รายงานภาวะเศรษฐกิจท่องเที่ยว ฉบับที่ 4

การทอ่ งเที่ยวเชงิ ศาสนาและจติ ใจศาสนาและจิตใจ กบั การท่องเท่ยี ว นักท่องเที่ยวต่างชาติเท่ียวเชิงศาสนาและจิตใจในประเทศไทย นับต้ังแต่เดือนมกราคมจนถึงเดือนพฤษภาคม 2559 จากสถิติแนวโนม้ ท่ผี คู้ นท่ัวโลกตา่ งด้ินรนแสวงหาการเยียวยาทางจิตใจ ซ่งึ จ�านวนนักทอ่ งเท่ยี วของกรมการท่องเที่ยว พบว่า มนี กั ท่องเทย่ี วการท่องเท่ียวในเชิงศาสนาและจิตใจ สามารถตอบสนองสิ่งน้ีได้ ตา่ งชาตเิ ดนิ ทางมาทอ่ งเท่ยี วในประเทศไทย จ�านวน 14,158,649เป็นอย่างดี การท่องเท่ียวทางด้านจิตใจจึงเป็นการท่องเท่ียวท่ีมี คน ขยายตัวร้อยละ 12 จากช่วงเวลาเดียวกัน ของปีที่ผ่านมาการเติบโตอย่างรวดเร็วมากท่ีสุดกลุ่มหน่ึง ส�าหรับประเทศไทย ในจ�านวนน้ีมีนักท่องเท่ียวเย่ียมชมศาสนสถาน และปฏิบัติการท่องเที่ยวทางศาสนาและจติ ใจสามารถแบง่ เปน็ 2 กลมุ่ ศาสนกิจจ�านวน 6.62 ล้านคน หรือคิดเป็นร้อยละ 46 ของกลมุ่ นกั ทอ่ งเทย่ี วไทย ทอ่ งเทย่ี วในเชงิ ศาสนาและจติ ใจ ในประเทศ นกั ทอ่ งเทย่ี วทงั้ หมด และสว่ นมากเปน็ นกั ทอ่ งเทยี่ วทจี่ ดั การเดนิ ทางประกอบด้วย การเดินทางท่องเท่ียวเชิงศาสนาเพื่อความสบายใจ ผ่านบริษัทน�าเที่ยว6 (จากการสัมภาษณ์) นอกจากน้ี คาดว่าเชน่ การทัวร์ไหว้พระ 9 วัด เดินทางแสวงบุญกราบไหวส้ ง่ิ ศักสิทธ์ิ ในชว่ งไตรมาสท่ี 4 จะมนี ักทอ่ งเท่ยี วกลุม่ นีเ้ พ่ิมขึ้นจากผทู้ เ่ี ดนิ ทางเท่ียวตามประเพณีต่างๆ เป็นต้น และการเดินทางท่องเท่ียวเชิง มารว่ มงานเทศกาลกนิ เจในพน้ื ทภี่ าคใต้ เชน่ หาดใหญ่ ภเู กต็ เปน็ ตน้ศาสนาเพื่อยกระดับจิตใจเช่น การเดินทางท่ีมีการศึกษาข้อมูล ส�าหรับการท่องเท่ียวในเชิงศาสนาและจิตใจ ของนักท่องเที่ยวมกี ารเรยี นรู้ พฒั นา และยกระดบั จติ ใจ การเดนิ ทางไปปฏบิ ตั ฝิ กึ ฝน ตา่ งชาติ ประกอบดว้ ย 2 รปู แบบการเดินทางทอ่ งเทีย่ วเชิงศาสนาให้เกิดปัญญา เพื่อความสบายใจ และการเดินทางท่องเที่ยวเชิงศาสนาเพื่อกลุ่มนักท่องเท่ียวไทย ท่องเที่ยวในเชิงศาสนาและจิตใจ ในต่าง ยกระดบั จติ ใจประเทศ ในแต่ละปีมีนักท่องเที่ยวไทยเดินทางท่องเท่ียวในเชิง การเดินทางท่องเท่ียวเชิงศาสนาเพ่ือความสบายใจ โดยมากศาสนาและจิตใจในต่างประเทศเป็นจ�านวนมากโดยประเทศที่นิยม เปน็ การไหวพ้ ระ และเทพตา่ งๆ ตามความเชอื่ เชน่ พระแกว้ มรกตเดินทางไป ได้แก่ อินเดีย เนปาล ศรีลังกา จีน ลาว กัมพูชา พระพรหม เอราวณั เทย่ี วชมวดั สวยงาม วดั พระแกว้ มรกต วดั โพธ์ิภฏู าน อินโดนเี ซยี โดยเฉพาะอินเดีย และเนปาล เนอ่ื งจากเปน็ วดั อรณุ ราชวราราม วดั พระเชตพุ นวมิ ลมงั คลารามราชวรมหาวหิ ารทีต่ ้ังของสงั เวชนยี สถานท้ัง 4 ซึง่ เนน้ การไปแสวงบญุ การไหวพ้ ระ การท่องเท่ียวเชิงประวัติศาสตร์ โบราณสถาน ซึ่งนักท่องเที่ยวหรืออาจมีรูปแบบของการท่องเที่ยวแบบการสืบสาวราวเร่ือง จีน นิยมกิจกรรมการชมวัดไหว้พระ ส่วนนักท่องเที่ยวเมียนมาเชือ่ มโยงประวัตศิ าสตร์ และความเป็นมาของแต่ละสถานท่ี โดยมี มีทศั นคติว่าคร้ังหนึ่งในชีวิตขอใหไ้ ด้มาวัดพระแก้วกิจกรรมอ่ืนๆ เสริม เช่นการสวดมนต์ ท�าวัตรเช้า ท�าวัตรเย็นสมาทานศลี ฟังบรรยายธรรมะ สนทนาธรรม ของผปู้ ฏิบตั ิเม่ือไปถงึ อนิ เดีย55ดร.แสน ชฏารัม . นวลจนั ทร์ เพยี รธรรม .เจ้าของกิจการทวั ร์ . สมั ภาษณ์ ,20 มิถนุ ายน 2559 รายงานภาวะเศรษฐกิจทอ่ งเทย่ี ว 49

การทอ่ งเท่ียวเชงิ ศาสนาและจิตใจการเดนิ ทางทอ่ งเทยี่ วเชงิ ศาสนาเพอื่ ยกระดบั จติ ใจ เปน็ นกั ทอ่ งเทยี่ ว จ�านวนเกอื บรอ้ ยคน ได้รวมตัวกนั มาศกึ ษาธรรมะแนวปฏิบัตอิ ย่างที่เดินทางเพ่ือแสวงหาวิธีปฏิบัติ เป็นนักท่องเท่ียวจากยุโรป และ ลกึ ซงึ้ อยา่ งเฉพาะเจาะจง ระยะเวลาหลายวนั ในวดั ทางภาคตะวนั ออกอเมริกา มีความสนใจในศาสนา หลักธรรมทางพระพุทธศาสนา รวมถึงมีวิปัสนาจารย์ ไปสอนท่ีประเทศจีนในเมืองต่างๆ ซึ่งปรัชญาต่างๆ การน่ังสมาธิ มักไปยังจังหวัดต่างๆ เช่น อยุธยา ไดร้ ับความสนใจเปน็ อันมากสโุ ขทยั เชยี งใหม่ และเชยี งราย อกี ทงั้ เลอื กไปยงั สถานทตี่ า่ งๆ ทเ่ี ปดิใหต้ า่ งชาตเิ ข้าฝึกปฏบิ ตั ิได้ เชน่ ทปี ภาวนั เกาะสมยุ สุราษฏร์ธานี การเช่าวัตถุมงคล เป็นสิ่งหนึ่งท่ีเป็นท่ีนิยมของนักท่องเที่ยวสวนโมกข์นานาชาติ สรุ าษฏร์ธานี วัดร�่าเปงิ เชยี งใหม่ วดั พระธาตุ ต่างชาติ ปี 2558 มีรายงานการเช่าวัตถุมงคล รวมทั้งส้ินมูลค่าศรีจอมทอง เชียงใหม่ วัดป่าถ�้าวัวสุญตาราม แม่ฮ่องสอน 15,173.89 ลา้ นบาท โดยนกั ทอ่ งเทยี่ วจากประเทศตา่ งๆ ในเอเชยีศูนย์สมาธวิ ิรยิ านุภาพ วดั ธรรมมงคล กรุงเทพฯ วดั ป่านานาชาติ ตะวันออกเป็นผู้เช่าวัตถุมงคลมากที่สุด ที่ 11,165.64 ล้านบาทอุบลราชธานี วดั มหาธาตุ กรุงเทพฯ เป็นตน้ โดยมนี ักทอ่ งเทยี่ วจากประเทศจนี เชา่ มากท่สี ุด มมี ูลคา่ 8,928.38แนวโน้มของนักท่องเท่ียวต่างชาติท่ีแสวงหาการท่องเท่ียวเชิง ลา้ นบาท และสงู ทส่ี ดุ ในบรรดาทกุ ประเทศ รองลงมาคอื ภมู ภิ าคยโุ รปศาสนา โดยเฉพาะพทุ ธศาสนา คอื ชาวจนี ทงั้ ในระดบั การเดนิ ทาง มมี ลู คา่ 2,928.36 ลา้ นบาท ซงึ่ เปน็ นกั ทอ่ งเทยี่ วจากประเทศองั กฤษทอ่ งเทย่ี วเชงิ ศาสนาเพือ่ ความสบายใจ และการเดินทางทอ่ งเทีย่ ว ท่ี 1,253.56 ลา้ นบาท (จากการสา� รวจ, กรมการทอ่ งเทีย่ ว)เชิงศาสนาเพ่อื ยกระดับจิตใจเชยี งใหม่นิวส์ ไดร้ ายงานถึงทวั รจ์ นี กว่า 1,200 คน เช่าเหมาล�าบนิ ศาสนาและจิตใจ ในการท่องเที่ยวระดับโลกตรงสู่เชียงใหม่ เพ่ือร่วมงานมหกรรมถวายสังฆทานแด่พระสงฆ์ นโยบาย และมุมมองของต่างประเทศไทย 5,000 รปู เสวนาชาวพุทธเถรวาท และมหายาน ครั้งท่ี 3 ซ่งึจัดข้ึนโดยมหาเถรสมาคม มูลนิธิฮ่องกง และองค์กรแลกเปล่ียน จากการวิเคราะห์ของ World Tourism Organization (UNWTO)พุทธศาสนาและวัฒนธรรมโลก สาธารณรัฐประชาชนจีน และ นบั เปน็ เวลากวา่ ทศวรรษ ทก่ี ระแสการทอ่ งเทย่ี วเชงิ ศาสนาและจติ ใจคณะสงฆ์จังหวัดเชียงใหม่ โดยมีพระมหาเถระผู้น�าสงฆ์ฝ่าย ได้เติบโตข้ึนอย่างรวดเร็วในด้านปริมาณ ประเทศต่างๆ ล้วนแต่เถรวาท ประมขุ สงฆแ์ ห่งเมยี นมา สปป.ลาว กมั พชู า และศรีลงั กา มีทรัพยากรท่ีเอื้อต่อการท่องเท่ียวในรูปแบบนี้ ในกลุ่มเอเชียเข้าประชุมแลกเปลี่ยนทัศนะและแนวคิดในการเผยแพร่หลักธรรม ตะวนั ออกเฉยี งใต้ เชน่ ไทย มาเลเซยี อนิ โดนเี ซยี กลมุ่ สถานทสี่ กั การะคา� สอนของพระพทุ ธเจ้า ซึง่ จัดขึน้ ในวันที่ 17-19 กรกฎาคม 2559 ทางศาสนา เชน่ เนปาล อินเดยี กมั พชู า อิหรา่ น นอกจากนี้ ยงั มีโดยมีการปลงผมบวชในระยะส้ัน ที่อุโบสถวัดเจดีย์หลวงวรวิหาร7 จนี ญ่ีป่นุ เกาหลี ศรีลังกา ปากีสถาน และ ออสเตรเลยี 8นอกจากน้ี ปัจจุบันได้มีชาวจีนจ�านวนหน่ึง จากหลายๆ มณฑล อนิ เดีย แหลง่ ท่องเท่ียวเชงิ ศาสนาและจติ ใจทสี่ �าคญั ของโลก ดว้ ย50 รายงานภาวะเศรษฐกจิ ทอ่ งเท่ียว เป็นดินแดนท่ีเปน็ แหลง่ ก�าเนดิ ศาสนาของโลก คอื ฮินดู และ พทุ ธ ถนนการเดินทางท่องเที่ยวทุกสายจงึ มุ่งไปสู่อินเดีย รัฐบาลอนิ เดยี 7http://www.chiangmainews.co.th/page/archives/501964 8https://en.wikipedia.org/wiki/Religious_tourism

การท่องเทยี่ วเชงิ ศาสนาและจิตใจตระหนักถึงเร่ืองน้ีเป็นอย่างดี ว่าเป็นสิ่งที่เกิดมูลค่าทางเศรษฐกิจ ตั้งคณะกรรมการระดับชาติเพ่ือพัฒนาวงจรท่องเที่ยวทางศาสนาตอ่ ประเทศจา� นวนมาก จงึ ใหค้ วามสนใจกบั ทวั รเ์ ชงิ ศาสนาเปน็ อยา่ ง แหล่งใหม่ข้ึน เป็นสองเส้นทางใหม่ เรียกว่า เส้นทางรามายณะมาก ด้วยการสนับสนุนเส้นทางท่องเท่ียวเชงิ ศาสนา อา� นวยความ และเส้นทางกฤษณะ โดยวงจรรามายณะ จะขยายจาก เนปาลสะดวกดว้ ยยานพาหนะ และรายการเดินทางท่สี ะดวกสบาย อกี ท้ัง Rameshwaram และศรีลังกา และวงจรกฤษณะจะเร่ิมท่ีมถุราไปเปิดเส้นทางการท่องเท่ียวเชิงศาสนาใหม่ๆ ทเี่ ดนิ ทางเชือ่ มโยงกัน จบทอี่ รุณาจลั ประเทศ9นอกจากน้ียังท�าการตลาดไปยังประเทศต่างๆ โดยเฉพาะในหมู่ นอกจากน้ี ที่ผ่านมาประเทศไทย และอินเดียมีความร่วมมือท่ีดีชาวพทุ ธ ทง้ั นเ้ี พราะสถานทศ่ี กั ดส์ิ ทิ ธขิ์ องศาสนาพทุ ธเกอื บทงั้ หมด ในการพัฒนาการท่องเท่ียวเชิงศาสนาร่วมกัน เช่น การพัฒนาอยู่ในประเทศอนิ เดีย เสน้ ทางท่องเทีย่ วทางพุทธศาสนา และการก่อสรา้ งโรงแรม 5 ดาวเมอื่ ปี2551 รฐั บาลอนิ เดยี ไดจ้ ดั ใหม้ รี ถไฟ ทเ่ี รยี กวา่ Mahaparinirvan ในประเทศอินเดยี 10 เป็นต้นExpress ขน้ึ เปน็ รถไฟทมี่ คี วามหรหู รา ออกเดนิ ทางจากกรงุ นวิ เดลี กระทรวงวัฒนธรรมและการท่องเท่ียวของอินเดีย ได้ตระหนักถึงไปตามรฐั ตา่ งๆ สามรฐั ดว้ ยกนั คอื พหิ าร อตุ ตรประเทศ และโอรสิ สา วฒั นธรรมประวตั ศิ าสตรศ์ าสนา และธรรมชาตทิ อ่ี ดุ มไปดว้ ยมรดกโดยแวะเยือนสถานที่ศักดิ์สิทธิ์คือ พุทธคยาที่ซึ่งพระพุทธเจ้าทรง ทางวฒั นธรรมของอนิ เดยี ซง่ึ มศี กั ยภาพมากสา� หรบั การพฒั นาของตรัสรู้ สารนาถท่ีทรงท�าปฐมเทศนา พาราณสีท่ีทรงแสดงธรรม การทอ่ งเทย่ี ว และการสรา้ งงาน จงึ ตอ้ งการทจ่ี ะยกระดบั มาตรฐานและกุสินาราท่ีเสด็จดับขันธ์ปรินิพพาน ซึ่งสถานที่ศักดิ์สิทธิ์ทาง ของสถานที่ท่องเท่ียวที่มีอยู่ และการพัฒนาแหล่งท่องเที่ยวใหม่พุทธศาสนาในอินเดียส่วนใหญ่อยู่ในรัฐที่ยากจน ซ่ึงหาท่ีพักดีๆ ของมาตรฐานระดับโลก โดยพยายามบรู ณาการ และประสานงานปลอดภัย และราคาประหยัดได้ยาก ทั้งการเดินทางยังเข้าถึง ทดี่ ขี องภาครฐั บาล โดยเฉพาะการทอ่ งเทยี่ วทางศาสนาซง่ึ เปน็ สว่ นไมส่ ะดวก ซง่ึ อตุ สาหกรรมการทอ่ งเทย่ี ว และรฐั บาลอนิ เดยี เรม่ิ มอง ทสี่ า� คญั ของการทอ่ งเทยี่ วในประเทศ โดยศาสนาทส่ี า� คญั ๆ ของโลกเหน็ ปัญหา และเข้าใจวา่ จะต้องทา� อะไรบา้ งเพอื่ ดงึ ดูดนกั ทอ่ งเที่ยว มศี นู ยแ์ สวงบญุ ใหญแ่ ละรายยอ่ ยในสว่ นตา่ งๆ ของประเทศ มเี ปา้ หมายส�าหรับทัวร์เชิงศาสนา พร้อมกันน้ันก็เร่งปรับปรุงทางหลวง ในการบริการที่ดีกว่าและส่ิงอ�านวยความสะดวกโครงสร้างและท่าอากาศยานส�าหรับนักท่องเที่ยวท่ีต้องการวางแผนการ พื้นฐาน ท้ังเว็บไซต์แสวงบุญสามารถเสริมสร้างประสบการณ์ทางเดินทางเองโดยนายกสมาคม Tour Operators ของอินเดีย เช่ือวา่ จิตวิญญาณของผู้แสวงบุญ ให้ศูนย์วัฒนธรรมเขตต่างๆ ส่งเสริมจะมนี กั ทอ่ งเทย่ี วชาวพทุ ธปลี ะสองถงึ สามลา้ นคน โดยรฐั บาลอนิ เดยี ใหช้ าวบ้านช่วยท�านุบา� รุงศิลปวัฒนธรรม11เรยี กโครงการนวี้ ่า “Buddhist circuit” หรือ ”วงจรชาวพทุ ธ” และ จีนดินแดนเก่าแก่ทางพุทธศาสนาแห่งหน่ึง ที่รับวัฒนธรรมได้ส่งรัฐมนตรีเพ่ือชักชวนให้ญี่ปุ่นเข้าไปลงทุนในภาคการบริการ มาจากอินเดีย ในการแสวงบุญยุคแรกๆ ของหลวงจีนฟาเหียนตอ้ นรบั เพราะญปี่ นุ่ เปน็ อกี ประเทศหนง่ึ ทมี่ ชี าวพทุ ธจา� นวนไมน่ อ้ ยรวมถงึ ศรลี งั กา และไทย นอกจากนก้ี ระทรวงวฒั นธรรมไดม้ กี ารจดั9http://articles.economictimes.indiatimes.com/2016-06-06/news/73600759_1_lord-krishna-circuits-rahul-sinha10India-Thailand Joint Statement during the visit of Prime Minister of Thailand to India, www.mea.gov.in11http://articles.economictimes.indiatimes.com/2015-11-26/news/68582274_1_tourism- รายงานภาวะเศรษฐกิจท่องเทย่ี ว 51ministry-religious-tourism-new-tourism-destinations

การทอ่ งเทยี่ วเชิงศาสนาและจิตใจและพระถงั ซมั จงั๋ ทเี่ ดนิ ทางรอนแรมเปน็ เวลานานไปศกึ ษาพทุ ธศาสนา ยังมีรายได้จากการส่งพระเส้าหลินเดินสายไปแสดงศิลปะกังฟูในดนิ แดนอนิ เดยี และคดั ลอกพระธรรม พระไตรปฏิ ก มาสปู่ ระเทศ ยังประเทศต่างๆ ทั่วโลก ร่วมการแข่งขันชกมวยในลาสเวกัสทั้งจนี แมว้ า่ วฒั นธรรมในหลายๆ สว่ นจะถกู ทา� ลายไปในยคุ คอมมวิ นสิ ต์ โครงการแปลงวดั เปน็ “คอมเพลก็ ซ”์ ตอ่ ยอดจากโครงการเรง่ ขยายอนั เขม้ ขน้ โลกเสรนี ยิ มของปจั จบุ นั ไดเ้ จอื จางคอมมวิ นสิ ตข์ องจนี สาขาของวัดเส้าหลินไปยังประเทศตา่ งๆ ทวั่ โลก รวมแล้วราว 40ใหค้ ลายลง ผคู้ นโหยหาศาสนา และสงิ่ ยดึ เหน่ียวทางจิตใจ อยา่ ง แหง่ นอกจากนกี้ ารนา� วดั เสา้ หลนิ ไปจดทะเบยี นในตลาดหลกั ทรพั ย์เข้มข้นมีความต้องการเติมสูญญากาศทางจิตวิญญาณที่หายไป ในฮอ่ งกง และเซย่ี งไฮใ้ นฐานะเปน็ บรษิ ทั ทอ่ งเทยี่ ว โดยสามารถขายผคู้ นสนใจศาสนาต่างๆ เชน่ ลัทธิเตา๋ ขงจอ้ื คริสตศาสนา อิสลาม หุน้ ท่เี ปดิ ขายตอ่ สาธารณะไดก้ ว่า 100 ลา้ นหยวน นับวา่ เขา้ สู่วงจรมีค�ากล่าวว่า “ความเชื่อทางศาสนาได้เบ่งบาน และเจริญรุ่งเรือง ศาสนาพาณิชย์ จนวดั เส้าหลนิ ด้ังเดิมอาจจะเหลือเพียงต�านาน14ไกลแซงหน้ากรอบของรัฐบาลท่ีจะควบคุม”12 มีศูนย์การศึกษา ญี่ปุ่น เป็นประเทศหนึ่งที่รับพระพุทธศาสนามาอย่างยาวนานทางศาสนาท่ีเกิดข้ึนในมหาวิทยาลัยทั่วประเทศจีน ในหลายพ้ืนท่ี ปัจจุบันมีศาสนาพุทธแบบชินโต เป็นศาสนาประจ�าชาติ และมีมกี ารฟน้ื ฟปู ระเพณที างพทุ ธศาสนาชาวจนี เรม่ิ เรยี นธรรมะทหี่ ายไป เสรีภาพทางศาสนาอย่างเต็มรูปแบบ ญี่ปุ่นได้ผนวกศาสนาอกี ครงั้ รวมทงั้ เดนิ ทางทอ่ งเทย่ี วเชงิ ศาสนา ทงั้ ใน และตา่ งประเทศ และวฒั นธรรมไวด้ ว้ ยกนั เชน่ กนั กบั การทอ่ งเทย่ี วเชงิ ศาสนา มกี ารในแหล่งท่องเที่ยวท่ีนิยมของจีนดังเช่น วัดเส้าหลิน แปรเปล่ียน ออกแบบการเที่ยววัดในเขตภูมิภาคต่างๆ ไปกับวัฒนธรรมของเป็นพุทธพานิชย์อย่างเต็มข้ันโดยวัดเส้าหลิน แรกเร่ิมเดิมทีมี แหล่งนน้ั ตัวอยา่ งโปรแกรมการท่องเทยี่ วของญปี่ นุ่ เชน่ สวดมนต์จดุ ประสงคก์ เ็ พอื่ ใหพ้ ระภกิ ษจุ ากอนิ เดยี มาจา� วดั และเผยแพรศ่ าสนา ตอนเช้าที่วัดของภูเขา Koya ผ่อนคลายใน YunomineOnsenพทุ ธนกิ ายเถรวาท เม่ือประเทศจีนเปลย่ี นแปลงการปกครองเข้าสู่ อาบน้�าพุร้อน ธุดงค์เส้นทางแสวงบุญของ Kumano Kodoระบอบสังคมนยิ ม วดั เสา้ หลนิ รกรา้ งลง มีเพยี งวชิ ากังฟเู ส้าหลินที่ เขา้ ร่วมในพิธีชงชา เยีย่ มชมศาลเจา้ Ise เขา้ พัก เรยี วกงั โรงแรมยงั คงถกู ถา่ ยทอดกนั ตอ่ ๆ มาเมอื่ จนี เปดิ ประเทศ เรอ่ื งราวกงั ฟขู อง ขนาดเลก็ และเข้าพกั ท่ีวัด15 นอกจากนี้ วดั หลายแห่ง ไดเ้ ปิดสอนเส้าหลินได้สร้างเป็นภาพยนตร์ ส่งอิทธิพลกระตุ้นให้นักท่องเท่ียว แนวทางของเซน โดยเกบ็ ค่าเขา้ ศกึ ษา เช่น Eiheiji วดั ทม่ี ีชอื่ เสียงหลัง่ ไหลเข้ามาเยยี่ มชมวัดเส้าหลนิ อยา่ งไม่ขาดสาย รฐั บาลจีนได้ โดยมหาวทิ ยาลยั Komazawa เปน็ หนงึ่ ในสถานทท่ี ดี่ ที ส่ี ดุ ในโตเกยี วโอกาสผลักดันวัดเส้าหลินให้กลายเป็นสถานที่ท่องเที่ยวหลักของ สา� หรบั การศกึ ษาวชิ าการของพทุ ธศาสนาและพทุ ธศาสนานกิ ายเซนมณฑลเหอหนาน โดยเนน้ ชปู ระวตั คิ วามเกา่ แกข่ องวดั 1,500 ปี กบั สอนถงึ ประเพณขี องการเรยี นรปู้ ระวตั ศิ าสตร์ ปรชั ญา และวรรณคดีกงั ฟแู หง่ วดั เสา้ หลนิ โดยมโี รงเรยี นเปดิ สอนกงั ฟเู สา้ หลนิ ทว่ั มณฑล และภมู ิปัญญาเซน16เหอหนาน และไดย้ ืน่ ต่อยเู นสโกให้ 'วดั เส้าหลนิ ' เปน็ มรดกโลกปี2542 เจา้ อาวาสเปน็ พระมหาเถระรปู แรก ทส่ี า� เรจ็ การศกึ ษาระดบัปรญิ ญาโท สาขาบรหิ ารธรุ กจิ เรม่ิ แปลงวดั เสา้ หลนิ จากอารามทสี่ ขุสงบท่ามกลางธรรมชาติ และจากธรรมสถานต้นต�ารับศิลปะการต่อสู้แบบกังฟูให้เป็น “พุทธพาณิชย์” ที่มีมูลค่านับแสนล้านบาทท�าให้แต่ละปี วดั เสา้ หลินมีรายไดจ้ ากคา่ เข้าชมกว่า 750 ลา้ นบาท การท่องเทยี่ วเชิงศาสนาและจติ ใจของไทย ประเทศไทยเป็นประเทศท่ีมีความพรั่งพร้อม ในการท่องเที่ยวเชิง ศาสนาเป็นอย่างมากด้วยพุทธศาสนาเป็นศาสนาที่หย่ังลงและ สืบทอดตอ่ กนั มา ณ ดินแดนแหง่ นีม้ านานกวา่ สองพนั ปี52 รายงานภาวะเศรษฐกจิ ทอ่ งเที่ยว ย้อนสู่กาล พ.ศ. 235 ห้วงเวลาท่ีพระเจ้าอโศกมหาราชได้ทรง สง่ สมณทตู ไปเผยแผพ่ ระพทุ ธศาสนายงั ดนิ แดนต่างๆ รวม 9 สาย 15https:/1/3whwttpw:./i/nwsw1id2whet.jtc1ap6hph:/iatn/twnpatwsdo:awu//irlw.ysnw..pccwroo.omm1.i4rnh.g/scst/tinetpde/l:efbm/-j/igawzpupclwaihadwtinenet.sadok//-ous2jmart0sop1c.racy0hon/-as-m1dth1ol/ouj/ra1lyeipd9.kpaa/.cnhnyopeesn?t/s/itsn-eepte-onpcwrtuc_ys/lI1t/pdud1i=lre5ge1t7ra/2irm8ie8l3/ls52i9g-419ipo41.ah01ntt/46hm#82s/

การทอ่ งเที่ยวเชิงศาสนาและจติ ใจหนง่ึ ในนน้ั คอื ดนิ แดนประเทศไทยในปจั จบุ นั กลา่ วกนั วา่ มคี ณะของ ท้ังในยุคสมัย และรัชกาลต่างๆ ของกรุงศรีอยุธยา กรุงธนบุรีสมณทูตซึ่งมีพระโสณเถระ และพระอุตตรเถระเป็นหัวหน้าคณะ และ กรุงรัตนโกสินทร์เป็นราชธานีจนบัดนี้ พระมหากษัตริย์เข้ามาเผยแผ่พระพุทธศาสนาเป็นครั้งแรก และมีคณะสมณทูต ได้สร้างวัด และพระพุทธรูปส�าคัญ และมีความงดงามในรูปแบบเขา้ มาเผยแผพ่ ระพทุ ธศาสนาในกาลตอ่ ๆ มา ทา� ใหพ้ ระมหากษตั รยิ ์ ของสถาปัตยกรรม และพุทธลักษณะ ข้ึนอย่างมากมาย อีกท้ังและชนในดินแดนน้ีนับถือพระพุทธศาสนาสืบทอดมาโดยต�านาน ได้ส่งพระมหาเถระร่วมคณะไปสืบพระพุทธศาสนาลัทธิลังกาวงศ์พระพทุ ธเจดยี ์ พระนิพนธข์ องสมเดจ็ กรมพระยาด�ารงราชานภุ าพ ณ ลงั กาทวปี ในสมัยกรุงศรีอยธุ ยา ในสว่ นของพระธรรม สมเด็จนิพนธ์ไว้ว่า คนไทยเราน้ันได้นับถือพระพุทธศาสนามาก่อนท่ีจะ พระเจา้ ตากสินมหาราช ไดท้ รงขวนขวายสืบแสวงหาพระไตรปิฎกอพยพมาตั้งประเทศไทยในปัจจุบันนี้แล้ว มารวบรวมไว้ จากการทพ่ี ระไตรปฎิ กถกู เผาทา� ลายเสยี จนเกอื บสน้ิครั้งถึงสมัยชนชาติไทยต้ังอาณาจักรสุโขทัย เป็นปึกแผ่นม่ันคง นา� มาใหร้ าชบณั ฑติ คดั ลอกรวบรวมไวท้ ง้ั พระบาทสมเดจ็ พระพทุ ธพระพุทธศาสนาในประเทศไทยเร่ิมเปล่ียนแปลงจากลัทธิมหายาน ยอดฟา้ จฬุ าโลกมหาราช โปรดฯ ใหส้ งั คายนาพระไตรปฏิ ก นบั เปน็และหินยานแบบเดิม มาเป็นลัทธิหินยานแบบลังกาวงศ์ ซึ่งแพร่ คร้ังที่ 9 และครง้ั ท่ี 2 ในดนิ แดนประเทศไทย (ครงั้ ที่ 8 สมยั พระเจ้าหลายในห้วงเวลาน้ัน พุทธศักราช 1820 เม่ือพ่อขุนรามค�าแหง ตโิ ลกราช อาณาจักรล้านนา)มหาราช ได้ทรงสดับกิตติศัพท์ พระสงฆ์ที่ไปศึกษาท่ีประเทศ การท่ีพระพุทธศาสนาได้รับการทะนุบ�ารุง ท้ังในด้านศาสนสถานลังกา กลับมาส่ังสอนอยู่ท่ีเมืองนครศรีธรรมราช มีความรอบรู้ พระพทุ ธปะตมิ ากร การสบื ตอ่ พระธรรม และการสง่ ตอ่ คา� สอน และพระธรรมวนิ ยั และมวี ตั รปฏบิ ตั นิ า่ เลอ่ื มใส จงึ ไดอ้ าราธนาจากเมอื ง การปฏิบัติจากชนต่อรุ่นสู่รุ่น สืบทอดต่อเน่ืองอย่างยาวนานท�าให้นครศรธี รรมราช ขนึ้ มาตงั้ สา� นกั และเผยแพรค่ า� สอน ณ กรงุ สโุ ขทยั ดนิ แดนอนั ไดช้ อื่ วา่ ประเทศไทย เปน็ ดนิ แดนหนงึ่ ทที่ รงไวซ้ งึ่ คณุ คา่โดยทรงเลอื่ มใสศรทั ธาอยา่ งแรงกลา้ มากโปรดใหอ้ ยู่ ณ วดั อรญั ญกิ ในพทุ ธศาสนา ดนิ แดนหนงึ่ ของโลกสงิ่ นก้ี อ่ เกดิ สงิ่ ทรี่ องรบั การทอ่ งเทย่ี วนอกเมือง ดังมีความในศิลาจารึกว่า “วันเดือนดับ วันเดือนเต็ม ในรปู แบบนม้ี ากมาย ในสถานท่ตี า่ งๆ เชน่ท่านแต่งชา้ งเผอื ก กระพดั ลยาง เทียนย่อมงาทอง ขวาชอื่ รุจาศรี หอจดหมายเหตุพุทธทาส อินทปัญโญ หรือเรียกกันในนามพอ่ ขนุ รามขนึ้ ขี่ไปนบพระอรญั ญกิ แลว้ กลบั มา” นบั แตน่ นั้ พระพทุ ธ สวนโมกข์กรุงเทพฯ ที่สวนวชิรเบญจทัศ (สวนรถไฟ) เป็นหอศาสนาแบบหนิ ยานลทั ธลิ งั กาวงศ์ เขา้ มาสสู่ ยามประเทศ ไดถ้ อื เปน็ จดหมายเหตศุ าสนธรรม (Religious Archives) จดั ตงั้ ภายใตม้ ลู นธิ ิแบบอยา่ งทดี่ งี าม และเจรญิ รงุ่ เรอื งสบื มาเปน็ ศาสนาประจา� ชาตไิ ทย หอจดหมายเหตุพุทธทาส อินทปัญโญโดยมีกิจกรรมต่างๆ ให้จวบจนถงึ ณ ปจั จุบัน17http://www.bia.or.th/html_th/events/2012-03-12-09-31-10.html รายงานภาวะเศรษฐกจิ ท่องเท่ียว 53

การท่องเท่ยี วเชงิ ศาสนาและจติ ใจผ้สู นใจ เข้าเรยี นรู้มากมาย ท้ังกจิ กรรมการเจริญสติ เชน่ หลักสูตร โครงการส้ัน เปิดอบรมทกุ วันที่ 7-10 ของทุกเดอื น18อบรม อานาปานสติจากพระโอษฐ์ เป็นการเตรียมความพร้อม วัดธรรมมงคล กรุงเทพฯ ตั้งอยทู่ สี่ ขุ มุ วิท 101 กรุงเทพฯ ซึง่ พระทางด้านปริยัติ ก่อนลงมือปฏิบัติอานาปานสติภาวนาเพื่อน�าไปสู่ ธรรมมงคลญาณหรือหลวงพอ่ วริ ยิ งั ค์สริ นิ ฺธโร ใช้เปน็ ท่ีพกั ธดุ งค์ในความราบรื่น ก้าวหน้า ในการปฏิบัติโดยจัดทุกวันอาทิตย์สัปดาห์ ระหวา่ งเดนิ ทาง เขา้ กรงุ เทพฯ ตอ่ มาไดต้ ง้ั สถาบนั พลงั จติ ตานภุ าพที่ 5 ของเดือน (ปีละประมาณ 4 ครงั้ ) และไดเ้ ปดิ สอนครสู มาธริ นุ่ แรกขนึ้ ในพนื้ ทก่ี วา่ 30 ไร่ มสี ถานทอี่ นัหลกั สตู รอานาปานสตภิ าวนา โดยยดึ แนวทาง อานาปานสติ16 ขน้ั สปั ปายะ อนั เหมาะแกก่ ารปฏบิ ตั สิ มาธิ และวปิ สั สนาเชน่ ถา้� วปิ สั สนาของท่านอาจารย์พุทธทาส กิจกรรมจัดทุกวันอาทิตย์มี 4 คร้ัง มีเนื้อท่ี 4 ไร่ จ�าลองบรรยากาศการปฏิบัติในป่า-ถ�้า เพื่อเข้าไปในหนงึ่ เดอื น โดยไดร้ บั เมตตาจากพระวปิ สั สนาจารยห์ ลายรปู ทม่ี า นั่งสมาธิ และฟังธรรมในถ�้า สามารถรองรับผู้ปฏิบัติธรรมได้กว่านา� ภาวนา ใหค้ า� แนะนา� และตอบคา� ถาม โดยเรมิ่ จากการวางพน้ื ฐาน 200 คน ลอ้ มรอบดว้ ยสวนปา่ มไี มด้ อกไมใ้ บ สระนา�้ และเนนิ เขาซง่ึไปสู่การปฏิบัติในข้ันสูงต่อไป กิจกรรมวันส�าคัญทางศาสนาต่างๆ ใหบ้ รรยากาศรม่ รนื่ ศูนย์สมาธวิ ริ ยิ านุภาพ ตงั้ อยบู่ รเิ วณดา้ นข้างเชน่ วนั เพ็ญอาสาฬหปุรณมีบชู า ข้นึ 15 ค�่า เดอื น 8 ในวาระปี ของวัดเป็นสถานท่ีทส่ี ร้างข้นึ เพือ่ ชว่ ยให้ฆราวาสผู้มาปฏบิ ัตธิ รรมแห่งการน�าศีลธรรมกลับมาเถิด นอกจากนี้ ยังจัดให้มีกิจกรรม มที พี่ กั สถาบนั พลงั จติ ตานภุ าพ เปน็ สถาบนั ทม่ี หี นา้ ทสี่ อนหลกั สตู รฟังธรรมตามกาล กับครบู าอาจารย์ ทงั้ ของไทย และตา่ งประเทศ ครสู มาธิใหแ้ ก่ บคุ คลทว่ั ไป ทา� การสอนเกย่ี วกบั สมาธเิ บอ้ื งตน้ ตงั้ แต่ซ่ึงจดั ขึ้นเป็นประจา� 17 การเริ่มบริกรรม จนถึงสมาธิช้ันสูง ที่หลวงพ่อวิริยังค์ได้เล่าเรียนทีปภาวนั เกาะสมยุ จ.สรุ าษฏร์ธานี ทปี ภาวนั ธรรมสถาน สร้าง ศกึ ษามาจากพระอาจารย์ใหญท่ างวิปัสนา ได้แก่ พระอาจารย์ม่นัข้นึ ในปี 2547 โดยมีหลวงพอ่ พระภาวนาโพธิคุณ ซ่งึ เปน็ ชาวสมยุ และพระอาจารยก์ งมา รวมถงึ ประสบการณช์ วี ติ ในการปฏบิ ตั สิ มาธิโดยกา� เนดิ เปน็ ผูร้ เิ ร่ิมใหม้ กี ารก่อสรา้ งข้ึน นบั ตง้ั แต่น้นั ไดด้ �าเนนิ ของหลวงพอ่ วริ ยิ งั ค์เองกว่า 60 ปี นอกจากผู้เรียนจะได้เขา้ ใจ การกิจกรรมส่งเสริมการปฎิบัติธรรมในรูปแบบของการจัดอบรมการ ทา� สมาธิ ท้งั สมถะ-วิปสั สนา อยา่ งถีถ่ ว้ นแลว้ และยังสามารถเป็นปฏิบัติธรรมภาคจิตภาวนา ให้กับประชาชนทั่วไปทั้งใน และต่าง ครูสอนสมาธิให้แก่บุคคลอนื่ ไดโ้ ดยถกู ตอ้ งดว้ ย19ประเทศต่อเน่ืองมาจนถึงปัจจุบัน โดยการอบรมส�าหรับชาวไทย วัดป่าถ้�าวัวสุญญตาราม จ.แม่ฮ่องสอน วัดป่าถ�้าวัวสุญญตารามเปิดอบรม ในวันที่ 12-17 ของทุกเดือน ส�าหรับชาวต่างชาติ มเี จา้ อาวาสคอื พระอธกิ ารสายหยดุ ปญั ญาธโร จากจดุ เรม่ิ ตน้ เลก็ ๆโครงการ1 สปั ดาห์ เปดิ อบรมทกุ วนั ที่20-27 ของทกุ เดอื น สา� หรบั ท่มี ีชาวตา่ งชาตมิ าปฏิบัติธรรมจา� นวนไม่มากนัก ได้มลี ูกศษิ ยช์ าว54 รายงานภาวะเศรษฐกจิ ทอ่ งเทย่ี ว 18http://www.dipabhavan.org 19http://www.dhammamongkol.com//

การทอ่ งเทยี่ วเชงิ ศาสนาและจติ ใจ Resting in between beautiful mountains of exotic การทอ่ งเทยี่ วแหง่ ประเทศไทย กรมการศาสนา กระทรวงวฒั นธรรม Mae Hong Son, Thailand is Wat Pa Tam Wua Forest หอจดหมายเหตุพุทธทาสอินทรปัญโญ ในรูปแบบของการจัดท�า Monastery. Capturing green nature, running rivers,natu- คู่มือเส้นทางการท่องเท่ียวรวมถึงให้ข้อมูลสถานท่ี และออกแบบ ral caves and never-ending waterfalls of this spectacular เส้นทางการท่องเท่ียว เช่น 108 เส้นทางออมบุญ เท่ียวท่ัวไทย ใหถ้ งึ ธรรม ความสขุ ทแ่ี ทบ้ นเสน้ ทางบญุ ทวั่ ไทย เทย่ี วไทยถนิ่ ธรรมะ Northern country. เรียนรู้แก่นแท้พระพุทธศาสนา แนะน�าสถานท่ีปฏิบัติธรรมเนเธอร์แลนด์ ได้กลับไปเขยี นเรื่องราวของวดั และตีพิมพ์ จงึ ได้ ทวั่ ประเทศเผยแพรไ่ ปทัว่ โลก ในแต่ละปีจะมีชาวตา่ งชาติ จาก 140 ประเทศไมต่ า�่ กวา่ 2,000 คน พากนั เดนิ ทางมาปฏบิ ตั ธิ รรม ซงึ่ ในจา� นวนนนั้มีท้ังคนท่ีนับถือศาสนาคริสต์ และอิสลาม ที่มาปฏิบัติธรรมตามหลักของพระพุทธศาสนา โดยไม่มีการแบ่งเชื้อชาติ ชนช้ันหรอื วรรณะ แตอ่ ยา่ งใด ทกุ คนอยรู่ ว่ มกนั ดว้ ยเมตตาธรรม การสอนปฏบิ ตั ธิ รรม จะเนน้ ทก่ี ารกา� หนดจติ รสู้ ติ แต่ในกรณที ผี่ ปู้ ฏบิ ตั ถิ นดัในการทา� สมาธิในรปู แบบอนื่ ๆ ก็ไมม่ กี ารหา้ มหรอื บงั คบั แตอ่ ยา่ งใดเปน็ ไปดว้ ยความสมคั รใจในส่วนของคนเอเชีย ส่วนใหญ่ในประเทศสิงคโปร์ ฮ่องกง และ โดยหอจดหมายเหตุพุทธทาส อินทรปัญโญ หรือสวนโมกข์ไต้หวัน บริษัทต่างๆ นิยมน�าพนักงานของบริษัท เดินทางมาใน กรงุ เทพฯ ไดร้ ว่ มมอื กบั การทอ่ งเทยี่ วแหง่ ประเทศไทย ไดอ้ อกแบบลกั ษณะกรปุ๊ ทัวร์ มาปฏบิ ัตธิ รรม ท่ีวัดป่าถ้า� วัว เพ่ือเพ่ิมสมาธิใน เส้นทาง และจดั กิจกรรมทอ่ งเท่ยี วเชงิ ศาสนาขึ้นมี 4 รปู แบบด้วยการทา� งานใหแ้ กอ่ งคก์ ร กอ่ นทจ่ี ะเดนิ ทางไปเทย่ี วพกั ผอ่ นในแหลง่ กัน คอืท่องเท่ียวของไทย และเดินทางกลับประเทศ โดยผู้บริหารของ 1. ท่องเท่ียวตามรอยธรรม คือ ไปดู ไปเรียนรู้ ได้อยู่วัด ได้บริษัทเหล่าน้ัน เล็งเห็นความส�าคัญของการท�าสมาธิที่จะส่งผลให้งานของบริษัทส�าเร็จได้โดยง่าย ท้ังน้ีพนักงานท่ีไม่มีสมาธิหรือ เพลิดเพลิน ได้เสริมศรัทธา โดยใช้เวลาไม่นานนักตามไม่รู้จักการท�าสมาธิจะปฏิบัติงานสู้คนท่ีผ่านการอบรมฝึกท�าสมาธิ เส้นทางตา่ งๆ ท่ีไดอ้ อกแบบในแต่ละครงั้ไมไ่ ด้ และสง่ ผลเสียตอ่ องคก์ รในระยะยาว 2. ท่องเท่ยี วอาจารยิ บชู า คอื ไปงานตามโอกาสต่างๆ เช่น งานด้วยเปน็ สา� นกั ปฏบิ ัตธิ รรมทม่ี คี วามสะอาด สงบ สันติ ส่งิ แวดลอ้ ม อาจารยช์ า อาจารย์ม่นั อาจารยเ์ สาร์ ซึง่ มกั เป็นในภาคอสี านร่มรื่น สวยงาม เหมาะสมท่ีจะปฏิบัติธรรม ท�าให้วัดป่าถ�้าวัว หรอื องิ จากวัด อาทิ วัดพระธาตพุ นม ที่ได้คิดงานใหมข่ ึน้ มาติดอันดบั 1 ใน 5 ของส�านักปฏบิ ตั ิธรรมท่ีดีท่ีสุดในโลก20 โดยให้ปฏิบัติธรรมกันทั้งคืน โดยบางงานน้ันมีอยู่แล้ว บางงานก็สรา้ งขนึ้ มาใหม่รปู แบบการทอ่ งเท่ยี ว เชงิ ศาสนาและจิตใจ 3. ท่องเทย่ี วปฏบิ ตั ิใหญ่ คอื การปฏิบตั เิ ลย 4. การอยูว่ ดั ปฏิบตั ธิ รรม 3-7 วัน แล้วแตจ่ ังหวะ โอกาส วนั หยุดในห้วงเวลาที่ผ่านมาได้มีการส่งเสริม ค้นคว้า วิจัย เพ่ือให้ สถานที่ และพระ เช่น วัดป่าสุคะโต ปฏบิ ัตธิ รรม 1 อาทติ ย์เกิดการท่องเท่ียวเชิงศาสนาและจิตใจ ในหน่วยงานต่างๆ เช่น วดั ปา่ ธรรมทัสสปี ฏิบัติธรรม 3 วัน วดั ปา่ โนนกุดหลม่ 2 วนั เปน็ ต้น20http://watpatamwua.com21มูลนธิ ิหอจดหมายเหตพุ ทุ ธทาส อินทปญั โญ .กรอบแนวทางการสง่ เสริมการท่องเท่ียวเชงิ ศาสนาภาคตะวันออกเฉยี งเหนอื การท่องเท่ียวแห่งประเทศไทย (ททท.) โดย ภูมิภาคภาคตะวันออกเฉยี งเหนอื ,2557/ รายงานภาวะเศรษฐกิจท่องเทยี่ ว 55

การท่องเที่ยวเชงิ ศาสนาและจติ ใจตวั อยา่ งเสน้ ทางทอ่ งเทยี่ วเรยี นรู้ และปฏบิ ตั ธิ รรมตลอดปี 12 เดอื นประกอบด้วยการเดินทางท่องเที่ยวสักการะบูชา และเรียนรู้รอยธรรมตามเสน้ ทางเพอ่ื เสรมิ สรา้ งศรทั ธาในพระพทุ ธศาสนาแลว้รับศีลอุโบสถเข้าอยู่วัดปฏิบัติธรรม 1-2 วัน ที่สา� นักปฏิบัติธรรมในเส้นทาง อาทิ วัดพระธาตุแช่แห้ง จังหวัดน่าน วัดพระธาตุผาซอ่ นแกว้ จังหวดั เพชรบรู ณ์ สวนโมกขพลาราม ไชยา จงั หวัดสุราษฎร์ธานี ขุนน้�าเขาหลวง คีรีวง จังหวัดนครศรีธรรมราชวัดสุนันทวนาราม จังหวัดกาญจนบุรี วัดสุญญตาราม จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ วดั ปา่ โสมพนสั จงั หวัดสกลนคร วัดปา่ นานาชาติจงั หวดั อุบลราชธานี วัดอุโมงค์ จังหวัดเชียงใหม่21โอกาสและข้อจ�ากัดของไทยต่อการท่องเท่ียว แมจ้ ะมกี ารพยายามผลกั ดนั จากหนว่ ยงานตา่ งๆเชน่ การทอ่ งเทย่ี วเชิงศาสนาและจิตใจ แห่งประเทศไทย กรมการศาสนา กระทรวงวัฒนธรรม ซึ่งต่าง ท�าไปในทิศทางของตน ไม่มีการประสานให้มีทิศทางท่ีสอดคล้องประเทศไทยในฐานะเป็นศูนย์กลางทางพุทธศาสนา ของเอเชีย และมคี วามสรา้ งสรรคส์ ิ่งใหม่ๆ ในทรพั ยากรท่ีมีตะวนั ออกเฉียงใต้ เปน็ ประเทศหนง่ึ ที่พรัง่ พรอ้ มด้วยสถาปัตยกรรม นอกจากน้ี ปจั จบุ นั การทอ่ งเทย่ี วเชงิ ศาสนายงั ไมอ่ ย่ใู นวงกวา้ ง ไมม่ ีทางพทุ ธศาสนาอนั เกา่ แกง่ ดงาม พระธรรมคา� สงั่ สอนทห่ี ยง่ั รากลกึ อะไรเปน็ แรงบนั ดาลใจใหม่ ทงั้ แหลง่ ทอ่ งเทยี่ ว และแรงจงู ใจในการมาอยา่ งยาวนาน และปชู นยี บคุ คล บรู พาจารยต์ า่ งๆ ผศู้ กึ ษาธรรมะ เดินทาง ผูเ้ ดินทางจงึ เป็นกลุ่มคนเดิมๆ ทนี่ ิยมเทยี่ วในลกั ษณะน้ีส่ิงน้ีเป็นโอกาสอันดี ต่อการท่องเที่ยวในรูปแบบเชิงศาสนาและ อีกทั้งความที่ไม่มนี ยิ าม และรปู แบบทีช่ ัดเจน ทา� ให้การท่องเที่ยวจติ ใจ สา� หรบั ขอ้ จา� กดั ของการทอ่ งเทยี่ วนน้ั ผดู้ า� เนนิ การทอ่ งเทย่ี ว ทางศาสนาและจิตใจ ไม่สามารถมีทิศทางในการพัฒนาได้อย่างเชิงศาสนา อย่างหอจดหมายเหตุพุทธทาส อินทรปัญโญ โดย ชดั เจนและมนั่ คงนายแพทย์บัญชา พานิช ได้สะท้อนว่า ปัจจุบันความต้องการการท่องเที่ยวในเชิงศาสนามีปริมาณมาก แต่ผู้จัดไม่พอเพียงกับปริมาณความต้องการที่เกิดข้ึน และการท่องเท่ียวในรูปแบบน้ีรบั ไดจ้ า� นวนไมม่ ากนกั ตอ่ การเดนิ ทางในแตล่ ะครงั้ จงึ มนี กั ทอ่ งเทย่ี วจ�านวนมากที่ไม่ได้รบั การตอบสนอง2256 รายงานภาวะเศรษฐกจิ ท่องเท่ียว 22นายแพทยบ์ ัญชา พงษพ์ านิช. กรรมการและเลขานุการมลู นธิ ิหอจดหมายเหตุพุทธทาส อินทปัญโญ. สมั ภาษณ์ ,29มถิ ุนายน 2559

การทอ่ งเท่ยี วเชิงศาสนาและจิตใจข้อเสนอแนะในการด�าเนินการของภาครัฐ ประเทศไทย ในฐานะดนิ แดนทพ่ี ระพทุ ธศาสนาหยงั่ รากมาเนน่ิ นานและภาคเอกชน เปน็ ประเทศทม่ี ศี กั ยภาพ สา� หรบั การทอ่ งเทยี่ วเชงิ ศาสนาและจติ ใจ เป็นอยา่ งสูง เพยี งเร่ิมตระหนกั ถึงสิง่ น้ี และรว่ มสรา้ งรูปธรรมของ• ควรก�าหนดให้การท่องเท่ียวเชิงศาสนาและจิตใจ เป็นหน่ึงใน การท่องเท่ยี วให้ชดั เจน โดยความร่วมมอื ของภาครัฐ และเอกชน การท่องเท่ียวรายสาขาที่จะส่งเสริมและพัฒนาให้เป็น พรอ้ มกบั ดแู ลใหท้ ศิ ทางของการทอ่ งเทย่ี วทางศาสนา ใหไ้ มก่ ระทบ การท่องเที่ยวที่ส�าคัญ โดยศึกษาและจัดท�ายุทธศาสตร์การ ชมุ ชนผเู้ ปน็ เจา้ ของแหลง่ ทอ่ งเทย่ี ว กจ็ ะทา� ใหป้ ระเทศไทยสามารถ ส่งเสริมและพัฒนาเพื่อเป็นแนวทางในการบูรณาการหน่วยงาน เป็นแหล่งท่องเที่ยวเชิงศาสนาและจิตใจที่ส�าคัญแห่งหน่ึงของโลก ทเี่ กี่ยวข้องในการพฒั นาอย่างเป็นระบบและย่งั ยนื หากประเทศไทยไม่มีความพร้อมรองรับ อาจเป็นช่องทางที่ไทย จะสูญเสียโอกาสนี้ไป• จดั ทา� มาตรฐานการทอ่ งเทย่ี วเชงิ ศาสนาและจติ ใจ สา� หรบั แหลง่ ท่องเท่ียวเชิงศาสนาและจิตใจ และบริษัทน�าเที่ยวเชิงศาสนา และจติ ใจ• สง่ เสรมิ ใหม้ คั คเุ ทศก์ มปี รมิ าณทเ่ี พยี งพอ และมคี ณุ ภาพในการ ให้ข้อมูลสถานที่ และข้อมูลด้านธรรมะ ต่อการท่องเที่ยว เชงิ ศาสนาและจติ ใจ• สรา้ งสรรค์การทอ่ งเท่ยี วในเชิงศาสนาและจติ ใจ ให้เชือ่ มโยงกับ คุณภาพทีด่ ีของกาย และใจ เช่น โยคะ อาหารเพ่อื สุขภาพ สปา เพ่ือความผ่อนคลาย เป็นต้น• สร้างความร่วมมือระหว่างภาครัฐ และภาคเอกชนในการ จัดบรกิ ารทอ่ งเท่ียวเชงิ ศาสนาและจิตใจทม่ี ีคณุ ค่า ใหเ้ หมาะสม และเพยี งพอกบั ความตอ้ งการของนกั ทอ่ งเทีย่ ว• ส่งเสริมการท่องเที่ยวเชิงศาสนาและจิตใจแก่นักท่องเท่ียว ชาวตา่ งชาติใหม้ ากขนึ้• ส่งเสริมให้นักท่องเที่ยวจัดอันดับแหล่งท่องเท่ียวเชิงศาสนา ประเภทต่างๆ ในประเทศไทย และเผยแพร่ผ่านส่ือต่างๆ เพ่อื เป็นแนวทางแกช่ าวตา่ งชาตทิ ี่สนใจ และกระต้นุ ให้เดนิ ทาง มาประเทศไทย รายงานภาวะเศรษฐกจิ ทอ่ งเท่ียว 57

ตัวชีว้ ัดเศรษฐกจิ การทอ่ งเท่ยี ว(ตTัวhชaี้วilaดั nเศdรษToฐuกrจิisกmารInทdอ่ icงaเทtoี่ยrวs)จำ�นวนนกั ทอ่ งเท่ยี วช�วต่�งช�ติ ปี 2557 – 2559P และอตั ร�ก�รเปลี่ยนแปลง (Y-o-Y) หน่วย: จ�ำ นวนนักทอ่ งเท่ยี ว (คน)of NCaotuionntraylity 25Y57 25Y58 25Q518P Q2 Q3P Q4P 2Q5519PP Q2PEast Asia 14,603,825 19,871,773 4,846,314 4,988,026 5,130,180 4,907,253 5,797,621 5,396,840Europe 6,161,893 5,629,122 1,930,027 939,035 1,071,722 1,688,338 2,095,250 1,039,243Other 4,043,965 4,380,196 1,052,812 1,051,654 1,105,806 1,169,924 1,146,022 1,116,928Grand Total 24,809,683 29,881,091 7,829,153 6,978,715 7,307,708 7,765,515 9,038,893 7,553,011 หนว่ ย: % ก�รเปล่ียนแปลง (Y-o-Y) of NCaotuionntraylity 25Y57 25Y58 25Q518P Q2 Q3P Q4P 25Q519P Q2PEast Asia -8.22 +36.07 +52.47 +60.80 +34.60Europe -2.28 -8.65 -13.85 -9.02 +1.36 +8.76 +19.63 +8.20Other -6.59 +8.31 +10.02 +9.21 +12.64Grand Total -6.54 +20.44 +22.79 +36.92 +24.91 -7.84 +8.56 +10.67 +2.41 +8.85 +6.21 +3.73 +15.45 +8.23หม�ยเหตุ : P หม�ยถึงขอ้ มลู เบอื้ งต้นท่มี � : กรมก�รท่องเที่ยว58 รายงานภาวะเศรษฐกิจทอ่ งเทย่ี ว

ตัวช้ีวัดเศรษฐกิจการท่องเที่ยวค่�ใช้จ่�ยเฉลย่ี ตอ่ วนั ของนักทอ่ งเท่ียวช�วต่�งช�ติ ปี 2557 – 2559Pและอตั ร�ก�รเปล่ียนแปลง (Y-o-Y) หน่วย: ค�่ ใช้จ่�ยเฉลยี่ (บ�ท/คน/วัน)of NCaotuionntraylity 25Y57 25Y58 25Q518P Q2 Q3P Q4P 2Q5519PP Q2PEast Asia 5,114.28 5,500.11 5,570.66 5,169.06 5,611.05 5,692.80 5,937.31 5,456.30Europe 4,208.91 4,270.42 4,146.89 3,963.78 4,115.53 4,534.14 4,332.19 4,060.20Other 5,266.19 5,416.60 5,054.43 4,926.09 5,284.50 5,722.57 5,227.90 5,100.26Grand Total 4,774.93 5,072.69 4,919.63 4,841.10 5,173.13 5,238.27 5,234.83 5,037.03of NCaotuionntraylity 25Y57 25Y58 25Q518P Q2 Q3P หน่วย: % ก�รเปล่ยี นแปลง (Y-o-Y) +7.54 +9.38 +8.92 +7.87East Asia +5.81 +1.46 +1.08 +2.07 +2.73 Q4P 2Q5519PP Q2P +2.86 +3.43 +3.54 +3.21 +5.89 +6.58 +5.56Europe +2.28 +6.24 +7.77 +8.05 +7.03 -1.92 +4.47 +2.43 -1.66 +6.07 +1.51Other +4.85 +2.15 +6.41 +4.05Grand Total +3.43หม�ยเหตุ : P หม�ยถงึ ข้อมูลเบือ้ งต้นทมี่ � : กรมก�รทอ่ งเท่ยี วร�ยได้จ�กนักท่องเที่ยวช�วต�่ งช�ติ ปี 2557 – 2559Pและอตั ร�ก�รเปล่ียนแปลง (Y-o-Y) of NCaotuionntraylity 25Y57 25Y58 25Q518P Q2 Q3P Q4P หน่วย: ร�ยได้ (ล้�นบ�ท)East Asia 504,208.13 759,583.60 184,930.45 187,445.36 205,242.17 181,965.62Europe 424,381.34 408,447.94 136,061.29 67,779.98 76,525.70 128,080.97 2Q5519PP Q2POther 244,208.70 279,126.51 64,944.25 65,390.93 71,318.84 77,472.49 236,137.06 215,574.54Grand Total 1,172,798.17 1,447,158.05 385,935.99 320,616.27 353,086.71 387,519.08 154,036.97 76,794.04 73,533.47 70,564.69 463,707.50 362,933.27 หน่วย: % ก�รเปลีย่ นแปลง (Y-o-Y)of NCaotuionntraylity 25Y57 25Y58 25Q518P Q2 Q3P Q4P 2Q5519PP Q2P +50.65 +68.00 +85.62 +50.69East Asia -4.15 -3.75 -7.89 -1.68 +6.58 +15.94 +27.69 +15.01 +14.30 +17.91 +18.84 +18.19Europe -1.00 +23.39 +23.35 +42.53 +31.58 -5.77 +13.21 +13.30Other -3.25 +5.03 +13.23 +7.91Grand Total -2.85 +5.70 +20.15 +13.20หม�ยเหตุ : P หม�ยถงึ ขอ้ มูลเบอ้ื งต้นทม่ี � : กรมก�รทอ่ งเที่ยว รายงานภาวะเศรษฐกจิ ทอ่ งเท่ยี ว 59

ตวั ชว้ี ดั เศรษฐกจิ การท่องเทีย่ วอตั ร�ก�รเข้�พักของสถ�นพักแรมในประเทศ และก�รเปลย่ี นแปลง (Y-o-Y) หน่วย: รอ้ ยละภูมภิ าค 2557 2558 25Q518P Q2 Q3 Q4 25Q519P Q2กรงุ เทพฯ 67.50 76.33 75.47 69.03 66.38 78.59 81.16 76.91ภาคกลาง 50.95 56.27 59.05 55.40 52.34 57.83 63.18 59.34ภาคเหนือ 50.11 54.2 62.22 48.58 45.92 60.21 65.09 52.00ภาคตะวันออกเฉยี งเหนอื 50.48 53.83 57.03 50.06 51.10 57.26 60.44 52.30ภาคตะวันออก 62.96 68.02 70.41 67.69 61.67 72.32 72.60 72.06ภาคตะวนั ตก 58.54 64.26 68.12 59.66 59.23 70.04 71.08 62.18ภาคใต้ 61.35 66.69 73.69 64.97 57.43 66.68 77.97 67.69รวม 58.93 65.12 68.58 60.75 56.79 67.79 72.80 65.61ภูมภิ าค 2557 2558 25Q518P Q2 Q3 หนว่ ย: ร้อยละ +9.60 +5.74 +2.64กรงุ เทพฯ -0.84 +8.83 +5.46 +5.57 +6.96 Q4 25Q519P Q2 +5.32 +3.42 +4.86 +4.93 +1.50 +5.69 +1.82ภาคกลาง +5.60 +4.09 +3.98 +3.45 +3.94 +2.82 +4.13 +3.58 +3.35 +5.08 +5.98 +4.57 +3.27 +2.87 +3.54ภาคเหนอื +6.57 +5.06 +4.85 +5.69 +5.56 +2.18 +3.41 +2.51 +5.72 +3.43 +5.19 +3.36 +4.61 +2.19 +2.02ภาคตะวนั ออกเฉียงเหนอื +1.39 +5.34 +4.86 +5.02 +3.92 +5.12 +2.96 +2.72 +6.19 +5.41 +4.28 +1.20ภาคตะวนั ออก +1.39 +4.26 +4.22 +2.12ภาคตะวนั ตก +3.99ภาคใต้ +2.91รวม +2.63หม�ยเหตุ : P หม�ยถงึ ขอ้ มูลเบือ้ งตน้ทีม่ � : กรมก�รท่องเทย่ี ว60 รายงานภาวะเศรษฐกจิ ท่องเที่ยว

ตวั ชี้วัดเศรษฐกจิ การทอ่ งเทย่ี วร�ยไดจ้ �กก�รทอ่ งเทยี่ วภ�ยในประเทศของช�วไทย และอตั ร�ก�รเปล่ยี นแปลง (Y-o-Y) หนว่ ย: ล�้ นบ�ท ภมู ภิ าค 2557 2558P 25Q518P Q2 Q3 Q4 25Q519P Q2กรุงเทพฯ 250,931.26 285,399.26 68,222.48 71,814.05 86,589.24 58,773.49 72,498.11 78,156.76ภาคกลาง 35,180.27 38,694.36 7,786.79 9,580.46 8,712.43 12,614.68 8,408.83 9,929.13ภาคเหนอื 97,084.33 108,586.30 30,717.89 23,395.28 18,144.72 36,328.41 33,808.53 25,504.28ภาคตะวันออกเฉยี งเหนอื 56,463.65 61,830.06 16,232.42 15,113.79 14,854.22 15,629.63 16,793.88 19,702.06ภาคตะวันออก 68,972.35 78,794.14 16,023.92 20,841.63 16,178.93 25,749.66 17,856.28 14,277.13ภาคตะวันตก 53,230.85 60,486.36 13,400.89 12,511.50 13,182.65 21,391.32 15,038.51 23,229.39ภาคใต้ 139,588.77 156,239.10 46,875.88 37,044.42 30,689.26 41,629.54 51,474.65 37,949.91รวม 701,451.48 790,029.58 199,260.27 190,301.13 188,351.45 212,116.73 215,878.79 208,748.66 หน่วย: ร้อยละ ภมู ภิ าค 2557 2558P 25Q518P Q2 Q3 Q4 25Q519P Q2กรุงเทพฯ +3.23 +13.74 +13.22 +6.90 +9.83 +31.60 +6.27 +4.24ภาคกลาง +7.52 +9.99 +11.77 +11.18 +15.67 +4.56 +7.99 +3.02ภาคเหนือ +16.10 +11.85 +12.73 +15.33 +10.59 +9.61 +10.06 +9.87ภาคตะวนั ออกเฉียงเหนือ +4.00 +9.50 +13.12 +11.49 +14.51 +0.28 +3.46 +30.59ภาคตะวันออก +3.15 +14.24 +13.69 +17.22 +8.33 +16.19 +11.44 +14.11ภาคตะวนั ตก +11.25 +13.63 +16.10 +13.61 +16.14 +10.69 +12.22 +10.92ภาคใต้ +5.52 +11.93 +9.70 +15.21 +8.94 +13.95 +9.81 +6.14รวม +6.17 +12.63 +12.46 +11.56 +10.66 +15.61 +8.34 +8.65จำ�นวนหอ้ งพกั ของสถ�นพักแรม ปี 2559 ร�ยภูมิภ�ค ภูมภิ าค จำานวนหอ้ งพัก 2558 2559P % การเปล่ยี นแปลงกรุงเทพมหานคร 138,286 136,043 -1.62ภาคกลาง 28,463 28,861 +1.40ภาคเหนอื 95,910 96,971 +1.11ภาคตะวันออกเฉยี งเหนือ 67,885 73,483 +8.25ภาคตะวันออก* 80,443 102,409 +27.31ภาคตะวนั ตก 39,082 40,437 +3.47ภาคใต้ 200,574 200,950 +0.19รวม 650,643 679,154 +4.38หม�ยเหตุ : จังหวดั ชลบุรีปรบั ฐ�นจ�ำ นวนห้องพกั ต�มคว�มเห็นของสม�คมด้�นก�รท่องเทีย่ ว ก�รท่องเทยี่ วแหง่ ประเทศไทยจงั หวดั ชลบรุ ี และกรมก�รทอ่ งเทย่ี วท่ีม� : กรมก�รท่องเท่ียว รายงานภาวะเศรษฐกจิ ท่องเท่ยี ว 61

ตวั ชวี้ ดั เศรษฐกจิ การท่องเที่ยวจำ�นวนเทีย่ วบนิ ในประเทศ และระหว่�งประเทศ และอัตร�ก�รเปลี่ยนแปลง (Y-o-Y) หนว่ ย : เท่ยี วบนิ 2558 Q1 2558 Q4 2559 Q2 Q3 Q1 Q2Domestic Flight Scheduled Flight 480,368 117,793 117,774 118,803 125,998 125,129 124,408 FNloignh-tScheduled 25,890 7,393 6,569 5,930 5,998 6,882 5,434 Total 506,258 125,186 124,343 124,733 131,996 132,011 129,842International Flight Scheduled Flight 367,407 88,681 89,334 92,108 97,284 102,111 97,580 FNloignh-tScheduled 17,469 6,261 3,701 3,657 3,850 5,449 2,703 Total 384,876 94,942 93,035 95,765 101,134 107,560 100,283Grand total 891,134 220,128 217,378 220,498 233,130 239,571 230,125ท่ีม� : กรมท�่ อ�ก�ศย�น หน่วย : ร้อยละ 2558 Q1 2558 Q4 2559 Q2 Q3 Q1 Q2Domestic Flight Scheduled Flight +22.37 +21.31 +28.58 +28.44 +13.14 +6.23 +5.63 NFloignh-tScheduled -13.65 -10.28 -13.80 -20.10 -10.45 -6.91 -17.28 Total +19.81 +18.84 +25.32 +24.83 +11.81 +5.45 +4.42International Flight Scheduled Flight +17.77 +10.61 +21.62 +27.20 +13.20 +15.14 +9.23 NFloignh-tScheduled -8.34 -14.02 +1.76 -2.77 -12.08 -12.97 -26.97 Total +16.26 +8.56 +20.68 +25.72 +11.97 +13.29 +7.79Grand total +18.25 +14.18 +23.29 +25.22 +11.88 +8.83 +5.86ทมี่ � : กรมท่�อ�ก�ศย�น62 รายงานภาวะเศรษฐกจิ ทอ่ งเทยี่ ว

ตัวชี้วัดเศรษฐกิจการทอ่ งเที่ยวจ�ำ นวนผู้โดยส�รเทีย่ วบนิ ในประเทศ และระหว่�งประเทศ และอตั ร�ก�รเปล่ยี นแปลง (Y-o-Y) หน่วย : คน 2558 Q1 2558 Q4 2559 Q2 Q3 Q1 Q2 Scheduled Flight 62,402,387 15,684,619 14,587,319 15,308,510 16,821,939 17,801,969 16,304,241Domestic Flight NFloignh-tScheduled 550,691 156,921 143,438 130,961 119,371 257,394 121,235 Total 62,953,078 15,841,540 14,730,757 15,439,471 16,941,310 18,059,363 16,425,476International Flight Scheduled Flight 59,624,515 15,294,607 14,279,499 14,493,435 15,556,974 17,791,727 15,857,154 NFloignh-tScheduled 2,959,705 1,103,710 616,060 579,012 660,923 1,061,837 478,926 Total 62,584,220 16,398,317 14,895,559 15,072,447 16,217,897 18,853,564 16,336,080 125,537,298 32,239,857 29,626,316 30,511,918 33,159,207 36,912,927 32,761,556Grand totalที่ม� : กรมท่�อ�ก�ศย�น หน่วย : รอ้ ยละ 2558 Q1 2558 Q4 2559 Q2 Q3 Q1 Q2 Scheduled Flight +25.82 +27.45 +29.71 +28.29 +19.20 +13.50 +11.77Domestic Flight FNloignh-tScheduled +2.08 -12.38 +10.88 +3.90 +13.70 +64.03 -15.48International Flight Total +25.56 +26.88 +29.49 +28.03 +19.16 +14.00 +11.50 Scheduled Flight +22.68 +24.96 +33.79 +26.11 +9.57 +16.33 +11.05 FNloignh-tScheduled -14.64 -23.04 -1.54 -6.62 -16.08 -3.79 -22.26 Total +20.19 +19.92 +31.84 +24.43 +8.22 +14.97 +9.67 Grand total +22.83 +23.24 +30.66 +26.23 +13.55 +14.49 +10.58ท่ีม� : กรมท่�อ�ก�ศย�นจำ�นวนแรงง�นในภ�คก�รทอ่ งเทย่ี ว ปี 2553 – 2559e (ไตรม�สที่ 2) หน่วย : คน ภูมภิ าค 2553 2554 2555 2556 2557 2558p 2559e ไตรมาสที่ 1 ไตรมาสท่ี 2สถานพกั แรม 348,492 404,849 470,371 494,636 503,854 516,100 522,051 524,766การบริการอาหารและเคร่ืองด่มื 2,314,475 2,142,755 2,119,879 2,083,304 2,100,865 2,129,419 2,153,694 2,171,139การขนส่งผ้โู ดยสารทางรถไฟ 15,041 16,405 16,585 16,801 17,053 17,104 17,145 17,145การขนสง่ ผโู้ ดยสารโดยรถโดยสาร 553,872 526,577 589,902 588,819 584,990 592,857 602,342 608,968แกลาระขชนายสฝง่ ทั่งางผโู้ ดยสารทางทะเล 29,608 31,829 34,630 37,574 40,661 44,127 44,921 45,281การขนสง่ ทางอากาศ 30,493 35,128 39,618 44,071 47,081 51,094 53,751 56,063กผาคู้ รวเบชคา่ รุมถยนตแ์ ละอปุ กรณ์โดยไมม่ ี 5,851 6,468 9,856 8,488 10,580 11,482 11,734 11,981ตัวแทนบริษัทนำาเที่ยว 40,016 47,721 57,412 68,223 64,504 70,003 73,783 76,955ศกาิลรปแวสฒั ดนงธกรารรมละเลน่ พนื้ บา้ น 69,155 62,938 59,899 52,685 52,645 54,595 56,014 56,239บริการกีฬาและนนั ทนาการ 127,300 164,682 246,650 252,793 258,431 265,367 271,629 277,426การขายสินค้าเพื่อการทอ่ งเท่ยี ว 287,783 291812 294,362 259,396 240,648 241,851 251,767 260,831บรกิ �รอนื่ ๆ ด้�นก�รทอ่ งเทยี่ ว 109,513 122,983 143,275 162,588 168,070 174,084 178,959 182,717รวมแรงง�นภ�คก�รทอ่ งเท่ียว 3,931,599 3,854,147 4,082,439 4,069,378 4,089,382 4,168,083 4,237,792 4,289,509จำ�นวนแรงง�นทงั้ หมด 38,037,342 38,464,670 38,939,127 38,216,622 38,077,430 38,330,420 38,312,290 38,517,261แสัดรงสงว่ านนแทร้ังงหงมานดภ(ารคอ้ กยาลระท) อ่ งเท่ียวต่อ 10.34 10.02 10.48 10.65 10.74 10.87 11.06 11.14หม�ยเหตุ : p หม�ยถึง ข้อมูลเบือ้ งต้น e หม�ยถึง ข้อมูลประม�ณก�ร ท่ีม� : กรมก�รทอ่ งเทีย่ ว รายงานภาวะเศรษฐกิจท่องเทย่ี ว 63

NOTE



กลุมสารสนเทศเศรษฐกจิ การทองเทยี่ วและกฬี า กองเศรษฐกจิ การทอ งเทย่ี วและกฬี า กระทรวงการทองเทีย่ วและกีฬาเลขที่ 4 ถนนราชดำเนนิ นอก แขวงวดั โสมนัส เขตปอ มปราบศัตรูพาย กรุงเทพมหานคร 10100 โทรศัพท : 0-2283-1500 โทรสาร : 0-2356-0746 ภายใตโครงการจัดทำรายงานภาวะเศรษฐกิจการทอ งเท่ยี วรายไตรมาส บร�ษทั เอก็ เซลเลนท บิสเนส แมเนจเมนท จำกัด