Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. ОСНОВНЫЕ ПУТИ УКРЕПЛЕНИЯ ЗАКОННОСТИ И ПРАВОПОРЯДКА Майоров Станислав Андреевич магистрант, ФГБОУ ВО «Национальный исследовательский Мордовский государственный университет им. Н.П. Огарёва», РФ, г. Саранск Построение демократического правового госу- укрепления законности и правопорядка является и правовое воспитание, особенно учитывая нынешний дарства в России требует реального обеспечения низкий уровень правосознания и правовой культуры населения. В этой связи необходима разработка и требований законности и установления в обществе реализация федеральной комплексной программы по повышению правовой культуры и правового устойчивого правопорядка. Для осознания возмож- сознания населения, имеет смысл и использование опыта правового воспитания, накопленного в со- ностей реализации таких процессов важно изучить ветское время [4, с. 67]. экспертное и общественное мнение о вариантах, Мероприятия по правовому воспитанию следует осуществлять с учетом возрастных, профессиональ- формах и методов достижения указанных задач. ных и иных социальных особенностей различных Наиболее важным является мнение юристов о категорий населения. Возрастает значимость пра- вовой подготовки должностных лиц и иных госу- наиболее эффективных мероприятиях, направлен- дарственных служащих, правового просвещения ных на укрепление законности и правопорядка. различных категорий учащихся, правового воспита- Более половины опрошенных юристов-практиков ния в коллективах, правовой пропаганды в средствах сочло важным обеспечить неотвратимость ответ- массовой информации. Следует подключить к осу- ственности за правонарушения и улучшение право- ществлению правового воспитания и правозащитные вого воспитания граждан. Треть опрошенных ре- организации. спондентов отметила необходимость последова- тельного проведения в жизнь судебной реформы Успешная реализация вышеназванных меро- и повышения требований к должностным лицам и приятий по правовому воспитанию позволит орга- хозяйственным руководителям за законность прини- низовать борьбу с правовым нигилизмом и создать маемых решений. Пятая часть опрошенных юристов эффективную систему правового воспитания, отве- отметила важность повышения уровня заработной чающую принципам и требованиями, предъявляе- платы юридических работников, повышения уровня мым к правовому государству. Также юристами профессиональной подготовки и правовой культуры предлагается изменение законодательства в сторону юристов, изменения законодательства в сторону усиления юридической ответственности, что отвечает усиления юридической ответственности, повышения и нынешним потребностям борьбы с правонаруше- престижа юридических органов и учреждений. Также ниями. Лишь незначительная часть юристов сейчас профессиональными юристами отмечалась необхо- высказываются за изменение законодательства в димость расширения участия населения в охране сторону смягчения юридической ответственности. общественного порядка, повышения общей культуры Вместе с тем декриминализация значительного в деятельности юридических органов и учреждений, числа составов преступлений традиционно вызывает и широкого внедрения в нее достижений науки и ожесточенные споры в юридическом сообществе. техники, увеличения числа работников юридиче- Некоторые юристы для укрепления законности и ских органов и учреждений, усиления безопасности правопорядка предлагают усилить и безопасность должностных лиц правоохранительных органов, должностных лиц правоохранительных органов. изменения законодательства в сторону смягчения Вместе с тем на общем фоне преступности покуше- юридической ответственности [3, с. 33]. ния на жизнь и здоровье сотрудников правоохрани- тельных органов являются достаточно редкими и Таким образом, основными направлениями упро- потому воспринимаются как чрезвычайные. Имеет чения законности и правопорядка в современной смысл и более широкое участие населения в охране России, по профессиональному мнению опрошенных общественного порядка. Правоохранительными юристов, являются обеспечение неотвратимости органами уже предпринимаются отдельные попытки ответственности за совершенные правонарушения привлечения населения к охране правопорядка. и улучшение правового воспитания граждан. Одним из важнейших направлений укрепления Важность обеспечения неотвратимости ответ- законности является обеспечение соблюдения тре- ственности за правонарушения отмечается как бований законодательства в процессе его реализации. наиболее значимый путь упрочения законности и Уровень профессиональной правовой культуры и правопорядка и рядовыми гражданами, о чем сви- законности наиболее отчетливо проявляется в право- детельствуют данные опросов общественного мне- применительной сфере. Нарушения законности, ния. Неотвратимость ответственности в современных низкий уровень профессиональной правовой куль- условиях является важнейшим показателем эффек- туры особенно явно выражен в процессе правопри- тивности борьбы с преступлениями и другими пра- менения, к тому же профессиональная деятельность вонарушениями, общего состояния законности. большинства юристов связана именно с применением Причем неотвратимость наказания вовсе не означает его жестокость. Обеспечению неотвратимости наказания способствует также гласное и правдивое освещение состояния законности и правопорядка в обществе, достижений и промахов деятельности правоохранительных органов по обеспечению за- конности и правопорядка. Немаловажным для 50
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. права. Во многом проблемы в аспекте укрепления законы, решать юридические дела свободно, исхо- законности, связаны с общим неблагоприятным дя из жизненных потребностей, интересов сторон, состоянием юридического образования в стране, что собственного понимания справедливости. В совре- требует новых подходов к правовому просвещению менных российских реалиях старые нормативные и образованию в целом [5, с. 43]. акты (особенно ведомственные) часто тормозят поступательное движение к новому обществу, а Обеспечение законности – это одно из важных новые находятся в состоянии становления и не всегда направлений деятельности государства. Законность качественно удовлетворяют потребностям преобра- напрямую связана с законотворческой деятельностью. зований [4, с. 67]. Для законности недостаточно совокупности законов и управления обществом с помощью законов. Законы – В принципе отход от законности нельзя обос- это основа законности. Управление людьми посред- новать ссылками на целесообразность. К тому же ством издания законов, которые содержат общие наиболее целесообразные решения часто основаны правила поведения, обязательные для исполнения, на законе, а вопрос о целесообразности может ста- обеспечивает законность. Вместе с тем издания виться только в рамках закона. Вопрос о соотноше- большого количества законов само по себе не приво- нии законности и целесообразности решается по- дит к законности. Сущность законности заключается средством учета конкретных условий жизни обще- в требованиях точного и неуклонного соблюдения ства. Порой в условиях неработающих законов, законов всеми, кому они адресованы, соблюдения революционные прогрессивные решения судей и иерархии законов и иных нормативных актов, администраторов были основаны именно на целе- обеспечения непререкаемости закона. Эти главные сообразности. Вместе с тем особую остроту всегда требования, составляющие содержание законности, имела борьба за торжество законности и порядка, могут быть сформулированы непосредственно в за общество, где будет уважаться правовой закон. законах, провозглашаться официальными властями Сторонники законности отмечают, что возможный или выражаться как-то иначе. Если они только про- отход от требований закона способствует массовому возглашаются, но не выполняются, законность – произволу суда и административных органов. Сто- формальная. Если названные требования реализуются ронники целесообразности указывают на частое на деле, то законность является реальной [2, с. 100]. формальное понимание правовой нормы. Трудно представить себе государство, которое Закон теряет юридическую силу, если он издан обходилось бы без законов, хотя ранее государства в нарушение компетенции соответствующего орга- ориентировалось преимущественно на применение на. При коллизиях нормативно-правовых актов силы, а не на действие права. В полицейских госу- приходится выяснять юридическую силу акта. дарствах наличие законов мало что значит: власти Высшей юридической силой по вопросам, отнесен- при необходимости охотно отбрасывают законность ным к ведению федеральных органов, обладают их и начинают осуществлять управление посредством федеральные акты. Далее идут законы субъектов подзаконных, часто секретных актов и основанных Российской Федерации, регулирующие обществен- на них произвольных полномочиях должностных ные отношения в соответствии с волей вышестоя- лиц государства. Слабая законодательная власть и щих органов. По вопросам, отнесенным к исключи- сильная исполнительная власть позволяют лишь тельному ведению субъектов Федерации, высшей карать и устанавливать режим формальной закон- юридической силой обладает закон субъекта Феде- ности, при которой под видом торжества законов рации [6, с. 231]. происходит их попирание. По общему правилу акты органов управления Таким образом, режим законности наиболее ор- (правительства, министерства исполнительных ор- ганично соединяется с демократией, формированием ганов субъектов Федерации) являются подзакон- правового государства, где все субъекты подчинены ными и уступают парламентским актам. закону и видят свое назначение в их проведении в жизнь. Поддержание режима законности обеспечи- К сожалению, практика государственного вается системой взаимосвязанных гарантий закон- управления знает немало примеров того, как феде- ности, под которыми понимаются объективно ральные министерства и ведомства бесцеремонно складывающиеся факторы общественной жизни и игнорируют права субъектов Российской Федерации специальные меры упрочения режима точного и и компетенцию их высших органов государствен- неуклонного воплощения требований закона в ной власти, что соответствует общей тенденции жизнь. Понимание важности режима законности подмены представительных органов подотчетными для жизни общества требует определения единства им органами управления. В качестве ответной реак- законности и соотношения законности и целесооб- ции наблюдаются столь же пагубные стремления разности. В условиях активного изменения обще- противопоставить законодательство субъектов Рос- ственных отношений обостряется проблема соот- сийской Федерации федеральному законодательству ношения законности и целесообразности. Законо- и федеральным подзаконным актам. творчество попросту не поспевает за коренными изменениями в общественных отношениях, а при- Потому должна быть разработана система мер нятые законы часто являются несовершенными, и государственно-правовых механизмов защиты пробельными и лишь способствуют социальной прав субъектов Российской Федерации для предот- напряженности. Политики и некоторые юристы вращения случаев злоупотребления данными права- в этих условиях предлагают отбросить в сторону ми, обеспечения единства правовой системы, защиты конституционных прав и законных интересов граж- дан [5, с. 43]. 51
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. На уровне федеративных отношений может экономических, политических, социальных условиях конкретного данного этапа развития общества. стать актуальным и единство самих законов, един- Проблема ликвидации нарушений законности ство правового регулирования, чтобы не создать не только юридическая проблема, поскольку для ее решения должны быть, прежде всего, устранены, сложности для правоприменительных органов и объективные факторы, способствующие преступную граждан, что ведет к затруднению экономических, активность, создающие условия для совершения правонарушений, для отступлений от требований культурных, политических связей, к ущемлению законов. Стабилизация экономических отношений, рост материальной обеспеченности людей, их нрав- прав человека. ственное воспитание, укрепление социальных связей, развитие демократии являются необходимыми В результате реализации требований законно- предпосылками и важнейшими путями укрепления законности и правопорядка [1, с. 50]. сти в обществе происходит упорядочение обществен- ных отношений: закрепляются и поддерживаются те Вместе с тем было бы неправильно рассчи- тывать только на эти объективные процессы. В об- из них, которые соответствуют интересам общества ществе необходима специальная юридическая, государственно–властная деятельность по обеспе- и государства, развиваются в направлении, опреде- чению законности. Основными формами такой дея- тельности являются убеждение, правовое воспитание, ленном правовыми нормами, пресекаются нежела- профилактика правонарушений, общественное воз- действие на нарушителей и применение к ним мер тельные, запрещенные законом деяния. Закрепленное государственного принуждения. в законах и других нормативных актах «бумажное» Убеждение как метод укрепления законности право становится «правом жизни», возникает право- состоит в повышении правосознания граждан и должностных лиц. Правовое воспитание предпола- порядок. гает внедрение в сознание людей знания права, по- Законность и правопорядок – это величайшие нимания необходимости исполнения его требова- ний, чувства нетерпимости к любым нарушениям социальные ценности, основа нормальной жизни законодательства. Это обеспечивается созданием общества, его граждан, а укрепление законности и стройной системы правового воспитания, обучения, правопорядка – одна из главных задач общества и средств пропаганды и систематической планомерной одна из основных функций деятельности государства. работой в данном направлении. К сожалению, состояние законности и правопорядка в нашей стране подошло к критической черте. За Таким образом, укрепление правопорядка в последние годы резко возросло количество право- обществе невозможно без обеспечения законности нарушений, в том числе преступлений. Достаточно в деятельности самого государственного аппарата, сказать, что в 2018 году в России зарегистрировано без ликвидации таких негативных явлений, как около 2 миллионов преступлений, почти 60% из коррупция. Важнейшим условием укрепления за- которых – тяжкие преступления. Поэтому укрепле- конности и правопорядка служит всестороннее раз- ние законности, борьба с возрастающей преступно- вертывание демократических начал во всех сферах стью – жизненно важные задачи нашего сего- общественной жизни, в том числе в деятельности дня [7, с. 277]. государственного аппарата. Существует довольно распространенное мнение, что в росте правонарушений виновны, прежде всего, юристы, которые якобы недостаточно активно ведут борьбу с нарушителями законности. Практика по- казывает ошибочность подобных взглядов. Только в последние годы преодолено представление, что корни преступности в нашей стране – это пережитки прошлого в сознании людей. Юридическая и поли- тическая практика доказала, что причины правона- рушений нужно искать не в «пережитках», не в прошлом, а в действительности, в объективных Список литературы: 1. Берсенев А.А. Укрепление законности и правопорядка в России / А.А. Берсенев // Научный аспект. – 2018. – № 2. – С. 50-54. 2. Бялт В.С. Законность и правопорядок: теоретико-правовой аспект / В.С. Бялт. – М.: Директ-Медиа, 2015. – С. 100-104. 3. Касаева Т.В. Пути укрепления законности и правопорядка в современной России / Т.В. Касаева // Современное право. – 2016. – № 12. – С. 33-42. 4. Кунев А.Н. Пути укрепления законности и правопорядка в современной России / А.Н. Кунев // Государство и право. – 2015. – № 3. – С. 67-75. 5. Нестеров Д.О. Роль государства в обеспечении правопорядка / Д.О. Нестеров // Научный аспект. – 2017. – № 3. – С. 43-46. 6. Оксамытный В.В. Общая теория государства и права / В.В. Оксамытный. – М.: Юнити-Дана, 2018. – 512 c. 7. Цечоев В.К. Законность и правопорядок в современном мире / В.К. Цечоев. – М.: Прометей, 2017. – 330 с. 52
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. НЕКОТОРЫЕ ОСОБЕННОСТИ ПРИМЕНЕНИЯ МЕРЫ ОБЕСПЕЧЕНИЯ ПРОИЗВОДСТВА ПО ДЕЛУ ОБ АДМИНИСТРАТИВНОМ ПРАВОНАРУШЕНИИ В ВИДЕ АРЕСТА ТОВАРОВ И ИНЫХ ВЕЩЕЙ Сорокин Андрей Витальевич магистрант, ГОУ ВО «Коми республиканская академия государственной службы и управления», РФ, г. Сыктывкар Арест товаров и иных вещей применяется в тех события правонарушения и товаров, подлежащих случаях, когда изъятие товаров и иных вещей не- аресту, соответствующая обеспечительная мера возможно, например, ввиду их громоздкости, подлежит применению после вынесения принятия большого количества либо их сохранность может определения о возбуждении дела с проведением быть обеспечена без изъятия. административного расследования или составления протокола об административном правонарушении. Буквальное толкование ч. 1 ст. 27.14 КоАП РФ Обоснование этой позиции заключается в правовых дает основание предполагать, что посредством дей- основаниях к посещению объекта с целью ареста ствия, регламентированного этой нормой, аресто- товаров, наличие которых при отсутствии распоря- ваны могут быть только те товары и вещи, которые жения о проведении проверки либо определения о являются орудием или предметом совершения ад- возбуждении дела, доказать будет проблематично. министративного правонарушения. Применение любой меры обеспечения требует При этом, под предметом административного особой осторожности, поскольку связано со втор- правонарушения понимается элемент охраняемого жением в права и законные интересы граждан, законом общественного отношения, блага, ценно- юридических лиц и вторжение это характеризуется сти материального и иного характера, воздействуя принуждением. В этой связи, следует выделить ос- на которые правонарушитель причиняет вред этому новные, требующие внимания и полного понимания, отношению. особенности применение такой меры обеспечения производства по делу: Под орудием административного правонару- шения понимается любой материальный объект, с 1. В соответствии со ст. 3.2 КоАП РФ конфис- помощью которого совершается административное правонарушение. кация орудия совершения или предмета админи- стративного правонарушения является одним из Правовая природа действий по наложению аре- видов административного наказания, которое мо- ста на товары и иные вещи состоит в составлении жет устанавливаться и применяться за совершение описи указанных товаров и иных вещей с объявле- административного правонарушения. Конфискация нием лицу, в отношении которого применена данная может быть как основным, так и дополнительным мера обеспечения производства по делу об админи- административным наказанием. Отсюда вывод - стративном правонарушении, либо его законному применение ареста товаров с целью конфискации представителю о запрете распоряжаться (а в случае возможно только в случае, если санкция вменяемой необходимости и пользоваться) ими. правонарушителю статьи КоАП РФ предусматри- вает назначение наказания в виде конфискации. Выявление названных объектов может иметь 2. Арест налагается в присутствии владельца место в ходе процессуальных действий, однако товара и двух понятых. Исключение сделано лишь установление факта наличия товаров и иных вещей, для случаев, не терпящих отлагательства. явившихся орудиями совершения или предметами 3. Конфискация орудия совершения или предмета административного правонарушения, принадлежа- административного правонарушения, возможно и щих на праве собственности лицу, не привлеченному к административной ответственности за данное по результатам проведения проверок в рамках Фе- административное правонарушение, и не признан- ному в судебном порядке виновным в его соверше- дерального закона от 26 декабря 2008 г. N 294-ФЗ нии, не применяется. Т.е., наложение ареста товаров возможно только по делу об административном «О защите прав юридических лиц и индивидуальных правонарушении, возбужденному исключительно в предпринимателей при осуществлении государствен- отношении собственника такого товара, а не в от- ношении его работников. ного контроля (надзора) и муниципального контроля» 4. Конфискация орудия совершения или предмета и приходящего ему на смену с 01.07.2021 г. Феде- административного правонарушения представляет собой принудительное безвозмездное обращение в рального закона от 31 июля 2020 г. N 248-ФЗ федеральную собственность или в собственность «О государственном контроле (надзоре) и муници- субъекта Российской Федерации не изъятых из оборота вещей. Не является конфискацией изъятие пальном контроле в Российской Федерации». из незаконного владения лица, совершившего адми- При этом положения КоАП РФ не требует при- нистративное правонарушение, орудия совершения менять арест только при наличии уже возбужден- ного дела об административном правонарушении, даже напротив, само дело уже считается возбужден- ным при составлении протокола ареста товаров или иных вещей как меры обеспечения производства по делу. Вместе с тем, учитывая риски применения положений о наличии грубых нарушений указанных выше федеральных законов, при отсутствии правовых оснований к проведению проверки (контрольного (надзорного) мероприятия), но при установлении 53
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. или предмета административного правонарушения, правонарушение, предмета административного правонарушения изъятого из оборота. изъятых из оборота либо находившихся в противо- Вместе с тем, несмотря на последнюю особен- правном владении лица, совершившего админи- ность ареста товаров, должностные лица, уполно- моченные составлять протоколы об администра- стративное правонарушение, по иным причинам и тивных правонарушениях, в целях достижения ос- на этом основании подлежащих обращению в соб- новной цели административного наказания, а также в целях пресечения совершения административных ственность государства или уничтожению. правонарушений и недопущения доведения проти- воправных действий правонарушителей до конца, Здесь необходимо различать товары (вещи): обязаны принять меры, направленные на процессу- альное изъятие из оборота как товаров оборотоспо- необоротоспособные, то есть изъятые из собных (в целях последующей конфискации судом), оборота или ограниченные в обороте. (Исходя из так и товаров необоротоспособных, т.е. изъятых из статьи 129 ГК РФ, под объектами, изъятыми из оборота посредством материального права – нормой оборота, понимаются виды объектов гражданских закона (в целях принятия судом решения в соответ- прав, нахождение которых в обороте не допускается, ствии с ч. 3 ст. 3.7. КоАП РФ). которые прямо указаны в законе); В этой связи, мера обеспечения как арест това- оборотоспособные. ров подлежит применению в том числе и в случаях, Необходимым условием для конфискации же когда предметом административного правонаруше- товара – является оборотоспособность конфискуе- ния являются товары, не отвечающие требованиям мого имущества либо противоправность владения им. безопасности, необоротоспособные, поскольку На практике получается так, что суды чаще только посредством таких действий изложенные всего применяют конфискацию в виде дополни- выше цели будут достигнуты пусть не с помощью тельного наказания, в том числе, и к необоротоспо- принятия судом конфискации предмета совершения собным товарам, не вдаваясь в детали правового административного правонарушения, но изъятия их регулирования. Но бывают и случаи, когда суды не из оборота и уничтожения в порядке, предусмот- применяют конфискацию, но при этом, решая во- ренном ч. 3 ст. 3.7. КоАП РФ. прос об арестованных товарах, выносят решение об изъятии этих товаров и уничтожении, руководству- ясь при этом ч. 3 ст. 3.7. КоАП, где сказано, что не является конфискацией изъятие из незаконного владения лица, совершившего административное Список литературы: 1. Кодекс Российской Федерации об административных правонарушениях от 30 декабря 2001 г. N 195-ФЗ // Собр. законодательства РФ - 2002 г. - N 1 (часть I) - Ст. 1. 2. О защите прав юридических лиц и индивидуальных предпринимателей при осуществлении государствен- ного контроля (надзора) и муниципального контроля: Федеральный закон от 26 декабря 2008 г. N 294-ФЗ // Собр. законодательства РФ. – 2008. - N 52. - Часть I. - Ст. 6249. 3. О государственном контроле (надзоре) и муниципальном контроле в Российской Федерации: Федеральный закон от 31 июля 2020 г. N 248-ФЗ // Собр. законодательства РФ. - 2020 г. - N 31 - Часть I. - Ст. 5007. 54
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. ПРАВОВОЕ РЕГУЛИРОВАНИЕ «ЭЛЕКТРОННОГО НОТАРИАТА» Тарасенко Зоя Анатольевна аспирант, ФГАОУВО «Российский университет транспорта» (РУТ (МИИТ), РФ, г. Москва Чеботарева Анна Александровна д-р юрид. наук, «Российский университет транспорта» (РУТ (МИИТ), РФ, г. Москва LEGAL REGULATION OF \"ELECTRONIC NOTARY\" Zoia Tarasenko Graduate student, Russian University of Transport, Russia, Moscow Anna Chebotareva Doctor of low, Russian University of Transport, Russia, Moscow АННОТАЦИЯ Актуальные и активно обсуждаемые нововведения российского законодательства о нотариате: возможности дистанционного удостоверения сделок с возможностью участия нескольких нотариусов, а также совершения части нотариальных действий, хранения электронных документов, наделение нотариусов правом использовать биометрическую идентификацию, обеспечив им доступ к соответствующей системе, а также введение машино- читаемой маркировки и расширение перечня сведений, запрашиваемых нотариусами через ЕИС, в целом, соот- ветствуют, хотя и с некоторым опозданием, тенденциям развития мировой нотариальной практики, а также потребностям нотариата информационной эпохи. Российский законодатель избрал адекватный и в какой-то мере осторожный подход, более сдержанный чем это представлялось на рубеже 1990-2000-х годов, когда пред- ставлялось, что новейшие технологии могут заменить нотариуса. Длительный срок введения закона в действие, формально по причине неготовности нормативной базы для реализации нововведений, вероятно, свидетельствует также и о неготовности институциональной среды и, в какой-то степени и общества. В этом смысле правы авторы, считающие, что внесенные в законодательство поправки сделаны в большей степени на перспективу. ABSTRACT The current and actively discussed innovations of the Russian legislation on notaries: the possibility of remote certi- fication of transactions with the possibility of several notaries, as well as performing part of notarial acts, storing elec- tronic documents, giving notaries the right to use biometric identification, providing them access to the corresponding system, as well as introducing machine-readable marking and expanding the list of information requested by notaries through the UIS, in general, are consistent, although with some delay, trends in the development of world notarial practice, as well as the needs of the notary of the information age. The Russian legislator has chosen an adequate and somewhat cautious approach, more restrained than it seemed at the turn of the 1990-2000s, when it seemed that the latest technology could replace the notary public. The long term of enactment of the law, formally due to the unavailability of the regulatory framework for the implementation of innovations, probably also indicates the unavailability of the institutional envi- ronment and, to some extent, society. In this sense, authors are right who believe that amendments to the legislation are made to a greater extent for the future. Ключевые слова: нотариат, электронный документ, электронная подпись, нотариус, биометрическая иден- тификация, цифровые технологии. Keywords: notary public, electronic document, electronic signature, notary public, biometric identification, digital technologies. По так называемым электронным или цифро- ростом документооборота, а также расширением вым нотариатом в современной специальной лите- законодательных требований, например, дистанцион- ратуре принято понимать использование электрон- ному предоставлению услуг, к электронной реги- ных документов, информационных систем, а также страции, видеофиксации некоторых нотариальных информационно-коммуникационных технологий и действий и т.п. В какой-то мере широкое «вторже- средств в нотариальной практике. Актуальность их ние» цифровых технологий способно нарушить парт- широкого вовлечения обусловлена существенным риархальность и традиционность одной из наиболее 55
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. консервативных практик – нотариальной в пользу её в передаче должностей преобладают родственные адаптации к условиям информационного общества, связи, что неизбежно продуцирует коррупционные оптимизации и модернизации. С другой стороны, риски [2. с.1] , которые исключены в полностью «цифровая революция» в нотариате, использование электронном нотариате. сетевых технологий, способны существенно усилить риски нарушения нотариальной тайны и конфиден- На этой основе в некоторых государствах СНГ, циальности, несанкционированной утечки инфор- опираясь «на весь зарубежный опыт» констатируют мации. «переход к электронному нотариату»[3, c.150], что представляется не вполне корректным и прежде- Опережающее развитие технологий порождает временным. Мы исходим из того, что цифровые вопросы о соотношении традиционных аналоговых информационно-коммуникационные технологии (бумажных) и электронных документов и процедур. лишь обеспечивают нотариальную деятельность, Указанных проблем и нерешенных вопросов, стоя- содействуют ей, но никак не подменяют и не могут щих перед электронным (цифровым) нотариатом вторгаться в неё. существенно больше и все они должны быть опера- тивно разрешены в рамках соответствующего пра- Одна из причин преждевременности тотальной вового регулирования. цифровизации нотариата – несовершенство приме- няемых сегодня технологий. Приведем в пример Российская нотариальная система относится к сервис BitNation Public Notary, пользователь которого семье латинского типа и, таким образом, учитывает (электронный резидент) загружает свой документ все современные тенденции её развития, в том чис- в формате PDF, его содержание хэшируется, сервис ле реализуемые в рамках проектов Европейского генерирует индивидуальный уникальный ключ, после Союза ТАСИС. В Европе развитие электронного чего резидент получает нотариально заверенный нотариата началось несколько раньше, чем в России, документ. При этом хэш-функция, а также открытый с конца 1970-х годов, с использования сначала ключ и электронная подпись будут записаны тран- электронных, а затем уже в 1990 годы и цифровых закцией на блокчейн [4]. Проблема состоит в невоз- технических средств для подготовки, видоизменения, можности подтвердить личность через электронную репродукции и хранения нотариальных актов, со- подпись. Дело в том, что технология блокчейн со- здания и ведения специализированных электронных здавалась для обеспечения анонимности и построена реестров, а также поиска нотариальной информации на ней. Таким образом, электронная подпись на и фиксации действий участников гражданского блокчейне свидетельствует лишь о владении опре- оборота [1, с.26]. деленным хэшем и не более того, но не подтвер- ждает личность, что для нотариальной практики В 2000 г. на конгрессе европейских нотариусов неприемлемо. обсуждались перспективы минимизации или даже постепенной ликвидации бумажной формы носите- В этой связи перспектива замены живого но- лей информации с заменой её на цифровую. Тогда же тариуса сетевыми и облачными технологиями европейских нотариусов по большей части обязали представляется преждевременной. В то же время, хранить акты и документы в электронном архиве. принимая во внимание требования, состояние и На начальных этапах цифровизации не только среди перспективы цифрового документооборота, совре- программистов, но и среди части практикующих менный российский нотариус должен иметь и со- нотариусов, наблюдался уверенный оптимизм, гра- вершенствовать соответствующие компетенции, ничащий с абсолютизацией новых технологий. достаточные для работы в цифровой среде. На рубеже 1990-2000-х годов в Европе видели ши- рокие перспективы электронного нотариального Современный российский электронный нотариат документооборота, особенно в сфере коммуникации это, в основном функционирование единой инфор- между ветвями власти, нотариатом, гражданами, мационной системы (ЕИС), где регистрируются все предполагая и прогнозируя полную замену анало- совершаемые нотариальные действия. Регламент гового (бумажного) обмена информацией на элек- совершения нотариусами нотариальных действий тронный. от 30 августа 2017 г. предписывает их обязательную регистрацию ЕИС, которая построена на четырех Как перспектива в государствах ЕС и США реестрах: 1) нотариальных действий; 2) наследствен- обсуждается перевод на блокчейн платформы ока- ных дел; 3) залога движимых вещей; 4) участников зания нотариальных услуг. В данном случае глав- ООО. Предполагается расширение этого перечня. ная (и самая массовая) функция нотариуса – заве- рение подлинности документов, могла бы перейти Граждане – клиенты нотариусов из цифровых к программно-аппаратным модулям со специальными услуг пользуются в основном оцифровкой доку- алгоритмами, где человек будет не нужен. Некоторые ментов с сохранением их юридической силы, а наиболее продвинутые футуристические прогнозы также электронной регистрацией юридических лиц. предполагают уход в прошлое самой профессии Также востребованы общедоступные публичные нотариуса. сервисы для проверки залог движимого имущества, а также подлинности доверенностей. В 2018 г. их Действительно, цифровой (электронный) нота- посетили свыше 6 млн. пользователей [5]. Также за- риат удобен современному клиенту, которому не пущен публичный сервис по наследственным делам. надо будет покидать офис или дом, для заверения документа. С переходом в виртуальную сферу ре- Принято считать, что использование цифровых шится и извечный вопрос «клановости» нотариата, технологий в нотариате снижает материальные за- куда трудно пробиться и где, как принято считать, траты граждан, предотвращает мошенничество, 56
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. экономит время, а также формирует систему взаимо- нотариусами, передавать и принимать на хранение документы в электронной форме. Нотариусы смо- действия нотариата с органами власти, Росреестром, гут пользоваться биометрической идентификацией, вводить электронно-читаемую маркировку нотари- загсами и пр. ального акта. Растущая востребованность цифровых сервисов Закон расширил возможности применения ис- актуализирует вопросы совершенствования правового полнительной надписи нотариуса, а также его полно- регулирования этой сферы нотариата, которое не мочия при совершении данного нотариального дей- должно отставить от темпов развития обеспечива- ствия. Расширились правовые основания функциони- ющих технологий. рования Единой информационной системы (ЕИС) нотариата. Со вступлением в силу федерального закона от 3 августа 2018 г. №338-ФЗ «О внесении изменений На 2021 г. запланировано дополнительно пере- в отдельные законодательные акты Российской вести в дистанционный формат часть нотариальных Федерации» [6] нотариусы вправе подписывать действий, из числа не связанных с удостоверением нотариальные сделки в электронной форме. Удо- волеизъявлений. К этому числу могут быть отнесе- стоверяемый договор в электронном виде перед ны заявления на вывоз несовершеннолетнего ре- отправкой в Росреестр может быть подписан ЭЦП бенка за границу, свидетельствование верности нотариуса. Важно, что указанное нотариальное перевода документов, их передача, предоставление действие нельзя рассматривать как самостоятельное, выписки из реестра о залоге недвижимости, а также что не обязывает клиентов его оплачивать. удостоверение осмотра интернет-сайта. Доступ к указанным услугам планируется осуществлять через Предполагается ввести дистанционное удосто- портал Государственных услуг либо ЕИС нотариата с верение части сделок двумя нотариусами. Это применением усиленной квалифицированной под- оправдано при покупке недвижимости в другом писи. регионе, когда договор купли-продажи может быть удостоверен двумя нотариусами – документы про- Нельзя не отметить, что цифровизация нотариата давца удостоверяются и подтверждаются одним вызывает в специальной литературе, а тем более в нотариусом, а договор отчуждения недвижимости – публицистике, определенную эйфорию. Так, по другим нотариусом, при этом сразу регистрируется некоторым оптимистическим прогнозам, до трети право собственности в Росреестре. В целом, пред- действий нотариусов, которые не требуют удосто- полагается, что в условиях цифровой экономики верения волеизъявления сторон, возможно уже в нотариат будет способен предоставлять самые совре- ближайшее время перевести на дистанционный менные сервисы, которые в полной мере обеспечи- режим, включая круглосуточный (принимая во вни- вают права и законные интересы граждан. мание часовые пояса) [8, с.306]. Принятие федерального закона от 27.12.2019 Действительно, в информационном обществе N 480-ФЗ «О внесении изменений в Основы зако- не просто актуально, часто и вынужденно граждане нодательства Российской Федерации о нотариате и субъекты гражданского оборота реализовывать и отдельные законодательные акты Российской свои права, а также совершать сделки он-лайн, т.е. Федерации» [7] придало импульс развитию цифро- в цифровом виде. Этот способ предельно эффекти- вых технологий нотариата в рамках как законода- вен в условиях глобализации, но не свободен от тельства о нотариате, так и национальной программы критических недостатков. Главный из них высокая «Цифровая экономика». В определенной мере новел- вероятность стать жертвой мошенников и недобро- лы могут рассматриваться как «цифровая реформа» совестных участников электронного оборота. В дан- российского нотариата. Примечательна длительность ном случае сама по себе электронная среда не про- подготовительного периода. Большинство положе- сто не содержит в себе способы и средства защиты ний закона вступают в силу через год с момента от недобросовестного поведения участников сделок, его официального опубликования, что обусловлено а содержит все условия, практически «способствуя» потребностью в подготовке большого объема их совершению [9, с.117]. подзаконных нормативных актов и разработки программно-аппаратных средств и ресурсов, тре- Оптимизм, высказываемый в этой сфере, ставится буемых для нового уровня правоприменения. под серьезное сомнение тем, что сфера цифровых коммуникаций является средой активной противо- В общем, комплекс указанных мер направлен правной деятельности. По данным Генеральной на создание рабочих правовых инструментов обес- прокуратуры РФ число преступлений с использо- печения безопасности и стабильности «цифрового ванием информационно-телекоммуникационных тех- оборота». При этом, важно, что ни законодатель, нологий или в сфере компьютерной информации в ни нотариальное сообщество не «списывают» фигуру 2019 г. выросло на 66,8 % [10] и это без учета их нотариуса, которая остается ключевой. Президент высокой латентности. Федеральной нотариальной палаты К. Корсик под- черкивает, что залогом эффективной работы новых Уровень доверия электронной подписи в России цифровых систем является сам нотариус, от имени невысок. О.В. Федотова обосновано обратила вни- государства обеспечивающий защиту прав граждан мание на актуальность проблемы психологического и собственности, применяя при этом новейшие барьера клиентов нотариуса, а равно и российского технологии [5]. общества, которому сложно «привыкнуть к изме- нениям, связанным с появлением электронной под- Новеллы нотариального законодательства поз- писи». Граждане привыкли доверять осязаемым волят клиентам для совершения ряда нотариальных действий обращаться к нотариусу удаленно, ди- станционно удостоверять сделки двумя и более 57
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. материальным документам, а виртуальность их особенно, в текущих условиях, бюджетного финан- настораживает. Цитируемый автор обоснованно сирования. указывает на временный, преходящий характер этого явления, присущий всем новшествам [11, с.41]. В целом, новеллы нотариального законодатель- В тоже время, многочисленные публикации о под- ства лета 2018 года: дистанционное удостоверение делках и фактах мошенничества с электронными сделок с возможностью участия нескольких нота- подписями формируют негативный фон, который риусов, возможность удаленного совершения части существенно тормозит признание новшеств обще- нотариальных действий, включая и возможность ством. использования портала Госуслуг, хранения доку- ментов в цифровом формате, наделение нотариусов Речь идет о том, что дальнейшая цифровизация правом использовать биометрическую идентифи- нотариальных действий и особенно применение кацию с обеспечением доступа к соответствующей документов с электронной квалифицированной системе, а также введение машиночитаемой марки- подписью опасны доступностью упрощенного ди- ровки и расширение перечня сведений, запрашива- станционного порядка получения ЭЦП, в том числе емых нотариусами через ЕИС, соответствуют тен- для мошенников [12, с. 244]. При наличии сомнений в денциям развития мировой нотариальной практики подлинности предъявленных документов предпо- и потребностям нотариата информационной эпохи. лагается ввести биометрическую идентификацию В то же время, содержание очередной «реформы» клиента нотариуса, который сможет прибегнуть к правового регулирования российского нотариата, обращению в Единую информационную систему свидетельствует о сдержанном, т.е. адекватном персональных данных [13], где будут собраны био- подходе, игнорирующем цифровой оптимизм начла метрические данные граждан, однако эта система 2000-х годов. Внесенные изменения сохраняют и ещё в полной мере не работает. В этой связи есть даже усиливают ведущую роль нотариуса, не сомнения в достаточности срока, отведенного боль- устраняя его и не «подчиняя» технологиям, что шинству положений анализируемого федерального прогнозировалось два десятилетия назад. закона, для вступления в силу. Длительный срок введения закона в действие, Другое дело – задача перевода архивных нота- формально по причине неготовности нормативной риальных документов в цифровой формат с после- базы для реализации нововведений, вероятно, сви- дующим формированием единого нотариального детельствует также и о неготовности институцио- электронного архива, где массив документов был нальной среды и, в какой-то степени и общества. бы защищен от утраты и подделки. Технически для В этом смысле правы авторы, считающие, что вне- решения этого вопроса сложностей нет, но вопрос сенные поправки это в основном, «задел на будущее». тормозится в сфере правового регулирования и, Список литературы: 1. Вершинин А.П. Электронный документ: правовая форма и доказательства в суде. М., 2000. 2. Электронный нотариат// ГУ ВШЭ. 2017. 15 июня https://lap.hse.ru/data/2017/06/15/1170369518/Электронный%20нотариат.pdf 3. Мамедова А.Т. Перспективы и пределы использования электронного нотариата в Республике Казахстан // Вестник Института законодательства и правовой информации Республики Казахстан. 2010. №1 (17). С. 149-151. 4. How to use the BITNATION Blockchain Notary// https://steemit.com/blockchain/@flexliv/how-to-use-the- bitnation-blockchain-notary 5. Куликов В. Документы на экране. Нотариусы перешли на «цифру»// Российская газета. 2018. 3 января. 6. Собрание законодательства РФ. 2018. №32 (Часть II). Ст. 5131. 7. Собрание законодательства РФ. 2019. №52 (часть I). Ст. 7798. 8. Корман В.К. Информационные технологии в деятельности нотариата в Российской Федерации // Образование и наука в России и за рубежом. 2018. №13(48). С.303-308. 9. Сорокина О.С. Особенности и проблемные аспекты нотариального удостоверения сделок в электронном виде// Наука. Общество. Государство. 2018. Вып. 6. № 1 (21). С. 115-120. 10. Генеральная прокуратура РФ /https://genproc.gov.ru/smi/news/genproc/news-1703326/ 11. Федотова О.В. Проблемы применения электронной подписи в нотариальной деятельности // Вестник Белгородского юридического института МВД России. 2018. №3. С. 40-43. 12. Миняшева Г.И. Новые способы совершения мошенничества с использованием электронной цифровой подписи // Евразийский юридический журнал. 2019. № 9 (136). С. 243-245. 13. Создается во исполнение Федерального закона от 31 декабря 2017 №482-ФЗ и постановления Правитель- ства РФ 22 февраля 2018 г. «Об определении оператора единой информационной системы персональных биометрических данных». 58
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. МЕСТО ПРИНЦИПА НЕДОПУСТИМОСТИ ЗЛОУПОТРЕБЛЕНИЯ ПРАВОМ В ПРАВОВОЙ СИСТЕМЕ РФ И ЗАРУБЕЖНЫХ СТРАН Шамгунов Дамир Закирович студент-магистрант, Челябинский государственный университет, РФ, г. Челябинск АННОТАЦИЯ В статье был рассмотрен принцип недопустимости злоупотребления правом в правовой системе РФ Сделан вывод о том, что рассматриваемый принцип является общеправовым и общепризнанным. Сформулирована авторская трактовка понятия «злоупотребление правом». Ключевые слова: принцип недопустимости злоупотребления правом, злоупотребление правом, право за- рубежных стран, правовая система, шикана. Для функционирования любой достаточно В свою очередь, В.П. Грибанов с уверенностью сложной системы необходимо, чтобы она имела чет- относит злоупотребление правом к противоправному кую структуру. Подобная же ситуация складывается и поведению [4, стр. 8]. в правовой системе, так как именно основополагаю- щие правовые принципы придают ей устойчивость. Промежуточную позицию в этом вопросе зани- Помимо этого, правовые принципы играют важную мает А.С. Шабуров. Он высказывает мысль о том, направляющую и нормативно-руководящую роль в что злоупотребление правом представляет собой деятельности правовой системы. отдельную разновидность правового поведения, существующую наряду с правомерным и противо- Не стал исключением и принцип недопустимости правным [5, стр. 8]. злоупотребления правом, который представляет со- бой один из основополагающих правовых принципов. Еще одной точкой зрения, имеющей право на существование, является позиция А.А. Малиновского, Однако, несмотря на всю его важность, как в который выводит категорию «злоупотребление российском научном сообществе, так и среди зако- правом» из модели поведения. Согласно позиции, нодателей все еще не выработано единое мнение по высказанной этим автором, «злоупотребление пра- поводу содержания данного понятия. Сложившаяся вом не является ни самостоятельным видом право- ситуация приводит к сложностям в его использова- вого поведения, ни разновидностью исключительно нии на практике и многочисленным противоречиям противоправного или правомерного поведения. в его трактовках. Исходя из тех или иных параметров, возможно су- ществование как правомерного, так и противоправ- В частности, в современном законодательстве ного злоупотребления правом» [6, стр. 8]. РФ в попытках определения принципа недопусти- мости злоупотребления правом трактовка данного Следовательно, в современной правовой науке понятия, по существу, сводится к шикане («исполь- РФ нет единого мнения о том, что же представляет зование права с исключительным намерением при- собой злоупотребление правом. Не вызывает сомне- чинить вред другому лицу») [1, стр. 8]. ний только тот факт, что все попытки охарактери- зовать данную правовую категорию осуществляются Не случайно именно эта трактовка злоупотреб- через обращение к особому виду правового поведе- ления правом упоминается в ч. 3 ст. 17 Конститу- ния, которое может представлять собой как действие, ции РФ, а также ст. 10 Гражданского кодекса РФ, так и бездействие, результатом же его «становится дополняясь в данном нормативном правовом акте вред (или создается опасность его причинения) ин- словосочетанием «а также иное недобросовестное тересам различных субъектов права» [7, стр. 8]. осуществление гражданских прав» [2, стр. 8]. На основании вышеупомянутых трактовок Однако категория «недобросовестность» носит можно сформулировать и закрепить на уровне зако- оценочный характер, что исключает единообразие в нодательства авторское определение данного поня- ее практическом применении. Следовательно, един- тия, согласно которому злоупотребление правом ственным бесспорным и очевидным критерием, представляет собой целенаправленное действие присущим злоупотреблению правом, исходя из трак- (бездействие), выражающееся в причинении вреда товок, принятых законодателями, является его (либо возможности его причинения) кому бы то ни направленность на причинение вреда. было в процессе осуществления субъективного права и связанное с его использованием, либо вы- Что касается научного сообщества, категория ходящее за его пределы. «злоупотребление правом» также трактуется в нем неодинаково. К примеру, по мнению А.А. Нояновой, Переходя непосредственно к месту принципа злоупотребление правом представляет собой «особую недопустимости злоупотребления правом в право- разновидность правомерного поведения» [3, стр. 8]. вой системе РФ, можно отметить следующее: При этом автор не дает точных критериев, со- В первую очередь, данный принцип является гласно которым можно отделить данный вид право- общеправовым, так как в том или ином виде закреп- мерного поведения от «истинно правомерного», что лен в самых разных нормативных правовых актах, позволяет оспорить саму его «правомерность». 59
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. имеющих общеправовое значение. Это Конститу- 2. Причинение вреда должно противоречить ция РФ (ч.3 ст. 17), Гражданский кодекс РФ (ст. 10), «добрым нравам»; Гражданско-процессуальный кодекс РФ (ч. 1. ст. 35), Арбитражно-процессуальный кодекс РФ (п. 2. ст. 41). 3. Обязанность возмещения вреда, причиненного другому лицу способом, противоречащим добрым Кроме того, данный принцип имеет общепри- нравам возникает только тогда, когда вред был знанный характер, так как используется не только в причинен умышленно, либо лицо осознавало воз- нашей стране, но и в международном праве, о чем можность причинения вреда своими действиями и свидетельствует его упоминание в ст. 4 Декларации соглашалось с данной возможностью. прав человека и гражданина, а также в п. 2 ст. 29 Всеобщей декларации прав человека. Следовательно, параграф 226 ГГУ предусмат- ривает прямой умысел в действиях лица, целью или Помимо указанных нормативных правовых актов, возможным результатом которого является причи- имеющих важнейшее международное значение, нение вреда. принцип недопустимости злоупотребления правом на протяжении многих лет применяется в законода- Кроме того, в параграфе 826 данного норма- тельстве многих зарубежных стран. тивного правового акта не конкретизирована форма вины (прямой или косвенный умысел), а указывается В частности, в Германии, где важнейшим лишь на то, что действия лица идут вразрез с законом нормативным правовым актом, регулирующим и «добрыми нравами» [11, стр. 8]. частноправовые отношения, является Германское гражданское уложение (далее - ГГУ), принцип не- Подобное положение дел приводит к тому, что допустимости злоупотребления правом был закреп- в настоящее время в правовой системе Германии лен на законодательном уровне. Однако о необхо- (как и в РФ), достаточно важную роль играет судей- димости этого долгое время велись дискуссии. ское усмотрение и широко используются оценочные Первоначально в проект данного нормативного категории, так как правовая категория «добрые нра- правового акта была включена норма, которая вы» (в нашей стране это «добрая совесть»), весьма предусматривала запрет злоупотребления правом этому способствует. только относительно осуществления права соб- ственности. Данная норма гласила: «осуществление Что касается применения принципа недопусти- права собственности, которое может иметь своею мости злоупотребления правом во Франции, в целью только причинение вреда другому, недопу- Гражданском кодексе этой страны законодательно стимо» [8, стр. 8]. не закреплены нормы, запрещающие подобное зло- употребление. Однако необходимость закрепления В дальнейшем подобный запрет был распро- данного принципа осознается законодателями уже странен на все гражданские права вообще. давно, по поводу чего ведутся дискуссии и в уче- ном сообществе. Вызваны эти дискуссии тем, что, В настоящее время принцип недопустимости несмотря на отсутствие отдельных норм, законода- злоупотребления правом закреплен в параграфе 226 тельно закрепляющих последствия причинения и параграфе 826 ГГУ. К примеру, параграф 226 вреда в результате осуществления субъективного данного нормативного правового акта гласит: «не гражданского права, данные нормы широко приме- допускается осуществление права только с целью няются на практике. В частности, суды выносят причинения вреда другому лицу» [9, стр. 8]. соответствующие решения, руководствуясь поло- жениями ст. 1382 Гражданского кодекса Франции, Подобная формулировка во многом схожа с в которой идет речь о деликтной ответственности: определением шиканы, так как в ней применяются «Какое бы то ни было действие человека, которое оба ее основополагающих принципа – «средством причиняет другому ущерб, обязывает того, по вине для злоупотребления является само формальное которого ущерб произошел, к возмещению ущер- право», а также «действия по осуществлению дан- ба» [12, стр. 8]. ного права направлены только на причинение вреда другому лицу» [10, стр. 8]. В этом случае лицо, причинившее вред, несет ответственность, если доказано преднамеренное Кроме того, в современной правовой системе использование его права для причинения ущерба Германии «есть немалая вероятность признания другому лицу. действий злоупотреблением правом и при наличии иных, помимо цели причинения вреда, интересов». Причем соответствующие иски о возмещении ущерба удовлетворяются даже если ущерб был Подобная вероятность зависит от того, какой из причинен непреднамеренно, в результате неосто- этих интересов будет признан судом первоочеред- рожности либо непредусмотрительности. В подоб- ным. ном случае данные действия квалифицируются как «злоупотребление правом в иной форме, чем Что касается параграфа 826 ГГУ, в котором шикана» [13, стр. 8]. также упоминается принцип недопустимости зло- употребления правом, в нем закреплена норма, со- Следовательно, принцип недопустимости зло- гласно которой лицо, которое умышленно причинит употребления правом во Франции проявляется в вред другому лицу способом, противоречащим двух формах: шикана, как осуществление субъек- добрым нравам, обязано возместить нанесенный тивного права с исключительной целью причинить вред. вред другому лицу и «злоупотребления правом в прочих его видах». Однако так как принцип недо- При этом данное действие должно отвечать не- пустимости злоупотребления правом в этой стране скольким требованиям: законодательно не закреплен, в данном случае 1. Оно должно причинять вред; 60
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. гражданско-правовая доктрина и правопримени- злоупотреблению правом. В результате в законода- тельная практика используют правила, касающиеся тельстве широко используются оценочные катего- деликтной ответственности. рии «добрые нравы» и «добрая совесть», которые зачастую необъективны. Однако из вышеперечис- Таким образом, несмотря на то, что принцип ленных примеров законодательств России, Франции недопустимости злоупотребления правом имеет и Германии следует, что вопрос принципа недопу- общеправовой и общепризнанный характер и зани- стимости злоупотребления правом в разных странах мает важное место в правоприменительной практи- находится на разных стадиях развития. В Германии ке как нашей страны, так и зарубежных государств, этот принцип закреплен в большем количестве за- содержание категории «злоупотребление правом» конодательных актов, чем в России, что позволяет международным ученым сообществом все еще не более точно его трактовать, а значит и упрощает раскрыто, как не определены и квалификационные правоприменительную практику. критерии, позволяющие относить действия лица к Список литературы: 1. Матанцев Д.А., Иейлис Е.Б., Пахомов В.Г. Идея недопустимости злоупотребления правом в исторической ретроспективе // Право и государство: теория и практика. 2015. № 4. С. 8. 2. Гражданский кодекс Российской Федерации от 30 ноября 1994 г. № 51-ФЗ // Собрание законодательства РФ. 1994. № 32. Ст. 3301. 3. Ноянова А.А. Морально-этические проблемы неисполнения обязанностей и злоупотребления правами участниками арбитражного судопроизводства // Арбитражный и гражданский процесс. 2015. № 8. С. 9. 4. Грибанов В.П. Осуществление и защита гражданских прав. М., 2001. 128 с. 5. Шабуров А.С. Поведение людей в правовой сфере. Теория государства и права: учебник / под ред. В.М. Корельского, В.Д. Перевалова. М., 1997. С. 138. 6. Малиновский А.А. Злоупотребление субъективным правом. М.: Юрлитинформ, 2007. С. 112. 7. Боловнев М.А. Эффективность противодействия злоупотреблениям процессуальными правами: автореф. дис. ... канд. юрид. наук. Омск, 2018. с. 26-28. 8. Гражданское и торговое право капиталистических государств: Учебник / отв. ред. Васильев Е.А. М., 1993. С. 41. 9. Гражданское уложение Германии. Вводный закон к гражданскому уложению / пер. с нем. / Науч. ред. А.Л. Маковский. М., 2004. С.44. 10. Эннекцерус Л. Курс германского гражданского права. Т.1, полутом 2. М., 1950. С. 437-438. 11. Цвайгерт К., Кетц Х. Введение в сравнительное правоведение в сфере частного права. Т.2. М., 1996. С. 369. 12. Французский гражданский кодекс / пер. с фр. А.А.Жуковой. Спб., 2004. С. 104. 13. Цвайгерт К., Кетц Х. Введение в сравнительное правоведение в сфере частного права. С. 393. 61
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. PAPERS IN ENGLISH EARTH SCIENCES ARE THE NEW RESULTS OF THE RAUŅIS SECTION STUDY A SUFFICIENT EVIDENCE FOR RE-EVALUATION OF ITS STRATIGRAPHIC MEANING? CENTRAL LATVIA Aleksandr Savvaitov Candidate of Geol.-Mineralogical Sciences, Doctor Geology, Senior research associate, Russia, Moscow ABSTRACT This article focuses on the OSL-datings and data on the morphology and character of the surface of quartz grains of sandy interbeds in two diamictons (=tills) and the sediments sequence (intertill) in between, based on which, authors of these new data [17] offer to re-avaluated the stratigraphic meaning of the Rauņis key section. A central focus is tried to fact, that a majority of OSL-datings from the intertill sediments are much older, than their actual age. Only one dating has an age of 12±06 ka comparable to only with one a new AMS 14C dating, having an age of 12150±90 BP, without the radiocarbon age determinations at elsewhere points of the interval of these sediments to control this dating. The results of the study of the morphology and character of surfaces of individual quartz grains shown that differences between tills and intertill sediments practically absent. Quartz grains of intertill sediments reflect the properties of those from the tills, which allow to consider that they were transported from near surrounding area, where till is prevalent. Despite the interest to the new results, the conclusion on the stratigraphic re-evaluation of the Rauņis key section made by authors is premature and debatable. Keywords: Comments to the OSL-datings, morphology and character of quartz grains, clastic interbeds in tills and intertills sediments, Rauņis section, Central Latvia. The Rauņis section founded in 1960 year is the appreciated this opinion and offered their versions [1, 2, object of numerous discussions since the last century until the present. In particular, different opinions were 11, 12, 13, 17, 19, 20, 23, 30, 31, 32], the main point of expressed on the structure of this section, exist or which is that observed there the lens of “the upper till” absent there the upper till, its origin and intertill sediments and their age. The Rauņis section has the is a result of a slumping from the surrounding areas or complicated structure differing in different places: the upper till presented sporadically (limited horizontal connected with glaciotectonic deformations. Remarks extent), intertill sediments also presented sporadically and they in many places penetrated by remains of to the opposite opinions, in particular, about the upper resent vegetations (contamination) that have the meaning for selection of places for the test samples for till, possibility that the structure of this section reflects the datings by 14C method. The latter, in combination with a opposite understanding of the structure of the a raft of older glacial sediments and some others, were Rauņis section likely it is the reason of differences in belonging of known here 14C-datings, which really or regarded in [26]. The studies of [8, 9, 10, 11, 15, 16, 22, supposedly characterize the intertill sediments. Most 14C-datings have attributed to the intertill sediments in 27, 28, 29] made a cardinal contribution to the study of reality characterize younger sediments overlie the intertill sediments of the Rauņis section. The next upper till. Besides, the great landslide practically covers the great part of the key outcrop of the Rauņis discussions did not differ little from previous opposing section, that strongly complicates of its study. opinions and did not bring the new ideas about the The opinion of the author with the co-author on the common structure of the Rauņis section. The importance Raunis section, where two tills and the intertill interstadial sediments between them are observed in of studies carried out was detailed study of the structure the thick of common sediments sequence, the formation of which took place during two advancing of and datings of sediments overlying the tills [18, 32]. the last glacier and none-glacial time, respectively, was demonstrated in [7] and then with the co-authors in [6]. Obtained datings for these sediments provide in [19, 20]. However, many researchers critically have been In general, three Late Weichselian lithological units can be visually distinguished at the Rauņis section: two till units and intertill unit with organic sediments containing the remains of the polar vegetation, which are lying under the Late glacial and Holocene sediments (Fig. 1). Taking into account the age of intertill sediments (three 14C datings: 13390±500 (Mo-196), 13250±160 (TA-177) and 13320±250 (RI-39) BP [22, 28, 29, respectively]) as well of the location of the Rauņis site proximal from the Veselava end moraine at a short distance, it allows to consider that the upper till was formed by the Linkuva ice advancing [5], on the one side, also to determine the time of the maximal advancing and retreat of this glacial stage, on the other side. 62
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. 14C 8020±70 or 8925±120; 9200-9300? Weichselian Holocene Bore pit (Stelle et al., 1999; Weichselian Holocene9450± 80-9624± 90 BP . ... .. ..... .... ...... .. . ... ...... ... ... Danilā ns, 1973) . . .. . .. . ... . .. .. . .. .. .. . .. .. . ...... ....... ....................................... ... ...... . ....... .. ..... ..... ... ... .. ...... ........ .......... . . . .. . . ... . . ... .. .. .... .... .. .... ......... ... .. . . . .. . .. . .. .... Till of the Linkuva glacial . .. . .. . Stage Till o f the Pampāļ i-Ranka .. .. . .... .. .. glaci al Stage .. . 14С 13,390+500 (Mo-296) , .. 10-12 m 13,250+ 160 (TA-177) , Like till deposits . .. . ... ... .. 13,320+ 250 (Rī-39) BP by Danilā ns . Rauņis Interstadial intertill deposits Level of the Rauņis River Till Silt Remains of plants ............................ Sand Peat Landslide Figure 1. The scheme of the structure of the Rauņis section (right bank of the Rauņis River below old road bridge) [26] with additions. The 14C-datings for the sediments sequence overlying the Linkuva till given in [18, 19, 20] and, by my mind, in [23] More recently, Edyta Kalińska, Helena Alexanderson The distribution of results obtained the OSL- and Māris Krievāns have reported on the new Rauņis datings through the studied sequence is the following, section studies on the basis of luminescene (OSL) datings such as: eight datings characterize clastic sediments and morphology (shapes) and surface character of quartz from the upper and lower tills together with intertill grains and considered that the results obtained data are sediments that mainly are much older, than one would the base for the re-evaluation of this key section [17]. be expected, considering known data characterizing the Quartz grains were studied from the thin layers of clastic intertill sediments. The ages of these samples ranged sediments containing in the tills and intertill sediments. from 27.0±2.4 to 121.6±8.6 ka by OSL-datings. Only Basing on the obtained analytical results authors one OSL-dating – 12.0±0.6 ka located in the lower part attempted to answer on the following important questions: of intertill sediments sequence from the sand layer is «(1) When did the sand deposition take place? (2) Where similar to the new ASM 14C-dating – 14 025±270 cal. y did the sand originate? and (3) What do the new data BP from very thin clay layer located near this sand tell us about the paleoenvironment at Rauņis?». layer. The authors consider this dating as the key OSL- dating for determining of the true age of sediments in The sediments sequence at the Raunis, which the studied sequence, despite the fact that other datings studied by authors, includes two diamicton (more show much older values. correctly to use the term till) and the intertill sediments (gyttja, clay, silt) in between. From geological point of Commenting on the above-mentioned features of the view, it is not correctly to join in one unit the upper the distribution of the vast majority of OSL-datings, it diamicton (=till) and upper part of intertill sediments should be noted that they reflect a paradoxical (see fig. 1, unit 3a and 3b [17]). However, the interval situation: obtained OSL-dates are considerably of intertill sediments sequence demonstrated by authors overestimated for much younger sediments. Only one in comparison with earlier investigations [7] most much younger OSL-dating from all obtained datings, likely no contain the lowest part of up to 0,13–0,32 m which authors consider as «real» may be an occasional thick composed by aleurites with numerous plant value. For comparison of meanings of OSL-datings macroremains (Dryas octopetala, Betula nana, etc. by with 14C datings would be necessary carried out it for all data of V. Stelle [6, 7, 8]), from where were sampled places near samples sampled from the clastic sediments for 14C-datings [21, 27, 28] and which presents the within intertill sediments sequence. This would make it important part of the intertill sequence. possible to show the reality of the application of OSL- datings for the intertill sediments, on the one hand, as In each units the samples for OSL-datings were well as to determine the true age of these sediments in selected from sand or sand and gravel (clastic the selected sequence, on the other hand. Based on one sediments) layers for analytical studies: one samples OSL-dating and one the new AMS 14C dating it is from the lower diamicton (=till), six samples from the impossible to reliably discuss the chronology of the intertill sediments and two samples from the upper Rauņis intertill unit what was done in [17]. diamicton (=till) [17]. 63
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. Apparently, it should be cautious about provided and not-rounded shapes. The possible identification of chronological data of sediments sequence between two parent sources of quartz grains contained in different tills. The presented list of 14C-datings (Table 2 [17]) granulometric fractions of the till was carried out as well. includes datings Ri-5 and Ri-5a, which are not related to the Rauņis section (see [4]). The dating that given in Based on the features of shapes, surfaces and [30], is also questionable as the peat bed is absent over occurrence of quartz grains (see Fig. 4 [17]), the the intertill sediments sequence. On two datings, which authors of new studies of the Raunis section came to were reported by A. Raukas [23] it is no known about the following conclusions about the origin of quartz their position in common sediments sequence at the grains in the clastic interbeds: the quartz grains of the Rauņis site. Regarding of two L. Ammon datings, on intertill interval characterize the acuatic sediment the which authors are referred, it should be noted that origin and only in one case to glacial origin, the quartz they belong to the upper part of the common section. grains in both the tills also characterize the acuatic There the tills and the intertills sediments in between conditions of sediment origin. Without going into the them in the investigated pit deep of 5 m were not details discussed by the authors, considering the similarity found. Thus, two datings are not related to the section of the environment of the origin of quartz grains in in question, and five datings can belong to the almost all the section intervals, it should be noted that sediments which younger than the upper till. Taking these indicators are a reflection of properties of grains into account the above noted, it is possible to consider in the parent sources. The quartz grains did not reflect that three datings, which were given in [22, 28, 29], the environment of the transportation until accumulation and the new AMS 14C dating [17], only belong to the in the Rauņis palaeolake, which has been existed between sediments between two tills. two glacial stages. The till, which most likely was the source of quartz grains, presents itself a mixture of the Authors in [17] rightly consider that most obtained eroded material from the deposits along which the OSL-datings no reflect the true age of analyzed glacier advanced. Undoubtedly, the sandy Devonian sediments. To this should be added that from deposits widespread in southern Estonia and northern palaeogeographic point of view, the Rauņis Latvia were subjected to the glacial exaration and palaeobasin (palaeolake) was a reservoir, to where the presented one major source of quartz grains contain in clastic material comes from initial surrounding sources the till. Study of quartz grains from these sandy bedrocks, (likely till) with preserved properties of their quartz on the one hand, could identify the characteristic grains. The caution and incorrectness for application of properties grains in these deposits for determination of the OSL method in stratigraphic aims on an example of the environment in which the grains has been transported the study of glaciofluvial and glaciolacustrine and preserved, and, on the second hand, from this point sediments of the Last Glaciation in Estonia and other of view could be characterized properties of quartz Baltic countries was shown in [24, 25]. Favorable and grains transported by glacier from the Devonian bedrocks unfavorable factors determining the possibility of using and ultimately preserved in the sediments of the Rauņis OSL-datings for stratigraphic purposes have been section. demonstrated in [14]. These data allow to consider that the short transport distance of quartz grains from the Regarding of some authors' ideas about the initial sources likely is main cause for caution using of possible structural features of the section and older real OSL-datings for intertill sediments sequence at the age of glacial sediments [30] also about the origin of Rauņis section, because the quartz grains during their the upper till [1, 2], references on which are given in transportation were no light bleached prior deposition. [17], the following should be noted. First of all, it should be dwell on some accents made relative to the Strongly overestimated values of a series of OSL- upper till. This till and lower till are practical similar datings, characterizing incorrectly the age of interbeds visually and by the analytical data of the composition of clastic sediments in the intertill sequece at the Raunis that in the case of the reworking of the upper till, this section also taking into attention the results of OSL- process would necessarily have recorded by these datings for the clastic sediments discussed in [24, 25], indicators. Besides, the presence of two typical tills at might be a serious doubtfull about true ages of such the outcrops located nearby (i. e. Rāceņi) is an important sediments lying beneath the upper till in the Central regional sign allowing to consider that two tills Latvian Lowland, which were given in [20]. participating at the structure of the Rauņis site. Secondly, the unreality of resulting datings shows that For information on a reconstructing of the the studied sequence at the Rauņis outcrop is not a paleoenvironment, the authors applied the peculiarities possible raft of glacial sediments in the result of the of shapes and surfaces of quartz grains contained in glaciotectonic thrusting from the buried Rauņis valley. both the tills and intertill sediments. It should be noted The activity of the last glacial advance, which that such detailed studies earlier were not carried out. It deposited the upper till, most likely was the cause of is a new step in the lithological studies of glacial the deformation of intertill sediments. Third, the sediments and non-glacial sediments in between them opinion about the possible slumping of the upper till in Latvia. (“slumping material”) from the side of the Veselava end moraine [17] is unfounded by convincing facts and The most general data on the forms of quartz is only an assuming. It is difficult to think that such a grains in different grain sizes contained in the till of the large till lens (part of it was destroyed by the erosion of Salaca River region were demonstrated in [3]. According the Rauņis River) could have formed as the result of to these data the rounded shapes contained in the till the slumping. The age of this till is much younger than ranged from 2 to 15 % on average depending on the grain sizes, other quartz grains belong to the semi-rounded 64
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. accepted by the authors according to the OSL-datings. on the opinions that have been given in [1, 2, 30, 31] The limited distribution of the block consisting of the upper till and intertill sediments was caused by the are debatable. erosion activities of younger basin (Late glacial and Holocene times) which led to the destruction of the In conclusion, based on the above comments it is continuous spread of these deposits there. The above- apparently that the Rauņis site is the example of lack of mentioned data allow to consider that the Rauņis the reliability for the age determination by the OSL sediments sequence reflects the primary conditions of the origin, is characterized by normal stratigraphic method. This means that reliability of the application positions and therefore the references of authors in [17] OSL-datings is doubtful for the study of the chronology of tills as well of the intertill and subtill sediments. The authors' conclusion on the re-evaluation of the Rauņis key stratigraphic section is debatable. References: 1. Даниланс И. Проблемы истории и палеогеографии позднеледниковья на территории Латвии / И. Даниланс // Вопросы голоцена. – Вильнюс, 1961. – С. 201–209. 2. Даниланс И.Я. Четвертичные отложения Латвии /И.Я. Даниланс. – Рига, Зинатне, 1973. – 312 с. 3. Коншин Г.И. Основные черты строения покрова ледниковых отложений восточного побережья Рижского Залива и территории бассейна реки Салаца / Г.И. Коншин, А.С. Савваитов, В.М. Смирнов // Манускрипт, Геологические фонды. – Рига, 1960. – 117 с. 4. Зобенс В. Первые определения абсолютного возраста образцов, проведенные в Рижской радиоуглеродной лаборатории / В. Зобенс, Б. Путанс, В. Стелле // Проблемы четвертичной геологии, IV. – Рига, Зинатне, 1969. – С. 141–145. 5. Савваитов А.С. Стратиграфическое положение интерстадиала Раунис в кривой последнего оледенения в Латвии / А.С. Савваитов, И.Г. Вейнбергс // Актуальные проблемы палинологии на рубеже третьего тысяче- летия. Тезисы докладов IX Всероссийской палинологической конференции. Институт геологии и разработки горючих ископаемых. – Москва, 1999. – С. 255–256. 6. Савваитов А.С. О стратиграфическом расчленении отложений валдайского оледенения на территории Латвийской ССР / А.С. Савваитов, В.Я. Стелле, М.Я. Крукле // Вопросы четвертичной геологии, III. – Рига, Издательство Академии наук Латвийской ССР, 1964. – С. 183–201. 7. Савваитов А.С. К вопросу о стратиграфической двучленности покрова морены валдайского оледенения в междуречье нижних течений рек Даугава и Гауя / А.С. Савваитов, Я.А. Страуме // Вопросы четвертичной геологии, II. Труды Института геологии XI. – Рига, 1963. – С. 71–85. 8. Стелле В.Я. Стратиграфия отложений позднеледникового времени на территории Латвийской ССР / В.Я. Стелле // Автореферат дисс. на соискание ученой степени кандидата геолого-минералогических наук. – Таллин, 1968. 30 с. 9. Ceriņa A. Atšķiribas starp augu makroatlieku kompleksiem Rauņa krasta atsegumos pie Veselavas / A. Ceriņa // Latvijas Universitātes 54. zinātniska konference. Geogrāfijas un Zemes zinātņu sekcija. Tēzes. – Rīga, 1995. – Lpp. 18–18. 10. Ceriņa A. Raunis Late Glacial deposits southeastern from Cēsis // A. Ceriņa, I. Danilāns, A. Dreimanis, I. Jakubovska, V. Stelle, V. Zelčs // In: Field Symposium on glacial processes and Quaternary environment in Latvia. Excursion guide. – Rīga, Latv. univ., 1998. – Lpp 66–73. 11. Ceriņa, A. Raunis interstadial deposits in Latvia // A. Ceriņa, I. Jakubovska, A. Savvaitov, V. Stelle // In: Field symposium on glacial processes and Quaternary environment in Latvia. Abstracts. – Rīga, Latv. univ., 1998. – Lpp. 8–10. 12. Dreimanis, A. Pleistocene stratigraphy of Latvia / A. Dreimanis, V. Zelčs // In: Ehlers, J., Kozarski, S., Gibbard, Ph. (Eds.), Glacial Deposits in North-East Europe. – Rotterdam, Balkema, 1995. – Pp. 105–113. 13. Dreimanis A.P. New data regarding to layering of the Raunis deposits, Central Vidzeme, Latvija / A.P. Dreimanis, V.S. Zelčs, A.Y. Markots, I.A. Strautnieks // Winter seminar on Regional problems of lithomorphogenesis of investigators of Quaternary history northwest of East European Plain. – Pskov, 1994. 14. Gaigalas A. Correlation of 14C and OSL datings of Late Pleistocene deposits in Lithuania / A. Gaigalas // Geochronologia, Vol. 19, 2000. – Pp. 7–12. 15. Jakubovska I. Stratigraphical position of Raunis interstadial in glaciation curve of Late Pleistocene in Latvia / I. Jakubovska, A. Savvaitov, I. Veinbergs, V. Stelle // Field Symposium on Pleistocene stratigraphy and glacial chronology, Southern Estonia. Abstract volume. – Tartu, 1999. – Pp. 28–29. 16. Jakubovska I. Rauņa upes krasta atseguma griezumu putekšņu sastāva fluorescences īpatnības / I. Jakubovska, V. Stelle // Latvijas Universitātes 55. zinātniska konference. Geogrāfijas un Zemes zin. sekcija. – Rīga, 1996. – P. 21–21. 17. Kalińska E. The Rauņis section, Central Latvia, revisited: first luminescence results and re-evaluation of a key Baltic States stratigraphic site / E. Kalińska, H. Alexanderson, M. Krievāns // Article in Geografiska Annaler Series A, Physical Geography, September 2020. doi: 10.1080/04353676.2020.1813982. 65
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. 18. Kalniņa L. Paleoveģetācijas liecības par Rauņa paleobaseina attīstības apstākļiem leduslaikmeta beigu posmā un holocēnā / L. Kalniņa, A. Ceriņa, I. Goroņeva, L. Apsīte / Latvijas Universitātes 67. zinātniskā konference. Ģeogrāfija, ģeoloģija, Vides zinātne. Referātu tēzes. – Rīga, Latvijas Universitāte, 2009. – Lpp. 194–196. 19. Krievāns M. Hidrogrāfiska tīkla veidošanās lejas Gaujas senielejai pieguļošaja teritorijā vēlā Vislas apledojuma deglaciācijas laikā / M. Krievāns // Disertācija doktora grāda iegūšanai ģeoloģijas nozares kvartārģeoloģijas un ģeomorfoloģijas apakšnozarē. Disertationes Geologicae Universitas Latviensis. Nr. 28. – Rīga, 2015. – Lp. 139. 20. Krievāns M. Rauņa ielejas attīstība Leduslaikmeta beigu posmā un holocēnā / M. Krievāns // Acta Universitatis Latviensis: Zemes un vides zinātņu sērija. 767. sej. – Rīga, 2011. – Lpp. 35–47. 21. Lamsters K. New luminescence ages reveal Early to Middle Weichselian deposits in central Latvia / K. Lamsters, E. Kalińska-Nartiša, V. Zelčs, H. Alexanderson // Geological Quarterly, 61 (2), 2017. – Pp. 480–490. doi: 10.7306/gq.1349. 22. Punning J.M. Tartu radiocarbon dates, III / J.M. Punning, A. Liiva, E. Ilves // Radiocarbon, Vol. 10, No. 2, 1968. – Pp. 379–383. 23. Raukas A. Application of OSL and 10Be techniques to the establishment of deglaciation chronology in Estonia / A. Raukas // Proc. Estonian Acad. Sci., 2004, 53, 4. Pp. 267–287. 24. Raukas A. Influence of sedimentological composition on OSL dating of glaciofluvial deposits: examples from Estonia / A. Raukas, W. Stankowski //. Geol. Quart., 49 (4), 2005. – Warszawa. – Pp. 463–470. 25. Raukas A. Chronology of the last deglaciation in the Southeastern Baltic region on the basis of recent OSL dates / A. Raukas, W. Stankowski, V. Zelčs, P. Šinkunas // Geochronometria. 36, 2010. – Pp. 47–54. 26. Savvaitov A. Some additions and remarks to discussion about Raunis interstadial sediments of the Raunis River site / A. Savvaitov, V. Stelle // The sixth Baltic Stratigraphical Conference. Abstracts. – St. Peterburg, 2005. – Pp. 113–116. 27. Stelle, V. Rauņa upes krasta atsegumu nogulumu komplekss, tā uzbūve un vecums / V. Stelle, A. Savvaitovs, I. Jakubovska // LU 57. konf. Zeme. Daba. Cilvēks. – Rīga, 1999. – Lpp. 130–132. 28. Veksler V.S. Radiocarbon dates of Rīga, II / V.S. Veksler // Radiocarbon, Vol. 31, No. 1, 1989. – Pp. 47–54. 29. Vinogradov A.P. Radiocarbon dating in the Vernadsky Institute, I-IV / A.P. Vinogradov, A.L. Devirts, E.L. Dobkina, N.G. Markova // Radiocarbon, Vol. 8, 1966. – P. 292–323. 30. Dreimanis A. 1995. Pleistocene stratigraphy of Latvia / A. Dreimanis, V. Zelčs // In: Ehlers J., Kozarski S., Gibbard P, editors. Glacial deposits in north-east Europe. – Rotterdam, Balkema, 1995. – Pp. 105–113. 31. Zelčs V. Deglaciation history of Latvia / V. Zelčs, A. Markots // In: Ehlers J, Gibbard PL, editors. Quaternary Glaciations extent and chronology part I: Europe, Developments in Quaternary Science. – Amsterdam, Elsevier, 2004. – Pp. 225–243. 32. Zelčs V. Rauņis paleoezera nogulumi, to izplatība un raksturs / V. Zelčs, M. Nartišs, I. Celiņš, A. Markots, I. Strautnieks, M. Krievāns, T. Saks, A. Kalvāns // Latvijas Universitātes 67. zinātniskā konference. Ģeogrāfija, ģeoloģija, Vides zinātne. Referātu tēzes. – Rīga, Latvijas Universitāte, 2009. – Lpp. 263–265. 66
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. PEDAGOGY ON SOME ISSUES AND PROBLEMS IN THE DEVELOPMENT OF CHILDREN’S NATIONAL VOCAL AND CHORAL PERFORMANCE Sevar Malikova Candidate of Pedagogical Sciences, Associate Professor, State Institute of Arts and Culture of Uzbekistan, Uzbekistan, Tashkent О НЕКОТОРЫХ ВОПРОСАХ И ПРОБЛЕМАХ РАЗВИТИЯ ДЕТСКОГО НАЦИОНАЛЬНОГО ВОКАЛЬНО-ХОРОВОГО ИСПОЛНЕНИЯ Маликова Севар Саматовна канд. искусствоведения, доц. Государственного института искусств и культуры Узбекистана, Республика Узбекистан, г. Ташкент ABSTRACT The given article is considered and analyzed some questions and problems of musical education of children, in par- ticular by means national vocal- choral performance. АННОТАЦИЯ В статье рассматриваются и анализируется некоторые вопросы и проблемы музыкального воспитания детей, в частности средствами национального вокально – хорового исполнительства. Keywords: musical education, art of national singing, vokal-choral art. Ключевые слова: музыкальное воспитание, искусство национального пения, вокально-хоровое искусство. The relevance and necessity of the topic of the ar- professional groups, children's dance, choir and vocal ticle is that the tradition of mass performance of inde- ensembles. This focus on the development of the indus- pendent Uzbekistan in the art of music is deeply root- try on the basis of innovative innovations in line with ed. Its main reasons are the prevalence of amateur sing- modern requirements, the creation of performance ing traditions, in addition to professional performance. techniques, working methods and repertoire that will During the period of independence, the performance serve as a golden legacy for future generations, encour- skills of children's vocal and dance groups of different ages more serious research today. ages are developing. President of the Republic of Uz- bekistan In most secondary schools, music culture classes provide students with mainly theoretical knowledge. Sh. Mirziyoyev - \"5 important initiatives to raise Listening to live performances of songs, analysis of text the morale of young people and meaningful organiza- and music, lyrics of songs as a choir and ensemble, pure tion of their leisure time.\" The first initiative should singing, learning to play musical instruments, various serve to increase the interest of young people in music, amateur circles, ie the conditions and environment for painting, literature, theater and other forms of art, to practical knowledge, unfortunately, do not count. In our reveal their talents. According to the draft program on opinion, the disappearance of children's vocal and cho- wide involvement of youth in cultural and art institu- ral ensembles in secondary schools was caused by the tions, it is planned to approve the regional \"Road Map\" existence of a number of issues and problems that are for the involvement of 2 million young people aged 14 at the center of this art, which are: to 30 in culture and art in 2019-2020. It is also planned to organize additional classes in children's music and Lack of scientific study of the historical processes art schools, musical, singing, fine arts clubs, amateur and lessons of vocal and choral art of Uzbekistan, the theater groups and children's ensembles in cultural cen- reasons for the unpopularity of the national choral genre, ters. It was noted that it is necessary to systematically the achievements and shortcomings of independence; organize the implementation of the regional \"Road Map\", to encourage children involved in clubs and Methods of renewal of choral genres, the classes, including various competitions. It was instruct- emergence of synthesis genres and the essence, musical ed to allocate appropriate funds to provide cultural cen- language, dramaturgy, direction and level of performance ters, music and art schools with musical instruments. In of Uzbek composers in choral art, analysis and study addition, the President stressed the need to establish a of existing new practices in the field, imperfect philharmonic in each region, under which, along with application of modern methods of international and national singing ; 67
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. Lack of theatrical (staged) images of modern person from childhood. Otherwise, music is used only heroes performed by professional choirs of works by for pleasure, its educational value is lost, the power of Uzbek composers; negative influences increases. Today, in preschool edu- cation, children are taught to listen to music, to under- The content of the songs does not cover the stand it, to sing, to play simple instruments, to develop negative role and importance of some words that are interest and love for music, and then to continue their foreign to our native language through music and, education and skills in choirs and orchestras in second- consequently, the aesthetic education of the younger ary and higher education. , spirituality and faith will be generation; the basis for the development of a strong generation. The small number of composers who create Is the ability innate or does constant work shape choral works and songs for children of different ages, the ability? We know that there is no such thing as an and the quality of educational and methodological incompetent child, a skilled educator must be able to literature and textbooks used in the education system reveal his or her unique abilities. A child’s ability is does not meet modern requirements; divided into two: innate (biological, physical, and some mental characteristics) and then acquired ability. To our Organizing vocal and choir groups for the question, the answer of all creative people - musicians - meaningful organization of leisure time of secondary singers, dancers - dancers, artists - composers, scien- school students, in which the leader of a highly tists - scientists, writers - poets - is 1% innate ability, qualified professional club, a staff unit for teachers and and the remaining 99% - hard work. . Today, we, the choirmasters, the necessary conditions (special room, parents, are the ones who help every child in our coun- equipment, music, piano, audio tapes) and it is safe to try to master one or two types of art from the age of 3-4, say that the lack of attention was the cause. to get an education, to learn a profession from adoles- cence, to acquire moral principles, to be creative in life At a meeting with creative intellectuals of our and work. We are responsible for scientists, specialists, country on August 3, 2017, President of the Republic teachers. of Uzbekistan Shavkat Mirziyoyev said, “In today's complex world, where conflicts and contradictions are The most important question is - on what theme growing in the world, millions of people of different should children and young people sing songs? First of nationalities, languages and religions can be friends all, poets, composers, selfless pedagogues and creators without any translators. The role and influence of mu- can answer this question. It should be noted that each sic, which further strengthens, is growing. ”He noted created song should glorify the land where we live, that the issue of constant care for creative intellectuals, evoke a feeling of happy childhood, call to goodness, engineers of the human heart, who have dedicated their encourage friendship and courage. However, nowadays unique talents and skills to raising the spirituality of “fun songs” with unpleasant music, shallow meaning, our people, occupies a special place in Uzbekistan's inappropriate for children's age, neither harmful nor state policy. beneficial, not encouraging goodness, and temporarily providing pleasure, are gaining popularity and have a In his time, the Greek philosopher Plato noted that negative impact on children's minds. The number of the only means of strengthening the state, the realiza- songs, especially the light ones, is increasing in the pop tion of lofty ideas, was education, and believed that genre, and the quality is declining. Singing is a key music should be taught among other sciences, even at spiritual factor for people to form and live as socially the initial and highest stages of the education system. conscious beings as human beings. Regardless of the He said that the power of the state is directly related to nationality and language of the creator, the beautiful what kind of music, in what tone and in what rhythm it song quickly finds its fans. The educational value and is played, to strengthen it, to realize lofty ideas. Recog- impact of these songs on the performance of the group nizing music as an important tool in the formation of will increase. These movements, of course, are reflected moral qualities, perceptions of beauty and its spiritual in the vocal-choral performance, which sings as a group development, as well as the need to teach music as a and unites many. mathematical science in the early and advanced stages of education, he listed the benefits of choral singing: Vocal-choral performance is a kind of mass, dem- ocratic and collective art with the essence of human A person who sings in a choir, first of all, artistic activity. It calls on almost all social strata of develops vocal abilities, hearing, perceives musical humanity to intensive artistic activity and generalization. sound, learns to sing beautifully and enjoys it; Singing as a group unites the younger generation with their interest in the heritage of folk singing, as well as Strives to achieve harmony, ie harmony, by the masterpieces of national and European classical adapting his voice to other voices, learns cooperation music, and calls for harmony and solidarity. Such as) and solidarity in a team discipline; helps to eliminate defects. From time immemorial, Eastern and Western thinkers, scholars and philoso- In the future, even if he does not work in the phers have also sought to master the art of playing and field of music, no matter what profession he chooses, singing on several musical instruments. This is because he strives for harmony, harmonious harmony, seeks the heartbeat in harmony with the music has helped to and achieves balance [11.B.26]. organize the human mind into a system, to heal the stomach, to find solutions to problems. The introduction It is impossible to talk about a spiritually mature of national performance methods and the upbringing person without developing a sense of human beauty. Music is one of the powerful means of shaping and nurturing these delicate feelings. Music is loved and understood only by people who know beauty in their hearts. It is necessary to cultivate such qualities in every 68
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. of the younger generation in the national spirit, as well and choral ensembles in children's creative centers. In as singing as a group of literature and art, broadened secondary schools, choir groups for small and medium- the worldview from an early age, formed and nurtured sized students will be organized, including various the qualities of adaptation to the social environment, concerts, competitions, media performances, and inter- solidarity, community and loved ones. esting broadcasts of national classical and classical music for children. only then will we nurture a spiritual, In short, the reason for the lack of popularity of literate music listener in the future. vocal-choir performance today may be: The development of Uzbek vocal and choral art in mispronunciation of letters and accents in some the developed countries of the world depends on the words performed by Uzbek groups (letters o, q, g, o, yo); future professional activities of specialist teachers trained by the Uzbek State Conservatory, the Uzbek extreme darkness of the harmony of some State Institute of Arts and Culture. In order to create musical works; amateur vocal and choral ensembles, to attract amateurs from 7 to 70 years old, to work effectively with them, difficulties for the listener in listening to to find solutions to some of the problems and practical polyphonic choral works, the need to educate the issues facing us: listener from childhood; Reforming the system of training specialists to Misinterpretation of methods and melodies date (Individual lessons on conducting, piano, in the performance of Uzbek national songs; instrumental music should be taught in pre-school and secondary schools. Graduates of the Uzbek State Defects in the performance of national melodies Institute of Arts and Culture, Department of Vocal (melismatics); Performance, Children's Music and Vocal Performance. if they are allowed to work in art schools, secondary Lack of national singing skills; schools); shortage of highly qualified choirmasters who can organize vocal and choir circles in schools; Performance skills of vocal and choral ensembles Lack of material and living conditions for the and adaptation to modern requirements and methods organization and regular functioning of vocal choirs. in the interpretation of the work (in the performance of In order to overcome the above shortcomings, it is national works and songs); necessary to reconsider the system of training highly qualified choirmasters-teachers. To what extent are they application of the method of singing in the preparing, and which university is preparing them? Can synthesis of academic direction and national choral their knowledge and potential meet today’s requirements? performance; Most of the specialists trained by the music facul- ties of pedagogical institutes in the country are not able to give a national direction and spirit to the to teach piano and instrumental music due to their poor performance of some Uzbek works sung in groups; mastery of musical instruments. However, in order for each child to master the art of singing before and dur- Elimination of repetition of repertoire, slowness ing school, it is necessary to have the ability to breathe of renewal processes and adaptation of quality level properly, to form a sound and to direct it correctly. The to modern requirements; solution to the above problems depends on the high level of knowledge, experience and intellectual potential Enrichment of mass media broadcasts, of music culture teachers and choirmasters. revitalization of vocal and choral ensembles, which Interest in choral art has waned under the influence present live concert programs; of various trends (Pop, Rock, Pop-Folk, Jazz) coming from modern pop, foreign music, but a solution can be Introduction of innovative innovations in the found. To do this, it is necessary to increase the number interpretation of the work; of staff units for professionals who can organize vocal We offer regular competitions, competitions and festivals in the field. References: 1. Mirziyoev Sh.M. Critical analysis, strict discipline and personal responsibility should be the daily rule of every leader’s activity. Speech of the President of the Republic of Uzbekistan at the meeting of the Cabinet of Ministers of the Republic of Uzbekistan on the results of 2016 and prospects for 2017. // People's word newspaper. January 16, 2017, №11. 2. Action Strategy for the five priority areas of development of the Republic of Uzbekistan for 2017-2021. 3. Resolution of the President of the Republic of Uzbekistan dated August 8, 2017 No PF-3178 \"On measures to further develop and improve the activities of the State Conservatory of Uzbekistan.\" 4. Djumaeva L. Sharafieva N. Choir class and chamber choir. Training manual. Tashkent: 2018. -180 p. 5. John MacInnis. Teaching Music in the Reformed Calvinist Tradition Sphere Sovereigntyand the Arts. https://www.researchgate.net/publication /315931197_ Pp.2-3. 6. Kadirova S.P. The art of academic choral conducting. Tashkent: 2018. 150p. 7. Kadirova S.P. Chorus. Training manual. Tashkent: 2018.90 p. 8. Carla Stalling Walter.Arts Management: an entrepreneurial approach. USA. Routledge. 2015. 459 p. 9. Martina Freytag. “Chorleitung- effizient und lebensnah”. Gustav Boss Verlag. Kassel, Germany. 2011. 10. Malikova S., Vasilchenko O., Bagirova F. Conducting: a study guide. Tashkent: Turon-Iqbol. 2018. 472 p. 69
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. 11. Issues of music art and pedagogy / Compilers RG Kadyrov, D.Yu. Soipova. inTashkent: RIMM, UzDC, 2010.164 p. 12. Rahimov Sh. Methods of teaching the art of music. Tashkent: Textbook. 2009. 224 p. 13. Umarov M. History of variety and mass performances. Tashkent: New generation. 2009. 324 b. 14. Qodirov R.G. Age and pedagogical psychology. - Tashkent: Music. 2005. 15. Qodirov R.G. Music psychology. - Tashkent: Music. 2005. 16. Xayrullaev M.M. Farobi and his philosophical treatises.-Tashkent: Uzfanakadnashr. 1963. 281 p. 17. Choral tehniques By: Gordon Lamb Online: http://cnx.org/content/col11191/1.1/ Connexionc Rice University. - Texas, Houston: 2010.387 p. 18. Websit www. ziyonet.uz 19. Websit www. edu.uz 20. Websit www.learnenglishkids.britishcouncil.org/en/ 21. Websit www.learnenglishteens.britishcouncil.org/ 70
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. PSYCHOLOGY PSYCHOLOGICAL VIOLENCE AND ABUSE AS THE FIRST STEP TO THE IRREVERSIBLE CONSEQUENCES IN A COUPLE’S RELATIONSHIP Elena Kolomytseva Independent researcher, Russia, Chelyabinsk ABSTRACT In this article, the author researches the issue of psychological and emotional abuse in the couple . The author researches similar scientific articles, provides official statistics and general important information on the subject. Keywords: domestic violence, psychological violence, emotional violence, abuse. Family life has always been as independent as pos- er person against their desire; it also can accompany sible from the influence of the State and least amenable the physical violence. Another equally dangerous form to external settlement, and it is the most important is- of domestic violence is psychological violence, or abuse. sue in the domestic violence problem. Russian people have proverb: “Do not wash dirty linen in public”, it Psychological abuse, often called emotional abuse, means if you have troubles inside your family, you is a form of abuse, characterized by a person subjecting must solve it by yourself and do not talk to other peo- or exposing another person to behavior that may result ple about it. It teaches people to be patient and just get in psychological trauma, including anxiety, chronic used to these troubles. Moreover, mass media have depression, or post-traumatic stress disorder [2]. This supported this idea for many years, therefore, people form of violence is occurs in almost all cases of domes- sometimes even do not know that they can and have to tic violence and closely related to it. Psychological solve it. People started forget that family have to be abuse is the most difficult form of domestic violence their encouragement and support, and not to be their pain. because of it is the most difficult to identify. As a rule, psychological violence received less public attention According to the statistics World Health Organiza- than physical violence, for example, that is fundamen- tion, overall, 35% of women worldwide have experi- tally wrong, because all of domestic violence forms enced either physical and/or sexual intimate partner have harmful effect to individuals and have to be violence or nonpartner sexual violence. While there are worked out with psychologists. The situation had been many other forms of violence that women may be ex- exacerbated by the fact that the term \"victim blaming\" posed to, this already represents a large proportion of had emerged; it “occurs when someone supposes the the world’s women; globally, as many as 38% of all victim of a crime or any wrongful act is held entirely or murders of women are committed by intimate partners partially at fault for the harm that befell” [5] him or [1, P. 1]. Significant number of victims do not notify her. However, in most cases these accusations are false. the police, because they are afraid of increased vio- lence and publicity. In fact, psychological abuse does not harm physi- cal health directly, however, it affects on mental health In most cases, women and children become victims and can precedes another, more severe form of vio- of violence, as they are often unable to protect them- lence that in turn may even lead to murder or suicide. selves. Men are less prone to domestic violence, but With regard to this fact, the society have to be aware of such cases also occur. features and signs of psychological abuse to protect themselves and others from it. Frequently, physical violence is preceded by psy- chological violence, and it is important for everyone to It is necessary to be aware of psychological vio- learn how to identify and to see the signs of such vio- lence signs. People being subjected to psychological lence in order to protect themselves from the serious violence may not know that they are under psychologi- consequences. The research aims to study the causes, cal pressure that it leads to irreversible consequences. consequences and ways of preventing domestic vio- The main signs of psychological violence that relate to lence in the family, and more specifically psychologi- the relationship between spouses are discussed below: cal violence. Ignoring. In fact, this harmless \"punishment\" of There are several types of domestic violence: phys- the partner can lead even to suicide, because the victim ical, economic, sexual and psychological. Physical vio- may try to attract the attention of the spouse by any ways. lence is understood as the direct effect on the integrity of the body with the aim of causing physical harm. Isolation. The abuser isolates the partner from Economic violence is when control of finances the their relatives and friends. Thus, the victim loses their whole family is in the hands of one person, who de- psychological support and becomes emotionally prives other members of the family of the free disposal dependent on the abuser. of their finances, thus making them dependent on him or her. Sexual violence is sexual actions related to oth- Depreciation. Anything related to the victim, such as their contribution to the family, or career or even their own identity are devalued. 71
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. Gaslighting. It is a form of psychological for both people is to see and realize signs of psycholog- manipulation in which a person or a group covertly ical violence in their relationship. sows seeds of doubt in a targeted individual or group, making them question their own memory, perception, Indicators that can help to see psychological violence: or judgment [7]. The victim’s real events, feelings and insults, harsh words, criticism, restrictions on self- emotions are often denied and what is not really expression, prohibitions, regular displays of jealousy, happening is instilled to the victim. Therefore, victim humiliation, control, punishment. It was also important can feel like they are going crazy by this way. to distinguish between psychological violence and quarrel. Psychological violence is characterized by the Neglect. It is a form of abuse where the regularity and power of one of the partners. perpetrator, who is responsible for caring for someone who is unable to care for themselves, fails to do so. It can Thus, if a person realized that they were being sub- be a result of carelessness, indifference, or unwillingness jected of psychological abuse, what would they do? and abuse [8]. First, a victim should tell about this to people, who she or he trust. In addition, the victim may ask these people Body shaming. There is a form of condemned a to observe her or his relationship with an abuser to person for any manifestation of physical nature and make sure that this is not prejudice and the violence is refusing or ignoring any tactile feelings with partner. actually present. It is important to realize, a person who has not willingly found themself in the position of vic- Blackmail and intimidation. Moral violence tim cannot influence the aggressor in any way if he or through blackmail is a common means of depriving she considers the violence acceptable. If the abuser victims of their will and opinion. Thus, the abuser sees no problem in what they do, it is not necessary for makes the victim totally dependent on abuser's personal the victim to persuade and “save” them. It is important desires and lifestyle. for victims of violence to reassert that it is possible and necessary to take care of oneself and choose one’s All the forms of behavior described above are well-being, even if the partner resists. characterized by the desire to suppress the activity of the partner, his initiatives, forcing him to close himself To conclude, it is important to remember that psy- in his own space, causing alienation and, as a result, chological pressure and violence is a very traumatic intensifying the intra-personal and interpersonal con- experience and should not be used against others delib- flict (if the partner is not yet broken). The very first erately. If a person who has been under pressure cannot thing that have to be done to avoid damaging effects cope with the situation on his own, he must seek pro- fessional assistance from a psychotherapist. References: 1. “Global and regional estimates of violence against women: prevalence and health affects of intimate partner violence and non-partner sexual violence” [Digital resource]. Access mode: https://apps.who.int/iris/bitstream/handle/10665/85241/WHO_RHR_HRP_13.06_eng.pdf?sequence=1 2. “Psychological abuse”. Wikipedia, the free encyclopedia [Digital resource]. Access mode: https://en.wikipedia.org/wiki/Psychological_abuse#cite_note-Dutton,_D._G._1994-1 3. Milshin A.O. Problems of women experiencing domestic violence. Bulletin of the Association of Tourism and Service Universities. 2010. No. 3. pp. 68-74. (In Russian). 4. Chermashentseva T.D., Kosheleva D.V., Inkin A.A. Signs of psychological abuse in the family. Legality, law, and order in modern society. (In Russian). 5. “Victim blaming”. Wikipedia, the free encyclopedia [Digital resource]. Access mode: https://en.wikipedia.org/wiki/Victim_blaming 6. Puzankova I.E., Dicheskul O.M. Psychological violence in the family: What is it and how to fight with it. Bulletin of Prikaminsky Social Institute. 2020. No. 1 (85). Pp. 134-139. (In Russian) 7. “8 Signs That Someone Is in a Relationship With a Gaslighter”. Psychology Today. [Digital resource]. Access mode: https://www.psychologytoday.com/us/blog/communication-success/201702/8-signs-someone-is-in-relationship- gaslighter 8. “Neglect”. Wikipedia, the free encyclopedia [Digital resource]. Access mode: https://en.wikipedia.org/wiki/Neglect 72
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. TECHNICAL SCIENCES A STUDY ON TEMPERATURE CONTROL OF HEATING SYSTEM IN MATLAB/SIMULINK & COMSOL INTEGRATED ENVIRONMENT Lee Guk Gil Researcher, Kim Chaek University of Technology, DPRK, Pyongyang Lee Nam Hyok Researcher, Kim Chaek University of Technology, DPRK, Pyongyang So Kwang Hun Researcher, Kim Chaek University of Technology, DPRK, Pyongyang ABSTRACT In this paper, a study on temperature stabilization of a heating system in an integrated environment of MATLAB/Simulink and COMSOL simulation tools was conducted and the results were described. Keywords: MATLAB/Simulink, COMSOL, temperature control. Introduction means loss of information about the control object and results in a loss of confidence in the obtained solution. MATLAB/Simulink is a powerful tool for control system design. COMSOL is a Multiphysics simulation tool and can be combined with MATLAB. However, the flaw is that it requires a mathematical linearized model of the object. In particular, when the In the paper, a control target was created in the control object a nonlinear model, in order to simulate this COMSOL environment, and the temperature stabilization in a MATLAB/Simulink environment, the objectmust system was constructed by bringing it into the be linearized, and in some cases it is impossible. This MATLAB/Simulink environment. Creation of control object in COMSOL environment Figure 1. Objects created in the COMSOL environment 73
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. The object of the heating system is quartz glass and An S-function (system-function) is a computer language a nichrome heating strip is attached to the outer surface. description of a dynamic system available in Simulink. In the COMSOL environment, geometric properties, The form of an S-function is very eneral and can material properties, and corresponding physical properties accommodate continuous, iscrete and hybrid systems. were created. The basic parameter of the control object the input DC voltage. Its value range is 0~54V. As a matter of fact, nearly all Simulink models can be described as S-functions. Each block within a Simulink S-Functions in Simulink[1] model has the following general characteristics: The main idea is to use S-functions (Mathworks 1998). In order to have a good understanding of how a vector of inputs, u, a vector of outputs, y, and a S-functions work, a short summary is provided here. vector of states, x, as shown by the illustration in figure 2. Figure 2. Illustration of the general characteristics of an S-function The state vector may consist of continuous states, vector, and the discrete states occupy the second part. discrete states, or a combination of both. The For blocks with no states, x is an empty vector. mathematical relationships between the inputs, outputs, Simulink makes repeated calls during specific stages of and the states are expressed by the equations presented the simulation to each block in the model, directing it in the above figure. to perform tasks such as computing its outputs, updating its discrete states, or computing its derivatives. Additional Simulink partitions the state vector x into two calls are made at the beginning and end of a simulation parts: the continuous states xc and the discrete states xd. to perform initialization and termination tasks. The continuous states occupy the first part of the state Figure 3. How Simulink performs simulation 74
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. Creating an integrated environment for Using the S function, the COMSOL model can be MATLAB/Simulink and COMSOL drawn into Simulink and the control system can be configured to stabilize the output temperature of the The core to developing an integrated environment object at the set temperature by controlling the input is Simulink's S-function. voltage, which is the basic control variable. Figure 4. Temperature stabilization system The set temperature of the temperature stabilization relay. And the amplitude limit for the input voltage was system is 40℃ (313.15K) and the controller used a considered. Simulation results Figure 5. Simulation result. Figure 5 gives the simulation results. The results Simulink and COMSOL and temperature control was show that the controlled target stabilizes around 400s. performed. This simulation method will be effectively used in the control system design when it is difficult to Conclusion make a model of the control object or when it is difficult to obtain the corresponding parameters. In the paper, a powerful nonlinear simulation environment was created by combining MATLAB/ References: 1. Schijndel A.W.M. van (2014). Implementation of COMSOL Multiphysics® in Simulink® S-Functions, Revisited. 2. INTRODUCTION TO LiveLink™ for MATLAB®,COMSOL5.4,2018. 3. LiveLink™ for MATLAB® User’s Guide, COMSOL5.4,2018. 4. COMSOL Multiphysics Reference Manual, COMSOL5.4,2018. 75
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. A STUDY ON THE CALCULATION OF PRESSURE LOSS ACCORDING TO THE SHAPE OF THE PIPE JOINT BY CFD Jo Guk Song Candidate of engineering, Kim Chaek University of Technology , Pyongyang, DPR Korea ABSTRACT Components such as valves and sudden transitions (expansion and contraction) at the chemical factories and power plants cause pressure losses in the entire system. In order to determine such pressure loss, a pressure loss coefficient must be provided, which has been determined and used by experimental methods in many cases. However, the experimental method is practically limited, and thus CFD method, which saves time and labor, is widely used. In this paper, the effect of the radius of curvature of these joints on the pressure loss was analyzed through the com- putational flow dynamics method. Keywords: CFD, pressure loss coefficient, sudden-contraction. 1. Introduction Experimental or CFD(computational flow dynam- ics)methods can be used as a method for evaluating the The systems of large ships, power plants, chemical pressure loss in components with complex flow paths. factories and liquid fuel rockets consist of various components with very complex fluid flow paths. The The experimental method consumes time and money pressure loss of this whole system is expressed as the and has practical limitations in evaluating the pressure sum of the pressure losses in the individual parts. loss of all components having various flow paths. As this reason, experiments and studies [1-3] have Therefore, it is evaluated that the evaluation of been actively progressed to calculate the pressure loss pressure loss through the CFD method that saves time in components such as valves, mixing pipes, and L and and labor is an effective method. T-shaped pipes that make up the piping and system. In constructing the fluid flow path, it is essential to The evaluation of pressure loss in components with join pipes with different diameters, and these components complex fluid flow paths has been made by combining change the cross-sectional area of the fluid flow path. or utilizing the previously studied pressure loss side numbers based on engineering selection. Fig. 1 shows an example of joining pipes of different diameters. a) b) c) Figure 1. Joint of pipes of different diameters ( -input velocity of the fluid, -output velocity of the fluid, D-input diameter, d-output diameter, 12 r-radius of the joint, R-bending radius of the joint.) 76
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. In the section where the cross-sectional area of the and local resistance is generated in the section where fluid flow path changes, the fluid flow stops and circu- the fluid flow is separated and reattached by the change lates, which leads to pressure loss. in the shape of the pipe. The pressure loss due to these components is given This resistance leads to a pressure loss in the pipe, in a dimensionless form and is usually determined by which shows that pipe resistance represents a pressure experiment and used. loss. The pressure loss coefficient, representing the The total pressure loss in the pipe is expressed as the conditional sum of the pressure loss due to frictional pressure loss is defined as Equation (1). resistance and the pressure loss due to local resistance (according to shape of the pipe). p 2 l2 (1) ptotal p fripl (2) Here, p -Pressure loss corresponding to the shape of Here p -total pressure loss, p fri -frictional pres- l total the curved pipe, , -density, flow velocity of the fluid. sure loss. Pressure loss studies for various fluid flow compo- Summarizing Equations 1 and 2, nents are given in the form of a handbook as in refer- ence[1]. ptotal p fri pl p fri 2 (3) 2 In the reference[1], an experimental equation for calculating the pressure loss side number in cases a and So consider that the wall of pipe is reasonably b in Fig. 1 was introduced, however it was not pro- smooth, the pressure loss coefficient is calculated as posed a method for calculating the pressure loss ac- follows: cording to the radius of curvature r of the joint when connecting the high-pressure vessel and the main pipe pl (4) commonly used in chemical plants (case c in Fig. 1). 2 It is very important in practice to determine the ra- In study, the radius of the junction is selected from dius of curvature r of the joint where the pressure loss 0.1 to 0.9 of the output diameter. is minimal. r = (0.1~0.9)d (5) Therefore, in this study, it is determined a reasona- ble radius of curvature r that minimizes the pressure Table 1 shows the basic data for the analysis calcu- loss side number based on the CFD. lation of this study. 2. Calculation method There are frictional resistance and local resistance in the flow pressure resistance in the pipe. Frictional resistance is generated by the roughness of the pipe, Table 1. Basic data for the analysis calculation Input diameter, m Input velocity Output pressure, Mpa Output diameter, m Bending radius 1.125 of the fluid, m/s of the joint, m 0.15 0.65 0.3 1.175 The average size of the mesh was 0.005m and the This is because the fluid flow velocity is given at mesh was made dense at the joint with a large velocity the input and the minimum pressure for the operation gradient. The size and distribution of the mesh was of the pump installed here is determined at the output. selected based on previous studies. As the turbulence model, k models were used. Also, water was selected as the fluid because it is widely used in many fluid flow systems including 3. Results and discussion chemical factories and power plants. Figures 2 and 3 show the distribution of pressure Water has a very small change in density due to and velocity of the analysis object in the case of temperature and pressure, so compressibility is not r=0.1d. required. The velocity input boundary condition was set at the input of the fluid flow, and the pressure output boundary condition was set at the output. 77
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. a) pressure distribution b) velocity distribution Figure 2. Pressure and velocity distribution(r=0.1d) Table 2 summarizes the calculation results calculated coefficient according to the radius of curvature of these using the calculated flow dynamics method and diagram joints. 1 shows the tendency of the changing of pressure loss Table 2. The result the analysis Radius of the joint, Output pressure, pa Input pressure, pa Difference between output Pressure loss m and input pressure, pa coefficient 652365.31 652750.7 385.39 0.0851 0.03(0.1d) 652314.75 652529.79 215.04 0.0475 0.09(0.3d) 652295.23 652454.18 158.95 0.0351 0.15(0.5d) 652284.7 652417.13 132.43 0.0293 0.21(0.7d) 652273.19 652382.63 109.44 0.0242 0.27(0.9d) Diagram 1. Relationship between and r. As shown in the table 2 and diagram 1, the larger analysis and calculation of the pressure loss according the radius of the joint, in other words it can be seen that to the joint curvature radius, which was not proposed in the pressure loss decreases as the joint is smoothed. previous references, was conducted. It shows that the pressure loss decreases in the As a result of the analysis, it was concluded that range of (0.1-0.3)d and the gradient of the pressure loss the larger the radius of curvature of the joint, the small- is large and gradually becomes small. er the pressure loss. 4. Conclusion Therefore, it is a very reasonable approach to use the computational flow dynamics method to predict the In this study, a computational flow dynamics anal- pressure loss in a complex flow path. ysis method was proposed as a method of calculating the pressure loss in a complex fluid flow path, and an References: 1. I.E. Idelchik, G.R. Malyavskaya, O.G. Martnrnko, and E. Fried, Handbook of hydraulic resistance, 2nd Ed., 189, Hemisphere, Washington. DC (1986). 2. D.S. Miller, Internal Flow Systems: Design and Performance Prediction, 2nd Ed., 326, BHRA, Cranfield, UK (1990). 3. CRANE, Flow of Fluids through Valves, Fittings, and Pipe, 15, Crane Co., Chicago (1988). 78
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. KARAKALPAK TILIDA MAQOLALAR BADIIY TANQID XALÍQ SAZLARÍN SHERTIW METODLARÍ Asqarova Ziwar Ózbekstan mámleketlik kórkem óner hám mádeniyat institutı Nókis filialı oqıtıwshısı, O'zbekiston, Nókis METOДЫ ИСПОЛНЕНИЯ НАРОДНЫХ ИНСТРУМЕНТОВ Аскарова Зиуар преподаватель Нукусского филиала Государственного института искусств и культуры Узбекистан, Республика Узбекистан, г. Нукус METHODS FOR PERFORMANCE OF FOLK INSTRUMENTS Askarova Ziuar Nukus branch teacher State Institute arts and culture Uzbekistan, Uzbekistan, Nukus ABSTRACT The article describes the various methods of teaching and performing folk instruments, the method of various exer- cises, technological maps, program music and the goal set for the student. The main pedagogical elements are study and education. АННОТАЦИЯ В статье описывается о различных методах преподавания и исполнения народных инструментов, методом различных упражнений, технологических карт, программной музыки и поставленной перед учеником целью. Основными педагогическими элементами является изучение и воспитание. Keywords: The method of education, the purpose of the study, the elements of teaching music, interest in music. Ключевые слова: метод воспитания, цель изучения, элементы преподавания музыки, заинтересованность к музыке. Oqıtıwshınıń maqseti hám wazıypası kórkem- onıń psixikasınıń hám uqıbın biliw onıń mádeniyat ónerdiń aldına qoyǵan máseleler ishine kiredi, yaǵnıy dárejesin kóteriw h.t.b. bir qatar máseleler kiredi. Usı atqarıwshılıq máseleleri kiredi degen sóz. Muzıka aytılǵan máselelerdi oqıtıwshı óz jumısı waqtında durıs mektebiniń oqıtıwshısı sol qoyılǵan wazıypalardı sheshse óziniń klassınan jaqsı sázendelerdi tayarlap sheshimin eń baslı basqısh dep sanaladı. Pedagogikanıń shıǵara aladı. tiykarǵı elementleri; tárbiya beriw hám úyretiw bolıp tabıladı. Bul elementler jas sázendeni tárbiyalawda bir «Princip» degenimiz kóp jıllar tájiriybesiniń tulǵa bolıp esaplanadı. Mektep oqıtıwshısı atqarıwshı tiykarında payda bolǵan turaqlı dáliylengen túsinikler sázendeni tárbiyalawda usı elementlerdi tolıq paydalanıp kónlikpeler hám kóz-qaraslar boladı. Tárbiya biliw kerek. Sebebi oqıtıwshınıń maqseti bul jetilisken maqsetinde bular hám tili hám tolıǵı menen qollanadı. hám sanası sázendeni tayarlaw bolıp tabıladı. Bul isti Qániyge oqıtıwshı aspabtı shertiwdi úyreniw menen júzege asırıwda kóplegen máselelerdi sheshiwge kerek sheklenbewi kerek. Sol óziniń oqıwshısınıń tárbiyasına boladı. Olardıń balanı muzıkaǵa qızıqtırıw muzıkalıq tártibine qızıqsına hám rawajlanıwına tolıq juwapkerli áspab penen támiyinlew nota sawatın úyreniw. Muzıkalıq oqıwshınıń ádettegi dúnyaǵa kóz-qarası isenimi muzıkaǵa áspabtı durıs uslap shertiw qadelerin úyretiw, úy bolǵan qatnası oqıtwshınıń tásiri astında qáliplesiwi tapsırmaların orınlawdı talap etiw. Jeke kóz qaras penen kerek [1.B.34]. 79
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. Oqıtıwshınıń tásiri astında oqıwshılardıń tártibi dárejesin kóteriwde onıń jaratılıstan berilgenlerin hár onıń basqa pánlerge kóz-qarası jora joldasları uqıplardı har qıylı shınıǵıwlardı qıyınlastırıp payda- qáliplesedi. Mısalı; oqıtıwshı oqıwshını óz xalqınıń lanıwǵa boladı. Biraq barlıǵına áspab penen kúndelikli muzıka mádeniyatın úyreniwi, onı jaman tásir etiwshi izertlewler zárúrli bolıwı kerek. Oqıwshıǵa óz tayar- jat muzıkadan shetledi. Jeke sabaq waqtında oqıtıwshı lanıwında kúnde tayarlanıw paydalı ekenin túsindiriw oqıwshı menen hár qıylı temada gúrriń etip onıń kem- kerek. Oqıwıǵa ózi tayarlanǵanda qátelerin kóz benen shiligin tawıp keleshekte sol kemshiliklerdi saplastırıwǵa qarap tawıp, ushırasatuǵın qıyınshılıklardı kúndegi háreket etiwi kerek. Qániyge oqıtıwshı oqıwshılardıń miynet penen jeńiwge úyreniw oqıtıwshınıń wazıy- úlgeriwin baqlap barıp basqa sabaqlarǵa qatnasın anıqlap pasınıń biri boladı. Hár bir oqıwshı shıǵarmanıń qıyın oqıwshılardıń úlgeriwin baqlap barıp basqa sabaqlarǵa jerlerin ózlestiriw menen birge shıǵarmanıń ústinde qatnasın anıqlap oqıwshılardıń barlı sabaqların jaqsı islew tamam boladı dep oylanıw kerek. Sebebi bunnan úlgeriwine járdem berip barıwı kerek hám basqa áspabta bir qansha atqarıwshılıq máseleleri payda boladı. shertiwdi úyreniwde oqıtıwshı óziniń bilimin oqıwshıǵa berip onıń tártibin ádepliligin, atqarıwshılıq uqıplıqların Oqıw repertuarın úlken dıqqat penen kórkemlik arttırıp baradı. Tárbiyadaǵı eń tiykarǵı qural repertuar jaǵınan á oqıwshını qızıǵıwshılıǵın hám rawajlanıwın bolıp esaplanadı. Jaqsılap jobalastırılǵan repertuar onıń uqıbın arttırǵan shıǵamaların dúziw kerek. Reper- oqıwshını óz Watanın súyiwshilikke tárbiyalaydı. tuarda xalıq qosıqları sazları qońsılas xalıqlardıń muzıkası hám klassikalıq muzıkalıq shıǵamralar hám Berilgen repertuardı tek áspabta shertiwde _____ janrlarda bolıwı shárt jobaǵa burın shertilgen sheklenbey onıń dóretiwshisi, dóretiw tariyxı shıǵar- shıǵarmalardı kirgiziw úlken áhmiyetke iye boladı. Bul malarınıń mazmunı hám ideyası haqqındaǵı materiallar iyelegen ___ tákirarlaw arqalı bekkemlewdi oqıwshınıń tárbiya jumıslarda úlken áhmiyetke iye. Shıǵarmalardıń rawajlanıwı hám atqarıwshılıq uqıplarına. ústinde islegende, oń jazılǵan dáwiri tuwralı, aǵımı hám bul shıǵarmanı atqarılıwın belgili sázendelerdiń Burın shertilgen pyesalardı tákirarlaw ómiri tuwralı túsinik beriw kerek. Sonıń menen bir oqıwshılardıń repertuarın keńeytedi hám shıǵarmanı qatar usı máselelerdi júzege asırıw ushın oqıwshı ózi tereńirek túsinip onıń mazmunın tıńlawshıǵa ashıp ber- jigerli dıqqat hám tereń oy menen shıǵarmanıń jaqsı iwine járdem beredi. Tákirarlawdıń nátiyjesinde islemese jaqsı nátiyjege erise almaydı. Sol sebepli oqıwshılardıń kórkem túsinikleri artadı hám ol áspabtı oqıtıwshı óz oqıwshılarına miynet etiwdi turaqlı hám tolıq iyelewge erisedi. Kórkem repertuardıń á bólegin izbe-iz kúndelikli tayarlawdı úyreniw kerek. Ataqlı rus oqıwshılardıń ózinshe úyreniwi onıń dóretiwshiniń atqarıwshısı hám kompozitor A.Rubiynshteyn «Eger baslamasın hám muzıkalıq ózgesheliklerin payda eti- men bir kún tayarlanbasam ózim sezemen, eger ǵ kún wge járdem beredi. Jobanıń bul bóliminde oqıtıwshı tayarlanbasam joldaslarım sezedi, q kún tayarlanbasam oqıwgılardıń ózinshe islep biliw qabiletin rawajlanıwın xalıq sezedi» degen. Demek oqıtıwshınıń baslı wazıy- hám bekkemleniwin hár túrli shınıǵıwdı názerde tutadı. pası oqıw kúndegi miynetke úyreniw bolıp tabıladı. Bul bólimde oqıwshınıń rawajlanıw dárejesine sanasına baylanslı bir qansha ózgerisler bolıwı múmkin. Kó- Pedagogikalıq processte okıtıw hám tárbiyalaw bo- rkem shıǵarmanı ústirtin korip shıǵıw bir qansha máse- ladı. Qániygelik bilim beriw máselelerde oqıtıwshı lelerdi óz aldına qoyadı [3.B.79-80]. oqıwshılardıń muzıkaǵa biziń qızıǵıwshılıǵın rawaj- landırıw, muzıkalıq oy-pikirin tereńlesiwi kórkem-óner Oqıwshılarda kerekli kónlikpelerdi payda etiw ush- shıǵarmanı túsiriw hám onıń emocionallıq tásirinde ın sabaqtın bir bólegin azı kem oǵan ózinshe isletiw, juwap beriw atqarıwshılıq kónlikpelerin hár túrli rawaj- biraq aldın ala qalay islew kerek ekenin kórsetpeler landırıw boladı. Kórkem shıǵarmanı túsiniw beriw kerek. Bul kórsetpelerge kórkemlik yamasa oqıwshılardıń minez qulkına onıń qábiletine baylanıslı texnikalıq jaqtan bolǵan kemshilikler ritm ózgesheli- boladı. Oqıwshı tek ózi túsiniklerin shıǵarmalardı jaqsı kleri applikaturanı saylap alıw qusaǵan kórsetpeler kóredi. Sol sebepli oqıwshılardıń túsinigi hám shıǵar- yamasa shıǵarmanıń bir bólegin hár qıylı usılda shertip malardıń payda etetuǵın elesletedi rawajlandırıw hám kóriwleri múmkin, Bul jaǵdayda oqıtıwshı oqıwshılarǵa keńeytiw oqıtıwshınıń wazıypası bolıp tabıladı. erk berip onı tek baqlap baradı. Bul usıldı paydalanıwda Oqıwshı muzıkaǵa bolǵan súyispenshiligin xár qıylı oqıwshılardıń bilimi hám kónlikpeleri beiymlesedi. jollar menen rawajlandırıwǵa boladı [2.B.176]. Muzıkalı úyretiwde mashk usılı kóp qollanıladı. Bul usıl ózin ońlap keldi, biraq usıllar menen birinshige Olardıń biri muǵallimniń ózi shıǵarmanı shertip qollanıladı. SHınıǵıw usılın qollanǵanda basqarıw berpiwi yamasa koncerte shertiwge boladı. Oqıw reper- baǵdarlama beriw hám baslama pútkilley oqıtıwshı tuarınıń bir qansha bólgein xalıq muzıkasınan duziledi. tárepinen boladı. Sabaqtı oqıtıwshı oqıwshılardıń kó- Sebebi sol milleti shıqqan oqıwshıǵa hár qıylı muzıkası rkemlik hám texnikalıq qıyınshılıqlardı jeńiwdi talap júdá túsinikli boladı. Sonıń menen birge oqıwshılardıń etedi, kóniklikpelerdiń bekkemleniwine járdemlesedi. repertuarına klassik shıǵarmalarınan kóshirmelerdi kiritiw kerek. Bunda har bir saz áspabınıń texnikalıq Eger de shıǵarmada kórkemlik yamasa texnikalıq múmkinshiliklerin esapqa alıw menen birge shıǵarmanıń qıyınshılıqlar kóp bolsa olardı bir sabaqta ózlestiriwge dinkamikalıq shtrixlıq tonlıq qusaǵan qurallarına zıyansız tırıspastan qalǵanın úyge tapsırıp jiberiwge boladı. Bi- ózgerislerdi kirgiziwge boladı. raq oqıtıwshı onıń jolların oqıwshılarına túsindirip ber- iwi kerek. SHınıǵıw usılın hár qıylı etip ótkeriwge bo- Oqıtıwshı oqıwshılardıń bir qansha rawajlanıwın ladı. Mısalı: oqıtıwshı hár saparı qaytalawdı oqıwshıǵa atqarıwshılıq uqıplıqlarına kewil beriwi menen keń onıń qatesin aytıp turadı. Basqa jaǵdayda oqıwshını rawajlanǵan uqıpların hár qıylı shınıǵıwlar hám et- toqtatıp onıń qaptesin aytadı, yamasa shertiwdiń yudlar járdemi menen tez jetistiriwdi maqset etip barısında jónekey pikir aytıp baradı. Bul usıllar muzıkalıq qoyıwı kerek. Oqıwshılardıń ulıwma muzıkalıq pedagogikada baǵdarlawshı korsetpeler jónekey pikir aytıwshılar duzetiw ushın toqtatıwlar dep alınadı [4]. 80
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. Shınıǵıw usılın qollanıyada basqarıw baǵdarlama yamasa akcentiń keleshegin aytıwga boladı. Sonıń beriw hám baslama pútkilley oqıtıwshı tárepinen menen birge okıwshını júdá kóp eskertiwler menen onıń boladı. Sabaqta oqıtıwshı oqıwshılardıń kórkemlik hám dıqqatın bóliwge bolmaydı. Bul jónekey kórsetiwlerdi texnikalıq qıyınshılıqlardı jeńiwdi talap etedi, kónlik- oqıwshılardıń dıqqatı tolıǵı menen shıǵarmanı sherti- pelerdiń bekkemleniwine járdemlesedi. Egerde shıǵar- wge baǵıshlanǵan waqtında islewge boladı. Eger malarda kórkemlik yamasa texnikalıq qıyınshılıqlar oqıwshılardıń dıqqatı tolıǵı menen shıǵarmaǵa tolıq kóp bolsa olardı bir sabaqta ózlestiriwge tırıspastan baǵıshlanǵan bolsa, yaǵnıy onıń barlıq sezimleri qalǵanın úyge tapsırıp jiberiwge boladı. Biraq oqıtıwshı shaǵırmaǵa berilgen bolsa jónekey kórtsepelerdi azayıp onıń jolların oqıwshılarǵa tusindirip beriw kerek. usıldı ózgerip yamasa tezlikti páseytiw kerek boladı. Shertiw waqtında jónekey kóredi [5.B.133]. Shınıǵıw usılın hár qıylı etip ótkeriwge boladı. Mısalı, oqıtıwshı hár saparı qaytalawda oqıwshılarǵa Qol háreketleri menen islewge boladı dirijerdıń onıń qatesin aytıp turadı. Basqa jaǵdaylarda oqıwshını usılı yamasa baska háreket penen qattı shertiwdi akyent toqtatıp onıń qatesin aytadı yamasa shertiwdiń barısın- beriwdi kórsetiwge boladı. Kórsetpeler oqıwshılardıń da jónekey pikir aytıp baradı. Bul usıllar muzıkalıq barmak yamasa qolhareketine azaytıw arqalı bolıwı pedagogikada baǵdarlawshı kórsetpeler, jónekey pikir múkin. Mısalı, barmaqları jılıstırıw, qolın sekirtiw oylar dúzetiw ushın toqtatıwlar dep ataladı. Bulardıń qusaǵan kórsetpeler paydalanıwı múmkin. Jónekey barlıǵı birinshi oqıtıwshınıń tez baylanısta bolıp kórsetpelerdi áspabta qosılıp shertip yamasa dawıs shınıǵıw usılı da birge qollanadı. Baǵdarlawshı kórset- penen aytıp aparıwǵa boladı. Bir jaǵdayda jónekey pelerde oqıtıwshıf okıwshınıń aldına belgili máselelerdi kórsetpelerdi takt sanaw ritmikalıq súyret dawılap aytıw qoyadı. Bular shınıǵıwlardıń dinamikası texnikası ses menen islewge boladı. Taktlardı sanaw sozıńqı (namaǵa shıǵarıw usılları bolıwı múmkin. Jónekey pikir aytıw tez qarap) hám dinamikaǵa sáykes (qattı shertiletuǵın jerlerde hám waqtında bolıwı kerek. Sonda oqıwshı shertiwdiń qattı dawıslap sanaw) boıwı múmkin. Eger oqıwshı toqtatpay qátelerin dúzetip bara aladı. Mısalı 1-takt sanap bilmese ol okıtıwshıǵa qosıp sanap úyrneiwi kerek. burın shıǵarmalardıń dinamikasınıń ózgerislerin aytıp Adabiyotlar ro’yxati: 1. Adambaeva T. Revolyuciyaǵa shekemgi qaraqalpaq muzıkası. Nókis 1976- jıl. 2. Ayımbetov Q. «Xalıq danalıǵı»Nókis 1988-jıl. 3. Tájimuratov Á. «Qaraqalpaq xalıq qosıqları» Nókis 1965-jıl. 4. Allanazarov D. «Qaraqalpaq xalıq sazları» Nókis 2002-jıl. 5. Yusupov I. «Tańlamalı shıǵarmaları» Nókis 1987-jıl. 81
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. QARAQALPAQ XALÍQ QOSÍQLARÍNÍŃ XOR USHÍN QAYTA ISLENIWI HÁM XOR KÓRKEM ÓNERINIŃ RAWAJLANÍW BARÍSÍ Seytjanova Qamar Ózbekistan mámleketlik kórkem óner hám mádeniyat institutı Nókis filialı oqıtıwshısı, O'zbekiston, Nókis ПУТИ РАЗВИТИЯ ХОРОВОГО ИСКУССТВА И ОБРАБОТКА ДЛЯ ХОРА КАРАКАЛПАКСКИХ НАРОДНЫХ ПЕСЕН И Сейтжанова Камар преподаватель, Нукусский филиал Государственного института искусств и культуры Узбекистан, Республика Узбекистан, г. Нукус WAYS OF DEVELOPMENT OF CHOIR ART AND PROCESSING FOR THE CHORUS OF KARAKALPAK FOLK SONGS AND Seitzhanova Kamar Teacher, Nukus branch of the State Institute arts and culture Uzbekistan, Uzbekistan, Nukus АННОТАЦИЯ Как известно хоровое искусство является самым массовым и доступным видом музыцирования, предостав- ляющим возможность каждому любителю хорового пения участвовать в творческом процессе исполнительства. Хоровое пение является частью духовной культуры человека и играет значительную роль в эстетическом воспита- нии, как самих участников — любителей хорового пения, так и слушателей; одно из средств идеологического, культурного и художественного воспитания современного общества. ABSTRACT As you know, choral art is the most massive and accessible form of music, providing an opportunity for every lover of choral singing to participate in the creative process of performing. Choral singing is a part of a person's spiritual culture and plays a significant role in aesthetic education, both for the participants themselves - lovers of choral singing, and for the audience; one of the means ideological, cultural and artistic education of modern society. Ключевые слова: хоровое пение, музыцирование, вокал, музыка, классика, композитор, вокальный ансамбль. Keywords: choral singing, musicianship, vocals, music, classical, composer, vocal ensemble. Insan sana-sezimi rawajlanǵanınan baslap ol tarbiyalap baradı. Muzıka mádeniyatı xalıqtı muzıka gózzalıqqa hám joqarı mádenyatlıqqa talpınadı. Kórkem arqalı tárbiyalawda olardı ruwxlandıradı, janlandıradı, óner eststika menen tıǵız baylanısta. Eststika- gózzalıqtı seziwdi ańlatsa, óner sol gózzalıqtı dóretedi. sonday-aq belsendelikke, iskerlikke iytermeleydi. Adebiy dóretiwshilik penen muzıkalı dóretiwshilik, Qaysı bir ónerdi alıp qaramayıq, onıń negizinde yaǵnıy sóz benen namanıń óz-ara baylanısıwı nátiyjesinde adam yamasa sol subekttiń sanası, onıń ruwxıy sezimi bir tutas kórkem obraz jaratıladı. Bul kórkem-obrazıqtıń hám dóretiwshilik sheberi turadı. Óytkeni adamzat milliy dástúrleri úrip-ádetleri menen tıǵız baylanısta bolıp ómiri, оnıń sana-sezimi hám dóretiwshiligi bolmaǵan- insandı aqıllılıqqa, ata ananı, húrmetlewge shaqıradı. da kórkem-ónerdiń kelip shıǵıwıda, onıń bir neshe Búgingi jas áwladlardı keleshektegi sanalı azamatlar túrge bóliniwide bolmaǵan edi. Kórkem ónerdiń adam- etip, aqıl hám fizikalıq jaqtan hár tárepleme rawaj- zat ómirinde bina bolǵan eń iri bes túri qáliplesken. lanǵan ádep-ikramlı etip tarbiyalawda, olardıń dúnyaǵa Olar teatr, muzika, arxitektura, kino hám jivopis. kóz-qarasın qáliplestiriwde, joqarǵı adamgershilik pazıyletlerin payda etiwde muzikaniń tutaǵan ornı Insanniń hár tárepleme rawajlanıwında kórkem ayrıqsha [1.B.243]. ónerdiń usi bes túri salmaqlı hám áhmiyetli orındı iye- leydi. Usı kórkem ónerdiń biri bolǵan muzikaǵa toqtap Sonlıqtan «Muzıkalıq tárbiyasız balanıń sana- ótsek. sezimin, aqıl-oyın rawajlandırıwǵa erise almaymız» degen edi ataqlı pedogog V.A.Suxomlinskiy. Nama, qosıq, oyın Muzika adamlardıń kúndelikli turmısı menen tıǵız muzıka kishkeneler qálbine tez kóshedi hám uzaq jıllar baylanısta bolıwı menen bir qatarda, olardıń estetikalıq saqlanıp qaladı, olardı jaqsı niyetlerge iytermeleydi, sana-seziminiń ósiwine óz tásirin tiygizedi hám Watandı súyiwshilik ruwxında tarbiyalawǵa xızmet etedi. 82
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. Muzıka-insanlardıń ruwxıy dúnyasın bayıtıwda da Xor mádeniyatı adamlardı ruwxıy jaqtan tárbiya- áhmiyetli orın iyeleydi. Biziń eń tiykarǵı ruwxıy law menen birgelikte xalıq qosıqlar dóretiwshiligi dúr- baylıqlarımız-milletimiz, dinimiz, tilimiz, úrp- danaları rus, ózbek, qazaq, tuwısqan xalıqlar hám shet ádetlerimiz, milliy-qadriyatlarımız bolıp tabıladı. Ru- ellerdiń klassik- vokal- xor shıǵarmaları menen wxıy dúnyanıń qáliplesiwi bul birden bolatuǵın nárse tanıstırıwı, yaǵnıy adamlardıń ruwxıy dúnyasın emes, al ruwxıylıqtı qáliplestirmey turıp, biz hesh bayıtıwda áhmiyetli rol oynaydı. nársege erise almaymız. Sonıń ushında Eldiń ruwxıy turmısın jaqsılaw maqsetinde Ǵáresizlik sharapatı Xordıń kelip shıǵıw tariyxına keletuǵın bolsaq, biz menen xalqımız ruwxıy qısımlardan azat boldı, erkin Rus xor mádeniyatın aytpay óte almaymız. Rus xor mádeniyatı bay tariyxqa iye. Bunda qala hám krestyan pikirge, milliy sana-sezimge, milliy qayta tikleniwge qosıqshılıǵı, qosıqtı jaqsı kóriwshiler xorları, mektep keń jol ashıldı. Milliy qayta tikleniw ózinen-ózi xorları, professional shirkew xorları hám diniy xorlar, bolmaydı, bunıń ushın xalıqtıń dúnyaǵa kóz qarasın, opera xorları boladı. Hár qıylı mazmundaǵı balashaǵası milliy ǵáresizlik ruwxında reformalaw zárúr. menen birgelikte (artel) bolıp aytıw usılları bolǵanlıǵı málim [3.B.68]. Muzika-bul sezim hám kewiller tarı, ol názik sezimler jane sesler menen bildirilgen adamnıń ishki Rossyada opera janrı рawajlanıwı menen opera xor jan dúnyası. Solay eken dúnyanı saz-sáwbetsiz kóz mádeniyatı ósti. M. Glinka, N. Rimskiy-Korsakov, aldımızǵa keltirip bolmaydı. Xalıqtıń ózi dóretip M. Musorgeskiy, A. Borodin, P. Chaykovskiy hám basqa boyına sińdirgen ruwxıy baylıǵın hesh kim hesh nárse bir qatar kompozitorlardıń dóretiwshilik xızmetleri opera joq ete almaytuǵın kerisinshe onıń máńgi ja- xor janrın júdá bayıtıp bardı. Olardıń dóretiwshilik saytuǵınlıǵın hám áwladlar ushın ruwxıy miyras bolıp xızmetleri xalıq qosıqshılıǵı menen baylanıslı túrde qalatuǵınlıǵın waqıt kórsetip otır [2.B.94]. rawajlandı. XIX- ásirdiń baslarında graf Sheremetov xor kapellası, Kadet korpusı xorları, Peterburgtaǵı, Qaraqalpaq muzıkası óziniń rawajlanıw jolında bir Dubenskiy xorı, keyin knyaz Galicin xor kapellaları qansha dáwirlerdi basıp ótti. Qaraqalpaq muzıkası (50-60 jillar) ózleriniń atqarıwshılıq sheberlikleri reper- tiykarınan alǵanda qaraqalpaq xalıq namaların olardıń tuarları menen rus xor mádeniyatına úlken úles qosıp ırǵaqlı, melodiyalıq, ladlıq hám ritmikalıq ózgesheli- keldi. M.Balakirev hám G.Lomakinniń pulsız muzıka klerin ózlestire otırıp, óz hám ritmikalıq ózgesheliklerin mektebin, I.Malnikovtıń pulsız xor klassın ashıwıda rus ózlestire otırıp, óz milliy originallıq qasiyetlerin bayıttı. muzıkasınıń hám xorınıń rawajlanıwına óz tasiyrin Sonday-aq xalıq qosıqları arqalı bizler xalıqtıń tiygizdi. talǵamları, estetikalıq jáne tariyxıy kóz-qarasları Rus xor ónerinde XX- ásirde jańadan xor kapella- haqqında bilemiz. ları dúzildi. Bunda B. Bulıshev, I. Yuxov, Professional kompozitorlardıń qatarı kóbiymekte. P. Yarkovlardıń dóretiwshilik xızmetleri ayrıqsha Házirgi kúnde qaraqalpaq muzikası eń ápiwayı orındı tutadı. I. Yuxov Moskva janındaǵı fabrika qosıqtan baslap xor, simfoniya, balet hám operalarına jumısshları hám óz shańaraq aǵzalarınan (1900 j) xor iye. Zamannıń hár bir dáwirdiń talabına say muzıkada dúzgen. túrli janrlar payda boldı. Muzıka janrları ishinde eń demokratiyalıq xarakterge iye bolǵan túri bul xor kó- B. Bulıchev «Simfonik xor kapellasın» dúzgen. M. rkem óneri bolıp tabıladı. Pyatnickiy 1911-jılda Voronej, Smolensk krestyan- larınan ibarat óziniń tanıqlı rus xalıq xorın dúzdi. Xor kórkem óneri uzaq tariyxqa iye. Áyemgi dáwirlerde xalıqlar arzıw- úmitlerin oyların qosıq ay- A kapella xor óneri, birinshi ret sazdıń qosılıwısız tıw, pantamimo sıyaqlı usıllar menen súwretlep túsindi- xor shıǵarmaları XIX- ásirdiń 30-40 jılları dúnyaǵa rip kelgen. Kópshilik bolıp qosıq aytıw derlik hámme keldi. Usı jılları A.Alyabev xorları A.Dargomıjskiydiń xalıqlardıń miynet etiw barısında, dástúriy márásimleri, «Peterburg serenadaları» xor ciklı jazılǵan edi. qalaberse, pútkil turmıs tárizi menen mudam baylanıslı bolıp kelgen. Xalıq atqarıwshılıq onerinde aralas erler, xayallar bolmaǵanı menen jeke ayrım óz aldına xayallar, erler Bizge málim bolǵanday dástúriy máresim hám balalar tárepinen aytılatuǵın qosıq aytıw dástúleri qosıqları, anaw yamasa mınaw máresimge baylanıslı bolǵan [4.] xalıq tárepinen dóretilgen, xor bolıp atqarılǵan. Mısalı: dinge baylanslı dástúr qosıqlarıda, Batıs ellerinde, sonday-aq Rossiyada xalıq máwsimge baylanıslı seyillerde, ramazan ayında, qosıq qosıqları menen birgelikte keyin ala shirkewde ay- aytıw yamasa úlkenlerdiń zikr túsiwi sıyaqlı qosıqlardı tılatuǵın professional atqarıwshılıǵı payda boldı. Áyemgi aytıwda jámáát bolıp atqarıwdıń bir túri esaplanadı. shirkew qosıqları tiykarınan (unison bir dawısta yamasa Sonday-aq balalar tárepinen «Baysheshek», «Quslar oktava bolıp) aytılıp, X-ásirde eki dawıslı qosıqlar keldi» sıyaqlı dúnyalıq mazmundaǵı xalıq qosıqları payda boldı. Oyanıw dáwiine kelip kóp dawıslı xorlar aytılǵanda da jámáát bolıp (xor) bolıp qosıq aytıw rawajlandı. formmasın kóriw múmkin. XV-XVI – ásirlerde xor kórkem óneriniń a-kapella Nawrız aylarında jigit-qızlardıń qosıq aytıwları, atqarıwshılıq usılı túri rawajlandı. Xor kórkem óneri áyemgi dáwirden berli dástúr bolǵan toyda aytılatuǵın adamlardıń kúndelikli turmısı menen tıǵız baylanıslı qosıqlar xordıń ápiwayı birinshi túri esaplanadı. Mısalı: bolıp, olardıń estetikalıq sana-seziminiń ósiwine óz ózbeklerde yor-yor, allalar, qaraqalpaqlarda, «Háwjar» tásirin tiygizdi hám tárbiyalap baradı. qosıqları bir dawısta hayallar yamasa erler tárepeinen aytılıp kelingen. Bulardıń hámmesi kelesi waqıtta Belgili muzika kritigi filosof, nama dóretiwshisi, ózbek xalqı arasında háwesekiler xorı, qalaberse, ózbek yaǵnıy kompozitor, muzika mádeniyatınıń rawaj- xor óneriniń rawajlanıwına tiykar boladı. lanıwınıń tiykarın salıwshı V.Asafyev pikirinshe: «Xor mádeniyatı muzıkanı túsiniw quralı» bolıp tabıladı. 83
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. Qaraqalpaq xalqı hár tárepleme ezilip, kóship-qonıp qaraqalpaq milliy polifoniyalıq shıǵarma dóretiw isin júriwine qaramastan, uzaq jıllar dawamında óziniń altınǵa tabıslı ámelge asırǵan. bermes ájayip namaların yadında saqlap, atadan balaǵa miyras etip, biziń dáwirimizge shekem jetkerip kelgen. Túrkistan úlkesinde ayrım jergilikli-rus mektep- Kompozitor D.Tumanyan xalıq namaların úyrenip lerinde, real bilim jurtları, gemnaziya oqıtıwshıları menen qarar J. Shamuratov, R. Arziev, I. Kıdırov, semsnariyası hár qıylı muzika hám xor jámáátlerinde xor tárbiyası alıp barılǵan bolsa da, dirijorlıǵı tálimi A.Shamuratova t.b. kóp talent iyelerin jıynap nota ulıwma bolmaǵan. Xalıqqa massalıq muzika tárbiyasın sawatın úyrete basladı. Bunan tısqarı qaraqalpaq xalqı beriw ushın muzika hám xor dirijorlıǵı tálimin jolǵa hám klassik namaların «Bozataw», «Shımbаy», «Gal qoyıw, yaǵnıy orta bilim beretuǵın mekteplerde hám de galay», «Nama bası», «Qara jorǵa», «Arıwxan» nama- muzika háweskerlik xor jámáátleri ushın maǵlumatlı ların salıp bir dawıslı xorlar aytılatuǵın boldı. qosıq hám muzika oqıtıwshıları, bilimli basshı qániyge- lerdi tayarlaw kerek edi. Áste-aqırın muzika bilim J. Shamuratov, D. Tumanyan menen birgelikte jurtları ashılıp, bul zárúr másele ámelge asa basladı. jazǵan A. Begimovtıń «Bul kim» (1933j), S. Majitovtıń Ózbekistanda massalı muzıka xor arqalı tarbiyalaw «Baǵdagul» (1935j) pesaları ariyalarǵa hám xorlarǵa 20 jıllardan baslandı. bay boldı. Qaraqalpaqıstan muzıkasında 56-60 jıllarda iri janr 1941- jılı V.Shafrannikovtıń «Alpamıs» dramasındaǵı boyınsha bir qansha jańalanıw, rawajlanıwlar boldı. professional tárizdegi milliy xor atqarıw birinshi dúnyaǵa Usı dáwirde iri janırǵa muzikalıq shıǵarmalardıń payda keldi. Drammanıń birinshi bóliminde «Shımbaу» naması bolıwında hám qáliplesiwinde J. Shamuratov penen alındı [5.B.142-143]. A. Xalimovtıń dóretiwshilik xızmetleri úlken áhmiyet- 1944-jılı A.Xalimovtıń Qaraqalpaqstannıń 20 jıllıǵına ke iye. arnap eki xor dóretti. Bul shıǵarmada kompozitor Adabiyotlar ro’yxati: 1. Adambaeva T. Qaraqalpaq muzikasınan tarawınan. «Qaraqalpaqstan» baspası. 1985 j. 2. Tolepova A., Xodjametova G. “Xor hám xortanıw” «Qaraqalpaqstan» baspası. 2017 j. 3. Ruziev Sh. Xorshunoslik. T.1987. 4. Vladimirov V. Lagutin A. Muzika ádebiyatı. Moskva. «Muzıka» 1988. 5. Xodjametova G. “Xor klassı” Toshkent. 2020 j. 84
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. O'ZBEK TILIDA MAQOLALAR TIBBIYOT VA FARMAKOLOGIYA НОГИРОНЛИКНИНГ ШАКЛЛАНИШИГА ИЖТИМОИЙ-ГИГИЕНИК ОМИЛЛАРНИНГ ТАЪСИРИ Юсупова Дилдор Бахтиёр қизи Тошкент тиббиёт академияси Соғлиқни сақлашни бошқариш ва жамоат соғлиғини сақлаш магистратура мутахасислиги, Ўзбекистон, Тошкет Авезова Гулойим Саттаровна Тошкент тиббиёт академияси, Жамоат соғлиғини сақлаш мактаби доцети, т.ф.н., Ўзбекистон, Тошкет THE EFFECT OF SOCIAL AND HYGIENIC FACTORS ON THE DEVELOPMENT OF DISABILITIES Dildor Yusupova Tashkent Medical Academy Master's degree in Health Management and Public Health, Uzbekistan, Tashkent Guloyim Avezova Tashkent Medical Academy, Associate Professor of School of Public Health, Ph.D., Uzbekistan, Tashkent АННОТАЦИЯ Ирсий ва туғма касалликлар ҳамда юрак ривожланишининг нуқсонлари нафақат соғлиқни сақлаш тизимида, балки бутун бир давлат миқёсида жиддий муаммолардан бири ҳисобланади, чунки уларнинг давоси, шунингдек, афсуски, болаларнинг ногирон бўлиши катта моддий ҳаражатлар талаб этади ва туғилиш пасайишининг сабабаларидан бири ҳисобланади. Мақолада ногиронликка олиб келувчи ижтимоий гигиеник омиллар таҳлил қилинган. ABSTRACT Hereditary and congenital diseases and developmental defects of the heart are one of the serious problems not only in the health system, but in the whole country, because their treatment, as well as, unfortunately, the disability of children, requires large material costs and is one of the causes of birth defects. The article analyzes the social hygienic factors leading to disability. Калит сўзлар: ногиронлик, ижтимоий гигиеник омиллар. Keywords: disability, social hygienic factors. Ҳозирги даврда боланинг ҳомиладорликдан тегишли равишда энг самарасиз ҳисобланади. Айнан уларнинг функционал етишмовчилиги баъзан ташқари ҳаётга бўлган мослашувининг бузилиши патологиянинг шаклланишида бошланғич нуқта бўлиб хизмат қилади. Ушбу оғишлар функционал ёки имконсизликга олиб келувчи ҳомила бузилишлар ва касалликлар шаклланишининг асосидир. Ҳомиланинг жисмоний ривожланиши патологиясининг аҳамияти яққол ортиб бормоқда. ҳамда генетик боғлиқ бўлган омиллар ва турли патологик ҳолатларни ривожланиш хавфи ўртасида Ушбу мауаммоларга иммунозиддиятли етарлича аниқ боғлиқлик мавжуд [2,c.5]. Масалан, ҳомиладорлик даври ривожланиши кечикаётган ҳомиладорлик, туғма инфекциялар, нафас олиши бузилиши синдроми, ривожланиш нуқсонлари кабилар киради. Адаптацион механизмларни амалга оширишда ҳомила ва янги туғилган гўдакларнинг асаб, эндокрин ва иммун тизимлари етилмаган ва 85
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. болаларда хромосом аберрациялар 7% ҳолатларда режалаштирилмаган ҳомиладорлик, сунъий абортлар (соғлом янги туғилган гўдакларга нисбатан 2 марта кўп), ривожланиш нуқсонлари эса мос равишда ёки исталмаган туғруқларнинг вужудга келиш хавфи 11% ва соғлом туғилган гўдакларда 5% ташкил этади. Ушбу маълумотлар диққатни инсоннинг бўлади/ Ўсмирлар ва 20 ёшдан кичик бўлган аёллар ҳомиладорлик даврида ривожланишига қаратишни тақозо этади. Ҳозирги даврда янги минг йилликда учун ҳомиладорлик ва туғруқларнинг ўзи ҳам хавф ҳомила ва бола саломатлигини барпо этиш ва сифатини баҳолашга қаратилган Давлат миллий омили бўлиши мумкин: туғруқларнинг патологик дастурини яратиш зарурати пайдо бўла бошлади. Бу ҳолат миллат саломатлигини шаклланишини кечиши, Кесаревча кесиш ва ундан кейинги башорат қилиш, илм-фан ва амалий тиббиёт ривожланишининг устувор йўналишларини асоратлар, тез-тез учровчи, яққол намоён бўлган аниқлашда жиддий асос бўла олади [1, с. 92-96]. вегето-томир дистония синдроми, гестозлар сонининг Ҳозирги кунда тератоген таъсиротга эга бўлган 500 дан ортиқ моддалар мавжуддир. Уларнинг ортиши (30-40%) [3, c. 84-90]. Маълумки, алкогол ҳар қаторига турли кимёвий таркибга эга бўлган моддалар: этанол, тестостерон, қўрғошин, ўнинчи эмбрионал патологиянинг бевосита сабаби хлоропрен, симоб, этиленамин, бензол, кўпчилик пестицидлар, олтингугурт углерод, ёмон сифатли бўлиб хизмат қилади. Ҳар 10 та руҳий жиҳатдан ўсмалар ва диабетга қарши воситаларнинг бир қисми, ҳаттоки, витамин Д ҳам киради. Турли тўлақонли бўлмаган болалардан 5 таси пияниста табиий шароитларга мослашган популяцияларга тааълуқли бўлган бир тур вакилларининг ота-оналардан туғилган. Анкеталарнинг таҳлили гибридланиши наслнинг юқори ўлими, уни ёмон сифатли ўсмалар билан юқори касалланишига ва шуни кўрсатдики, 5,3% оналар ва 50% га яқин бошқа номақбул асоратлар, шу жумладан, ривожланиш аномалияларининг вужудга келишига оталар алкогол, 6,6% оналар ва 61,7% оталар олиб келиши исботланган. Бундай оқибатларни кўпинча атроф-муҳитнинг турли шароитларида чекганлар. Ривожланишнинг туғма нуқсонлари бўлган организмларнинг мослашув хусусияти билан тушунтириш мумкин бўлади. бўлган болаларнинг оналарида кўпроқ анемия, Организм ривожланиши аномалияларининг са- пиелонефрит, юрак-қон томир касалликлари, бабларини аниқлаш ва у ёки инсон ҳаётининг у ёки бу даврида турли касалликларнинг вужудга келиши шунингдек, қалқонсимон безнинг патологияси, инсон ҳаётида турли омиллар ва моддалар таъсирига сенситив (сезгир) даврларнинг мавжуд қизилча ва таносил (венерик) касалликлари учраши эканлиги тўғрисидаги хулосага келиш имкониятини берди: Биринчи ва энг муҳим давр бу тухум кузатилди. 53% аёлларнинг анамнезида соматик ҳужайрани уруғлантиришдан аввалги давр ҳисобланади. Камида 3 ой давомида бўлғуси касалликлар, 26,3% гинекологик касалликлар боланинг онаси ва отасининг организмига тератоген хусусиятлари бўлган моддалар киришига йўл мавжуд бўлиб, шу билан боғлиқ равишда 50% қўймаслик зарурдир. Иккинчи давр-эмбриоген ривожланиш даври. Мазкур даврда, айниқса, аёллар дори воситаларини, шу жумладан, бир нечта ҳомиладорликнинг 2-3 ҳафтасида (органогенез фаол давом этади, яъни организмнинг турли аъзолари ва воситаларни бир вақтнинг ўзида истеъмол тизимларига пойдевор қўйиладиган давр) ҳомила жуда сезгир бўлади). Табиийки, тератоген модда қилганлар. Ҳомиладорлик давригача 37,4% аёллар, таъсири вақтида ҳужайралар бўлинишида энг фаол бўлган аъзо ривожланиш аномалияси вужудга ҳомиладорлик даврида 33,4% аёллар касбга оид келишида кўпроқ имкониятга эга бўлади [3, c. 84-90]. зарарли шароитлар билан мулоқотда бўлганлар Онанинг ёши ўтиши билан ривожланиш туғма нуқсонлари частотасининг ортиб бориши [4, с. 37-40]. исботланган. Аёлнинг никоҳ ёши қанчалик кичик бўлса, туғилишлар сони шунчалик кўп бўлади. Ёшлар Муаллифлар фикрича, ҳомиланинг жинсий ҳаётни қанчалик эрта бошласалар, унинг никоҳ билан боғлиқ эмаслик эҳтимоли, шунингдек, ривожланишига эмбриогенез даврида экологик биологик, руҳий ва ижтимоий жиҳатдан етуксизлиги билан ажралиб турувчи ўсмирларда омилларининг зарарли таъсиротининг давомийлиги катта таъсир этади [1,с.92-96;4,с.37-40]. Уларга ичимлик сувининг минераллашуви, атмосфера ҳавосининг орол тузи билан ифлосланиши тааълуқлидир. Гўдаклар ўлими ва ўлик туғилишга тўғриланиши қийин бўлган (ижтимоий-иқтисодий шароитлар) нисбатан доимий фонга оид омиллар, шартли ўзгарувчан (табиий-иқлим шароитлари) ҳамда компенсацион механизмларнинг комплекси (соғлиқни сақлаш тизими) таъсир қилади. Агар ушбу омилларни аҳамияти ва бошқарувчанлиги бўйича категорияларга ажратилса, дастлабки икки гуруҳ омиллари муҳим, бироқ шартли ёки бошқариб бўлмайдиган гуруҳга тааълуқли бўлади. У ҳолда таҳдид солаётган оғирлик соғлиқни сақлаш тизимига тўғри келади, мавжуд бўлган компенсацион механизмлар, уларнинг турли- туманлигига қарамай, улар унчалик ҳам такомил этмаган бўлиб, гўдаклар ўлими кўрсаткичларини омилларнинг салбий таъсиротига нисбатан барқарорлигини таъминлай олмайди. Шу билан бирга, энг кўпроқ компенсацияловчи имкониятларга сўзсиз бирламчи профилактика эга бўлиб, ўз навбатида унинг назарий ва бошқарув томонлари етарли даражада ишлаб чиқилмагандир, охир- оқибат гўдаклар ўлими ва ўлик туғилишнинг профилактикаси бўйича тиббий-ижтимоий чора- тадбирлар сифати ва самарадорлигининг камайишига олиб келади. 86
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. Aдабиётлар рўйҳати: 1. Асадов Д.А., Шарипова М.К., Файзиева В.Р. Ретроспективный анализ структуры и частоты врождённых пороков развития у детей по отдельным регионам Республики Узбекистан // Мед. журн. Узбекистана. – 2000. – №5-6. – С. 92-96. 2. Бочков Н.П. Медико-генетическое консультирование по поводу мутагенных и тератогенных воздействий / Н.П. Бочков, Т.А. Рослова, И.И. Якушина // Медицинская генетика. 2009. - Т. 8, № 1. - С. 5. 3. Шарипова М.К., Баратова Ю.Р. Роль консультативного отделения в выявлении наследственных заболеваний у детей // Педиатрия (Узб.). – 2002. – №2. – С. 84-90. 4. Филиппов О.С., Казанцева A.A. Комплексное изучение факторов, влияющих на возникновение врожденных пороков развития // Российский вестник акушера-гинеколога. 2004. - №1. -С.37-40. 5. Golderg J.D. Routine screening for fetal anomalies: expectations / Golderg J.D. // Pediatr. Nephrol. 2004. - Vol. 31 - P. 35-50. 87
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. PEDAGOGIKA ASTRONOMIYA KURSINI O’QITISHDA INTERNET TEXNOLOGIYALARDAN FOYDALANISH Daminova Sayyora Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti magistranti, Uzbekiston, Toshkent Muslimova Yulduz Nizomiy nomidagi Toshkent davlat pedagogika universiteti dotsent v.b., Uzbekiston, Toshkent ANNOTATSIYA Maqolada pedagogik OTM kredit modul tizimida astronomiya kursini o’qitish va ta’lim jarayonida internet resurslaridan foydalanish imkoniyatlari ko’rsatildi. Astronomiya bo’yicha zarur internet resurslarini qulay izlab topish va astronomik ob’ektlarni onlayn kuzatshni ta’minlovchi internet sahifalari haqida ma’lumot berildi. АННОТАЦИЯ В статье рассматривается преподавания курс астрономии педагогическом вузе в кредитно модульной системе и возможности использования интернет технологий в процессе обучения. Представлена информация о веб сайтах, которые обеспечивают удобный поиск необходимых интернет - ресурсов по астрономии и онлайн наблюдение за астрономическими объектами. ABSTRACT This article provides information on websites that provide an easy way to find the necessary Internet resources for astronomy and online astronomical observations Davlatimiz rahbari tomonidan 2019-yilning 8- o’qituvchidan ynada ma’suliyatliroq bo’lishini, audito- oktyabrida “Oʻzbekiston Respublikasi oliy taʼlim tiz- riya mashg’ulotlarini zamonaviy ta’lim texnologiya- laridan foydalangan holda o’tishi va shu bilan birga, imini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasini talabalar o‘z vaqtlaridan samarali foydalanishlari tasdiqlash toʻgʻrisida”gi Farmoni imzolandi va unda uchun, ularga darsdan tashqari mustaqil o’qishlari oliy taʼlim muassasalarida oʻquv jarayonini bosqichma- bosqich kredit-modul tizimiga oʻtkazish belgilab uchun qiziqarli materiallar va topshiriqlar, turli video- berildi. Kredit-modul tizimi, bu — taʼlimni tashkil et- darslar, fanni chuqur o’zlashtirishlarida zarur bo’lgan ish jarayoni boʻlib, oʻqitishning modul texnologiyalari o’quv qo’llanmalarni internet saytlariga joylashtirishni jamlamasi va kredit oʻlchovi asosida baholash modeli hisoblanadi. Agar bu tizimni “Astronomiya kursi” mi- talab etadi. Yuqorida aytilganidek, kredit-modul tizim- solida tushuntirilsa, o’qituvchi semester boshida tala- ida talabaning ko’proq vaqti mustaqil ta’lim olishga balarga ushbu kurs bo’yicha, ya’ni fanining dolzarbligi va oliy pedagogik ta’limdagi o‘rni, maqsadi va vazifasi asoslangan. Bunda ular mavzuga oid tushunchalarni haqida talabalarga ma’lumot beradi. Kredit – bu har bir talaba bajarishi kerak bo‘lgan ma'lum miqdordagi internet resurslaridan foydalanib topishlari mumkin. o‘quv yuklamasidir. Har bir fan uchun kreditlar miqdo- rini kredit-modul tizimini joriy etgan oliy ta’lim muas- Hozirgi vaqtda dunyoning yetakchi mamla- sasasi (OTM) o‘zining ichki qonun-qoidalari asosida katlaridagi astronomiya o’qitishga ixtisoslashgan ta’lim muassasalarida nafaqat mavjud o’quv va ilmiy- belgilab beradi. Agar 1 kredit uchun 25-30 soatlik o‘qish yuklamasi belgilansa, bu ko’rsatkich fanni ommabop adabiyotlardan, balki internet tarmoq tizim- o‘rganish uchun sarflanadigan jami harakatlar jam- lanmasi bo‘lib, unga nafaqat auditoriya mashg’ulotlari idagi resurslardan ham samarali foydalanilmoqda. Sab- vaqti, balki talabaning Astronomiya kursini o‘rganish abi, internet saytlarida talabalar nafaqat astronomi- uchun uyda va kutubxonada sarflagan vaqti, astrono- yadan kerakli mavzularga oid ma’lumotlarni izlab miya faniga oid internet saytlaridan ma’lumot olishi topishlari mumkin, balki jahon miqiyosida olib bori- uchun, imtihon yoki test topshirish uchun ketgan vaqt, ya’ni, talaba ushbu fanni o‘zlashtirish uchun sarflagan layotgan dasturlarga qatnashib, jiddiy ilmiy tadqiqot barcha tizimli harakatlari vaqtini qamrab oladi. Kredit- ishlarini ham olib borishi mumkin [3], [4]. Shuningdek, modul tizimi amaliyotida auditoriya mashg’ulotlari va internet tarmoqlaridan ta’lim jarayonida zamonaviy mustaqil ta’lim olish soatlari nisbati o‘rtacha 40/60 ilm-fan yutuqlaridan foydalanmoqchi bo’lgan bulg’usi astronomiya o’qituvchilari, magistrlar, umumta’lim foizni tashkil etadi va bunda talaba 1 soat auditoriya o’rta maktab astronomiya fani o’qituvchilari va yuqori mashg’uloti va 1.5 soat mustaqil ta’lim olishi kerak sinf o’quvchilari hamda barcha astronomiya faniga bo’ladi. Bu tizimda bilimning manbayi faqat o‘qituvchi qiziquvchilar uchun ham juda ko’plab ma’lumotlarni topish mumkin. Bu haqda uzluksiz ta’lim tizimida as- yoki auditoriya emasligiga ishora qilinadi. Bu esa tronomiyani rivojlantirish bilan bog’liq taklif va mulo- hazalar [1] va [2] da ko’rsatilib o’tilgan edi. Quyida mavjud astronomiyaga oid internet saytlarining ba’zilari haqida ma’lumot berib o’tildi. 88
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. Astronomiya fanini kuzatuvlarsiz tasavvur qilib AI 1873-yilda Toshkent Astronomiya observatoriyasi bo’lmaydi. Agar pedagoglar tayyorlaydigan OTM qoshida kichik kuzatuv observatoriyasi mavjud bo’lsa sifatida tashkil etilgan va 1966-yilda Astronomiya in- bu talabalar uchun juda foydali bo’lar edi. Agar ta’lim global muammolar sabab onlayn ko’rinishda bo’lsa, bu stitutiga aylantirilgan. Boy tarixi, zabardast astronom to’siqni yengib o’tish uchun qator internet resurslari olimlari va kelajagi porloq yosh mutaxassislari bo’lgan mavjudki, ulardan foydalanilgan holda nafaqat onlayn Astronomiya Instituti nafaqat Markaziy Osiyoda, balki jahonda ham o’z o’rniga ega. U Sobiq Sovet Ittifoqida kuzatuvlarni olib borish, hatto ilmiy tadqiqot ishlari muhim astrometrik markaz sifatida mashhur bo’lgan. bilan ham shug’ullanish mumkin. Bunda talaba nafaqat Carl Zeiss firmasining Kitob qo’shaloq astrografi va Toshkentda 1895-yilda o’rnatilgan Normal astrografi dunyodagi eng mashur observatoriyalar teleskoplaridan, yordamida o’tgan asrning 80-yillarigacha olingan foto- grafik ma’lumotlar bazasi jahondagi eng noyob va boy balki atmosferadan tashqarida harakatlanuvchi kosmik to’plamlardan biridir. XIX asr oxiridan AI Xalqaro kenglik xizmati safiga qo’shilgan. AIning Kitob teleskoplar xizmatidan ham foydalanishi, Yerdan turib Stantsiyasi ILS tizimining beshta stantsiyasidan biri Quyosh, Oy, sayyoralar, yulduzlar, galaktikalar, bo’lgan. Bugngi kunda Kitob Stantsiyasida GPS yo’ldosh navigatsion tizimining yerdagi stantsiyasi o’rnatilgan. kometalar va boshqa osmon jismlarini, shu bilan bir Saytda Astronomiya institutida olib borilayotgan ilmiy qatorda atmosferadan tashqarida harakatlanayotgan tadqiqot ishlari, xalqaro va Respublikamizda kosmik apparatlarni onlayn kuzatishi, shu bilan birga o’tkazilayotgan ilmiy konferensiyalar va semenarlar, kosmik apparatga biriktirilgan teleskoplar yordamida jahonga mashhur astrofizik olimlar bilan uchrashuvlar va shuningdek, kelajagi porloq yosh olimlarning qo’lga Yerni va boshqa osmon jismlarini real vaqtda onlayn kiritayotgan yutuqlari haqida habarlar berilib boriladi. kuzatishi mumkin. Zamonaviy astronomiyaning bun- Astronomiyaga va astrofizikaga oid saytlardan yana day yutuqlaridan foydalanmaslik mumkin emas. Bu biri http://astra.prao.psn.ru/SAM/WIN/astro.htm bo’lib, saytlarning kata foizi, asosan, ingliz tilida bo’lib, bo’lg’usi astronomlardan nafaqat o’z ona tilini bilishi u juda keng auditoriyani qamrab oladi. Bu saytda as- tronomiyaga oid yangililklar, ma’lumotlar bazasi, ku- bilan cheklanib qolmasligi, balki bir necha horijiy til- tubxona, ob’ektni izlash sistemasi, astronomic ob’ektlarni larini, ayniqsa, bu sohada ko’plab ma’lumotlarni ingliz visual kuzatish sistemasi, astronomik fotosuratlar, jurnal va rus tillarida berilganligi sabab bu tillarni ham va dunyodagi astronomiya muassasalari, ko’plab ilmiy o’rganishlarini talab etadi. Bir necha asrlar oldin yash- maqolalar to’plami mavjud bo’lib, saytda onlayn real ab, ijod etgan Al Beruniy, Al Xorazmiy, Ibn Sino, vaqt rejimida kuzatishlar ham olib borilishi bilan Al Farg’oniy, Mirzo Ulug’bek va boshqa ko’plab dunyoni o’zlarining aql chirog’i bilan yoritgan buyuk o’zbek diqqatga sazovordir. Ilmiy-ommabop saytlardan biri Astronet sayti http://www.astronet.ru bo’lib, u asosan, mutaffakkirlari bir necha tillarda bemalol ilmiy muloqot juda ko’plab foydalanuvchilari mavjudligi bilan ajralib qila olgan, ilmiy kitoblar yozgan va ularning fanga turadi. Bu internet saytida yangiliklar, maqolalar, qo’shgan hissasini dunyo tan olganligi haqida aytilib, kitoblar, osmon kartasi, yulduz turkumlari, glossariy, talabalarga motivatsiya berish ham mumkin. kosmos fizikasi va boshqa ko’plab bo’limlar mavjud. Biror fanni chuqur o’rganish avvalo mazkur fanga https://sites.google.com/site/physics239/astronomia/ast oid adabiyot bilan tanishishdan boshlanadi. Yuqorida aytilganidek, kredit-modul tizimida talabaning ko’p ronomiceskie-stranicy-i-sajty internet manzilida bir vaqti mustaqil ta’lim olishga yo’naltirilgan. Quyida necha sahifa va saytlarning ro’yhati keltirilgan. astronomiya kursini o’rganishda kerak bo’ladigan bir Shuningdek, kataloglar va atlaslar, astronomik muas- necha internet saytlari manzillari keltirildi. Talaba In- sasalari, kosmik markazlar, astronomiya maxsus mak- ternet texnologiyalari yordamida sanoqli soniyalar tablari va boshqa ko’plab ma’lumotlar keltirilgan. Bu- lar orasida a’lohida to’xtalib o’tish kerak bo’lgan aso- ichida bir necha yuz yil oldingi astronomik adabiyotlar siy sayt bu - AstroWeb sayti bo’lib, u doimiy to’ldirilib va zamonaviy o’quv adabiyotlarining skaner nushalaridan, boriluvchi va undan asosan mashhur professional olimlar ilmiy maqolalardan tortib, bir necha soat oldin yetakchi ilmiy jurnallarda bosilib chiqqan eng so’nggi ilmiy- va, asosan, ilmiy izlanish olib borayotgan tadqiqotchilar tadqiqot ishlariga oid ma’lumotlar bilan tanishishi foydalanishadi. Bu saytda turli mamlakatlarda olib bo- mumkin. Bundan tashqari, darsliklarning elektron ko’rinishi, astronomiya darslari uchun ishlab chiqilgan rilayotgan ilmiy izlanishlar natijalari berib boriladi. asosiy fanlardan elektron darsliklar, ma’ruza matnlari, videodarslar va boshqa multimedia qo’llanmalarini http://cdsweb.u-strasbg.fr/astroweb.html Dunyoda as- topish mumkin. Istalgan astronomik ob’ektning Yerda tronomiya bo’yicha eng mashhur professional jurnallar va atmosferadan tashqari kosmik apparatlar yordamida tarkibiga The Astrophysical Journal olingan fotojamlanmalaridan foydalanishlari, shuningdek, (http://iopscience.iop.orj/0004-637X) Astronomy dunyodagi mashhur astrofizik olimlarning saytlarini and Astrophysics (http://www.aanda.orj), Astronomical topish va ular bilan to’g’ridan-to’g’ri muloqot qilishlari and Astrophysical Transaction (http://www.aaptr.com) mumkin. O’zbekistondagi ilmiy hodimlar, astronomiya mu- va boshqa jurnallarni keltirish mumkin. Bu jurnallar taxassisligi mavjud bo’lgan oliy ta’lim professor- internet manzillarini: o’qituvchilari va talabalari, ilmiy izlanuvchilar, umum- ta’lim maktablari o’qituvchilari, yuqori sinf o’quvchilari http://www.astro.spbu.ru/staff/ilin2/ilin.html saytning hamda barcha qiziquvchilar uchun o’zbek tilida yuri- Journals bo’limidan toppish mumkin. Turli astrono- tiladigan saytlarga misol qilib, O’zbekiston Respublikasi miyaga oida ilmiy –ommabop nashrlar, kitoblar, tekstlarni – Astrotext, ya’ni Fanlar Akademiyasi Astronomiya instituti (AI) saytini http://astrin.uz/uzb/index_uzb.php ko’rsatish mumkin. http://astra.prao.psn.ru/SAM/WIN/astrotxt.htm saytidan olish mumkin. Oliy ta’lim muassasalari talabalari 89
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. uchun Umumiy astronomiya kursi, Astrofizika, As- ortiq astronomiya, astrofizika va fizikaga oid maqolalarni tronomiyadan masalalar to’plami va boshqa o’quv ma- o’z ichiga olgan. Astronomik kuzatishlar va internet bir- teriallari http://www.astro.spbu.ru/ saytida berilgan. biridan ajralmas bir butunlikni kasb etmoqda. Astronomik Astronomiya mutaxassisligi mavjud oliy o’quv kuzatishlarni bevosita teleskopga o’rnatilgan distasion boshqarish mumkin bo’lgan moslamalar yordamida yurtlarining saytlarida ham yuqorida keltirilgan kito- blarni o’zbek tilidagi variantlari, shuningdek, yetuk kuzatuvlarni internet texnologiyalari orqali onlayn tashkil o’zbek astronom olimlari, professor-o’qituvchilar tomonidan ishlab chiqilgan kitoblar va ma’ruza matnlarini qilish mumkin. Eng mashhur saytlarda Yer yuzidagi eng kata observatoriyalar, Yerning sun’iy yo’ldoshlari http://www.edu.uz/ va http://www.tdpu.uz/ saytlaridan yoki boshqa kosmik observatoriyalarga online ulangan toppish mumkin. Ta’lim olish jarayonida zarur bo’ladigan astrono- internet saytlari mavjud. Bunda kuzatuvchi talabiga ko’ra kuzatilayotgan yoki tadqiq qilinayotgan ob’ekt miyaga oid kompyuter dasturlarini AstroFreeware say- uchun sozlamalarni amalga oshirishi mumkin. Buning tidan http://www.cvc.org/astronomy/freeware.htm va uchun http://astra.prao.psn.ru/SAM/WIN/astro.htm https://astrogalaxy.ru/164.html saytidan izlash mum- internet saytining online kuzatuv bo’limiga yoki kin. Bu saytda yana astronomiya asoslari, umumiy as- NASA(AQSH), ESA (Evropa ittifoqi) maxsus saytlari- tronomiya va qo’shimcha bolalar uchun astronomiya va tarixiy va zamonaviy astronomiya haqida ma’lumotlar dan http://sohowww.nascom.nasa.gov/ izlash mumkin. O’zbekistonda asosiy astronomik kuzatuvlar asosan keltirilgan. O’z FA Astronomiya institutda, Samarqand shahridan Shuningdek, talaba Xalqaro talabalar assosatsiyasi 120 km janubda joylashgan Maydanak astronomik ob- SEDS (Students for the Exploration and Development servatoriyasida http://www.maidanak.uz/ olib of Space) saytidan juda ko’plab qiziqarli tadqiqotlar borilmoqda. Observatoriya Pamir-Oloy tog’ tizimining g’arbiy tizmalarida dengiz sathidan 2700 m balandlikda bilan tanishish, ilmiy- tadqiqot ishlarini olib joylashgan. Maydanak observatoriyasi o’zining yuqori borayotgan talabalar bilan muloqat qilishi mumkin. sifatli atmosfera sharoiti va Kanar va Gavayi orollar- Ma’lumki astronomiyada astronomik jism fototasviri- idagi asosiy astronomik observatoriyalar o’rtasidagi dan foydalanib, ob’ekt haqida tasavvur hosil qilish geografik joylashuvi bilan juda ham noyobdir. mumkin. Oddiy qiziquvchi yoki professional tadqiqotchi o’zi tanlab olgan ob’ektni teleskop Shuningdek, dunyodagi yetakchi observatoriyalar yordamida onlayn kuzatishi mumkin va dunyoning eng haqida http://astra.prao.psn.ru/SAM/WIN/astr_org.htm yirik teleskoplari yordamida olingan fototasvirlarni va http://www.astro.spbu.ru saytlari orqali tanishish internetdan olishi, shuningdek, atmosferadan tashqari- mumkin. Boshqa xorijiy davlatlardagi observatoriyalar da sun’iy yo’ldoshlar va kosmik apparatlarga biriktiril- haqida yuqorida manzilini ketirib o’tilgan Astro Web gan teleskoplar yordamida ob’ekt tasvirini spektrning saytining Organizations bo’limi orqali tanishish mumkin. turli sohalarida olingan tasvirlari bilan tanishishi mumkin. Yuqorida astronomiya mutaxassisligi bo’yicha kredit modul tizimida ta’lim olayotgan talabalar mus- http://www.dlib.org/dlib/october97/adil/10plante.html taqil ta’lim olish jarayonlarida foydalanishlari uchun, shuningdek, magistrlar, umumta’lim o’rta maktab as- deb nomlangan The NCSA Astronomy Digital Image tronomiya o’qituvchilari va yuqori sinf o’quvchilari, Library tizimini foydalanishga qulayligi va ishlash si- barcha astronomiya faniga qiziquvchilar uchun qulay- fati bilan baholansa, https://astronomy.com/photos say- lik yaratish maqsadida mavjud internet resurslari tida ko’plab ob’ektlarning fototasvirlari bilan tanishish haqida ma’lumot berib o’tildi. Bundan maqsad tala- mumkin. Virtual multimediya proektidagi fotolarni balarni astronomiya, astrofizika va kosmonavtika yash- in tezligida rivojlanayotgan asrda o’z professional bi- https://virtualastronomy.org/index.php resursida topish lim darajasini oshirishga, internet texnologiyalaridan mumkin. Astronomik tadqiqotlar natijalari juda keng qamrovda keltirilgan ma’lumotlar bazasi AstroWeb samarali foydalana bilish, ularni mustaqil ishlashga saytidir. Bu sayt haqida yuqorida ma’lumot berilgan. o’rgatish va ularga qulayliklar yaratishdan iborat. Astrophysical Data System elektron ma’lumotlar bazasi NASA granti asosida yaratilgan va Smitsonov astrofizik observatoriyasi tomonidan boshqarib turiladi. U o’zida 3 ta malumotlar bazasini biriktirgan bo’lib, 13 milliondan Adabiyotlar ro’yxati: 1. Muslimova Yu. Ch, Tulegenova M. T, Tojiboyeva X. X. Ta’lim sifatini baholash bo’yicha o’tkaziladigan xalqaro testlardan fizika yo’nalishi natijalariga ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan omillar. “Maktab va hayot” №6 (146) 2019. B37. 2. Muslimova Yu. Ch. Pedagogik oliy ta’lim muassasalarida zamonaviy astrofizikani oqitishdagi muhim omillarи. Интернаука, № 1(177), 2020. 3. Хуснутдинова К, Муслимова Ю., Поиск кратных и рассеянных звездных скоплений на близких расстояниях. Молодой исследователь: вызовы и переспективы, Москва 31 (178), 26-27, 2020. 4. Абраева М, Халилова Р. У, Муслимова Ю.Ч., Анализ двойных рассеянных звездных скоплений из разных каталогов вероятно двойных РЗС. \"Colloquium-journal\", № 22 (74),17-19, 2020. 5. Elektron manba: http://astrin.uz/uzb/index_uzb.php 6. Elektron manba: http://astra.prao.psn.ru/SAM/WIN/astro.htm 7. Elektron manba: http://www.astronet.ru 90
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. CHET TILLARINI O’QITISHDA ZAMONAVIY TEXNOLOGIYALARNING O’RNI Berdixonova Arzaym Jalgasbayeva Qoraqalpoq davlat universiteti litseyi Ingliz tili o'qituvchisi, O'zbekiston, Nukus Bugungi kunda xorijiy tilni bilish o’ta muhim uchun yoshlarimiz, avvalo o’zining xorijiy tengdoshlari ahamiyat kasb etganligi bois chet tili o’qitish tizimini bilan raqobatlasha olishi lozim. Bugun esa raqobat chet ham isloh etish, dars jarayonlariga zamonaviy pedagogik tillari, xususan, xalqaro biznes tili bo’lgan ingliz tilida va axborot – kommunikatsiya texnologiyalaridan foy- dalangan holda o’qitishning ilg’or usullarini qo’llash olib borilmoqda. ta’limdagi dolzarb masalalardan biriga aylandi. Dav- Axborot kommunikatsiya texnologiyalari vositalari – rimizning o’ziga xos xususiyatlaridan biri bo’lgan axborot komyuter texnikasi, magnitafon, kitob, video uskunala- kommunikatsiya texnologiyalarining jadal rivojlanishi bilan uning imkoniyatlaridan foydalanib, ta’lim ja- ri, elektron doska orqali dars vaqtini tejash va yanada ko’proq samarali ma’lumot olishga imkoniyat demakdir. rayoniga yangicha yondashish va uni tashkil etishga Bugun yoshlar ham qo’shimcha ma’lumot olish uchun alohida e’tibor qaratilmoqda. XXI asr – yuksak texnologiyalar asri bo’lib, zamonaviy yoshlarimiz kitobni izlab varaqlab vaqt sarflamaydilar, balki uni nafaqat davr ruhiga monand, balki elektron olamdagi tejab internetga murojaat qiladilar. Chet tillarini o’qitishda internet hamda uning katta taraqqiyotga muofiq qadam tashlamoqdalar. Shu bois- dan ham, yosh avlodga ta’lim berish jarayoniga imkoniyatlaridan foydalanishlari natijasida, ta’lim va boshqacha yondashishni talab etmoqda. Darslarda pedagogik jarayonlariga multimedia texnologiyalarining o’qituvchining o’rni ham o’zgarib bormoqda. O’qituvchi endilikda asosan yo’naltiruvchi vazifani o’tamoqda. joriy etilishining istiqbolliligi taboro namoyon bo’lmoqda. Ma’lumki, asosiy kommunikatsiya vositasi Zamon bilan hamnafas qadam tashlashni maqsad qilgan sifatida Internet bilan tanishuv to’rt yo’nalishda: o’qituvchilar darsning har qanday qismini axborot Internet axborot olish vositasida sifatida ; kommunikatsiya texnologiyalari orqali jonlantirishga tayyor bo’lishlarini davr talab etmoqda. Internet muloqat qilish vositasi sifatida; Internet o’qitish vositasi sifatida; Ta’lim jarayoniga axborot kommunikatsiya Internet ko’ngilochar vosita sifatida amalga texnologiyalarini joriy etish, ayniqsa, chet tillarini oshiriladi. o’qitish va o’rganishda tobora katta ahamiyatga molik bo’lib bormoqda. Yangi axborot texnologiyalari chet Bunda tarmoqda axborot izlashda kommunikatsi- tillarini o’qitishda katta imkoniyatlar taqdim etadi, fan bo’yicha sifatli bilim olish va ta’lim samaradorligini yaning asosiy vositalari ( elektron pochta, chat) bilan oshirishda muhim o’rin tutadi [2]. Ma’lumki davr talabiga ishlashni mashq qilishga katta e’tibor qaratiladi. monand dars o’tishda mazkur fandan o’tilayotgan Boshlang’ich bosqichda axborot almashuv jarayoni faqat birortayam mashg’ulot o’qituvchi yoki o’quvchilarning yozma matn bilan cheklangan bo’lsa, asta – sekin unga taqdimotisiz o’tmasligi lozim. O’zbekiston Respu- blikasi Prezidentining 2012 – yil 10 – dekabrdagi “ grafik va ovozli hujjatlar kiritiladi [5]. Chet tillarini o’rganish tizimini yanada takomil- Toshkent viloyati Qibray Qishloq xo’jalik kasb – lashtirish chora – tadbirlari to’g’risida”gi Qarorida “ Zamonaviy pedagogik va axborot – kommunikatsiyasi hunar kolleji ta’lim jarayonida ham axborot kommu- texnologiyalaridan foydalangan holda o’qitishning ilg’or uslublarini joriy etish yo’li bilan, o’sib ke- nikatsiya texnologiyalari va Internet taqdim etgan im- layotgan yosh avlodni chet tillariga o’qitish, shu tillar- koniyatlardan keng foylaniladi. Masalan, o’tgan 2012 – da erkin so’zlasha oladigan mutaxasislarni tayyorlash yil davomida kollej o’qituvchilarining 100 foizi axbo- rot texnologiyalari bo’yicha malaka oshirib, o’z bilim- tizimini tubdan takomillashtirish hamda uning lari doirasini kengaytirdilar va bugungi kunda Word, negizida, ularning jahon taraqqiyoti yutuqlari hamda dunyo axborot resurslaridan keng ko’lamda foyda- Excel, Power Point dasturlarida bemalol ishlamoqdalar. Internet tizimida barcha chet tili o’qituvchilari va lanishlari, xalqaro hamkorlik va muloqatni rivojlan- o’quvchilari foydalana oladilar. Kollej o’qituvchilari va tirishlari uchun shart sharoit va imkoniyatlar yaratish “ o’quvchilari orasida o’tkazilgan so’rovnomamizga aso- san, kollejdagi o’qituvchilarning 100 foizi va 65 foiz ishlari va buning uchun bir qator muhim vazifalarni o’quvchilar uyda kopyuter bilan ishlash imkoniyatiga amalga oshirish zarurligi ko’rsatilgan. Mazkur hujjatda ega, o’qituvchilarning 90 foizi internet tizimiga 2013 – 2014 o’quv yilidan boshlaboq umumiy o’rta ulangan. Kollejda mavjud axborot – resurs markazida ta’lim maktablarining birinchi sinflaridan chet tillari avval o’yin tarzida keyinchalik asosiy ta’lim sifatida Internetga bepul kirish imkoniyati mavjud. Unda o’qituvchi va o’quvchilar darsdan keyin, bo’sh vaq- axborot kommunikatsiya texnologiyalari vositalaridan tlarida Ziyonet tarmog’idagi va Youtube, bloglar foydalangan holda o’qitish belgilab berilgan. Ushbu hamda ko’plab boshqa saytlardan bepul foydalanishlari mumkin. Bu ma’lumotlar chet tili darslarida Internet- muhim qarorga muofiq bugun, ayniqsa chet tillarini o’rganish darslariga yanada chuqurroq nazar tashlandi. dan yanada samaraliroq foydalanish imkoniyati mavjud Jahon maydonida yurt sha’nini munosib himoya qilishi ekanligini ko’rsatadi. Chet tili darslarida axborot kom- munikatsiya texnologiyalari va xususan, Internetdan foydalanish orqali bir necha didaktik masalalarni hal etish mumkin. Bulardan, talabalar bilimini tek- shirishda: Turli xildagi on-line, ya’ni interaktiv rejimdagi testlar; 91
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. Off-line testlar, ya’ni testlarning elektron variant- so’zlasha oladigan mutaxassislarni tayyorlash tizimini laridan foydalanish ; tubdan takomillashtirish, shu bilan bir qatorda ularning Internet tizimida bilimini boshlang’ich bosqichdan jahon sivilizatsiyasi yutuqlari hamda dunyo axborot boshlab eng yuqori bosqichdagi talabalar uchun resurslaridan keng ko’lamda foydalanishlari, xalqaro ko’plab sinovlar TOEFL, IELTS kabi testlar mavjud. hamkorlik va muloqotni rivojlantirishlari uchun sharoit Bu kabi testlarning o’quvchi uchun afzalligi abyek- va imkoniyatlar yaratish ko’zda tutilgan [4]. Chet til- tiv va tezkor javobidadir. Bir vaqtning o’zida turli bi- larni izchil o’rganishda zamonaviy axborot- lim saviyasiga ega talabalarga turli testlar berilishi, kommunikatsiya texnologiyalaridan samarali foyda- yangi mavzuni tushuntirishda: dars sifatini fotosuratlar, lanish muhim ahamiyatga ega. Aytish joizki, shunday kliplar, kinolavhalar, videolavhalar orqali oshirish, vositalardan biri - interfaol elektron doskadir. Ushbu masalan: o’quvchilar kitob matnidan turli xorijiy doskalar ijodkor o’qituvchilar uchun darslarni qiziqarli, davlatlar haqida oddiy ma’lumot olibgina qolmay, shu noan’anaviy tarzda tashkil etish hamda har qanday mu- davlatlarga virtual sayohat, chet davlatlarining an’ana rakkablikdagi mavzularni o’quvchilarga oson va urf – odatlari haqida video lavhalar, qo’shiqlar, tushuntirish imkonini beradi. Undagi ko’plab tasvirli rolik va ovozli fayllar esa o’quvchilarga o’qish, yozish, kliplar tomosha qilishlari mumkin. sanashga oid ko’nikmalarini shakllantirish, nutqni sod- O’tilgan mavzuni mustahkamlashda: o’quvchilar loyihalar yaratishlari; dalikdan murakkablik sari rivojlantirib borishga fanlararo darslar o’tishda qo’shimcha ma’lumot ko’maklashadi. qidirish; Bugungi kunda interfaol elektron doskalarning bir qator, jumladan, “SensBox”, “Interwrite DualBoard” taqdimot tayyorlash yoki elektron pochta orqali va “Uboard” turlari mavjud bo’lib, ular respublikamiz chet ellik do’stlari bilan suhbat o’tkazish orqali o’quvchilarning bilim olishga bo’lgan ishtiyoqini maktablarida tashkil etilgan tajriba-tadqiqot may- sezilarli darajada ko’taradi. donlarida muvaffaqiyatli sinovdan o’tgan. Albatta, bu kabi o’quv-texnika vositalarini amaliyotga keng joriy Axborot kommunikatsiya texnologiyalaridan foy- etish, birinchi galda, o’qituvchilardan ma’lum dalanib, dars o’tishda o’qituvchi unga Davlat ko’nikma va ulardan samarali foydalanishni talab etadi. standartlari asosida re’ja tuzib, tayyorgarlik ko’rishi O’zbekiston davlat jahon tillari universiteti bilan ham- korlikda xorijiy tillar bo’yicha pedagog kadrlar, kerak. Darsda axborot kommunikatsiya texnologiyalari xususan, 2013 — 2014 o’quv yilida 1-sinflarda chet hech qachon o’qituvchining o’rnini egallay olmaydi, tillaridan dars beradigan o’qituvchilarning malakasini balki unga ko’makdoshlik vazifasini o’taydi. Dars oshirish bo’yicha chora-tadbirlar ham ishlab chiqilgan. mazmuniga ko’ra axborot kommunikatsiya Xulosa qilib aytadigan bo’lsak, Internetdan foyda- texnologiyalari va boshqa pedagogik texnologiyalarni lanib, chet tilini o’qitish orqali o’qituvchilar ham va navbatma – navbat oqilona qo’llash lozim. Axborot o’quvchilar ham o’z ishlarida qulay imkoniyatlarga ega bo’ladilar, shu boisdan ham axborot kommunikatsiya kommunikatsiya texnologiyalarini dars jarayoniga tat- texnologiyalarini dars jarayonida joriy etish dolzarb biq qilishdan maqsad darsni boyitish, oddiy kitob bera olmaydigan ma’lumotlarni didaktik ko’rgazmalarni masala hisoblanadi. Zamonaviy dars samaradorligiga ta’limiy dasturlar, Internetdan axborotni izlab topish, berishdir. natija sifatida chet tillarni o’rganishga qiziqishning Bugungi kunda ta’lim tizimining barcha bos- o’sishi, xalqaro, madaniyatlararo muloqotga aloqador- likni anglash, ta’lim muhiti doirasini kengaytirish im- qichlarida zamonaviy pedagogik va axborot- koniyati asosida erishiladi. kommunikatsiya texnologiyalaridan foydalangan holda o’qitishning ilg’or uslublarini joriy etish, o’sib ke- layotgan yosh avlodning chet tillarga qiziqishini yana- da oshirish va o’z navbatida, shu tillarda erkin Adabiyotlar ro’yxati: 1. Hayitov A. Boymurodov N. Ta’limdagi noan’anaviy darslar va interfaol usullardan foydalanish. – T.: Yangi asr avlodi. 2006. 2. Ishmuhamedov R.J. Innovatsiya texnologiyalari yordamida ta’lim samaradorligini oshirish yo‘llari. – T.: TDPU. 2004. 3. Jalolov J. Chet tili o’qitish metodikasi. – T.: O’qituvchi. 1996. 4. Ochilov M. Yangi pedagogik texnologiyalar. - Qarshi: Nasaf, 2000. 5. Farberman B.L., Musina R.T., Jumaboyeva F.A. Oliy o‘quv yurtlarida o‘qitishning zamonaviy usullari. – T., 2002. B-63. 92
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. QISHLOQ XO'JALIGI FANLARI ҚИШЛОҚ ХЎЖАЛИГИДА СУТ МАҲСУЛОТИ ИШЛАБ ЧИҚАРИШГА ТАЪСИР ЭТУВЧИ КЎРСАТКИЧЛАРНИ ПРОГНОЗ ҚИЛИШ Рахимов Абдулахад Нематович Тошкент Давлат Иқтисодиёт университети Самарқанд филиали катта ўқитувчиси, Ўзбекистон, Самарқанд АННОТАЦИЯ Ушбу мақолада қишлоқ хўжалик маҳсулотларидан сут ишлаб чиқариш масаласида деҳқон хўжаликларининг таъсири тўғрисидаги маълумотлар келтирилган. Республикамиз қишлоқ хўжалигининг сут ва гўшт маҳсулотлар ҳозирги даврда асосан фермер, деҳқон хўжаликлари ва аҳоли томорқасида етиштирилиши етиштирлиши ва деҳқон хўжаликларининг ишлаб чиқарилиши ҳақида башорат қилинган. АННОТАЦИЯ В данной статье представлена информация о влиянии сельского (дехканского) хозяйства на проблему производства молоко из сельскохозяйственной продукции. Прогнозируется, что молочная и мясная продукция сельского хозяйства Республики выращиваться в текущем периоде в основном в фермерских хозяйствах, сельских хозяйствах населения и фермерских хозяйствах. ABSTRACT In this article, information on the impact of peasant farming on the issue of milk production from agricultural products is presented. It is predicted that the dairy and meat products of the Republic's agriculture will be grown in the current period mainly in the farm, peasant farms and the population farmlishi and the production of peasant farms. Калит сўзлар: қишлоқ хўжалиги, деҳкон хўжалиги, фермер хўжалиги, прогноз қилиш, башоратлаш, ишлаб чиқариш, сут ишлаб чиқариш. Ключевые слова: сельское хозяйство, фермерское хозяйство, дехканского хозяйство, государственного предприятие, прогнозирование, прогнозирование, производство, производство молока. Keywords: agriculture, farming, dehkan economy, state enterprise, forecasting, forecasting, production, milk production. Ушбу мақолада Ўзбекистон Республикаси бозорбоп ҳамда экспортбоп қишлоқ хўжалиги Президентининг 2017 йил 9 октябрдаги “Деҳқон маҳсулотларини ишлаб чиқариш ҳажмини сезиларли даражада ошириш борасида кенг кўламли ишлар хўжаликлари фаолиятини ривожлантириш амалга оширилмоқда. бўйича қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида” ги Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг Масалани Самарқанд вилояти фермер ID-7559 қарори ҳамда бошқа қонун ҳужжатлари хўжаликларининг иқтисодий кўрсаткичлари асосида кўра деҳқон хўжаликлари тўғрисида қисқача 2010-2019 йилларда сут етиштириш мисолларида қуйидаги маълумоларни келтирамиз. қараймиз. Маълумотлар қуйидаги жадвалда кетирилган. Кейинги йилларда деҳқон хўжаликларида ер ва сув ресурсларидан оқилона фойдаланиш, уларда 1-жадвал. Хўжаликларининг иқтисодий кўрсаткичлари асосида 2010-2019 йилларда № йиллар y, тонна Сут нархи, ветеринария иш ҳақи, Озиқа бирлиги учун тонна-минг хизмати, минг.сўм минг сўмда қилинган харажатлар, сум тонна минг сўмда 1 2010 759257 933 182,6 550 1000 2 2011 862528 1010 421,5 550 1000 3 2012 930089 1111 180 600 1000 4 2013 994389 1468 570,1 600 1200 5 2014 1064584 1613 1591,3 600 1350 6 2015 1132310 1645 1751,3 650 1450 7 2016 1228306 1770 1234,8 650 1500 8 2017 1240896 2038 1311,1 650 2000 9 2018 1241843 2564 1450,04 700 2500 10 2019 1273938 3802 1667,1 700 2800 93
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. Деҳқон хўжаликларда сут ишлаб чиқаришни бунда, башоратлаш масаласини қараймиз. Дастлабки маълумотлар сифатида Самарқанд вилоятининг ~y - сут ишлаб чиқариш, тонна; деҳқон фермер хўжаликлари ўн йил бўйича сут ишлаб чиқаришга таъсир этувчи омиллар сифатида ������1 – сут нархи, тонна минг сўм; 6 хил асосий сервис хизмати кўрсаткичларини ������2 – ветеринария хизматлари, млн. сўм; оламиз, у ҳолда регрессия тенгламаси қуйидагича ������3 – иш ҳақи, минг сўм; бўлади: ������4 – озиқа бирлиги учун қилинган харажатлар, тонна минг сўмда; y a a1x1 a2 x2 a3 x3 a4 x4 , (1) a0 , a1 , a3 , a4 – ҳозирча номаълум бўлган 0 регрессия коэффициентлари. Microsoft Excel электрон жадвали ёрдамида қуйидаги натижаларни ҳосил қиламиз: a0= -610485,09 ;a1=-15,86; a2=88,77; a3=2600,3 ; Фишер тақсимтининг жадвалидан Fтабл (α, k1, k2 ) a4=-3,11. нинг қиймати k1 =p и k2 = n -p -1 га кўра аниқланади. Бундан k1=4 ва k2=7. Топилган қийматларни (1) формулага қўйиб, регрессия тенгламасини тузамиз: Демак, Fҳақ>Fжад= 4,5 эканлигидан корреляция коэффициентининг моҳиятлилиги келиб чиқди. y -610485,115,86x1 88,77x2 2600,3x3 3,11x4 Эмперик қоиданинг шарти бажарилганлиги сабабли Корреляция коэффиценти R=0,958 га тенг экан. регрессия тенгламаси орқали прогноз қилиш Ушбу натижага кўра R>0,7 бўлганлиги сабабли омиллар ўртасидаги боғланиш етарлича кучли мумкин. эканлигини билдиради. Кейинги йиллар учун прогнозлаш қуйидагича Кўп омилли корреляция коэффициентининг моҳиятлилиги Фишер мезони билан топилади: бўлади. Fҳақ=13,95. Маълумотларга кўра сут ишлаб чиқариш қуйидагича прогноз қилинади: 94
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. Жадвал маълумотларига кўра кейинги йилларда сут ишлаб чиқариш қуйидагича бўлади: Кейинги йилларда сут ишлаб чиқариш қуйидагича бўлади 2-жадвал. йиллар 2020 2021 2022 2023 2024 сут ишлаб чиқариш 818055,1 838088,7 945839 974037,8 1060644,9 Хулоса қилиб айтганда, қишлоқ хўжалигида маҳсулотлари ишлаб чиқариш асосий тармоқлардан чорвачилик соҳасини ривожлантиришда сут ва сут бири бўлиб хизмат қилади. Адабиётлар рўйхати: 1. 2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналишлари бўйича ҲАРАКАТЛАР СТРАТЕГИЯСИ 2. Ўзбекистон Республикаси «Ер кодекси» қонуни. -Т., 1998. 3. Ўзбекистон Республикаси «Фермер хўжалиги тўғрисида» қонуни.-Т., 2004. 4. Мўминов Ш.Р. Иқтисодий математик усуллар ва моделлар. Тошкент «Иқтисод-молия» 2007. 5. H.Akbarov., Kh.Urdushev.,Kh.Raximov “Regional analysing of production fruit-vegetables and grapes in Uzbekistan”. \"Socio-economic problems of modern society\".Materials of the IV international scientific conference on June 1-2, 2014 Prague, 124-128 p. 6. Akbarov H. Experience of foreign countries to use the garden products cluster review. International Journal of Sci- entific & Engineering Research Volume 10, Issue 9, September-2019 862-869 p. ISSN 2229-5518. 7. Akbarov H. “Improvement of the System of Production, Storage and Transport of Garden Products” International journal of research in management & business studies. Vol. 6 Issue 3 July - Sept. 2019, 116-122 p. 8. Дырдинова А.Н. Оценка эффективности кластерных оброзований в регионе. 2010 г. Москва. Журнал. 95
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. IQTISODIYOT ҚУРИЛИШ ТАРМОҒИДА ЯШИРИН ИҚТИСОДИЁТ Урунбаев Сапарбек Саматович ассистент, Тошкент архитектура қурилиш институти( ТАҚИ), Ўзбекистон, Тошкент Асадова Мафтуна Саъдуллаевна ассистент, Тошкент архитектура қурилиш институти( ТАҚИ), Ўзбекистон, Тошкент АННОТАЦИЯ Бугунги малакатимизнинг ҳар бир ҳудудида жадал суръатларда қурилиш ишлари амалга оширилмоқда. Жумладан, қўп қаватли иморатлар, замонавий типдаги янги уйлар, кўприклар, янги йўналишдаги метро қурилиши, автомобил ва темир йўллар, ижтимоий ва иқтисодий соҳа объектлари, қурилмоқда. Шу билан бирга,ҳозирги кунда ўтказилган ўрганишлар натижасида қурилиш ташкилотларида норасмий бандлик ва яширин иқтисодиётни ҳамон юқорилиги, хусусан, ходимларни меҳнат шартномасиз ишга олиш, иш ҳақини “конверт” усулида тўлаш, иш ҳақидан олинадиган ижтимоий солиқларни тўламаслик ҳолатлари кузатилаётганлиги сабабли бугунги куннинг энг мухим масалалардан бири бўлиб қолмоқда АННОТАЦИЯ Сегодня строительные работы идут полным ходом во всех регионах нашей страны. В частности, строятся многоэтажные дома, новые современные дома, мосты, строительство новых метро, автомобильных и железных дорог, социально-экономических объектов. При этом одним из важнейших вопросов сегодня является высокий уровень неформальной занятости и теневой экономики в строительных компаниях, в частности, наем сотрудников без подряда, выплата заработной платы в «конверте», неуплата социальных налогов остается. ABSTRACT Today, construction work is in full swing in all regions of our country. In particular, multi-storey buildings, new modern houses, bridges, construction of new metro, highways and railways, social and economic facilities are being built. At the same time, one of the most important issues today is the high level of informal employment and the shadow economy in construction companies, in particular, recruiting employees without a contract, paying wages in an \"envelope\", non-payment of social taxes remains. Калит сўз: қурилиш, меҳнат ҳақи, солиқ юки, яширин иқтисодиёт , иш ҳақини. Ключевые слова: строительство, заработная плата, налоговая нагрузка, скрытая экономика, заработная плата. Keywords: construction, wages, tax burden, hidden economy, wages. Ҳозирги вақтда қурилиш соҳаси иқтисодиётнинг тармоғи, ер усти ҳалқа йўлининг биринчи босқичи муҳим “драйвер”ларидан бирига айланди. Бу ишга туширилди. соҳанинг ялпи ички маҳсулотдаги улуши 6 фоиздан 2020 йилда ўзлаштирилган инвестицияларнинг ошгани ҳам бу фикрни яққол тасдиқлаб турибди. салмоқли қисми тўғридан-тўғри хорижий сармоя Ушбу тармоқни янада ривожлантириш учун ва кредитларни ташкил этмоқда. Инвесторларни қурилишга оид нормаларни халқаро стандартлар қўллаб-қувватлаш мақсадида уларга солиқларни билан уйғунлаштириш, замонавий қурилиш бўлиб-бўлиб тўлаш, инфратузилма яратиш технологиялари ва материалларини татбиқ этиш, харажатларини қисман давлат томонидан қоплаш соҳа учун кадрлар тайёрлаш тизимини тубдан механизмлари жорий этилмоқда. Шунингдек, фойда ислоҳ қилиш, қурилиш ташкилотларида норасмий солиғини ҳисоблашда янги технологик ускуналар бандлик ва яширин иқтисодиётни камайтириш харид қилиш, янги объектларни қуриш ва модер- зарур. Шунингдек, тендерлар ўтказишнинг аниқ низация қилиш харажатлари бўйича чегирмалар мезонларини ишлаб чиқиш ва соҳада ахборот кенгайтирилди. технологияларини кенг жорий этиш керак. Аммо бугунги кунда ўтказилгаётган Жорий йилда 23 миллиард долларлик инвести- ўзгаришларга қарамасдан ўрганишлар натижасида циялар ўзлаштирилади ҳамда 206 та янги йирик қурилиш ташкилотларида норасмий бандлик ва қувватлар ишга туширилади. Жумладан, Шўртан яширин иқтисодиётни ҳамон юқорилиги, хусусан, газ-кимё комплексида синтетик суюқ ёқилғи, ходимларни меҳнат шартномасиз ишга олиш, иш “Навоийазот” акциядорлик жамиятида азот ҳақини “конверт” усулида тўлаш, иш ҳақидан кислотаси, аммиак ва карбамид ишлаб чиқариш олинадиган ижтимоий солиқларни тўламаслик қувватлари барпо этилади. Янги Тошкент бугунги куннинг долзарб масаларидан бири бўлиб металлургия заводи, Тошкент метросининг Сирғали қолмоқда. 96
Журнал «Интернаука» № 2 (178), часть 2, 2021 г. Мамлакатимизда “Яширин иқтисодиёт” улушини муддатини мутаносиб равишда узайтиришга рухсат қисқартириш, меҳнат ҳақига бўлган солиқ юкини этилади. камайтириш, солиққа тортиш тизимини сод- далаштириш, тадбиркорликни қўллаб-қувватлаш, б) ўрганиш жараёнида нолегал ходимларни аҳоли бандлигини таъминлаш бўйича кўрилган расмийлаштирган қурилиш ташкилотига уларнинг чоралар натижасида 2019-2020 йилларда касбий малакасини ошириш, меҳнат муҳофазаси Ўзбекистонда норасмий секторида банд бўлганлар қоидаларига ўргатиш ва шахсий ҳимоялаш сони 5,9 фоизга ёки 318,6 мингга камайди.. воситаларини харид қилиш учун Бандликка кўмаклашиш давлат жамғармаси маблағлари Хусусан, 2,6 мингта қурилиш объектида ҳисобидан субсидия ўтказилган мониторинг давомида меҳнат қилаётган ишчи ходимларнинг 68,3 фоизи норасмий Бунда:субсидия касбий малакани ошириш учун ишлаётганлиги аниқланди. ҳар бир ходим учун 6 ой муддатгача ҳар ойда базавий ҳисоблаш миқдорининг 4 баравари миқдоригача, Шуни ҳам ёдда тутиш керакки, қурилиш меҳнат муҳофазаси қоидаларига ўргатиш ва шахсий ташкилотлари, уларнинг субпудрат корхоналарида ҳимоялаш воситаларини харид қилиш учун бир ишлаётган ходимлар билан меҳнат муносабатларини марта базавий ҳисоблаш миқдорининг 10 баравари расмийлаштириш, ходимларга иш ҳақини ҳисоблаш, миқдоригача берилади; ишчи гуруҳлар томонидан иш ҳақидан солиқлар ва ижтимоий тўловлар аниқланган норасмий ишлаётган ходимларга тўланиши ҳолатини ўрганилганда, қурилиш уларни касбга ўқитиш, қайта ўқитиш, малакасини ташкилотида хақиқатда ишлаётган ишчилар ва ошириш учун касб-ҳунарга ўқитиш марказларига ходимлар сонини штат жадвалидаги ходимлар сони йўлланма берилади, бунда иш берувчи томонидан билан солиштириш, улар билан меҳнат ушбу ходимларни ўқишдан кейин расмий равишда шартномаси тузилганлиги, электрон меҳнат ишга олиш бўйича кафолати олинади. дафтарчаси расмийлаштирилганлиги бўйича турли хил муоммолар келиб чиқади. Бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирлиги ва суғурта компаниялари томонидан иш берувчилар, Сўнги йилларда ушбу соҳада меҳнат қилаётган шу жумладан қурилиш ташкилотлари ўз фуқаролик ходимларнинг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини жавобгарликларини мажбурий суғурта қилиш ва ҳимоя қилиш мақсадида “Қурилиш соҳасида биргаликда мониторинг қилиш тажрибаси жорий “яширин иқтисодиёт”ни қисқартириш бўйича этиш орқали ушбу муоаммони ечимини топиш қўшимча чора-тадбирлар тўғрисида”ги ҳукумат мумкин. қарори лойиҳаси ишлаб чиқилди. Бандлик ва меҳнат муносабатлари вазирлиги Қурилиш ташкилотлари томонидан ўз яширин Давлат солиқ қўмитаси билан биргаликда икки ой фаолиятини ихтиёрий равишда қонунийлаштириши муддатда фаолиятида ходимлар сонини яшириш учун 2020 йил 1 декабрдан қуйидаги рағбатлантириш аниқланган ҳолатлари бўйича мансабдор шахсларга механизмлари жорий қилиш таклиф этилмоқда: базавий ҳисоблаш миқдорининг йигирма беш бараваридан эллик бараваригача, худди шундай а) норасмий бандлик ҳолатлари кузатилмаган ёки ҳуқуқбузарлик маъмурий жазо чораси яширин фаолиятни тўлиқ бартараф этган қурилиш қўлланилганидан кейин бир йил давомида такрор ташкилотлари реестри юритилади. содир этилган бўлса, мансабдор шахсларга эллик бараваридан юз бараваригача миқдорда жарима Реестрга кирган қурилиш ташкилотларга солинишини назарда тутувчи таклифлар ишлаб қурилиш объектларида бажарилган ишлар учун чиқиш режалаштирилган. буюртмачи томонидан маблағ ажратилгунга қадар даромад ва иш ҳақидан бўлган солиқларни тўлаш Aдабиётлар рўйҳати: 1. Ўзбекистон Республикаси Президенти Ш.Мирзиёвнинг \"2017-2021 йилларда Ўзбекистон Республикасини ривожлантиришнинг бешта устувор йўналиши бўйича Ҳаракатлар стратегиясини амалга оширишга доир ташкилий чора-тадбирлар тўғрисида\"ги Ф-4849-сон Фармойиши. 14.02.2017 й. 2. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Ўзбекистон Республикасида яширин иқтисодиёт улушини қисқартириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги 394-сонли Қарори. 20.06.2020 3. Махмудов Э.Х., Исаков М.Ю. Капитал қурилиш иқтисодиёти. Маъруза матнлари. - ТДИУ, 2007. – 8-18 б. 97
ДЛЯ ЗАМЕТОК
ДЛЯ ЗАМЕТОК
Search