเติมซ่ึง อ. ล้อม จะหักอ่ืนขืนหักก็จกั ได้ หกั อาลัยน้ีไม่หลดุ สดุ จะหกั เพ็งแก้วเช่อื วา่ บรรพบุรุษฝ่ายมารดาของสุนทรภู่เปน็ ชาวเมืองเพชร สารพัดตัดขาดประหลาดนัก แต่ตัดรกั น้ีไม่ขาดประหลาดใจ ราพันพิลาป (พ.ศ. ๒๓๘๕) แต่ งเม่ือคร้ังจาพรรษาอยู่ท่ี วดั เทพธดิ าราม แล้วเกิดฝันรา้ ยว่าชะตาขาด จงึ บันทึกความฝันพรอ้ ม ราพันความอาภัพของตัวไวเ้ ปน็ “ราพันพิลาป” จากนั้นจงึ ลาสิกขา

ประเภทนทิ าน ๑. นิทานโคบุตร ๒. พระอภัยมณี ๓. พระไชยสุรยิ า เปน็ นิทานเร่อื งแรกของสุนทรภู่ แต่งข้ึนเพ่ือ พระอภัยมณีเปน็ วรรณคดีชน้ิ เย่ียมช้ินหน่ึงของไทย เปน็ วรรณคดีท่ีประพันธโ์ ดยสุนทรภู่ เปน็ นิทานสาหรบั ถ ว า ย เ จ้ า น า ย ใ น พ ร ะ ร า ช วั ง ห ลั ง พ ร ะ อ ง ค์ ห น่ึ ง ผลงานเอกของพระสุนทรโวหารหรอื สุนทรภู่ กวีเอก สอนการเขียนอ่าน โดยมีบทอ่านเรียงลาดับการสะกดคา เ ป็ น เ ร่ื อ ง เ ก่ี ย ว กั บ โ ค บุ ต ร ซ่ึ ง เ ป็ น ลู ก ข อ ง แหง่ กรุงรตั นโกสินทร์ ประพันธข์ ้ึนเปน็ นิทานคากลอน ต้ังแต่ แม่ ก กา ตามด้วยแม่กบ แม่กก แม่กด แม่กบ แม่กม พระอาทิตย์และนางอัปสร โดยฝากเล้ียงไว้กับ ท่ีมีความยาวมากถึง ๙๔ สมุดเล่มไทย ระยะเวลาใน จนถึงแม่เกย ตามลาดับ ลักษณะคาประพันธ์เป็นกาพย์ พญาราชสีห์ และนางไกรสร เม่ือเจริญชันษา การประพันธ์ไม่มีการระบุอย่างแน่ชัด แต่คาดว่า หลาย ๆ ประเภท อาทิ กาพย์ยานี ๑๑ กาพย์ฉบัง ๑๖ และ โคบุตรซ่ึงได้รับของวิเศษจากพระอาทิตย์ คือ สนุ ทรภู่เรมิ่ ประพนั ธร์ าวปี พ.ศ. ๒๓๖๔ - ๒๓๖๖ และ กาพย์สุรางคนางค์ ๒๘ เช่ือว่าสุนทรภู่ประพันธ์ข้ึนราวปี แหวน และสังวาล และได้รับมอบใบยาวิเศษท่ี แต่ง ๆ หยุด ๆ ไปตลอดระยะ สิ้นสุดการประพันธร์ าว พ.ศ. ๒๓๘๓–๒๓๘๕ สาหรบั ใช้เปน็ บทเรยี นเขียนอ่านของ สามารถชุบชีวิตคนตายให้มีชีวิตได้จากราชสีห์ พ.ศ. ๒๓๘๘ รวมเวลามากกวา่ ๒๐ ปี หม่อมเจ้าพระองค์น้อยฯ กาพย์พระไชยสุรยิ าได้บรรจุอยู่ใน ต่ อ จ า ก นั้ น จึ ง เ ป็ น เ ร่ ือ ง ร า ว ก า ร ผ จ ญ ภั ย ข อ ง หนังสือมูลบทบรรพกิจ ซ่ึงเปน็ บทเรยี นของไทยท่ีจัดทาโดย โคบุตร ๕. สิงหไกรภพ พระยาศรสี ุนทรโวหาร (น้อย อาจารยางกูร) เม่ือสมัยรชั กาล สุนทรภู่แต่งไว้เพียง ๑๕ เล่มสมุดไทย เปน็ นิทาน ท่ี ๕ ๔. ลักษณวงศ์ เปน็ นิทานคากลอนท่ีสุนทรภู่แต่งข้ึนเปน็ เร่อื ง คากลอนท่ีมีเค้าโครงเร่อื งสนุกสนาน การผูกเร่อื ง บางตอนจากพระอภัยมณี ชวนให้อ่านติดตาม ประกอบกับมีสานวนโวหารท่ี (พระฤาษีสอนสุดสาคร) ของลักษณวงศ์ กษัตริย์หนุ่มรูปงามผู้รวยรัก จับใจผู้อ่านอยู่หลายตอน สิงหไกรภพแต่งข้ึนเพ่ือ พระโอรสของท้าวพรหมทัต กษัตรยิ ผ์ ู้เห็นกงจักร ถวายเจ้าฟ้าอาภรณ์เม่ือครง้ั ถวายพระอักษร และใน บัดเด๋ียวดังหงา่ งเหง่งวงั เวงแวว่ สะดุ้งแล้วเหลียวแลชะแง้หา เปน็ ดอกบัว และนางสุวรรณอาภา แม่ผู้มีแต่ให้ ภายห ลั งแ ต่ งต่ อเพ่ ือ ถวา ยกร มหม่ ื นอั กษ รสุดาเท พ เหน็ โยคีข่รี ุง้ พ่งุ ออกมา ประคองพาข้นึ ไปจนบนบรรพต นิทานคากลอนเร่อื งลักษณวงศ์เปน็ กวีนิพนธท์ ่ีมี เน้ือเร่ืองของสิงหไกรภพ เก่ียวกับตัวละครเอกช่ือ แล้วสอนวา่ อยา่ ไวใ้ จมนุษย์ มันแสนสุดลึกล้าเหลือกาหนด คุ ณ ค่ า ท้ั ง ด้ า น เ น้ื อ ห า ส า ร ะ แ ล ะ ว ร ร ณ ศิ ล ป์ สิงหไกรภพท่ีพลัดบ้านเมืองต้ังแต่ยังเล็ก ถูกลักพา ถึงเถาวลั ยพ์ นั เก่ียวท่ีเล้ียวลด ก็ไม่คดเหมือนหน่ึงในนา้ ใจคน เน้ือเร่ืองสนุกสนาน ให้อารมณ์สะเทือนใจแก่ ตัวไปและเล้ียงดูเติบใหญ่ในบ้านของพราหมณ์จนิ ดา ผู้อ่านอยู่หลายตอน จงึ เปน็ วรรณคดีอีกเร่อื งหน่ึง สิงหไกรภพเรยี กพราหมณ์จินดาว่าพ่ีชาย เน้ือเร่อื ง ท่ีติดตรงึ ใจผ้อู ่านตลอดมา ส่วนใหญ่เป็นการผจญภัยของสองพ่ีน้องน้ี และมี มนต์วเิ ศษท่ีน่าต่ืนตาต่ืนใจ

ประเภทสภุ าษิต สวัสดิรกั ษา สุภาษิตสอนหญงิ เพลงยาวถวายโอวาท คาดว่าประพันธใ์ นสมัยรชั กาลท่ี ๒ ขณะ เป็นหน่ึ ง ใ นผล ง า นซ่ึง เป็นท่ี เคลื อ บ เป็นเน้ือเร่ืองเก่ียวกับคติธรรมสุภาษิต เป็นพระอาจารย์ถวายอักษรแด่ เจ้าฟ้า แคลงงว่า สุนทรภู่ประพันธ์จริงหรือไม่ โบราณ และคาถวายโอวาท สุนทรภู่แต่ง อาภรณ์ สุนทรภู่แต่งเร่ืองน้ีในระหว่างปี เน้ือเร่อื งเป็นแนวปฏิบัติตนให้เป็นกุลสตรี เพลงยาวถวายโอวาท ราวปี พ.ศ. ๒๓๗๒ พ.ศ.๒๓๖๘–๒๓๖๙ โดยได้นาสวสั ดิรกั ษา ของหญิงไทย โดยเร่ิมต้ังแต่การเลื อก ก่ อ น จ ะ อ อ ก เ ดิ น ท า ง ไ ป อ ยู่ ต า ม หั ว เ มื อ ง ค า ฉั น ท์ ท่ี มี ผู้ แ ต่ ง เ ป็น ค า ฉั น ท์ ใ น ส มั ย คู่ครอง การทาหน้าท่ีสามีและแม่ท่ีดีของลูก เน่ืองจากต้องอธิกรณ์ ถูกขับไล่ออกจาก ก รุ ง ศ รีอ ยุ ธ ย า ม า แ ต่ ง ใ ห ม่ เ ป็ น ค า ก ล อ น ซ่ึงสุภาษิตสอนหญิงน้ีได้รบั ความนิยมมา วัดราชบูรณะ จึงแต่งข้ึนเพ่ือถวายให้กับ เพ่ือให้ผู้อ่านเข้าใจได้ง่ายข้ึน สวัสดิรักษ จนถึงปัจจบุ ัน พระเจ้าฟ้ ากลางและเจ้าฟ้าป๋ิว ซ่ึงเป็น คากลอนมีเน้ือหาเร่อื งราวเก่ียวกับข้อควร ลูกศิษยข์ องท่าน ระวังในชีวิตประจาวัน เช่น การแต่งกาย การรักษ าความส ะอา ดขอ งร่า งกา ย บ้านเรอื น ความไม่ประมาท การนอน เปน็ ต้น

ประเภทบทละคร สุนทรภู่ได้แต่งบทละครเพียงเร่ืองเดียวเท่านั้น คือ เร่ืองอภัยนุราช เพ่ือถวายประองค์เจ้า ดวงประภา พระราชธดิ าในพระบาทสมเด็จพระป่ินเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นเร่ืองของท้าวอภัยนุราช กษัตริย์ครองเมืองรมเยศร คร้ังหน่ึงทรงต้องออกประพาสป่า แต่ไม่ยอมเซ่นสังเวยแสดง ความเคารพต่อผีป่าเสียก่อน และได้กล่าวลบหลู่ดูถูก ผีป่าจึงดลบันดาลให้ท้าวอภัยนุราชต้อง เสียเมือง พรอ้ มท้ังพระนางทิพยมาลี พระมเหสี พระอนันต์ พระโอรส และวรรณนา พระธดิ า บางตอนจาก บทละครเร่อื งอภัยนุราช เหมือนเขาเปรยี บเทียบความเม่อื ยามรกั นา้ ผักต้มขมก็ชมหวาน เม่อื จดื จางหา่ งเหนิ เนิ่นนาน แต่นา้ ตาลวา่ เปรย้ี วไม่เหลียวดู ขอสนองรองบาทเหมอื นมาดหมาย อยา่ ด่วนได้ใหอ้ ายอดสู ราชกิจผิดชอบไมร่ อบรู้ พระภวู ไนยได้เมตตา ฯ

ประเภทบทเสภา เร่อื งขุนชา้ งขุนแผน (ตอนกาเนิดพลายงาม) เร่อื งพระราชพงศาวดาร สุ น ท ร ภู่ แ ต่ ง ต่ อ จ า ก พ ร ะ ร า ช นิ พ น ธ์ใ น พ ร ะ บ า ท ส ม เ ด็ จ พ ร ะ พุ ท ธ แบ่งเป็น ๒ ตอน ได้แก่ ตอนท่ี ๑ มีความยาว ๒๗๔ เลิศหล้านภาลัย ซ่ึงเล่าต้ังแต่นางวันทองให้กาเนิดพลายงาม จนกระท่ัง คากลอน เรม่ิ ต้ังแต่พระเจา้ อู่ทองทรงสถาปนากรุงศรอี ยุธยาเปน็ ถูกขุนช้างลวงไปฆ่า นางวันทองจึงนาไปฝากไว้กับขรัวตาจูท่ีวัด ราชธานี จนถึงความขัดแย้งข้ึนระหว่างไทย และขอม และไทย พลายงามเดินทางไปหานางทองประศรผี ู้เปน็ ย่าท่ีกาญจนบุรี จนกระท่ัง สามารถตีขอมจนแตกพ่ายไป ตอนท่ี ๒ มีความยาว ๙๗๐ พลายงามถวายตัวเขา้ รบั ราชการ คากลอน เรมิ่ ต้ังแต่สมัยสมเด็จพระมหาจักรพรรดิได้ช้างเผือก ๗ ช้าง ทาให้พระเกียรติยศเล่ืองลือโดยทั่วไป กษัตรยิ ์หงสาวดี ต้องการจึงส่งสารมาขอช้างเผือก ๒ ช้าง ถ้าไม่ให้จะยกทัพมา แต่ขุนมนตรมี ีความเห็นว่าไม่ควรให้ พระเจ้ากรุงหงสาวดีจึงสั่ง เกณฑ์ไพรพ่ ลเพ่ือยกทัพมาตีไทย อันเปน็ สาเหตุของสงคราม ระหวา่ งอยธุ ยากับหงสาวดี จนกระท่ังเสียกรุงครง้ั ท่ี ๑

ประเภทเห่กลอ่ ม ๑. เหเ่ ร่อื งกากี ตอนพญาครุฑลักนางกากีอุ้มไป ๔. เหเ่ ร่อื งพระอภัยมณี บทเหแ่ บง่ เปน็ ๙ ตอนดังน้ี วมิ านฉิมพลี ระหวา่ งทางบนิ ผ่านภูเขาสัตภัณฑ์ บทเห่กล่อมพระบรรทม คือ บทเห่กล่อม ทะเลสีทันดร และป่าหมิ พานต์ พญาครุฑช้ชี วน ตอนท่ี ๑ ศรสี วุ รรณครา่ ครวญถึงนางเกษรา สาหรับเจ้านายท่ีทรงพระเยาว์ ใช้ในการไกว ใหน้ างชม ด้วยความรกั ท่ียงั ไม่สมหวงั เพอ้ ฝันไปวา่ จะลักพา พระอู่ให้บรรทม สุนทรภู่แต่งข้ึนสาหรบั ใช้ขับ นางลงเรอื ไปเท่ียวชมทะเลให้สาราญใจ กล่อมหม่อมเจ้าในพระองค์เจ้าลักขณานุคุณ ๒. เห่เร่ืองจับระบา สุนทรภู่เน้ือความมาจาก กับพระเจ้าลูกยาเธอในพระบาทสมเด็จพระ ต า น า น เ ก่ี ย ว กั บ เ ท พ เ จ้ า แ ล ะ ค ว า ม เ ช่ ื อ เ ร่ ือ ง ตอนท่ี ๒ นางสุวรรณมาลีบวชเปน็ ดาบสสินี ป่ิ น เ ก ล้ า เ จ้า อ ยู่ หั ว เ ท่ า ท่ี พ บ ไ ด้ มี ก า ร น า ก า ร เ กิ ด ฟ้ า แ ล บ ฟ้ า ร้อ ง ใ น ฤ ดู ฝ น ม า แ ต่ ง พรอ้ มทั้งสินสมุทร และอรุณรศั มีรว่ มบวชด้วย เน้ือความจากเร่อื งในวรรณคดีบา้ ง เร่อื งตานาน แบง่ เปน็ ๓ ตอน ดังน้ี ทั้งสามองค์น่ังอยหู่ น้ากุฏิชมธรรมชาติอันมีสัตว์ บ้างมาแต่งเป็นทานองขับกล่อม แต่งเป็น ต่าง ๆ และดอกไม้นานาพรรณรอบบรเิ วณกุฏิ คาประพันธค์ ล้ายกาพย์ยานี ๑๑ แต่จานวนคา ตอนท่ี ๑ กล่าวถึงฤกูฝน เหล่าเทวดาพากัน ไม่สม่าเสมอ เม่ือใช้สาหรับขับร้องย่อมมี เหาะมารา่ ยราด้วยลีลาอันงดงามเข้ากับดนตรี ตอนท่ี ๓ และตอนท่ี ๔ ต่อเน่ืองกัน สินสมุทร การเอ้ือนการขับทานองเพลงทาให้จังหวะของ ต่างหยอกล้อกันด้วยอารมณ์สนุกสนาน และอรุ ณ รัศมีซ่ึงบวช อยู่กั บนางสุวรรณ มาลี บทประพันธก์ ลมกลืนกันอย่างลงตัว และแม้จะ พูดเล่นเจรจากันตามประสาเด็ก จนกระทั่งหลับไป อ่ า น ต า ม ป ก ติ จ า น ว น ค า เ ห ล่ า น้ี ก็ ยั ง อ่ า น ไ ด้ ตอนท่ี ๒ กล่าวถึงนางเมขลาผู้เป็นเทพธดิ า จากนั้นกล่าวถึงนางอรุณรัศมีนักบวชน้อยช่างท่ี ร า บ ร่ ืน โ ด ย ไ ม่ เ สี ย จั ง ห ว ะ ห ร ือ เ สี ย ค ว า ม เ ล ย รกั ษาสมุทร ถือแก้วมณีเหาะมาร่ายราร่วมกับ ชา่ งซกั ชา่ งถาม ให้ภาพเด็กท่ีทาตามผู้ใหญ่ โดยท่ี บทเห่กล่อมพระบรรทมของสุนทรภู่ มี ๔ เร่อื ง เหล่าเทวดา นางฟ้าอยา่ งสนุกสนานเพลิดเพลิน เด็กเองก็ไม่เข้าใจการกระทาน้ัน ดังน้ี ตอนท่ี ๓ กล่าวถึงรามสูรยักษ์เกเรผู้มีฤทธ์ิ ตอนท่ี ๕ นางละเวงหลงป่าทรงม้าตามลาพัง ปรากฏตัวข้ึนท่ีใดเทวดานางฟ้าท่ีชุมนุมกันอยู่ก็ บรรยายภูมิประเทศในสายตาของผู้ท่ีละล้าละลัง จะพากันตกใจกลัวเตลิดหนีกระจัดกระจายไป ด้วยความไม่รูจ้ กั ทิศทาง ๓. เห่เร่อื งโคบุตร พระโคบุตรหลงรกั นางอาพัน ต อ น ท่ี ๖ ๗ ๘ แ ล ะ ๙ มี เ น้ื อ ค ว า ม ท่ี มาลา จึงเขียนเพลงยาวใส่ใบตองให้นกขุนทอง ต่อเน่ืองกัน เรมิ่ ตั้งแต่พระอภัยมณีพยายามจะเข้า นาไปให้นาง ไปหานางละเวงซ่ึงอยู่ในรถทรง แต่นางแสร้งทา เปน็ ป่วยและนอนหลับ พระอภัยมณีจึงได้แต่ราพึง ราพันคร่าครวญถึ งนางอยู่ข้าง ๆ รถทรงนั้ น น า ง ล ะ เ ว ง ไ ด้ ยิ น ทุ ก ถ้ อ ย ค า จึ ง นึ ก เ ห็ น ใ จ พระอภัยมณี

ท่ีมาของวันสนุ ทรภู่ ในการน้ี รัฐบาลไทย โดยคณะกรรมการว่าด้ วยการศึ กษา วทิ ยาศาสตรแ์ ละวัฒนธรรมประจาสหประชาชาติ กระทรวงศึกษาธกิ าร อ ง ค์ ก า ร วิ ท ย า ศ า ส ต ร์แ ล ะ วั ฒ น ธ ร ร ม แ ห่ ง จะเปน็ ผู้สืบค้นบรรพบุรุษไทยผู้มีผลงานดีเด่นทางวัฒนธรรม เพ่ือให้ สหประชาชาติ (UNESCO) ซ่ึงเป็นผู้ท่ีมีหน้าท่ี ยูเนสโกประกาศยกย่องเชดิ ชูเกียรติ และได้ประกาศยกย่อง “สุนทรภู่” ส่งเสรมิ และเผยแพรผ่ ลงานด้านวัฒนธรรมของ ให้เป็นบุคคลผู้มีผลงานดีเด่นทางวัฒนธรรมระดับโลก โดยในวาระ ประเทศสมาชิกต่าง ๆ ทั่วโลก ด้วยการประกาศ ครบรอบ ๒๐๐ ปีเกิด เม่ือวันท่ี ๒๖ มิถุนายน ๒๕๒๙ ต่อมาในปี ยกย่องเชิดชูเกียรติบุคคลผู้มีผลงานดีเด่นทาง ๒๕๓๐ นายเสวตร เป่ ียมพงศ์สานต์ อดีตรองนายกรัฐมนตรีได้ วฒั นธรรมระดับโลก ในวาระครบรอบ ๑๐๐ ปีข้ึนไป ดาเนินการจัดต้ังสถาบันสุนทรภู่ข้ึน เพ่ือสนับสนุนการจัดกิจกรรม เ ป็ น ป ร ะ จ า ทุ ก ปี โ ด ย มี วั ต ถุ ป ร ะ ส ง ค์ คื อ เก่ียวกับชีวิตและผลงานของสุนทรภู่ให้แพรห่ ลายในหมู่เยาวชน และ เพ่ือเผยแพร่เกียรติคุณ ผลงานดีเด่นทางด้าน ประชาชนชาวไทยมากย่ิงข้ึน ดังนั้นรัฐบาลจึงกาหนดให้วันท่ี ๒๖ วั ฒ น ธ ร ร ม ร ะ ดั บ โ ล ก ใ ห้ ป ร า ก ฏ แ ก่ ม ว ล ส ม า ชิ ก มิถุนายนของทุกปีเป็น “วันสุนทรภู่” ซ่ึงนับแต่น้ัน เม่ือถึงวันสุนทรภู่ ท่ัวโลก และเพ่ือเชญิ ชวนให้ประเทศสมาชกิ มีส่วน จะมีการจดั งานราลึกถึงสุนทรภู่ตามสถานท่ีต่าง ๆ ร่ว ม ใ น ก า ร จั ด ก า ร กิ จ ก ร ร ม เ ฉ ลิ ม ฉ ล อ ง ร่ว ม กั บ ประเทศท่ีมีผู้ได้รบั การยกยอ่ งเชดิ ชูเกียรติ ทั้งน้ี ผลงานของสุนทรภู่ยังเป็นท่ีนิยมในสังคมไทยอย่างต่อเน่ือง ตลอดมาไม่ขาดสาย และมีการนาไปดัดแปลงเป็นส่ือต่าง ๆ เช่น หนังสือการต์ ูน ภาพยนตร์ เพลง รวมถึงละคร มีการก่อสรา้ งอนุสาวรยี ์ สุนทรภู่ไว้ท่ีบ้านกล่า อาเภอแกลง จังหวัดระยอง ซ่ึงเปน็ บ้านเกิดของ บิดาสุนทรภู่ และเป็นท่ีกาเนิดนิราศเร่ืองแรกของท่าน คือ นิราศ เมืองแกลง

บรรณานุกรม Mr. Scoop. ๒๕๕๘, มถิ ุนายน ๒๕). วนั สุนทรภู่ ๒๖ มิถุนายน ประวัติสุนทรภู่. (เวบ็ ไชต์). สืบค้นจาก http://Scoop.mthai.com/Specialday/s28.html. ประปุกดอทคอม (๒๕๕๑. พฤษภาคม ๒๒). ๒๖ มิถุนายน วนั สุนทรภู่. (เวบ็ ไซต์). สืบค้นจาก http//: highlight.kapok/view/24209/26. ดารงราชานุภาพ, สมเด็จฯ เจ้าพระยา. (๒๕๑๕). ชวี ติ และงานของสุนทรภู่. นครหลวง : บรรณาคาร. ธวลั กร ฉัตรธรรม. (๒๕๕๔). วนั สาคัญในรอบ ๑ ปีท่ีคนไทยต้องรู.้ นนทบุรี : อมรนิ ทรบ์ ุ๊คเซน็ เตอร.์ พิมพ์พลอย ณ พาณิช. (๒๕๕๓). ประวตั ิวนั สาคัญของประเทศไทย. กรุงเทพฯ : ไวล้ าย. วพิ ุธ โสภวงศ์. บทเห่กล่อมพระบรรทมและเร่อื งจับระบา. (เวบ็ ไซต์) สืบค้นจากhttp://www. sac.or.th/ databases/thailidit.php?meta_id=1?. ขอบคุณ ขอ้ มูล เน้ือหา และรูปแบบการนาเสนอ จากสานักวทิ ยบรกิ าร และเทคโนโลยสี ารสนเทศ มหาวทิ ยาลัยราชภัฎภูเก็ต

๒๓๕ ปี ชาตกาล กวเี อกของโลก กลุ่มสาระการเรยี นรูภ้ าษาไทย โรงเรยี นบ้านหมอ“พัฒนานุกูล”