การศึกษาวอเตอร์ฟรุตปริ้นทุเรียน จ.คราด

การศึกษาวอเตอรฟตุ พรนิ้ ทข องทเุ รียน ในพ้นื ทสี่ ง เสริมการเกษตรแบบแปลงใหญ จงั หวัดตราด เนอื้ หาสาํ คัญประกอบดวย - บัญชีรายการการใชนาํ้ ของทุเรยี นในพน้ื ทโี่ ครงการระบบสง เสรมิ การเกษตรแบบแปลงใหญ อําเภอเขาสมงิ จงั หวดั ตราด - วอเตอรฟุตพรน้ิ ทข องทุเรยี นในพน้ื ทส่ี งเสริมการเกษตรแบบแปลงใหญ จงั หวดั ตราด - มลู คา นํ้าทางเศรษฐกจิ และผลตอบแทนทางเศรษฐกิจจากการผลิตทเุ รยี นในพ้นื ทีโ่ ครงการ ระบบสง เสริมการเกษตรแบบแปลงใหญอ าํ เภอเขาสมิง จงั หวดั ตราด ไดร บั ความรวมมอื จาก - เกษตรกรสมาชกิ แปลงใหญท เุ รยี น อาํ เภอเขาสมงิ จงั หวัดตราด ผจู ดั การแปลง ผนู าํ ชมุ ชนและเจา หนา ทข่ี องหนว ยงานทีเ่ กย่ี วของ สอบถามขอ มลู เพม่ิ เติม สว นวจิ ยั และประเมนิ ผล สํานักงานเศรษฐกิจการเกษตรท่ี 6 โทร 0-3835-1398 อีเมล [email protected]

การศกึ ษาวอเตอรฟ ุตพรนิ้ ทของทุเรยี น ในพื้นท่สี ง เสรมิ การเกษตรแบบแปลงใหญ จังหวดั ตราด โดย สำนกั งานเศรษฐกิจการเกษตรท่ี 6 สำนกั งานเศรษฐกิจการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ

(ค) Abstract The Study gives an overview of measuring the Water Footprint of durian in the “Large Plot Farming Project” agricultural extension area in Trat, Thailand. The objectives of study are to find out water consumption rate of durian, to estimate economic value of the water usage for durian production, and to calculate the economic return of the durian production in the extension area. The information is gathered from all 37 farmers attended the project and using life cycle assessment model Cradle to Grave to analyze durian trees, age from 0-30 years old. The study finds that the water footprint of durian in the studied area on production basis is 868.45 cubic meters per ton of fresh durian. It can be separated to rain water usage (Green Water Footprint) of 416.56 cubic meters per ton of fresh durian or 48 percent and water usage from irrigation system (Blue Water Footprint) of 451.89 cubic meters per ton of fresh durian or 52 percent. Furthermore, the water footprint of durian in the studied area on planted area basis is 1,525.86 cubic meters per rai which can be separated to green water footprint of 731.89 cubic meters per rai and blue water footprint of 793.97 cubic meters per rai. The calculated water scarcity index is equal to 6.78 cubic meters of water equivalent (m3H2Oeq) which is not tension in terms of competition for water supply with other crops compared to other regional basins. The estimated addition cost of water usage calculated from volume of Irrigational water required is 396.99 baht per rai. In addition, the economic return for 1 cubic meter of Irrigational water provided to durian farms in the studied area is 43.89 baht per rai, whereas, the Royal Irrigation Department (RID) fee for 1 cubic meter of Irrigational water is only 0.50 baht. Therefore, the durian famers in studied area earn their economic return 87.78 times compared to the fee spent to the RID. The recommendations from the study are as follows: 1) the famers in this area should invest on irrigation area expansion or finding additional water supply to reach water demand for durian production. 2) for 1 rai of durian production, there should be, at least 793.97 cubic meter size of water resource. 3) the project manager should introduce the new suitable technologies to increase the water usage efficiency such as measuring technique for water tension (Tensiometer) and 4) the project managing team should apply information related to water footprint from the studied to increase their competition capacity, to create new trade opportunities and to prepare for registering on the water footprint labeling.

(ค) Keyword: Water Footprint, Large plot farming project, Durian, Trat province

(ข) บทคดั ยอ การศกึ ษาวอเตอรฟ ุตพร้ินท (Water Footprint) ของทุเรยี นในพ้ืนท่สี งเสริมการเกษตรแบบแปลงใหญ จังหวัดตราด มีวัตถุประสงคเพื่อจัดทำบัญชีรายการการใชน้ำของทุเรียน เพ่ือศึกษาปริมาณการใชน้ำของ ทุเรียน และเพ่ือประเมินมูลคาน้ำทางเศรษฐกิจและเปรียบเทียบผลตอบแทนทางเศรษฐกจิ จากการผลิตทุเรียน ในพืน้ ท่ีโครงการสง เสริมการเกษตรแบบแปลงใหญ อำเภอเขาสมิง จังหวดั ตราด ป 2558 ซ่งึ รวบรวมขอมลู จาก การสัมภาษณเกษตรกรสมาชิกทุกราย จำนวน 37 ราย โดยใชหลักการประเมินวัฏจักรชีวิตแบบ Cradle to Grave ตงั้ แตแ รกปลูกจนถงึ อายุ 30 ป มีผลการศึกษาดงั น้ี วอเตอรฟุตพริ้นทของทุเรียนในพ้ืนท่ีสงเสริมแบบแปลงใหญ อำเภอเขาสมิง จังหวัดตราด มีปริมาณ การใชน้ำของการผลิตทุเรียนผลสด 1 ตัน เทากับ 868.45 ลูกบาศกเมตร แบงเปนปริมาณการใชน้ำฝน (Green Water Footprint) เทากับ 416.56 ลูกบาศกเมตรตอตัน (รอยละ 48) และปริมาณการใช น้ำชลประทาน (Blue Water Footprint) เทากับ 451.89 ลูกบาศกเมตรตอตัน (รอยละ 52) หรือหาก พิจารณาเปนพืน้ ท่ีการปลูกทุเรียน 1 ไร มีปริมาณการใชน ้ำ เทากับ 1,525.86 ลูกบาศกเมตร แบง เปนปรมิ าณ การใชน้ำฝนเทากับ 731.89 ลูกบาศกเมตรตอไร (รอยละ 48) และปริมาณการใชน้ำชลประทาน 793.97 ลกู บาศกเมตรตอไร (รอยละ 52) มีคาฟุตพร้ินทการขาดแคลนน้ำ (Water Scarcity Footprint) เทากับ 6.78 ลูกบาศกเมตรน้ำเทยี บเทา ซ่ึงมีคาไมมาก อีกในหนึ่งคอื ไมเกิดความตงึ เครยี ดในการแยง น้ำเมื่อเปรียบเทียบกับ ลมุ น้ำภาคอน่ื ๆ การประเมินมูลคาน้ำทางเศรษฐกิจและเปรียบเทียบผลตอบแทนทางเศรษฐกิจโดยมกี ารคำนวณตนทุน การผลิตที่รวมตนทุนคาน้ำตองคิดจากปริมาณน้ำท่ีเกษตรกรตองจัดหาไดแก น้ำชลประทานทำใหตนทุนการ ผลิตมีคาใชจายคานำ้ เพม่ิ ขึน้ 396.99 บาทตอไร สวนการประเมนิ ความคมุ คา ทางเศรษฐกจิ ตอปรมิ าณการใชน้ำ (Water Footprint Income; WFI) หากมีการจัดสรรหรือลงทุนปริมาณน้ำ 1 ลูกบาศกเมตรสำหรับใชในการ ผลิตทุเรียนในพ้ืนท่ีโครงการสงเสริมการเกษตรแบบแปลงใหญ อำเภอเขาสมงิ จังหวัดตราด จะไดผ ลตอบแทน ทางเศรษฐกิจได ไรละ 43.89 บาท ซึ่งถือวาน้ำมีความคุมคาตอการลงทุนสูงมากหากใชเ ทียบกับคาน้ำของกรม ชลประทานที่คิดลูกบาศกเมตรละ 0.50 บาท หรือลงทุน 0.50 บาท ไดผลตอบแทนไรละ 43.89 บาท คดิ เปน 87.78 เทาของเงนิ ลงทุน ขอ เสนอแนะจากการศึกษา ดังนี้ 1) สมาชกิ โครงการจำเปนตอ งลงทุนขยายพ้นื ท่ีชลประทานหรอื จดั หา แหลงน้ำเพิ่มในพื้นที่เพ่ือใหมีน้ำเพียงพอกับความตองการใชน้ำของทุเรียน 2) ทีมผูจัดการแปลงใหญและ สมาชิกโครงการควรมีเงื่อนไขในการสงเสริมเพ่ิมประสิทธิภาพการใชน้ำโดยการปลูกทุเรียน 1 ไร ควรสราง แหลงน้ำเพื่อใชในการเกษตรขนาด 793.97 ลูกบาศกเมตร ถึง 1,525.86 ลูกบาศกเมตร เปนเบ้ืองตน 3) ทีม ผูจัดการแปลงใหญและสมาชิกโครงการควรนำเทคโนโลยีมาใชเพื่อเพ่ิมประสิทธิภาพการใชน้ำ เชน เคร่ืองวัด แรงดึงน้ำในดิน (Tensiometer) สำหรบั บง ชี้สภาพความชืน้ ของดินเพ่ือการใหนำ้ อยางเพยี งพอ การสง น้ำแบบ ทอ เพ่ือการเกษตร เปนตน และ 4) ทมี ผูจดั การแปลงใหญควรนำขอมูลการจัดทำวอเตอรฟุตพริ้นททุเรียนของ

(ค) โครงการไปประชาสัมพันธเพื่อเพิ่มขดี ความสามารถในการแขง ขนั และสรา งโอกาสทางการคาและเตรยี มการขอ ข้ึนทะเบยี นฉลากวอเตอรฟ ุตพร้นิ ทตอไป คำสำคญั : วอเตอรฟ ตุ พร้ินท แปลงใหญ ทุเรยี น จังหวัดตราด

(ง) คำนำ การสงเสริมการเกษตรแบบแปลงใหญของกระทรวงเกษตรและสหกรณมุงหวังใหเกษตรกรรายยอยมี การรวมกลุมและรวมพื้นที่การผลิตแบบแปลงขนาดใหญ มตี ลาดรองรับท่แี นนอน มีตนทุนการผลติ ลดลงและมีผลผลิต ตอหนวยเพ่ิมข้ึน รวมทั้งไดผลผลิตที่มีคณุ ภาพสอดคลอ งกับความตองการของตลาด สรางโอกาสในการแขงขันสินคา เกษตรตลอดจนไดรับโอกาสการเขาถึงแหลงขอมูล แหลงทุน ทรัพยากรและการตลาดไดโดยตรง ดังน้ัน การศึกษา วอเตอรฟุตพริ้นท (Water Footprint) ในพื้นที่สงเสริมการเกษตรแบบแปลงใหญจึงเปนประโยชนตอการบริหาร จัดการน้ำอยางมีประสิทธิภาพ ย่ังยืน และเปนทางเลือกที่เกิดข้ึนเพื่อใหทุกคนไดตระหนักถึงการใชน้ำที่มีอยูอยาง จำกัดใหเกิดประโยชนและคุมคาสูงสดุ เพ่ือตอบสนองความตอ งการรว มกันระหวางชุมชนทองถ่ินและผูมีสวนไดเ สีย ตาง ๆ นำไปสูการพัฒนาท่ียั่งยืนของเศรษฐกิจ สังคม และส่ิงแวดลอ ม และเปนการเตรียมพรอมรับการกีดกันทาง การคาท่ีมิใชภาษีท่ีอาจจะเกิดขึ้นในอนาคต หากประเทศคูคากำหนดเงื่อนไขการติดฉลาก Water Footprint ใน สนิ คาทีน่ ำเขาจากประเทศไทย สำนักงานเศรษฐกิจการเกษตรที่ 6 ชลบุรี เปนหนวยงานหนึ่งในทีมผูจัดการแปลงใหญระดับภูมิภาคได เล็งเห็นวาทุเรียนเปนพืชท่ีมีมูลคาทางเศรษฐกิจสูงของจังหวัดตราดจึงไดดำเนินการศึกษาวอเตอรฟุตพร้ินทของ ทุเรียนในพ้ืนที่สงเสริมการเกษตรแบบแปลงใหญ อำเภอเขาสมิง จังหวัดตราด โดยไดรับความรวมมือจากการให ขอมูลของเกษตรกรสมาชิกโครงการฯ ทุกทาน และที่สำคัญไดรับความรวมมือเปนอยางดีเสมอมาจากผูจัดการ ทุเรียนแปลงใหญและทีมงานผจู ัดการแปลงใหญ ผูนำชุมชน ตำบลประณีต อำเภอเขาสมิง จังหวัดตราดซ่งึ เปนพ้นื ท่ี ดำเนินการสงเสริมการเกษตรแบบแปลงใหญ จึงขอขอบคณุ ไว ณ โอกาสนี้ และหวังวารายงานผลการศกึ ษาฉบบั นี้จะ เปน ประโยชนตอผทู ่ีเกี่ยวขอ ง ผสู นใจทวั่ ไป และนักวจิ ัยท่จี ะทำวิจยั ในสินคาเกษตรชนิดอืน่ ตอ ไป สว นวิจยั และประเมนิ ผล สำนกั งานเศรษฐกิจการเกษตรที่ 6

(จ) หนา (ข) สารบญั (ค) (ง) บทคัดยอ (ฉ) Abstract (ช) คำนำ 1 สารบัญตาราง 1 สารบญั ภาพ 2 บทท่ี 1 บทนำ 2 2 1.1 ความสำคญั ของการวจิ ยั 2 1.2 วัตถปุ ระสงคของการวจิ ยั 4 1.3 ขอบเขตของการวิจัย 5 1.4 นยิ ามศัพทเฉพาะ 5 1.5 วธิ ีการวจิ ยั 8 1.6 ประโยชนท ่คี าดวา จะไดร บั 24 บทท่ี 2 การตรวจเอกสาร แนวคิดและทฤษฎี 24 2.1 การตรวจเอกสาร 2.2 แนวคิดและทฤษฎี 25 บทท่ี 3 ขอ มลู ทั่วไป 3.1 สภาพพน้ื ที่การผลิตและการตลาดของทเุ รยี นในโครงการสงเสริมการเกษตร 28 28 แบบแปลงใหญ 36 3.2 ผลการวิเคราะหปญหาการผลิตและการตลาดของทเุ รยี นในโครงการสง เสรมิ 36 การเกษตรแบบแปลงใหญ 38 3.3 เปา หมายของแผนพฒั นาทุเรยี นในโครงการสง เสริมการเกษตรแบบแปลงใหญ 47 3.4 การจดั การสวนทเุ รยี นทดี่ แี ละเหมาะสม บทที่ 4 ผลการวิจัย 52 4.1 การวเิ คราะหบัญชีรายการ (Life Cycle Inventory Analysis: LCI) 52 สารขาเขา และสารขาออกของกระบวนการผลติ ทเุ รียน 54 4.2 การประเมินวอเตอรฟ ตุ พริน้ ท (Water Footprint) ของทเุ รียน 55 4.3 การประเมนิ มลู คานำ้ ทางเศรษฐกจิ และเปรยี บเทียบผลตอบแทนทาง เศรษฐกิจ บทท่ี 5 สรุปและขอ เสนอแนะ 5.1 สรปุ 5.2 ขอ เสนอแนะ บรรณานกุ รม

(ฉ) ตารางที่ สารบัญตาราง หนา 2.1 18 3.1 คา แฟกเตอรส ำหรับการคำนวณหาปริมาณฝนใชการ 25 3.2 รอ ยละปริมาณผลผลิตออกสูต ลาดตามชวงเวลา 26 4.1 ผลการวิเคราะหสภาพการผลติ และการตลาดของทเุ รยี นแปลงใหญ จงั หวดั ตราด 37 บัญชีรายการสารขาเขาและสารขาออกของกระบวนการเพาะปลกู ทเุ รียนในพ้ืนที่ 4.2 โครงการสง เสริมการเกษตรแบบแปลงใหญ อำเภอเขาสมงิ จังหวดั ตราด 38 4.3 คาสัมประสิทธิ์การใชน ำ้ ของพืชตามชวงการเจรญิ เติบโตของทุเรยี น 38 4.4 การใชนำ้ ของพชื อางองิ โดยวธิ ี Penman Monteith รายเดือน 40 4.5 คา ศกั ยภาพการคายระเหยหรอื คาความตองการใชน้ำของทุเรยี น 41 4.6 คาปรมิ าณนำ้ ฝนใชก ารของทเุ รียน อ.เขาสมิง จ.ตราด 42 คา ปริมาณน้ำท่ีทเุ รยี นใชก ับปรมิ าณน้ำชลประทานแบบรายเดอื นของทุเรียน 4.7 อ.เขาสมิง จ.ตราด 43 4.8 คา ปริมาณนำ้ ที่ทุเรยี นใชก ับปรมิ าณน้ำชลประทานของทุเรียน อ.เขาสมิง จ.ตราด 45 วอเตอรฟ ุตพร้ินทของทเุ รียนในพนื้ ท่ีสงเสริมการเกษตรแบบแปลงใหญ 4.9 อำเภอเขาสมิง จงั หวัดตราด ป 2558 47 ฟุตพริ้นทการขาดแคลนนำ้ ของทุเรียนในพืน้ ทโี่ ครงการสง เสรมิ การเกษตรแบบ 4.10 แปลงใหญ อำเภอเขาสมิง จงั หวดั ตราด 49 ตน ทนุ การผลิตและผลตอบแทนของทเุ รยี น ป 2558 ในพื้นท่โี ครงการสง เสรมิ 4.11 การเกษตรแบบแปลงใหญ อำเภอเขาสมิง จงั หวดั ตราด 50 เปรียบเทยี บผลตอบแทนของทเุ รยี น ป 2558 กรณีคิดตนทนุ คานำ้ ในพืน้ ท่ี 4.12 โครงการสง เสรมิ การเกษตรแบบแปลงใหญ อำเภอเขาสมงิ จงั หวดั ตราด 51 เปรยี บเทยี บผลตอบแทนตอ ปรมิ าณนำ้ 1 ลกู บาศกเ มตรในพ้ืนทโี่ ครงการสง เสรมิ การเกษตรแบบแปลงใหญ อำเภอเขาสมงิ จงั หวัดตราด

(ช) สารบญั ภาพ ภาพท่ี หนา 1.1 แผนผงั การวเิ คราะหค าวอเตอรฟ ตุ พรน้ิ ท (Water Footprint) 3 2.1 วัฏจักรชีวิตของผลติ ภัณฑท ท่ี ำการศกึ ษาใน LCA 9 2.2 ข้นั ตอนการประเมินวัฏจักรชีวิตผลติ ภัณฑตามหลัก ISO 14040 10 2.3 แนวคดิ วอเตอรฟ ุตพรน้ิ ท 12 2.4 ตัวอยางการนำเสนอวอเตอรฟ ุตพรน้ิ ท 12 2.5 คา ดัชนคี วามเครียดของน้ำ (WSI) ที่คำนวณมาจากคาเฉล่ียปริมาณนำ้ ฝนรายป 19 3.1 แผนที่แสดงความเหมาะสมสำหรับการปลูกทุเรียน อำเภอเขาสมิง 24 จงั หวัดตราด 4.1 บญั ชรี ายการสารขาเขา และสารขาออกของกระบวนการเพาะปลกู ทุเรยี นใน 37 พนื้ ที่โครงการสงเสริมการเกษตรแบบแปลงใหญ อำเภอเขาสมิง จังหวัดตราด 4.2 ปริมาณการใชนำ้ ของทเุ รียนผลสดตอ ตนั (Durian Water Footprint) ของ 45 ทเุ รียนแปลงใหญ อำเภอเขาสมิง จงั หวัดตราด 4.3 ปริมาณการใชน ้ำของทเุ รียนตอไร ของทเุ รยี นแปลงใหญ อำเภอเขาสมิง 46 จังหวดั ตราด

บทท่ี 1 บทนำ 1.1 ความสำคัญของการวิจัย ประเทศตา ง ๆ ทั่วโลกรวมทั้งประเทศไทยตองเผชญิ กบั การเปลย่ี นแปลงของภมู ิอากาศโลก เนือ่ งจาก การเพิ่มขึ้นของกาซเรือนกระจกทำใหอุณหภูมิเฉล่ียของโลกเพิ่มขึ้น สงผลใหสถานการณน้ำในพ้ืนท่ีตาง ๆ รวมทั้งพน้ื ทเี่ กษตรกรรมบางแหง แหงแลง ทำการเพาะปลกู ไมไ ดผลผลิตหรือไดผ ลผลติ นอยกวาที่ผานมา น้ำเปน ทรัพยากรท่ีมีอยูอยางจำกดั แตความตองการใชน ้ำไดเ พ่มิ ขึ้นอยางตอเน่ือง โดยเฉพาะอยา งยิ่ง ประเทศไทยเปนประเทศเกษตรกรรมทีต่ องอาศัยน้ำในการเพาะปลูกเปนปรมิ าณมากในแตละป จากรายงาน ของสหประชาชาตพิ บวา 10 อนั ดบั ประเทศที่ใชนำ้ มากทส่ี ุดในโลก ไดแก อินเดีย จีน สหรัฐอเมริกา ปากสี ถาน ญ่ปี ุน ไทย อนิ โดนีเซีย บังคลาเทศ เมก็ ซโิ ก และรัสเซีย (สำนักสงเสริมและประสานมวลชน กรมทรัพยากรน้ำ, 2556 อางถึงในสำนกั งานเศรษฐกิจอุตสาหกรรมและสถาบนั อาหาร, 2557) นอกจากประเทศไทยจะเปนผูผลิต แลวยังเปน ผูสงออกสินคา เกษตรในอันดบั ตน ๆ ของโลก เชน ขาว ยางพารา มันสำปะหลัง ผลไม กงุ ทะเล ไก เน้ือ เปนตน ซึ่งการผลิตใชน้ำปริมาณมากทำใหเสมือนเปนการสงออกน้ำในการคาขายสินคาเกษตร โดย ประเทศไทยมีการขาดดุลน้ำในการสงออกประมาณปละ 27,960 ลูกบาศกเมตรตอป และอาจกลาวไดวา ปญ หาการขาดแคลนน้ำในประเทศไทยสวนหน่ึงเกิดจากการสงออกสินคาภาคการเกษตรสงผลกระทบโดยตรง ตอ ทรัพยากรน้ำที่มอี ยอู ยางจำกัด ดังน้ัน การใชนำ้ อยางประหยดั ท้งั ทางตรงและทางออม และการใชนำ้ อยางมี ประสทิ ธภิ าพจึงเปนเรอ่ื งเรง ดวนทีต่ อ งดำเนินการ การศึกษาวอเตอรฟุตพร้ินท (Water Footprint) เปนการสนับสนุนการบริหารจัดการน้ำอยางมี ประสิทธิภาพ ยง่ั ยืน และเปนทางเลือกที่เกิดข้ึน เพื่อใหทุกคนไดตระหนกั ถึงการใชน้ำท่ีมีอยอู ยางจำกัดใหเกิด ประโยชน และคุมคาสงู สดุ ซ่งึ วอเตอรฟ ุตพรนิ้ ทเปนเครือ่ งมือสำคัญอยา งหนึ่งท่ีใชป ระเมนิ ปริมาณการใชน้ำใน การผลิตสินคา ตลอดหวงโซก ารผลติ ท้ังทางตรงและทางออม การมีขอมูลวอเตอรฟุตพริ้นทท่ีถูกตองจะชวยให การบริหารจัดการน้ำเปนไปอยางย่ังยืน มีประสิทธิภาพ และเปนระบบสามารถนำไปใชเปนขอมูลใน การวิเคราะหผลกระทบในระดับประเทศ นำไปสูการสนับสนุนการบรหิ ารจัดการน้ำเพ่ือการเกษตรและสราง ความม่ันคงดานอาหารของประเทศเกิดการกระจายน้ำอยางทั่วถึงและเปนธรรม การลดการใชน้ำและเพ่ิม การนำกลับมาใชใหม การพัฒนาและฟนฟูแหลงน้ำเปน การเพ่ิมน้ำตนทุนที่เหมาะสมกับระบบนิเวศ ภูมิสังคม เศรษฐกิจ และความตองการรวมกันระหวางชุมชนทองถ่ินและผูมีสวนไดเสียตาง ๆ ซ่ึงสงผลใหเกษตรกรมี สมดุลชีวิตทีด่ ีขน้ึ นำไปสกู ารพัฒนาท่ยี ่งั ยนื ของเศรษฐกจิ สังคม และส่งิ แวดลอมตอไป จงั หวัดตราดไดดำเนินการจัดทำโครงการระบบสงเสริมการเกษตรแบบแปลงใหญของทุเรียนในพื้นท่ี ตำบลประณีต อำเภอเขาสมิง จังหวัดตราด ซงึ่ มีเนื้อท่ี 553 ไร เกษตรกรที่เขารวมโครงการ จำนวน 37 ราย เพื่อใหเกษตรกรที่เขารวมโครงการมีตนทุนการผลิตลดลงและมีผลผลิตตอหนวยเพิ่มข้ึน รวมทั้งไดผลผลิตที่มี คุณภาพไดมาตรฐาน สรางโอกาสในการแขงขันสินคาเกษตร เนื่องจากทุเรียนเปนพืชเศรษฐกิจที่สำคัญของภาค ตะวันออกซ่ึงมีแนวโนมท่ีจะขยายพื้นท่ีปลูกเพ่ิมมากข้ึน และมีโอกาสท่ีจะขยายไปปลูกทดแทนในพื้นท่ีสวน

2 ยางพาราซ่ึงไมมีแหลงกักเก็บน้ำสำรอง และการใหผลผลิตทุเรียนในแตละชวงเวลาในรอบปจะผันแปรตาม สภาพภูมิอากาศท่ีเปล่ียนไปโดยมีน้ำเปนปจจัยการผลิตท่ีสำคัญอยางหนึ่งซึ่งสงผลตอการเจริญเติบโตของ ผลผลติ และตนทเุ รียน จากเหตุผลดังกลาวขางตน ทำใหสำนักงานเศรษฐกิจการเกษตรที่ 6 สำนักงานเศรษฐกิจ การเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณตระหนักถึงความสำคัญและศึกษาวิจัย เร่ือง การศึกษาวอเตอร ฟุตพริ้นทของทุเรียนในพ้ืนที่สงเสริมการเกษตรแบบแปลงใหญ จังหวัดตราด โดยทำการศึกษาประเมิน วอเตอรฟุตพร้ินทของทุเรียน รวมทั้งประเมินมูลคาทางเศรษฐกิจของน้ำและเปรียบเทียบผลตอบแทนทาง เศรษฐกิจจากการผลิตทุเรียนในพื้นท่ีโครงการสงเสริมการเกษตรแบบแปลงใหญ จังหวัดตราด เพื่อใหมีขอมูล ปรมิ าณการใชน ้ำท่ีถูกตองชวยใหเกษตรกรและผูวางนโยบายสามารถตัดสินใจไดว าควรเพาะปลูกพืชท่ีตองการ ใชน้ำมากในบริเวณใดทำใหการผลิตสินคาเกษตรมีประสิทธิภาพมากขึ้น เพื่อนำมาใชประโยชนในการบริหาร จัดการนำ้ ในพืน้ ที่ตอ ไป 1.2 วัตถปุ ระสงคของการวิจัย 1.2.1 เพ่ือจดั ทำบัญชีรายการการใชน ้ำของทุเรยี นในพื้นที่โครงการสงเสริมการเกษตรแบบแปลงใหญ อำเภอเขาสมงิ จังหวดั ตราด 1.2.2 เพ่ือศึกษาวอเตอรฟุตพร้ินทของทุเรียนในพื้นที่โครงการสงเสริมการเกษตรแบบแปลงใหญ อำเภอเขาสมิง จังหวัดตราด 1.2.3 เพ่ือประเมินมูลคาน้ำทางเศรษฐกิจและผลตอบแทนทางเศรษฐกิจจากการผลิตทุเรียนในพ้ืนท่ี โครงการสง เสริมการเกษตรแบบแปลงใหญ อำเภอเขาสมิง จังหวัดตราด 1.3 ขอบเขตของการวจิ ยั 1.3.1 พน้ื ทีศ่ ึกษา ไดแ ก พื้นที่ปลูกทเุ รยี นในโครงการสง เสรมิ การเกษตรแบบแปลงใหญ จังหวัดตราด 1.3.2 ประชากรกลุมเปา หมาย ไดแก สมาชิกเกษตรกรทกุ รายในพ้ืนทโ่ี ครงการสง เสรมิ การเกษตรแบบ แปลงใหญ อำเภอเขาสมงิ จังหวดั ตราดทีผ่ ลติ ทุเรยี น ป 2558 1.4 นยิ ามศพั ทเ ฉพาะ วอเตอรฟ ุตพร้นิ ท (Water Footprint) หมายถงึ ปริมาณนำ้ ทใ่ี ชในกระบวนการผลติ สินคา ท้ังทางตรง และทางออมโดยพจิ ารณาทง้ั นำ้ ใชแ ละนำ้ เสยี ท่เี กดิ ขึ้นในทกุ ขนั้ ตอนของสายการผลติ กรีนวอเตอรฟุตพร้ินท (Green Water Footprint) หมายถึงปริมาณการใชน้ำจากน้ำฝนและความช้ืน ในดนิ บลูวอเตอรฟุตพริ้นท (Blue Water Footprint) หมายถึงปริมาณการใชน้ำจากแหลงน้ำธรรมชาติ ไดแ ก น้ำผิวดินและน้ำใตด นิ เกรยวอเตอรฟุตพร้ินท (Grey Water Footprint) หมายถึงปริมาณน้ำที่ใชในการบำบัดน้ำเสียที่เกิดข้ึนจาก กระบวนการผลติ สินคา และบรกิ ารใหเปน นำ้ ดตี ามคามาตรฐาน 1.5 วิธกี ารวจิ ยั

3 1.5.1 การเก็บรวบรวมขอมูล ขอมลู ในการศึกษาไดมาจากแหลงขอ มูล 2 แหลง ดงั น้ี 1) ขอมูลปฐมภูมิ รวบรวมขอมูลปรมิ าณการใชนำ้ จากการผลิตทุเรยี นและขอ มูลตนทุนการผลิต ทุเรียน ปการผลิต 2558 โดยใชแบบสอบถามสัมภาษณเกษตรกรที่เปนสมาชิกในพ้ืนท่ีโครงการสงเสริม การเกษตรแบบแปลงใหญ อำเภอเขาสมงิ จังหวดั ตราดทุกคน จำนวน 37 คน 2) ขอมูลทุติยภูมิ รวบรวมขอมูลปริมาณน้ำฝนจากกรมอุตุนิยมวิทยา ขอมูลปริมาณการใชน้ำ ของพืชอางอิงจากกรมชลประทาน และคาสัมประสิทธ์ิของการใชน้ำของทุเรียนตามชวงการเจริญเติบโตจาก รายงานผลการศึกษา บทความ วารสาร งานวิจัยตาง ๆ ที่เก่ียวของ ตลอดจนขอมูลท่ีไดจากหนวยงานตาง ๆ ทงั้ ภาครัฐบาลและเอกชน 1.5.2 วธิ กี ารวิเคราะหข อ มูล การวเิ คราะหเชิงปรมิ าณ (Quantitative Analysis) 1) การวิเคราะหเชิงปริมาณโดยใชสถิติพรรณนา (Descriptive Statistics) โดยวิเคราะหส ภาพ ทั่วไปของเกษตรกร พื้นทแ่ี ละแปลงเพาะปลูก ทงั้ น้ี การวเิ คราะหใชตารางคารอยละ คาสัดสว น คาผลรวม และ คา เฉล่ยี เพ่ือเปรียบเทยี บขอมลู ตา ง ๆ ของกลุม ตวั อยาง 2) การวิเคราะหวอเตอรฟุตพร้ินทในการผลิตทุเรียน โดยใชหลักการประเมินวัฏจักรชีวิต (Life Cycle Assessment: LCA) คือ กระบวนการวิเคราะหและประเมินคาผลกระทบทม่ี ีตอสิ่งแวดลอ มตลอด ชว งชีวิตของผลติ ภณั ฑ รวมกบั การวเิ คราะหวอเตอรฟตุ พร้ินทของผลิตภัณฑนน้ั เริ่มตั้งแตการวิเคราะหผลรวม ปรมิ าณการใชน้ำของกระบวนการเพื่อใหไดปริมาณการใชน้ำของผลิตภัณฑสุดทาย แสดงรายละเอียดสมการ การคำนวณไดดงั น้ี WFTotal = WFgreen+WFblue+WFgrey ซงึ่ มวี ิธีการคำนวณจะคำนึงถงึ ที่มาของแหลง น้ำเพ่อื คำนวณปริมาณน้ำท่ใี ชใ นกระบวนการผลิตสินคาทัง้ ทางตรง และทางออมโดยพิจารณาท้ังน้ำใชแ ละน้ำเสียที่เกดิ ขึ้นในทกุ ขนั้ ตอนของสายการผลิตจากผลรวมปริมาณการใช น้ำท้ัง 3 ประเภท ประกอบดวย กรีนวอเตอรฟุตพริ้นท (Green Water Footprint) บลูวอเตอรฟุตพริ้นท (Blue Water Footprint) และเกรยวอเตอรฟุตพร้ินท (Grey Water Footprint) ซ่ึงวิธีการคำนวณวอเตอร ฟตุ พริน้ ทจ ะแบงเปน 2 สวน คือ การคำนวณวอเตอรฟตุ พรน้ิ ทจากคาความตองการน้ำใชของทุเรยี น และการ คำนวณวอเตอรฟ ุตพริ้นทจากปริมาณการชะลา งมลพิษที่ไหลลงสูแหลงนำ้ หรือรายละเอียดตามแผนผังภาพที่ 1.1 การศึกษาคร้ังน้ีกำหนดสมมติฐานในการศึกษาวา สารบำรุงที่ใชและปุยที่ใสใหพืชน้ัน พืช สามารถดูดซึมนำไปใชไดทั้งหมดและไมเหลือตกคาง โดยเฉพาะทุเรียนซึ่งเปนไมผลที่มีการปลูกท้ังแบบสวน ผสมและสวนเดี่ยว ลักษณะการใสปยุ ไมผลจะใสทีร่ อบโคนตน จงึ ไมมีการคิดปริมาณน้ำทใ่ี ชในการบำบดั น้ำเสีย ท่ีเกิดขึ้นจากกระบวนการผลิตสินคาและบริการใหเปนน้ำดีตามคามาตรฐานหรือ WFgrey = 0 รวมท้ังเพ่ือ

4 สอดคลองกับมาตรฐานสากลโดยวิธีการของ ISO 14046 ประเภทวอเตอรฟุตพร้ินทของผลิตภัณฑจะทำการ วเิ คราะหฟตุ พร้นิ ทก ารขาคแคลนนำ้ ทค่ี ำนงึ ถึงสภาวะความเครียดของน้ำเชิงพนื้ ท่ี (Water Stress Index: WSI) รวมดว ย ภาพท่ี 1.1 แผนผงั การวิเคราะหค าวอเตอรฟ ตุ พริน้ ท (Water Footprint) ท่ีมา: ลักขณา เจริญสขุ และคณะ, 2555 3) การประเมินมูลคานำ้ ทางเศรษฐกิจและเปรียบเทียบผลตอบแทนทางเศรษฐกิจจากการผลิต ทเุ รียน โดยประเมนิ มลู คาปริมาณน้ำท่ีใชในการผลิตทุเรียนของพ้ืนท่ีโครงการสงเสริมการเกษตรแบบแปลงใหญ ท่ีทำการศึกษาในมิติตนทุนและผลตอบแทนการผลิต โดยการเปรียบเทียบผลตอบแทนทางเศรษฐกิจจากการ ผลิตทุเรียนภายใตสถานการณเงื่อนไขปริมาณการใชน้ำในแปลงใหญ เพื่อเสนอแนะแนวทางการปรับตัวของ เกษตรกรเมอ่ื ปริมาณน้ำในพนื้ ทีโ่ ครงการสง เสรมิ การเกษตรแบบแปลงใหญเปล่ยี นแปลงไป 1.6 ประโยชนท่ีคาดวาจะไดรบั 1.6.1 กระทรวงเกษตรและสหกรณมีฐานขอมูล Water Footprint ของสินคาทุเรียนในพื้นท่โี ครงการ สงเสรมิ การเกษตรแบบแปลงใหญ จงั หวดั ตราด 1.6.2 หนว ยงานทเ่ี กี่ยวของสามารถนำขอมลู ไปใชจดั ทำแนวทางบริหารจดั การนำ้ และสงเสรมิ การปลูก ทเุ รยี นเพื่อนำไปสูการใชท รัพยากรการผลิตใหม ีประสิทธภิ าพสูงสุด 1.6.3 เกษตรกรสามารถใชเปนขอมูลประกอบการตัดสินใจในการปลูกทุเรียนในชวงที่น้ำขาดแคลน เพื่อใหเกิดประสทิ ธิภาพสงู สดุ

บทที่ 2 การตรวจเอกสาร แนวคิดและทฤษฎี 2.1 การตรวจเอกสาร การศึกษาวอเตอรฟ ุตพรน้ิ ทในสินคาเกษตรเกิดข้ึนในประเทศไทยในระยะเวลาไมเกิน 10 ปที่ผานมา หากพิจารณาในดานเคร่ืองมือที่ใชในการศึกษาไดประยุกตใชวิธีการประเมินวัฎจักรชีวิต (Life Cycle- Assessment: LCA) โดยใชคาขอมูลพ้ืนฐานอางอิงจากแหลงขอมูลที่มีอยางจำกัด จึงเกิดการเปรียบเทียบ แหลงทีม่ าของขอ มลู ทตุ ิยภูมทิ นี่ ำมาใชต างกัน ทำใหค าวอเตอรฟุตพริ้นทต า งกัน อาทิ งานวิจยั ของทิพยปภา สุขุมาลชาติ (2552) พบวา การศึกษาวอเตอรฟุตพร้ินทของขาวโพดเล้ียง สัตวใ นประเทศไทย ซง่ึ คำนวณหาคาวอเตอรฟ ุตพร้นิ ทของขาวโพดเล้ียงสัตวในประเทศไทยอยางละเอยี ดโดยใช ขอ มูลผลผลิตรายเดือน ขอ มูลอุตุนิยมวิทยารายวนั และคาสัมประสิทธพิ์ ืชของขาวโพดเล้ียงสัตวท่ีทำการศึกษา ในประเทศไทย วิธีการคำนวณวอเตอรฟุตพริ้นทในการศึกษานี้สามารถแบงเปน 3 ขั้นตอน ดังน้ี 1.หาคาการ คายระเหยของพืช 2.หาคาความตองการใชน้ำของพืชโดยใชวิธีสมดุลน้ำในบริเวณรากพืช 3.หาคาวอเตอร ฟตุ พร้ินทโดยใชขอมูลผลผลติ และปริมาณการใชปุยเคมี ผลการศึกษาพบวา คาวอเตอรฟตุ พร้ินทของขาวโพด เลย้ี งสัตวเ ฉลย่ี ทงั้ ประเทศเทากับ 1,132 ลกู บาศกเ มตรตอ ตนั โดยคิดเปนกรีนวอเตอรฟ ุตพริน้ ท 894 ลูกบาศก เมตรตอตัน และเกรยวอเตอรฟุตพริ้นท 237 ลูกบาศกเมตรตอตัน โดยสาเหตุท่ีไมมีบลูวอเตอรฟุตพร้ินท เน่ืองจากพื้นที่เพาะปลูกสวนใหญ (รอยละ 99.2) อยูนอกเขตพ้ืนท่ีชลประทาน โดยจังหวัดท่ีคาวอเตอรฟุตพ รนิ้ ทรวมสูงที่สุด คือ จังหวัดอุดรธานี 1,368 ลกู บาศกเมตรตอตัน และจังหวัดท่ีมีวอเตอรฟุตพร้ินทรวมต่ำสุด คือ จังหวัดพจิ ติ ร 953 ลกู บาศกเมตรตอ ตันเม่ือเปรียบเทียบกับคาวอเตอรฟตุ พร้นิ ทของขาวโพดเล้ียงสัตวใน ตางประเทศ ประเทศไทยมีคาต่ำที่สุดซ่ึงอาจเปนผลมาจากความละเอียดของขอมูลท่ีใช ไมวาจะเปน ผลผลิตตอไร ขอมูลอุตุนิยมวิทยา รวมถึงวิธีการศึกษาท่ีแตกตางกัน ซึ่งสอดรับกับงานวิจัยของธีระวัฒน ธรรมนิยม (2555) ท่ีศกึ ษาในระดับพื้นที่การผลิตขาวในเร่ืองวอเตอรฟุตพร้ินทของขาวในพื้นที่โครงการสงน้ำ และบำรุงรักษาโคกกระเทียม ไดคำนวณคาวอเตอรฟุตพร้ินทของขาวเปลือกเฉลี่ยทั้งโลกมีคาเทากับ 1,325 ลูกบาศกเมตรตอตัน และเฉลี่ยของประเทศไทยมีคาเทากับ 1,617 ลูกบาศกเมตรตอตัน ดังนั้น จึงควรมี การศึกษาคาวอเตอรฟุตพร้ินทข องขาวในประเทศไทยอยางละเอียด ในการศึกษาคร้ังนี้ไดคำนวณหาคาวอเตอร ฟุตพริ้นทอยางละเอียด โดยใชขอมูลจากการสำรวจภาคสนามในพื้นท่ีเพาะปลูกขาวของโครงการสงน้ำและ บำรุงรักษาโคกกระเทียม พบวาเกษตรกรในพ้ืนที่ที่เพาะปลูกขาวดวยวิธีนาหวานน้ำตม การศึกษานี้ไดใชคา สัมประสิทธ์ิการใชน้ำของพืช (Crop Coefficient: Kc) ของกรมชลประทานซึ่งมีคาสูงกวาคา Kc ของ FAO และคาความเขมขนของไนโตรเจนที่ยอมใหมีคาเพียงคร่ึงหนึ่งของ Chapagain and Hoekstra (2011) เทาน้ัน ดังน้ันการใชคาพ้ืนฐานอาจสงผลใหไดคา วอเตอรฟุตพรนิ้ ทมคี าสงู กวาการศึกษาที่ผานมา ผลการศึกษาน้ีแสดงใหเห็นวา การปลูกขาวในเขตพื้นท่ีโครงการสงน้ำและบำรุงรักษาโคกกระเทียมมีผลผลิต สุทธิประมาณ 467 ตนั ตอตารางกิโลเมตร (747 กิโลกรัมตอ ไร) คาวอเตอรฟุตพริ้นทของขาวเฉลี่ยนาปและนา ปรังเทากับ 1,627 ลูกบาศกเมตรตอตัน แยกเปนบลูวอเตอรฟุตพร้ินท 771 ลูกบาศกเมตรตอตัน คากรีน

6 วอเตอรฟุตพร้ินท 483 ลกู บาศกเมตรตอตัน และคา เกรยวอเตอรฟุตพร้ินท 418 ลกู บาศกเมตรตอตัน ซ่ึงมีคา นอยกวาการศึกษาท่ีผานมาและสามารถนำไปวิเคราะหผลกระทบของการใชน้ำและกำหนดแนวทางใน การบรหิ ารจดั การน้ำท่เี หมาะสมในพืน้ ที่โครงการสงนำ้ และบำรงุ รกั ษาโคกกระเทยี ม ดังนั้น การเลือกใชคาอางอิงจึงควรเลือกใชขอมูลท่ีเปนมาตรฐานและแหลงขอมูลท่ีนาเช่ือถือ ใกลเคียงกบั สภาพความเปน จริงในพื้นที่ศกึ ษาเพราะอาจสง ผลตอ คา วอเตอรฟ ตุ พริ้นทท่ตี างกัน หากพิจารณาในดานตัวสินคาเกษตร การศึกษาวอเตอรฟุตพร้ินทควรเร่ิมตนศึกษาในสินคาที่มีมูลคา การสงออกสงู เชน กุง พืชที่เกยี่ วของกบั ภาคอตุ สาหกรรมและภาคพลังงาน พชื อาหาร และพืชไมผล เปน ตน สำหรับสินคาประมง รัตนาวรรณ ม่ังค่ัง และคณะ (2551) ไดทำการศึกษาการประยุกตการประเมิน วฎั จักรชีวิตเพื่อการจดั การสิ่งแวดลอ มแบบมีสวนรว มภายในหว งโซการผลิตกงุ ขาวแวนนาไมแชแ ขง็ แบบเปนตัว พบวากุงขาวแวนนาไมแชแข็งแบบเปนตัว 1 ถุง หนัก 453 กรัม ใชกุงดิบ (จากฟารม) จำนวน 1.7 กิโลกรัม และใชน้ำ (ในการผลิตลูกกุง เล้ียงกุง และแปรรูปกุง) จำนวน 10 ลูกบาศกเมตร โดยมีคาศักยภาพในการ กอใหเกิดความเปนพิษทางน้ำจืดประมาณ 0.08-0.11 กิโลกรัม 1.4 dichlorobenzene equivalent และ คาศักยภาพในการกอใหเกิดความเปนพิษทางทะเลประมาณ 394-675 กิโลกรัม 1.4 dichlorobenzene equivalent ผลการวิเคราะหการกระจายผลกระทบตอส่ิงแวดลอม บงชี้วาข้ันตอนการเพาะเล้ียงกุงที่ฟารม กอ ใหเ กิดผลกระทบตอ สง่ิ แวดลอ มมากท่ีสดุ ในหว งโซ ตามดวยกระบวนการแปรรปู และการบริโภค จากน้ันมีการศึกษาขยายขอบเขตในพืชพลังงานทดแทนโดยชินาธิปกรณ พงศภิญโญภาพ และธำรง รัตน มุงเจริญ (2554) ไดศึกษาเร่ืองวอเตอรฟุตพร้ินทของกระบวนการผลิตเอทานอลจากมันสำปะหลังใน ประเทศไทยจากแผนพัฒนาพลงั งานทดแทน 15 ป (พ.ศ.2551-2565)ของกระทรวงพลังงานท่ีสงเสรมิ เชื้อเพลิง ชีวภาพ ทำใหมีแนวโนมการเพิ่มข้ึนของการเพาะปลูกมันสำปะหลังและโรงงานผลิตเอทานอลจาก มันสำปะหลัง ซ่ึงจะสงผลใหความตองการใช “น้ำ” ที่มีอยางจำกัดในแตละปมีแนวโนมเพิ่มขึ้นเชนเดียวกัน ดงั นั้น งานวิจัยนี้จึงทำการประเมินปริมาณการใชน ้ำตลอดหวงโซหรอื วอเตอรฟุตพร้ินทของกระบวนการผลิต เอทานอลจากมันสำปะหลังในประเทศไทย และคาดการณปริมาณการใชน้ำและปริมาณการใชพ้ืนที่เพาะปลูก ตามแผนพัฒนาพลังงานทดแทน 15 ป ผลการศึกษา พบวา วอเตอรฟตุ พริ้นทของกระบวนการผลิตเอทานอล จากมันสำปะหลังในป 2551 มีคาเทากับ 0.267 กิโลลกู บาศกเมตรตอป หรือคดิ เปนรอยละ 0.03 ของปรมิ าณ น้ำทั้งประเทศ โดยแบงเปนกรีนวอเตอรฟุตพริ้นท 0.185 กิโลลูกบาศกเมตรตอป และบลูวอเตอรฟุตพริ้นท 0.082 กโิ ลลูกบาศกเมตรตอ ป สำหรับปริมาณการใชน้ำตามแผนพัฒนาพลังงานทดแทนฯ จะมอี ัตราการเพ่ิมขึ้น ทุกป โดยจะตองใชน้ำถึง 2.605 กิโลลูกบาศกเมตร หรอื เพิ่มข้ึนถึงเกือบ 10 เทา เมื่อส้ินสุดแผนฯ ในป 2565 แตหากมีการพัฒนาเพื่อเพิ่มผลผลิตของมันสำปะหลังจาก 3.4 เปน 8.0 ตันตอไร จะสงผลใหปริมาณการใชน้ำ ลดลงรอยละ 57.4 ในแตละป โดยจะตองใชน้ำ 1.110 กโิ ลลูกบาศกเ มตร หรือเพิ่มขึ้นถึงเพยี ง 4 เทา เม่ือส้ินสุด แผนฯในป 2565 ดังนั้น การเพ่ิมผลผลิตตอไรมีผลใหปริมาณการใชน้ำลดลง แสดงใหเห็นวาการเพิ่ม ผลผลิตตอ ไรของการเพาะปลูกมันสำปะหลังมีความสำคัญทีจ่ ะตอ งใหก ารสนับสนุนควบคไู ปกบั แผนพัฒนา พลังงานทดแทน เพ่อื ใหก ารใชทรพั ยากรทมี่ ีอยูอยา งจำกัดมปี ระสทิ ธิภาพสงู สุด อยางไรก็ตาม ประเทศไทย ยงั มีศักยภาพในการผลิตเอทานอลจากวัตถุดิบประเภทอื่น ๆ ดังน้ัน จึงควรทำการศึกษาและเปรียบเทียบ

7 วอเตอรฟุตพร้ินทของกระบวนการผลิตเอทานอลจากวัตถุดิบประเภทอื่น ๆ ดวยเพื่อเปนขอมูลพ้ืนฐานใน การกำหนดนโยบายการสนับสนุนการเพาะปลกู พืชพลังงานทดแทนใหสอดคลองกับปริมาณทรพั ยากรน้ำของ ประเทศทมี่ ีอยอู ยางจำกดั ในอนาคต รวมทั้ง ลักขณา เจริญสุข และคณะ (2555) ทำการศึกษารองรอยการใชนำ้ ในการผลิตน้ำมนั ปาลมใน กระบวนการผลิตไบโอดีเซลในเขตพื้นที่ภาคเหนือและภาคใต โดยอาศัยแนวคิดวอเตอรฟุตพริ้นท ซึ่งเปน เคร่ืองมือหนึ่งในการวิเคราะหและบริหารจดั การน้ำอยางยั่งยืน โดยมวี ัตถปุ ระสงคเพ่ือวเิ คราะหป ริมาณการใช น้ำตอหนวยผลผลิตของน้ำมันปาลมในเขตพ้ืนที่ภาคเหนือและภาคใตท ั้งหมด 16 จังหวัด (ป พ.ศ.2550–2554) ซึ่งมีความแตกตางตามลักษณะของสภาพภูมิอากาศในแตละพื้นท่ี จากผลการศึกษาพบวา คาเฉลี่ยวอเตอร ฟุตพริ้นทของน้ำมันปาลมสำหรับผลิตไบโอดีเซลมีคาเทากับ 2,139 ลูกบาศกเมตรตอตัน สวนใหญเกิดจาก ปริมาณการใชน้ำจากการคายระเหยของน้ำฝน รอยละ 50 และเมื่อพิจารณาปริมาณการใชน้ำในแตละพ้ืนที่ พบวา ในเขตพ้ืนที่ภาคเหนือมีปริมาณการใชนำ้ สูงถึง 3.9 เทา เมือ่ เปรียบเทียบกับพ้ืนท่ีภาคใต โดยจงั หวัดท่ีใช น้ำมากท่ีสุดคือ พิษณุโลกมีคาเทากับ 6,098 ลูกบาศกเมตรตอตัน และจังหวัดท่ีมีการใชน้ำนอยที่สุดคือ สุราษฎรธานี มีคาเทากับ 1,070 ลูกบาศกเมตรตอตัน ซ่ึงจังหวัดเชียงราย จังหวัดพิษณุโลก และจังหวัด อุทัยธานี มีปรมิ าณการใชน้ำสูงท่ีสุดเม่ือเทียบกับจังหวดั อื่น ๆ หมายรวมถึงกรีนวอเตอรฟุตพรน้ิ ท บลูวอเตอร ฟุตพริ้นท และเกรย วอเตอรฟุตพร้ินท จึงควรจัดทำแผนการการใชน้ำใน 3 จงั หวดั เปน อันดับแรก และการ จัดทำแนวทางการลดปริมาณการใชน้ำท่ีเกิดข้ึนควรมุงเนนการศึกษาวิจัยและการพัฒนาระบบน้ำใหมี ประสทิ ธิภาพมากยง่ิ ขึน้ เพือ่ การพฒั นาดานพลังงานทดแทนอยางยั่งยนื ในอนาคต สว นพืชทใ่ี ชในอุตสาหกรรมอาหารมีการศกึ ษาหลายชนิดพืช อาทิ รมณี วงั เมือง และปุณณมี สัจจกมล (2554) ศึกษารองรอยการใชน้ำในอุตสาหกรรมแปงขาว งานวิจัยนี้ไดนำแนวคิดรองรอยการใชน้ำ (Water Footprint) มาประยุกตใชในการประเมนิ ศักยภาพการผลิตและการใชทรัพยากรน้ำของอุตสาหกรรมแปงขาว ในประเทศไทย โดยใชโรงงานผลิตแปงขาว 2 โรงงาน จากโรงงานในภาคตะวันออกเฉียงเหนือและโรงงานใน ภาคตะวันออกเปนกรณีศึกษา พบวา โรงงานในภาคอีสานน้ันมีรองรอยการใชน้ำที่สูงกวาโรงงานในภาค ตะวันออก เน่ืองจากเปนโรงงานที่มีข้ันตอนการผลิตที่ซับซอนกวา และมีการใชน้ำมากกวา รวมท้ังพัชยา โตบารมีกุล (2557) มีการประเมินคารบอนฟุตพริ้นทและวอเตอรฟุตพริ้นทของผลิตภัณฑน้ำตาลทราย ธรรมชาติและน้ำตาลทรายดิบคุณภาพสูง ขอบเขตของผลิตภัณฑท่ีทำการประเมิน คือ น้ำตาลทรายธรรมชาติ 1 กิโลกรัม และน้ำตาลทรายธรรมชาติ 50 กิโลกรัม โดยเก็บขอมูลครอบคลุมต้ังแตการเพาะปลูก การขนสง ออยมายังโรงงาน กระบวนการผลิตน้ำตาล การจัดจำหนาย และการกำจัดซาก ในการประเมินวอเตอร ฟุตพริ้นทจากการเพาะปลูกออยและการผลิตน้ำตาล พบวาน้ำตาลทรายธรรมชาติ 1 กิโลกรัม น้ำตาลทราย ธรรมชาติ 50 กิโลกรัม และน้ำตาลทรายดบิ คุณภาพสงู 50 กิโลกรัม มคี า วอเตอรฟตุ พริน้ ทเ ทากับ 0.88, 43.71 และ 44.99 ลูกบาศกเมตรน้ำเทียบเทาตอกิโลกรัมน้ำตาลตามลำดับ ขอเสนอแนะสำหรับแนวทางการลด ปริมาณการใชน้ำในกระบวนการผลิตน้ำตาล คือ ใหใชน้ำคอนเดนเสทที่เหลือกลับเขาสูหมอไอน้ำ และมีการ สนับสนุนการศึกษาจากสำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร (2559) ในโครงการจัดทำฐานขอมูลฟุตพริ้นน้ำ ผลิตภัณฑเกษตร วตั ถุประสงคเพือ่ จัดทำฐานขอมลู บัญชีรายการสงิ่ แวดลอมดาน Water Footprint ผลิตภัณฑ

8 เกษตร ผลการจัดทำบัญชีรายการฟุตพร้ินทน้ำ พบวา ปาลมน้ำมันภาคใตมีคาฟุตพริ้นทน้ำเฉลี่ยแบบถวง น้ำหนกั อยูท ี่ 798 ลูกบาศกเมตรนำ้ เทียบเทาตอปาลมน้ำมนั 1 ตัน ภาคกลาง 956 ลูกบาศกเมตรน้ำเทียบเทา ตอ ปาลม น้ำมัน 1 ตัน ภาคตะวนั ออก 1,060 ลกู บาศกเ มตรน้ำเทียบเทา ตอ ปาลมนำ้ มนั 1 ตัน ภาคเหนือ 4,724 ลูกบาศกเมตรน้ำเทียบเทาตอปาลมน้ำมัน 1 ตัน และภาคตะวันออกเฉียงเหนือ 2,056 ลูกบาศกเมตรน้ำ เทียบเทาตอปาลมน้ำมัน 1 ตัน เฉล่ียแบบถวงน้ำหนักท้ังประเทศเทากับ 821 ลูกบาศกเมตรน้ำเทียบเทาตอ ปาลม น้ำมัน 1 ตนั อยางไรก็ตาม ขอ มลู ในสวนของฟุตพริน้ ทน้ำชลประทานยังคงตอ งมกี ารทวนสอบและสำรวจ ขอมูลตอในอนาคต เน่อื งจากในสภาพความเปนจริง การปลูกปาลมน้ำมันท่ีมีอายุยาวนานถึง 20-25 ป การให น้ำชลประทานเพอ่ื ใหไ ดป ริมาณน้ำตามที่ปาลมตองการจึงเปนไปไดย าก โดยเฉพาะการปลูกในพ้ืนท่ที ี่มปี ริมาณ น้ำฝนไมสม่ำเสมอและต่ำกวา 1,800-2,000 มิลลิเมตรตอป ดงั นั้นการใหน้ำสวนใหญจึงมักเปนเพียงการใหน้ำ ชลประทานในชวงอนบุ าล ซงึ่ เปนชวงทีย่ ังไมมกี ารใหผลผลิตปาลมนำ้ มันซึ่งขอ มูลการใหน ้ำเหลา น้จี ำเปนตองมี การสำรวจรวบรวมขอมูลตอไป สำหรับสินคาปศุสัตว พรเทพ แกวเช้ือ (2556) ศึกษาเกี่ยวกับวอเตอร ฟุตพริ้นทของเนื้อไกวาจัดอยูในกระบวนการท่ีมีการใชน้ำในปริมาณมาก คือเนื้อไก 1 กิโลกรัมมวอเตอร ฟตุ พร้ินทเฉล่ียประมาณ 3,900 ลิตร สาเหตุที่คาวอเตอรฟตุ พร้นิ ทม ีคา มากมาจากกระบวนการลางวัตถุดิบ ทมี่ กี ารใชน้ำในปรมิ าณมาก สวนพืชไมผลยังมีการศึกษาวอเตอรฟตุ พรน้ิ ทคอ นขา งนอย แตก็เร่ิมมีการศึกษาในผลไมท่ีมกี ารสงออก เพ่ิมขนึ้ อยางตอ เน่ือง โดยวราพร พันธุจันทรดี และปุณณมี สัจจกมล (2556) ทำการประเมินวัฏจักรชีวติ ของ ผลติ ภณั ฑมะมว งและมงั คดุ ในประเทศไทย มีวตั ถปุ ระสงคเ พื่อศึกษาปริมาณของเสียที่มะมว งและมังคุดไดปลอย ออกมาและนำขอมูลที่ไดไปประยุกตใชกับเกษตรกรรมของไทยเพ่ือความย่ังยืนในอนาคต โดยศึกษา กระบวนการทั้งหมดของมะมวงและมังคุด ตั้งแตเร่ิมปลูกจนกระท่ังสงถึงมือผูบรโิ ภค วาไดมีการปลอยของเสีย ออกมาสงผลกระทบตอส่ิงแวดลอมมากนอยเพียงใด ซึ่งผลการศึกษาวิเคราะหขอมูลที่ไดจะเปนขอมูลท่ีเปน ประโยชนตอการรักษาสิ่งแวดลอมและชวยเพิ่มมูลคาผลิตภัณฑไดในอนาคต โดยพิจารณา 2 กลุมผลกระทบ ไดแก วอเตอรฟุตพร้ินทและคารบอนฟุตพร้ินทครอบคลุมขอบเขตของระบบท่ีจะศึกษาประกอบดวย การ เพาะปลูก การบรรจุ และการขนสงไปยังผูขายปลีก พบวา มะมวง 1 กิโลกรัม มีคาวอเตอรฟุตพร้ินท เทากับ 81.969 ลูกบาศกเมตรตอกิโลกรัม และคาคารบอนฟุตพรนิ้ ท 0.8141 กิโลกรัมคารบอนไดออกไซดเทียบเทา สำหรับการไดม าซ่ึงมังคุด 1 กโิ ลกรัม จะมีคาวอเตอรฟุตพร้ินท เทากับ 51.725 ลูกบาศกเ มตรตอกิโลกรมั และ คาคารบอนฟตุ พรน้ิ ท 0.6540 กโิ ลกรมั คารบ อนไดออกไซดเ ทยี บเทา สรุปจากการตรวจเอกสารดังกลาวพบวา การศึกษาวอเตอรฟุตพร้ินทควรประยุกตใชแนวคิดการ ประเมินวัฎจักรชีวิต (Life Cycle Assessment: LCA) และแนวคิดรองรอยการใชน้ำ (Water Footprint) ซ่ึง ไดรับการยอมรับและใชอยางแพรห ลาย แตต องเลือกใชค าขอ มูลพื้นฐานอา งอิงจากแหลงขอมลู ที่มีอยางจำกัด น้ัน โดยเลือกใชขอมูลที่เปนมาตรฐานและแหลงขอมูลท่ีนาเช่ือถือ ใกลเคียงกับสภาพความเปนจริงในพ้ืนที่ ศึกษา เพื่อลดปญหาการเปรียบเทียบแหลงที่มาของขอมูลทุติยภูมิท่ีนำมาใชตางกันอาจทำใหเกิดคาวอเตอร ฟุตพร้ินทตางกัน สวนสินคาผลไมที่จะศึกษาครั้งนี้ ไดแก ทุเรียนพันธุหมอนทอง ท่ีพบวายังไมมีการศึกษา วอเตอรฟ ุตพรน้ิ ท ซ่งึ ท่ีผา นมามเี พียงแตง านวิจัยท่ีศกึ ษาในมะมวงและมงั คดุ เทานน้ั

9 2.2 แนวคิด และทฤษฎี การศึกษาวอเตอรฟุตพริ้นทของทุเรียนเร่ิมศึกษาต้ังแตปจจัยท่ีไดมาซึ่งวัตถุดิบจนถึงทุเรียนผลสด จงึ ตองใชแนวคิดการประเมินวัฏจักรชวี ิต เนือ่ งจากเปนกระบวนการวิเคราะหแ ละประเมินคาผลกระทบที่มีตอ ส่ิงแวดลอมตลอดชว งชวี ิตของผลิตภัณฑแ ละนำมาประยุกตใ ชร ว มกบั หลกั การประเมินคา วอเตอรฟุตพริน้ ท 2.2.1 การประเมนิ วัฏจักรชีวติ (Life Cycle Assessment: LCA) 1) ความหมายของการประเมนิ วฏั จักรชวี ติ การประเมินวัฏจักรชวี ิต คือ กระบวนการวิเคราะหและประเมนิ คา ผลกระทบท่ีมตี อสง่ิ แวดลอม ตลอดชวงชีวิตของผลติ ภัณฑ โดยเริ่มต้ังแตการสกัดหรอื ไดมาซ่ึงวัตถุดิบ กระบวนการผลิต การขนสงและการ แจกจา ย การใชงานผลิตภัณฑ การนำกลับมาใชใ หมห รือการแปลงสภาพ และการจดั การเศษซากของผลติ ภณั ฑ ที่หมดอายุ หรืออาจกลาวไดวา LCA จะมีการพิจารณาผลิตภัณฑหรือกระบวนการน้ัน ๆ ตั้งแตเกิดจนตาย (Cradle to Grave) โดยมีการระบถุ ึงปริมาณพลังงานและวสั ดุทั้งหมดที่ใช รวมท้ังของเสียท้ังหมดทมี่ ีการปลอ ย สูสิ่งแวดลอมภายใตขอบเขตที่กำหนด ท้ังนี้ เพ่ือนำไปใชเปนขอมูลในการหาวิธีปรับปรุงผลิตภัณฑหรือ กระบวนการเพ่ือใหเกดิ ผลกระทบตอ สง่ิ แวดลอมนอยท่ีสดุ ดงั แสดงในภาพท่ี 2.1 ภาพท่ี 2.1 วฏั จักรชีวิตของผลิตภณั ฑที่ทำการศึกษาใน LCA ท่ีมา: ทนงเกียรติ เกยี รตศิ ิริโรจน และคณะ (2552) องคการระหวางประเทศวาดวยมาตรฐาน ไดใหนิยามของ LCA ไวในอนุกรมมาตรฐาน ISO 14040 วา “เปนการเก็บรวบรวมและการประเมินคาของสารขาเขา (Input) และสารขาออก (Output) รวมถึง ผลกระทบตอส่ิงแวดลอมท่ีมีโอกาสเกิดขึ้นในระบบของผลิตภัณฑตลอดวัฏจักรชีวิต” (ทนงเกียรติ เกียรติ เกยี รติศิรโิ รจนแ ละคณะ, 2552)

10 สมาคมพิษวิทยาดานสิ่งแวดลอมและสารเคมี ไดใหนิยามของ LCA ไววา “เปนกระบวนการที่ ประเมินผลกระทบทางส่ิงแวดลอม โดยการพิจารณาครอบคลุมกระบวนการผลิตและกิจกรรมตางๆ ท่เี ก่ียวเน่ืองกนั ในรูปของวัตถุดิบและพลังงาน ซ่ึงการประเมินน้ีจะทำตลอดท้ังวัฏจักรชีวิตของผลิตภัณฑอยาง ละเอยี ด เชน กระบวนการผลติ การบรรจุ การคัดแยก การบำรงุ รักษา และการแปรรูปใชใหม รวมถึงกิจกรรม อื่น ๆ ทีเ่ กีย่ วขอ งทั้งหมด โดยยดึ หลักของระบบนิเวศ สุขอนามัย และการนำทรพั ยากรมาใชเปน หลัก” (สถาบัน ส่ิงแวดลอมไทย, 2547) วตั ถุประสงคของ LCA คอื การรวบรวมและประเมนิ ผลกระทบดา นสิ่งแวดลอมที่เกิดข้ึนตลอดชวง ชีวิตของผลิตภัณฑ บรกิ าร การใชง าน หรอื กระบวนการที่เกยี่ วของ เพื่อนำผลท่ีไดจ าก LCA ไปปรบั ปรุงพัฒนา ผลิตภัณฑใหสมบูรณ ตลอดจนกอใหเกดิ การจัดการข้นึ อยางเปน ระบบและยง่ั ยนื โดยใชมมุ มองทางสิ่งแวดลอม มาสนับสนนุ อีกทางหนง่ึ การนำกระบวนการ LCA มาประยุกตใชน้นั มีจดุ มงุ หมายหลัก 3 ประการ ไดแก (1) การปรับปรุงผลิตภัณฑ ผลที่ไดจาก LCA น้ันสามารถทำใหเห็นถึงผลกระทบที่เกิดท้ังหมด ตลอดชวงชีวิต ทำใหมองเห็นปญหาที่เกิดข้ึนอยางตรงจุด ทำใหสามารถตัดสินใจในการปรับปรุงผลิตภัณฑได ชดั เจน และสามารถวางแผนกลยทุ ธผ ลิตภณั ฑนั้น ๆ ไดในทศิ ทางท่ีถกู ตอ งตอไป (2) การมองผลกระทบโดยรวม สามารถมองภาพรวมทเี่ กิดขึ้นจาก LCA ไดทง้ั หมดและสามารถ เช่อื มโยงความสัมพันธของผลกระทบ ตลอดจนปญหาไดอ ยา งชัดเจน (3) การศึกษาท่ีละเอียดและเปน ระบบ เปน วิธีการทางวิทยาศาสตรที่สามารถใชใ หถงึ เหตุที่เกิด จากผลทส่ี ามารถพิสูจนได โดยอาศยั ขอ มลู ทเี่ ปนรูปธรรมหรอื ในเชงิ ปรมิ าณ จงึ เปน เครอ่ื งมือท่ีมีความนา เช่ือถือ ในการนำมาวิเคราะห ไมไดเปนเพียงการตัดสินใจของผูท่ีทำการศึกษาเทานั้นหรอื อาจกลาวไดวา วัตถุประสงค หลักของการศึกษา LCA คือ เพ่ือประเมินผลกระทบทางส่ิงแวดลอมที่เกิดข้ึนจากผลิตภัณฑ หรอื กระบวนการ นน้ั ๆ ตลอดจนกระบวนการท่ีเกี่ยวของหรือหนาท่ีการใชงานของผลิตภัณฑหรือกระบวนการ และยังสามารถ นำผลวเิ คราะหมาเปนแนวทางในการเปรียบเทยี บและตัดสินใจทงั้ ในการเลือกผลิตภณั ฑห รือกระบวนการ โดย มปี จจัยในทางสงิ่ แวดลอ มเขา มาประกอบการตัดสนิ ใจอีกดว ย 2) ขน้ั ตอนการศกึ ษาการประเมินวัฏจักรชวี ิต การประเมินวฏั จกั รชีวติ มีวธิ กี ารดำเนินการหลายวิธี แตใ นปจ จบุ ันวธิ หี ลัก ๆ เริ่มมแี นวโนม ไปใน ทศิ ทางเดียวกัน โดยนิยมใชวิธีการและข้ันตอนการศึกษาตามกรอบของอนุกรมมาตรฐาน ISO 14040 ซึ่งแบง ข้นั ตอนการดำเนนิ งาน LCA ออกเปน 4 ขั้นตอน แสดงดังภาพที่ 2.2 ซึ่งมรี ายละเอยี ดดงั ตอไปนี้ ขั้นตอนที่ 1: การกำหนดเปาหมายและขอบเขต (Goal and Scope) ข้ันตอนแรกในการ ประเมินวัฏจักรชีวิตนั้นจะตองทราบวาสิ่งที่จะทำการศึกษาคืออะไรและจะทำการศึกษาอยางไรซ่ึงผลจาก การศึกษาจะถูกนำไปใชประโยชนไดมากนอยเพียงใดนั้นขึ้นอยูกับการกำหนดขอบเขต และเปาหมายของ ประเมินวัฏจักรชีวิต สามารถนำไปใชกับเปาหมายหลัก ๆ ของการศึกษาวิจัยท่ีมีความแตกตางกัน ไดแก เพ่ือ การวิเคราะหจดุ แข็งและจุดออนของผลิตภัณฑ เพ่ือการปรับปรงุ ผลิตภัณฑ หรือเพ่ือเปรียบเทียบผลิตภัณฑแ ต ละชนดิ การกำหนดเปาหมายและขอบเขตประกอบดวยประเดน็ หลักทีม่ ีความสำคญั ดังตอไปน้ี

11 1. Goal and Scope Definition 4. Interpretation การกำหนดเปา หมายและขอบเขต การแปลผลการศึกษา 2. Inventory Assessment การจัดทำบญั ชีรายการ 3. Impact Assessment การประเมินผลกระทบส่งิ แวดลอม ภาพท่ี 2.2 ข้นั ตอนการประเมนิ วัฏจกั รชวี ิตผลิตภัณฑตามหลกั ISO 14040 ทม่ี า: สำนักงานพัฒนาวิทยาศาสตรแ ละเทคโนโลยีแหงชาติ (2558) การกำหนดเปา หมาย ตองมีการระบุผลของการใชและผูที่จะนำไปใช การกำหนดเปาหมายตอ ง เขาใจรายละเอียดตาง ๆ เปนอยางดี อาจกลาวไดวาเปาหมายเปนหัวใจของการศึกษารายละเอียดและการ สรุปผล เพราะเปาหมายจะทำใหส ามารถแยกแยะความสำคัญของสว นตา ง ๆ ในเน้อื หาได ขอบเขต มีสวนประกอบ 2 สว น คอื (1) หนวยการทำงาน (Functional Unit) คือ สวนท่ีเปนพื้นฐานของการศึกษา LCA เพราะใช เปนตัวเปรียบเทียบ หรือเปนตัววัดระหวางผลิตภัณฑ มีการใหนิยามของหนวยการทำงานที่ลากหลาย โดย หนว ยการทำงานของระบบจะใหความหมายและการวดั ทก่ี ระจางชัด ซ่ึงผลจากการวดั จะใชเปนคำตอบตอ ไปได ลักษณะ 3 ประการของหนวยการทำงาน ไดแก 1) ประสิทธิภาพของผลิตภัณฑ 2) ความคงทนของผลิตภัณฑ และ 3) คุณสมบัติพื้นฐาน ในการเปรียบเทียบระหวางระบบสามารถทำไดดวยหนวยการทำงานท่ีมีลักษณะ พน้ื ฐานเหมอื นกัน (2) คุณภาพของขอมูล (Data Quality) ที่นำมาใชในการประเมิน จะนำมาซึ่งคุณภาพของ ขอ สรปุ ท่ีไดจากการประเมินวัฏจักรชีวิต โดยคุณภาพของขอมูลจะทำใหทราบรายละเอียดตาง ๆ ทส่ี ำคัญ และ ทำใหการประเมินเปนไปอยา งมหี ลกั เกณฑ ขั้นตอนท่ี 2: การวิเคราะหบัญชีรายการดานสิ่งแวดลอม (Life Cycle Inventory: LCI) เปน การเกบ็ รวบรวมและคำนวณขอมลู ทไ่ี ดจ ากกระบวนการตา ง ๆ ตามทีก่ ำหนดไวในข้ันตอนการกำหนดเปาหมาย และขอบเขตการศึกษา รวมถึงการสรางผังของระบบผลิตภัณฑ การคำนวณหาปริมาณของสารขาเขา และสาร ขาออกจากระบบผลติ ภัณฑ โดยพิจารณาถึงทรพั ยากรและพลังงานทีใ่ ชหรือการปลอ ยของเสียออกสอู ากาศ น้ำ และดิน

12 ข้ันตอนท่ี 3: การประเมินผลกระทบตลอดวัฏจักรชีวิตของผลิตภัณฑ (Life Cycle Impact Assessment: LCIA) เปนการประเมินผลกระทบดานส่ิงแวดลอมของระบบผลิตภัณฑ จากขอมูลการใช ทรัพยากร และการปลอยของเสีย หรือสารขาเขาและขาออกที่ไดจากขั้นตอนการวิเคราะหบัญชีรายการดาน ส่ิงแวดลอม โดยการประเมินผลกระทบเกี่ยวของกับประเด็นหลัก ๆ คือ การนิยามประเภท (Category Definition) การจำแนกประเภท (Classification) การกำหนดบทบาท (Characterization) และการให นำ้ หนกั แกแ ตล ะประเภท (Weighting) ขน้ั ตอนท่ี 4: การแปลผล (Interpretation) เปน การนำผลการศกึ ษาที่ไดจากขัน้ ตอนการจัดทำ บัญชีรายการดา นสิ่งแวดลอม และการประเมินผลกระทบตอ สิง่ แวดลอม มาเช่อื มโยงกัน เพ่อื วิเคราะหผลลพั ธ สรุปผลการศึกษาและจัดเตรียมขอเสนอแนะที่มาจากผลลัพธของการประเมินวัฏจักรชีวิต โดยแนวทางในการ แปลผลหรือประเมินโอกาสเพื่อการปรับปรงุ ท่สี ำคัญ ไดแ กการปรับปรุงในข้ันตอนการผลติ ในโรงงาน เชน การ พจิ ารณาพลังงานไฟฟาท่ีใชในแตละกระบวนการ และทำการปรับปรุงกระบวนการท่ีมีการใชไฟฟาในปริมาณ มาก เปนตน 2.2.2 การประเมนิ คา วอเตอรฟ ตุ พริน้ ท (Water Footprint) 1) หลกั การและแนวความคิดวอเตอรฟ ตุ พริ้นท หลักการและแนวความคิดของวอเตอรฟุตพริน้ ทมีลักษณะคลายคลึงกับรอยเทาทางนิเวศวิทยา (Ecological Footprint) ซ่ึงเปนเคร่ืองช้ีวัดความตองการพ้ืนท่ีในการสนองตอบกิจกรรมของมนุษยตอโลก มผี ลลัพธแสดงในรปู ของพ้ืนท่ีตอคน สวนผลลพั ธของวอเตอรฟตุ พริ้นทแสดงในรูปของปริมาณน้ำหรือปริมาณ น้ำตอป ดังน้ัน วอเตอรฟุตพร้ินทเปนคาช้ีวัดการใชน้ำของผูผลิตหรือผูบริโภค ซึ่งหมายถึงปริมาณน้ำที่ใชใน กระบวนการผลิตสินคาและบริการทั้งทางตรงและทางออม โดยคำนวณปรมิ าณน้ำจากผลรวมของทุกขั้นตอน ตลอดหวงโซข องการผลิตสินคา และบรกิ ารมีหนวยเปนลูกบาศกเมตรตอป หรือลกู บาศกเมตรตอคนตอป ทั้งน้ี วอเตอรฟุตพร้ินทถอื เปนคาช้ีวัดที่ชัดเจนเพราะนอกจากจะแสดงปริมาณน้ำใชและปริมาณน้ำเสียท่ีปลอ ยออก มาแลว ยงั แสดงสถานที่และระยะเวลาท่ีเกดิ การใชน้ำอกี ดวย (Arjen Y. Hoekstra, 2008) โดยวอเตอรฟุตพรนิ้ ท สามารถแบง ออกเปน 3 ประเภท คือ 1.1) วอเตอรฟตุ พร้ินทของผลติ ภณั ฑ (Water Footprint of a Product) หมายถงึ ปริมาณน้ำ ทีใ่ ชในกระบวนการผลิตสินคาทั้งทางตรงและทางออมโดยพิจารณาทั้งน้ำใชและน้ำเสียท่เี กิดข้ึนในทุกขั้นตอน ของสายการผลิต 1.2) วอเตอรฟ ุตพร้ินทข องธุรกิจ (Water Footprint of a Business) หมายถึง ปริมาณนำ้ ทีใ่ ช ในการดำเนนิ งานขององคก รธรุ กิจทง้ั ทางตรงและทางออ ม 1.3) วอเตอรฟ ตุ พรน้ิ ทของประเทศ (Water Footprint of National Consumption) หมายถงึ ปรมิ าณนำ้ ท่ีใชในการผลิตสินคาและบรกิ ารตามความตอ งการของผูบริโภคภายในประเทศ 2) หลักการวเิ คราะหว อเตอรฟ ุตพริน้ ท Arjen Y. Hoekstra (2008) ไดเ สนอแนวคิดของหลักการจัดการนำ้ ดว ยเครอ่ื งมอื ท่ีเรียกวา

13 วอเตอรฟตุ พริ้นท (Water Footprint) เปนตวั ช้วี ัดการใชน้ำของผผู ลิตหรือผูบริโภคโดยพิจารณาจากการใชน้ำ ทางตรงและทางออ ม รวมท้ังแสดงแหลง ท่ีมาของนำ้ ใชและน้ำเสียท่ีเกิดข้ึนจากการผลติ สนิ คา และบริการตลอด หวงโซอุปทาน ดงั แสดงในภาพท่ี 2.3 วอเตอรฟ ุตพรน้ิ ท (Water Footprint) ของผูบ รโิ ภคและผูผลิต (ISO 14046) การใชน ำ้ ทางตรง การใชน้ำทางออม Green Water Footprint Green Water Footprint การบริโภค ้นำ น้ำที่บริโภคไดตอ เนอ่ื ง Blue Water Footprint Blue Water Footprint ไมพ จิ ารณาปรมิ าณนำ้ ใช (ใชตอเนื่องไดใ หม) Grey Water Footprint Grey Water Footprint มลพิษทางน้ำ ภาพที่ 2.3 แนวคิดวอเตอรฟตุ พริ้นท ทมี่ า : Arjen Y. Hoekstra (2011) อางถงึ ใน ลักขณา เจรญิ สุข, 2555 ท้ังน้ี การนำเสนอวอเตอรฟุตพริ้นทสามารถเสนอเปนรูปแบบกราฟเพ่ือใหงายตอการแสดงปริมาณการใชน้ำ และระยะการเจริญเติบโตของพชื เพ่ือใหเห็นถงึ ชวงท่ตี อ งการนำ้ และขาดแคลนนำ้ เพื่อจดั การนำ้ ใหเ หมาะสม ภาพท่ี 2.4 ตวั อยางการนำเสนอวอเตอรฟตุ พร้ินท

14 ทมี่ า : พงษศ ักดิ์ สทุ ธินนทแ ละคณะ (2559) วิธีการคำนวณผลรวมปรมิ าณการใชน ้ำท้งั 3 ประเภท ประกอบดวย 2.1) กรีนวอเตอรฟุตพร้ินท (Green Water Footprint; WFgreen) หมายถึง ปริมาณน้ำที่อยูใน รูปของความชื้นในดินที่ถูกใชไปในการผลิตสินคาและบริการ ไดแก น้ำฝน ซึ่งไมรวมถึงน้ำฝนที่กลายเปนน้ำ ผวิ ดิน 2.2) บลูวอเตอรฟ ุตพร้ินท (Blue Water Footprint; WFblue) หมายถงึ ปรมิ าณน้ำจากแหลง น้ำ ธรรมชาติทั้งแหลงน้ำผิวดิน เชน น้ำในแมน้ำทะเลสาบ รวมทั้งน้ำในอางเก็บกักน้ำ และแหลงน้ำใตดิน เชน นำ้ บาดาลทใ่ี ชในการผลติ สินคา และบริการเพ่อื ตอบสนองความตองการของผบู รโิ ภค 2.3) เกรยวอเตอรฟุตพริ้นท (Grey Water Footprint; WFgrey) หมายถึง ปริมาณน้ำเสียที่ เกดิ ข้ึนจากกระบวนการผลติ สินคา และบริการ ซ่ึงคำนวณจากปริมาณน้ำทใี่ ชในการเจือจางมลพษิ ในนำ้ ใหอยูใน คามาตรฐานคณุ ภาพน้ำท้ิงหรือความเขมขนท่พี บในธรรมชาติ ปจจุบันมีมาตรฐาน ISO 14046 เพื่อประเมินวอเตอรฟุตพริ้นทจากวัฎจักรชีวิต (LCA) ของ สนิ คาและดัชนีการพัฒนาอยางย่ังยืน เพอ่ื เปนดชั นีชีว้ ัดความยัง่ ยนื ซ่ึงจะเปนการมองถึงความตึงเครียดของน้ำ และผลกระทบของการใชน้ำดวย วิธีการคำนวณคาวอเตอรฟุตพริ้นทแตละประเภทจะมีความแตกตางกัน โดยทั่วไปมี 2 วิธี คือ วธิ ีแบบครา ว (Top-Down Approach) และวิธีแบบละเอียด (Bottom-Up Approach) วิธแี บบครา วจะใชการ คำนวณวอเตอรฟุตพรนิ้ ทจากขอ มูลการนำเขา-สง ออกสินคา ซง่ึ เปนวิธที ่ีงา ยและรวดเร็วแตม ีขอเสีย คอื คา ท่ไี ด อาจมีความคลาดเคลื่อนสูง สวนวิธีแบบละเอียดคำนวณจากขอมูลการใชวัตถุดิบในกระบวนการผลิต (Van Oel et al., 2008 อางถึงในชินาธิปกรณ พงศภญิ โญภาพ และธำรงรตั น มุง เจริญ, 2554) หากทำการประเมินปริมาณการใชน้ำตลอดหวงโซของกระบวนการผลิตซ่ึงจัดอยูในประเภท วอเตอรฟุตพริ้นทของผลิตภัณฑ (Water Footprint of Product) หนวยวัดของปริมาณการใชน้ำ (Water Footprint) มีหนวยเปนลูกบาศกเมตรตอตัน โดยปริมาณการใชน้ำ (Water Footprint) ในพืชคำนวณจาก ปริมาณน้ำที่พชื ใช (ลูกบาศกเมตรตอ เฮกตาร) ตอปริมาณผลผลิตของพืชน้ัน (ตันตอเฮกตาร) สวนปรมิ าณการ ใชน้ำ (Water Footprint) ในสัตว คดิ จากปรมิ าณนำ้ ทั้งหมดในการผลิตและใหอาหารสัตว น้ำดม่ื ของสัตวและ น้ำที่ใชในการกิจการเล้ียงสัตวอ่ืนๆ เชน น้ำที่ใชเพ่ือทำความสะอาดคอกสัตวน้ำที่ใชในการระบายความรอน และ Water Footprint ในผลิตภัณฑจากพืชและสัตว เปนผลรวมของ Water Footprint การผลิตผลิตภัณฑ จากพชื และสัตวตง้ั แตเร่ิมกระบวนการจนกระทงั่ สิ้นสดุ ไดอ อกมาเปนผลติ ภัณฑนัน้ ๆ 3) การคำนวณวอเตอรฟ ตุ พร้ินท (Water Footprint) ของผลิตภัณฑ วอเตอรฟุตพร้ินทของผลิตภัณฑ (Water Footprint of product) หมายถึง ปริมาณน้ำที่ใชเ พ่ือ การผลิตสนิ คาในทุกข้ันตอนตลอดวัฏจักรชีวิตของการผลติ สินคาและบริการ โดยปกติการคำนวณปริมาณการ ใชน้ำของผลิตภัณฑจะคำนวณเปนรายผลิตภัณฑ ซึ่งพิจารณาถึงความแตกตางระหวางรูปแบบ กระบวนการ และสถานที่การผลิตในแตละพ้ืนท่ี ที่มีการใชน้ำจากแหลงน้ำและขนาดการใชน้ำท่ีแตกตางกัน โดยการ

15 วเิ คราะหวอเตอรฟุตพริ้นทของผลิตภัณฑนน้ั เริ่มตั้งแตการวิเคราะหผลรวมปริมาณการใชน้ำของกระบวนการ เพอ่ื ใหไดป ริมาณการใชน้ำของผลิตภัณฑส ุดทา ย แสดงรายละเอยี ดการคำนวณไดด งั สมการท่ี (1) WFTotal = WFgreen+WFblue+WFgrey (1) ซ่งึ คำนวณมาจาก 3 สวน ดงั นี้ 3.1) กรีนวอเตอรฟุตพร้ินท (Green Water Footprint) หมายถึง ปริมาณน้ำที่อยูในรูปของ ความชื้น ในดินเน่ืองจากน้ำฝนท่ีถูกใชไปในการผลิตสินคาและบริการ การคำนวณหากรีนวอเตอรฟุตพริ้นท ของการผลิตพืชสามารถคำนวณไดจากอัตราสวนระหวางปริมาณน้ำท่ีพืชตองการใชจริง (Crop Water Use; CWU) (ลบ.ม.ตอไร) ตอปรมิ าณผลผลติ ตอพื้นท่ีเพาะปลูก (ตันตอ ไร) ดังสมการ (2) WFgreen = CWUgreen (2) Y โดยท่ี WFgreen คอื กรนี วอเตอรฟ ตุ พร้นิ ทของการผลติ พืช (ลูกบาศกเมตรตอตนั ) CWUgreen คอื ปรมิ าณฝนใชก ารของพชื (ลกู บาศกเมตรตอไร) Y คอื ปริมาณผลผลิตตอพน้ื ทเ่ี พาะปลูก (ตนั ตอไร) 3.2) บลูวอเตอรฟุตพร้ินท (Blue Water Footprint) หมายถึง ปริมาณน้ำจากแหลงน้ำ ธรรมชาติทงั้ แหลงนำ้ ผวิ ดนิ และแหลงน้ำใตด ินที่ถูกใชไ ปในการผลติ สนิ คาและบริการ การคำนวณหาบลูวอเตอร ฟุตพร้ินทของการผลิตพืชสามารถคำนวณไดจากอัตราสวนระหวางปริมาณน้ำจากแหลงน้ำธรรมชาติ น้ำชลประทานที่ใชในการผลิตพืช (ลูกบาศกเมตรตอไร) ตอปริมาณผลผลิตตอพื้นท่ีเพาะปลูก (ตันตอไร) ดงั สมการ (3) WFblue = CWUblue (3) Y โดยท่ี WFblue คอื บูลวอเตอรฟ ุตพรน้ิ ทของการผลติ พชื (ลกู บาศกเ มตรตอ ตัน) CWUblue คือ ปรมิ าณนำ้ ทใี่ ชในการผลิตพชื จากแหลง น้ำธรรมชาติ น้ำชลประทาน (ลกู บาศก เมตรตอ ไร) Y คอื ปริมาณผลผลติ ตอ พื้นทเี่ พาะปลกู (ตันตอ ไร) 3.3) เกรยวอเตอรฟุตพริ้นท (Grey Water Footprint) หมายถึง ปริมาณน้ำที่ใชในการบำบัด นำ้ เสยี ทเ่ี กิดขึ้นจากกระบวนการผลิตสนิ คาและบรกิ ารใหเ ปน นำ้ ดตี ามคา มาตรฐาน ดงั สมการที่ (4) WFgrey = (α × AR)÷ (cmax − cnat ) (4) Y โดยท่ี WFgrey คือ เกรยวอเตอรฟ ตุ พร้ินทข องการผลติ พืช (ลกู บาศกเ มตรตอ ตัน)

16 α คือ สัดสว นการชะลา ง หรอื Leaching-Runoff Fraction AR คอื อัตราการใชสารเคมีในพ้นื ทเี่ พาะปลูก (กโิ ลกรมั ตอ ไรต อ ป) cmax คอื ความเขมขนมากทีส่ ุดทีย่ อมรบั ได (กิโลกรัมตอมิลลิเมตร) cnat คอื ความเขม ขนของมลพษิ ตามธรรมชาติ (กโิ ลกรมั มิลลเิ มตร) Y คือ ปรมิ าณผลผลิตตอ พืน้ ทเ่ี พาะปลกู (ตนั ตอไร) ท้ังน้ี คาความตองการใชน้ำของพืช (Crop Water Use; CWU) คำนวณไดจากคาการสะสม การคายน้ำของพืช (Evapotranspiration; ET) ตลอดชว งอายุการเจรญิ เติบโต (Length of Growing Period; LGP) และการหาคาการคายระเหยน้ำของพืชสามารถคำนวณโดยอาศัยขอมูลสภาพภูมิอากาศ ดวยการใช โปรแกรม CROPWAT 8.0 ซ่ึงเปนเคร่ืองมือในการคำนวณคาการคายระเหยน้ำของพืช ซึ่งขอมูลที่จำเปน สำหรับการคำนวณคาการคายระเหยน้ำประกอบดวย ขอมูลเชิงพื้นท่ี ขอมูลสภาพภูมิอากาศ (อุณหภูมิสูงสุด ปริมาณแสงแดด ความเร็วลม ความชื้นสัมพัทธ และปริมาณน้ำฝน) โดยใชคาเฉล่ียในชวงระยะเวลา 30 ป (พ.ศ. 2524 – 2553) ทอ่ี างอิงขอมูลจริงจากกรมอตุ ุนิยมวทิ ยาตามพื้นท่ศี ึกษาจากสถานีที่ใกลเคียงหรือสถานที ี่ เปนตวั แทนที่ดีท่สี ุด ขอมลู ปจ จยั การผลิตพืช (ชนิดของพืช วนั ปลูกและเก็บเก่ียว ชวงอายุการเจริญเติบโตของ พชื สัมประสิทธก์ิ ารใชน ้ำของพืช และความยาวของรากพชื ) และขอ มูลคณุ สมบัตดิ นิ (ขอ มลู ชุดดิน ความช้ืนใน ดิน การแทรกซึมน้ำผานผิวดินสูงสุด ความลึกของรากพืช ความช้ืนเริ่มตน ระยะท่ีน้ำเร่ิมขาด) โดยหาอางอิง จากระบบสารสนเทศของกรมพฒั นาท่ีดนิ และงานวจิ ยั ท่ีเก่ยี วของ 4) การคำนวณความตอ งการน้ำของพชื (Crop Water Requirement: CWR) การวิเคราะหคาความตองการน้ำของพืช (CWR) ทไี่ ดจากนำ้ ฝนและน้ำชลประทาน ซ่ึงเกดิ จาก ความตองการน้ำสำหรับการคายระเหยน้ำภายใตสภาวะการเจรญิ เติบโตต้ังแตวันเพาะปลูกจนถึงวันเก็บเก่ียว สามารถประเมินไดจ ากปริมาณการคายระเหยน้ำของพืช (Crop Evapotranspiration; ETc) ก็คือการคำนวณ เพอื่ หาปริมาณนำ้ ท่ีสูญเสยี จากพ้นื ที่เพาะปลกู ทั้งจากกระบวนการคายระเหยทางผวิ ดิน และการคายนำ้ ของพืช สามารถประเมินไดจากคาสัมประสิทธ์ิการใชน้ำของพืช (Crop Coefficient: Kc) ปริมาณการใชน้ำของพืช อางอิง (Reference Crop Evapotranspiration; ET0) ดังสมการที่ (5) ดังน้ันหากตอ งการหาความตองการใช น้ำรวมท้ังหมดของพืช (CWR) ต้ังแตเริ่มปลูก เจริญเติบโต จนกระท่ังพรอมเก็บเก่ียว สามารถประเมินจาก ผลรวมท้ังหมดของคาการคายระเหยน้ำของพืช (ETc) ในแตละชวงอายุจนครบรอบการปลูก ดังสมการที่ (6) แตอยางไรก็ตามเฉพาะในสวนของการประเมินความตองการใชน้ำในการปลูกขาวตองมีการขงั น้ำในแปลงนา คา ซึมลึก (Deep Perculation: DP) ของน้ำในแปลงลงสูใตพื้นดินจะถูกนำมารวมในการประเมิน ดังสมการท่ี (7) ETc = Kc ×ET0 (5) CWR = ∑ETc (6)

17 CWR = ∑ETc +DP (7) โดยท่ี CWR คอื คาความตองการใชน ้ำรวมทั้งหมดของพืช ETc คือ ศกั ยภาพการคายระเหยหรอื คาความตองการใชน ำ้ ของพชื (มลิ ลิเมตรตอ วัน) Kc คอื คา สัมประสทิ ธก์ิ ารใชนำ้ ของพืช (Dimensionless) ET0 คอื คาการคายระเหยน้ำของพืชอางอิง (มิลลเิ มตรตอวนั ) DP คอื คาการซึมลกึ หรือการร่วั ซึม (Deep Perculation) ของน้ำในแปลงนา (มิลลิเมตรตอ วนั ) 5) คาสัมประสิทธ์กิ ารใชน ำ้ ของพืช (Crop Coefficient: Kc) คาสัมประสิทธ์ิการใชน้ำของพืช (Kc) เปนปจจัยหนึง่ ที่นำมาใชเ พื่อการคำนวณปริมาณน้ำใชของ พืชในชวงระยะเวลาการเจริญเติบโตตาง ๆ ได โดยคาสัมประสิทธิ์การใชน้ำของพืชเปนคาเฉพาะแสดงถึง ความช้ืนจริง ในแปลงปลูกพืช ขึ้นอยูกับชนิดและอายุของพืช สามารถนำไปใชไดท่ัวไป โดยตามเอกสารของ FAO แบงชว งการเจริญเติบโตของพชื เปน 4 ชว ง ดงั น้ี 5.1) ชวงแรกปลกู (Initial Stage) คาสัมประสิทธก์ิ ารใชน ำ้ ของพชื ระยะเรม่ิ ตน ต้ังแตป ลูก ถงึ คลมุ ดนิ ประมาณรอ ยละ 10 ของพืน้ ท่ี 5.2) ชวงเจริญเติบโต (Crop Developing Stage) คาสัมประสิทธิ์การใชน้ำของพืชระยะเติบโต ตั้งแต คลมุ ดนิ รอยละ 10 จนถงึ คลมุ เตม็ พนื้ ที่ 5.3) ชวงกลาง (Mid-Season Stage) คาสัมประสิทธ์ิการใชน้ำของพืชระยะกลาง ตั้งแตคลุมดินเต็ม (ออกดอก) ถงึ ผลเรม่ิ แก 5.4) ชวงปลาย (Late Season Stage) คา สัมประสิทธิก์ ารใชน้ำของพืชระยะสุดทาย ต้ังแตผลเร่มิ แกถึง เก็บเกย่ี ว โดยพืชมีคาความตองการน้ำนอยในชวงแรก และเพิ่มสูงข้ึนจนมีคามากที่สุดในชวงของการ สรางผลผลิต จากน้นั จะลดนอยลงจนถงึ ชว งเกบ็ เกย่ี ว หากใชคา กลางของคาสัมประสทิ ธิก์ ารใชน้ำของไมผ ลจะเทา กับ 0.75 ตลอดท้ังป แตการศึกษานี้ เลือกใชคาสัมประสิทธ์ิการใชน้ำของทุเรียนโดยอางอิงคาสัมประสิทธิ์การใชน้ำตามชวงการเจริญเติบโตของ ทุเรยี น (ดเิ รก ทองอราม, 2545) ซึ่งมคี วามละเอียดสอดรบั กับการเจรญิ เตบิ โตของทเุ รียนของไทย 6) การคายระเหยของพืชอางองิ (Reference Crop Evapotranspiration; ET0) ในแตละพืชที่มีภูมิอากาศที่แตกตางกันทำใหปริมาณการใชน้ำของพืชแตกตางกันตามสภาพ ภูมิอากาศของทองท่ีน้ัน ๆ ซึ่งการคายระเหยของพืชอางอิงหรือปริมาณการใชน้ำของพืชอางอิง ที่คำนวณได จากสูตรตาง ๆ ผันแปรไปตามสภาพอากาศแตละแหง การหาคาการคายระเหยของพืชอางอิงสามารถคำนวณ จากขอมูลภมู ิอากาศซ่ึงทำไดห ลายวิธี โดยวิธีการท่ีใชจ ะข้นึ อยูกบั ความละเอียดของขอมูลภูมอิ ากาศทีม่ ีอยูและ ความสามารถในการนำไปใชง าน

18 โดยมีขอ มลู อางอิงจากกรมชลประทาน (2554) ในเรอื่ งปริมาณการใชนำ้ ของพืชอางอิงโดยวิธี Penman-Monteith ไดแนะนำวิธีการท่ีนิยมใชกันในงานดานชลประทานและเกษตรชลประทานซึ่งเปนที่ ยอมรบั และใชกันอยางแพรหลายเปน วิธขี อง FAO Penman-Montieth โดยสูตร Penman ไดมีการพัฒนาโดย H.L. Penman เมื่อ ค.ศ. 1948 ตอมาพัฒนาโดย J.Doorenbos เม่ือ ค.ศ.1975 และพัฒนาโดย W.O. Pruitt เม่ือ ค.ศ.1984 ไดเสนอสูตร Modified Penman สำหรับใชในการคำนวณคาการคายระเหยน้ำของพืชอางอิง ซึ่งวิธีการนี้ถือเปนวิธีการคำนวณการหาคาการคายระเหยของพืชอางอิงท่ีถูกตองแมนยำกวาวิธีอ่ืน ๆ และ วราวุธ วุฒิวณิชย (2539) รายงานวา ในประเทศไทยการคำนวณคาการคายระเหยของพืชอางอิง ใชหลักการ ของ Penman ทั้งนี้เพราะมกี ารพิจารณาถึงผลของรังสีอาทิตย อณุ หภูมิ ความเรว็ ลม และความชื้นของอากาศ ทม่ี คี วามสมั พันธต อคาการใชนำ้ ของพชื อา งอิง โดยการศึกษาน้อี างอิงคา ET0 ที่ไดจ ากวธิ ี Penman-Montieth ของสำนกั อทุ กวิทยาและบรหิ ารนำ้ กรมชลประทาน ป พ.ศ.2554 มาใชใ นการคำนวณ 7) ปริมาณการคายระเหยน้ำของพืช (Crop Evapotranspiration; ETc) การหาคานำ้ ที่ตองการสำหรับการคายระเหยน้ำ (ETc) ภายใตสภาวะการเจรญิ เติบโตในอุดมคติ นับตัง้ แตวนั เพาะปลกู จนถึงวันเกบ็ เกย่ี ว สามารถหาไดจากสมการที่ (.8) ETc = Kc ×ET0 (8) โดยที่ ETc คือ คาความตอ งการนำ้ ของพืช (มิลลิเมตรตอ วัน) Kc คือ สมั ประสทิ ธิก์ ารใชน ้ำของพืช ET0 คอื คาการคายระเหยน้ำของพืชอา งองิ (มลิ ลิเมตรตอ วัน) 8) การซึมลกึ (Deep Perculation: DP) การซึมลกึ หมายถึง การไหลซึมของน้ำในดินทล่ี กึ เลยเขตรากพืช ซ่งึ การสูญเสียดานการซมึ ลกึ นี้ จะถกู นำมาคำนวณในความตอ งการใชน ำ้ เฉพาะกรณขี องการปลกู ขาว ขณะทใ่ี นสว นของการปลูกทุเรยี นซึง่ ไมไ ดมีการขังน้ำในแปลงจึงไมมีการพิจารณาถึงคาการซมึ ลึก 9) ปริมาณการใชน ้ำฝนและความตอ งการน้ำชลประทานของพืช การหาปริมาณน้ำฝนท่ีใชและปริมาณน้ำชลประทานที่ตองการใชสำหรับการปลูกพืช จะ สามารถประเมนิ ไดจากการหาผลตางระหวา งคาความตอ งการใชน้ำของพืช (CWR) ทคี่ ำนวณได กบั คา ปริมาณ น้ำฝนใชการ (Effective Rainfall: Pe) ที่มีอยูในพ้ืนท่ีเพาะปลูกนั้นๆ ซึ่งปริมาณฝนใชการสามารถคำนวณได จากหลายวธิ ี (กรมชลประทาน, 2553) เชน วธิ ีของกระทรวงเกษตรสหรัฐอเมริกา (USDA Soil Conservation Service Method) และวิธีของกรมชลประทาน ดังน้ี 9.1) การประเมนิ หาฝนใชก ารตามวิธขี อง USDA

19 ปรมิ าณน้ำฝนใชการ หรือปริมาณน้ำฝนที่ตกลงบนพืน้ ท่ีเพาะปลูกและเปน ประโยชนตอการ เพาะปลูกนั้น สามารถคำนวณไดด ังสมการที่ (9) และ (10) Pe,monthly,USDA = Pmonthly × (125−0.21×25Pmonthly) for Pmonthly < 250mm (9) หรือ Pe,monthly,USDA = (0.1×Pmomthly) +125 for Pmonthly > 250mm (10) โดยท่ี Pe,monthly,USDA คอื ปริมาณฝนใชการคำนวณตามวธิ ี USDA (มลิ ลิเมตรตอเดือน) Pmonthly คอื ปริมาณฝนเฉล่ียรายเดอื น (มิลลเิ มตรตอเดือน) 9.2) การประเมินหาฝนใชก ารตามวิธีของกรมชลประทาน สาํ หรับดานการชลประทาน “ปริมาณฝนใชการ” หมายถึง ปริมาณนำ้ ฝนท่ีตกลงบนพ้นื ท่ี เพาะปลูกและเปนประโยชนตอการเพาะปลูกนั้น คือพืชสามารถนําไปใชประโยชนไดหรือสามารถทดแทนน้ำ ชลประทานท่ีตองจดั หามาใหแกพ ืชที่แปลงเพาะปลกู ได การประเมินหาฝนใชการตามวิธขี องกรมชลประทานซ่ึง ไดมีการกำหนดคาแฟกเตอรสำหรับคูณกับคาปริมาณฝนเฉลี่ยรายเดือน (Weighted Rainfall: WRFL) ใน พนื้ ท่ีเพาะปลูกพ้นื ท่หี นง่ึ ๆ โดยมีวิธีคาแฟกเตอรดังตารางที่ 2.1 9.2.1) ในกรณีที่ปริมาณฝนใชการมากกวาความตองการใชน้ำของพืช ไดแก ถา (Pe) > CWR แลว ปริมาณน้ำฝนท่ีพชื ใชจะเทากับคาความตอ งการใชนำ้ ของพชื (CWR) และปริมาณนำ้ ชลประทานทใ่ี ช จะเปนศูนยเพราะมีปริมาณนำ้ ฝนเพยี งพอกบั ที่พืชตอ งการแลว ไมตอ งการนำ้ ชลประทานเพ่ิมอกี 9.2.2) ในกรณีท่ีปริมาณฝนใชการนอยกวาความตองการใชน้ำของพืช ไดแก ถา (Pe) < CWR ปริมาณน้ำฝนท่พี ืชใชจะเทากับคาปรมิ าณฝนใชการ (Pe) และปริมาณน้ำชลประทานท่ีตอ งการจะเทา กับ คาความตองการใชน้ำของพืช (CWR) ลบออกดวย ปริมาณฝนใชการ (CWR – Pe) หรือในกรณีที่ทราบการใช น้ำชลประทานที่แทจริง คา ปริมาณน้ำชลประทานที่ถูกใชจรงิ (Effective Irrigation) สามารถนำมาใชเ พื่อแทน คาการคำนวณหาน้ำชลประทานที่ตองการซ่ึงในพ้ืนท่ีที่ทำการศึกษาไมมีปริมาณน้ำชลประทานที่ถูกใชอยาง แทจ ริงจงึ ใชว ธิ กี ารคำนวณ ตารางที่ 2.1 คา แฟกเตอรสำหรบั การคำนวณหาปรมิ าณฝนใชการ Weighted Rainfall (WRFL), MM Effective Rainfall (Peff), MM 0 – 10 0 11 – 100 WRFL x 0.80 101 – 200 WRFL x 0.70 201 – 250 WRFL x 0.60

20 251 – 300 WRFL x 0.55 301 – up WRFL x 0.50 ท่ีมา: กรมชลประทาน (2556) 10) การหาฟตุ พรน้ิ ทก ารขาดแคลนนำ้ (Water Scarcity Footprint) เน่อื งจากตามหลกั การฟตุ พร้ินทของ ISO 14046 ฉบบั ป ค.ศ.2014 ไดน ิยามวา ฟุตพริ้นท น้ำคือตัวบงช้ีผลกระทบที่เกี่ยวของกับน้ำ กลาวคือท้ังผลกระทบอันเน่ืองมาจากการใชน้ำและผลกระทบอัน เน่ืองมาจากน้ำเสีย ซ่ึงในการศึกษานี้มีวิธีประเมินผลกระทบฟุตพร้ินทน้ำ (Water Footprint Impact Assesment) ในรูปของโอกาสการเกดิ ผลกระทบดา นการขาดแคลนน้ำ หรอื ที่เรียกวา ฟุตพร้ินทการขาดแคลน น้ำ (Water Scarcity Footprint) ซึ่งจะสามารถคำนวณจากปริมาณน้ำชลประทานที่ตองการใชในการ เพาะปลกู พืช และดชั นคี วามตึงเครียดของนำ้ โดยการไดมาซึ่งปริมาณน้ำชลประทานท่ีตอ งการ Shabbir et al. (2557) อา งถงึ ในสำนกั งานเศรษฐกจิ การเกษตร (2559) ดงั สมการที่ (11) Water Scarcity Footprint = Irrigation Water x Water Stress Index (m3 H2Oeq/ton) (11) โดยท่ี Water Scarcity Footprint คือ ฟตุ พริน้ ทก ารขาดแคลนนำ้ (ลูกบาศกเ มตรน้ำเทยี บเทาตอตัน) Irrigation Water คอื ปริมาณนำ้ ชลประทานที่ตองการใชใ นการเพาะปลกู พชื ผล (ลกู บาศกเมตรตอตนั ) Water Stress Index (WSI) คอื ดัชนคี วามตงึ เครยี ดของนำ้ [ไมม หี นวย] ซ่งึ สำหรับคา ดัชนคี วามตงึ เครยี ดของน้ำไดมีการศกึ ษาคาสำหรบั 25 ลุม น้ำของประเทศไทย ดงั ภาพท่ี 2.5

21 (a) พืน้ ท่ลี มุ น้ำ (b) จงั หวัด ภาพท่ี 2.5 คา ดัชนีความเครียดของน้ำ (WSI) ท่ีคำนวณมาจากคา เฉล่ียปริมาณน้ำฝนรายป ทม่ี า: Shabbir et al. (2557) อางถงึ ในสำนกั งานเศรษฐกจิ การเกษตร (2559) สรุปจากแนวคิดการศึกษาดานฟุตพร้ินทน้ำในประเทศไทยที่ผานมา พบวาเปนการประเมินความ ตองการใชน้ำในพืชพลังงานเชิงพ้ืนทเี่ ปนสำคัญ โดยสวนมากอางองิ วิธีการใน Water Footprint Assessment Manual (Arjen Y. Hoekstra, 2008) และ เทคนิค Life Cycle Assessment ตามมาตรฐานอนุกรม ISO 14040/44 สวนการประเมินฟตุ พร้นิ ทน ำ้ ผลติ ภณั ฑน้นั ยังไมม ีการดำเนนิ การ ซงึ่ แสดงผลการศึกษาเปนปรมิ าตร

22 น้ำโดยยงั ไมมีการเชอื่ มโยงกับดัชนีบง ช้ีความขาดแคลนน้ำ อยางไรกต็ าม กำลงั มีการดำเนินการวิจยั เพ่อื พัฒนา ดัชนีบง ชีค้ วามขาดแคลนนำ้ (Water Stress Index) ในระดับประเทศเพ่อื สนบั สนุนการศกึ ษาดานฟตุ พรน้ิ ทน้ำ ตอ ไป ท้ังนี้ ปจ จุบันประเทศไทยยังไมไดม ีการกำหนดมาตรฐานในการวเิ คราะหฟุตพริ้นทน ้ำ สว นการวิเคราะห ฟุตพริ้นทน้ำของตางประเทศในงานวิจัยตาง ๆ ที่ผานมา นิยมใชมาตรฐานซึ่งพัฒนาโดย Water Footprint Network (Arjen Y. Hoekstra, 2008) โดยปจจุบันไดออกเปนคูมือการประเมินฟุตพร้ินทน้ำ (The Water Footprint Assessment Manual) ซ่ึงไดอ ธิบ ายหลัก ใน การประเมิ น ฟุ ตพ ร้ิน ท น้ ำท้ั งใน ระดับ โลก ระดับประเทศ ระดับลุมน้ำ ระดับองคกร รวมถึงการนำหลักการฟุตพร้ินทน้ำมาใชในระดับของผลิตภัณฑซึ่ง คูม ือดงั กลาวไดถ ูกใชเ ปนเอกสารอางอิงในการประเมนิ ฟตุ พริ้นทน้ำของตางประเทศในชว งหลายปท ี่ผา นมา 4.2.3 การคำนวณผลตน ทนุ การผลิต 1) การคำนวณผลระดบั ตัวอยาง เปนการคำนวณตน ทุนการผลิตรายตัวอยางที่มีกิจกรรมการผลิต ครบทุกข้ันตอน ต้ังแตเตรียมดิน จนถึงเก็บเกี่ยวผลผลิต แลวนำมาจัดหมวดหมูใหเปนไปตามโครงสรา งตนทุน การผลิต เพอ่ื คำนวณตน ทนุ ผนั แปร ตนทนุ คงที่ และรวมเปนตนทุนรวมทั้งหมดของแปลงตัวอยาง โดยมีหนว ย เปนบาท แลวคำนวณหาผลผลิตรวมและผลผลิตตอไร เพือ่ คำนวณตนทุนการผลิตตอไร และตน ทุนการผลิตตอ กโิ ลกรัม ตอ ไป โดยสำนกั งานเศรษฐกิจการเกษตร (2555) มีสูตรการคำนวณตนทุนการผลิต ดังน้ี (1) ตนทุนการผลิตรวม คอื คาใชจายทั้งหมดของแปลงตวั อยางท่ี i ดังสมการที่ (12) TCi = TVCi + TFCi (12) โดยที่ TCi = ตน ทุนรวมของตัวอยา งที่ i (บาท) TVCi = คา ใชจา ยเก่ยี วกบั ตนทนุ ผันแปรของตัวอยางที่ i (บาท) TFCi = คา ใชจ ายเกยี่ วกบั ตน ทนุ คงทข่ี องตัวอยางท่ี i (บาท) i = ตวั อยางท่ี i โดย i = 1, 2, 3, …, n (2) ตนทุนการผลิตตอไร คือ คาใชจายรวมทั้งหมดของตัวอยางที่ i (บาท) หารดวย เน้ือที่ เพาะปลกู ของแปลงตัวอยา งท่ี i (ไร) ดังสมการที่ (13) TCRi = TACii (13) โดยที่ TCRi = ตน ทุนการผลติ ตอไรข องตัวอยา งท่ี i (บาท) TCi = ตน ทุนการผลติ รวมของตวั อยา งท่ี i หรือคา ใชจ า ยในการผลติ รวมของตัวอยางท่ี i (บาท) Ai = เนอื้ ท่ปี ลูกของตวั อยา งที่ i (ไร) (3) ผลผลิตตอไร คือ ผลผลิตทั้งหมดของตัวอยางท่ี i (กิโลกรัม) หารดวย เน้ือท่ีปลูกของ ตวั อยา งที่ i (ไร) ดังสมการที่ (14)

23 Yi = Pi (14) Ai โดยท่ี Yi = ผลผลติ ตอไรของตัวอยางที่ i (กโิ ลกรัม) Pi = ผลผลิตทัง้ หมดของตัวอยางที่ i (กโิ ลกรมั ) Ai = เนอื้ ท่ปี ลูกของตวั อยา งที่ i (ไร) (4) ตนทุนการผลติ ตอกิโลกรัม คือ ตนทุนการผลติ ตอไรของตัวอยางท่ี i (บาท) หารดวย ผลผลิต ตอไรข องตัวอยา งที่ i (กโิ ลกรมั ) หรือ สมการ (13) หารดว ย สมการ (14) ดงั สมการท่ี (15) TCKi = TCRi (15) Yi TCi = Pi หรอื ตนทุนการผลิตตอกโิ ลกรัมเทา กับตนทนุ การผลติ รวมของตัวอยางท่ี i หารดว ย ผลผลิตทัง้ หมดของตวั อยา ง ท่ี i โดยที่ TCKi = ตน ทนุ การผลิตรวมตอ กโิ ลกรัมของตวั อยา งที่ i (บาท) 2) การคำนวณผลระดับจงั หวัด (1) ตนทุนการผลติ ตอไรของจังหวัด คือ ผลรวมของตนทุนการผลิตตัวอยางท่ี i คณู ดวย เน้ือท่ี ปลูกของตัวอยา งที่ i ในจงั หวัด j หารดว ย ผลรวมของเนอ้ื ทีป่ ลกู ของทกุ ตัวอยาง i ในจังหวัด j n TCRj = i∑=1(TnC×A)i i∑=1Ai (16) (2) ตนทุนการผลิตตอกิโลกรัมของจังหวัด คือ ตนทุนการผลิตตอไรของจังหวัด j (บาท) หาร ดวย ผลผลติ ตอไรข องจังหวัด j (กก.) TCK j = TCRj (17) Yj โดยท่ี TCKj = ตน ทนุ การผลติ ตอ กโิ ลกรมั ของจงั หวดั j (บาท) TCRj = ตนทนุ การผลติ ตอ ไร ของจงั หวัด j (บาท) Yj = ผลผลิตตอ ไร ของจังหวดั j (กก.) j = จงั หวัดท่ี j โดย j = 1, 2, 3, …, n หมายเหตุ : การคำนวณคาเฉล่ียตา งๆ แตละรายการในระดับจงั หวัดข้นึ ไปจะใชเนอื้ ท่ีปลกู เปน ตัวถว งน้ำหนัก

24 3) การคำนวณตนทุนการผลติ ตอไรก อ นใหผลผลติ จากท่ีไดแสดงวิธีการคำนวณตนทุนการผลิตตั้งแตระดับตัวอยางจนถึงระดับจังหวัดในขอ 2) เปนการคำนวณตนทุนการผลิตตามปเพาะปลูกของพืชมีรุน และใหผลผลิตรุนตอรุน หากเปนพืชท่ีมีการปลูก ครั้งเดียวสามารถเก็บเกี่ยวไดหลายป หรือพืชไมมีรุน ประเภทไมผลไมยืนตน จะมีวิธีการรวบรวมขอมูลและ คำนวณอยางไร เพราะการเก็บขอ มลู ตน ทนุ เปนการคำนวณตนทุนของผลผลิต ดังนั้น พืชที่เปนไมผลไมยืนตน จึงตองสำรวจจัดเก็บขอมูลทั้งชวงอายุกอนใหผลผลิต และชวง อายุท่ีใหผลผลิตจึงจะครอบคลุมคาใชจายทั้งหมด แตเน่ืองจากมีขอจำกัด และปญหาขอมูลชวงกอนใหผล กลาวคอื การเกบ็ รวบรวมขอมูลยอนหลงั หลาย ๆ ป เกษตรกรไมส ามารถจดจำได ยกตัวอยางเชน ทเุ รียนปลูก มาแลว 10 ป หรือ 20 ป หากจะถามเกี่ยวกับกิจกรรมการเตรียมดิน คาแรงงาน หรือกิจกรรมอ่ืนๆจนถึงกอน ใหผ ล เกษตรกรคงไมส ามารถจดจำได ดงั นั้น วิธีแกไ ขจึงจำเปนตองถามขอ มูลปจจุบนั โดยหาครัวเรอื นท่ีเร่ิมทำ การปลกู ในปปจจบุ ัน หรือยอนหลงั 1-2 ป ทเี่ กษตรกรสามารถใหขอมูลได แลว นำมาคำนวณตามวธิ ีปกติตามที่ กลาวมาแลว จนไดตนทุนการผลิตตอไรกอนใหผล จากนั้น นำขอมูลตนทุนการผลิตกอนใหผลมาประยุกต ทฤษฎีทางวชิ าการเก่ียวกับการคำนวณยอนหลังโดยใชการปรบั มูลคาคิดลดปจจัยการผลิต ตามวิธีการคำนวณ ของ J. Price Gittinger อางถงึ ในสำนักงานเศรษฐกิจการเกษตร (2555) ดงั น้ี (1) ในชวงอายุกอนใหผลผลิต ใหสอบถามขอมูลคาใชจายปจจุบันจากครัวเรือนตัวอยางที่อยู ในอายุกอนใหผลผลิต เร่ิมตั้งแตปลูกใหมอายุ 1 ป จนถึงปที่กอนเก็บผลผลิตไดเปนคร้ังแรก ถาเปนทุเรียนจะ เปนปท ่ี 4 (ยางปที่ 5) (2) คิดตนทุนตอไร รายอายุกอนใหผลผลิตตามวิธีปกติ โดยตนทุนตอไรที่คำนวณไดจะเปน ตนทุนที่มีมูลคา ณ ปปจจุบัน (Present Value) ซ่ึงจะมีความหมายวาเปนคาใชจายในแตละอายุ คือ 1 ป (ปแ รกหรือปปลูก) ปท ี่ 2 ปท่ี 3 ปท่ี 4 จนถงึ ปก อนเร่ิมใหผลผลติ ในแตละชนดิ พชื (3) รวมตนทุนตอไร ทเี่ กิดขึ้นทุกปก อนใหผลผลิต และถอื วาเปนมูลคาปจจุบันของตนทุนรวม กอ นใหผลผลติ เพือ่ จะนำไปคดิ คาเฉลย่ี ตอ ไป (4) คำนวณอายุขัยของไมผลไมยืนตนแตละชนิดท่ีไดจากการสำรวจ ที่มีขอมูลอยูในชวงอายุ เกบ็ เกยี่ วผลผลิตของแตละจังหวดั จากครัวเรอื นตัวอยา งวา มอี ายุเฉลยี่ ก่ีป (5) นำอายุเฉล่ียที่ไดจากการสำรวจ ขอ (4) ลบดวย จำนวนปกอนใหผ ลผลติ จะไดจำนวนปท่ี นำไปใชคำนวณหาคาคิดลด โดยอายุไมผ ลไมยืนตน นน้ั จะเปน อายุเฉล่ยี จากทุกสวนทอ่ี ยูในชวงเกบ็ เกี่ยวเทานั้น สมมติวาสวนทุเรียนมีอายุชวงใหผลผลติ แลวเฉลี่ย 21 ป และเก็บผลผลิตไดเม่ืออายุยางเขาปท่ี 5 ป หรือ 4 ป เตม็ ไปแลว เปน ชว งกอ นใหผ ลผลติ ดังน้ัน จำนวนปท่เี ก็บเกยี่ วมาแลว คอื 21 – 4 = 18 ป (6) หาคาตัวรวมสวนลดจากการคิดลด (Discount Factor: DF) มาทอนคาตนทุนตอไรที่ เกิดขึ้นรวมทุกปกอนใหผลผลิต จากขอ (3) ไปเทากับจำนวนปที่เก็บเกี่ยวไดแลวท่ีคำนวณไดจากขอ (5) ตาม อัตราดอกเบี้ยที่กำหนด โดย คา DF คำนวณไดจาก สูตร DF = (1+1r)t (18)

25 โดยท่ี r = อัตราดอกเบยี้ เงินฝากของธนาคารเพ่อื การเกษตรและสหกรณ การเกษตร (ธ.ก.ส.) เทา กับ รอ ยละ 2 t = จำนวนปคดิ ลด หรือ เปดเทียบไดจ ากตาราง คา DF สำเรจ็ รปู ของ J. Price Gittinger (7) ตนทุนรวมตอไรกอนใหผลผลิต ณ ปที่เร่ิมตน คำนวณไดจากตนทุนรวมตอไรท่ีไดจากขอ (3) คณู ดวย คา DF ที่ไดจ าก ขอ (6) (8) หาคาตัวกอบกูทุน เพื่อกระจายตนทุนกอนใหผลผลิตเฉลี่ยไปทุกปของการเก็บเกี่ยวตั้งแต ปเร่ิมตนเก็บเกี่ยวจนหมดอายุขัยทางเศรษฐกิจของพืชนั้น กรณีของทุเรียนจะมีอายุขัยประมาณ 30 ป ดังนั้น อายเุ กบ็ เกย่ี ว = 30-4 = 26 ป โดยเทยี บคาตัวกอบกทู ุน (Cost Recovery Factor: CRF) ท่ไี ดจากสตู ร ดังน้ี r CRF = (19) 1− (1+1r)k โดยที่ r = อัตราดอกเบ้ียเงนิ ฝากของ ธกส. k = จำนวนปอายขุ ัยทเ่ี กบ็ เก่ียว หรือ เปดเทียบไดจากตาราง คา CRF สำเร็จรูปของ J. Price Gittinger ตามอัตราดอกเบี้ยเงินฝากที่กำหนด และอายขุ ัยจำนวนปเก็บเกีย่ ว (9) นำคาตนทุนรวมตอไรกอนใหผลผลิต ในขอ (3) คูณดวย คา CRF ท่ีไดจาก ขอ (8) จะได คาเฉลี่ยตนทุนกอนใหผลผลิตเพ่ือกระจายตนทุนกอนใหผลผลิตเฉลี่ยไปทุกปของการเก็บเกี่ยวจนหมดชวง อายขุ ัยของไมผ ลไมย นื ตน ชนิดน้นั ๆ สรุป ตนทุนชวงกอนใหผลตอไรของไมผลไมยืนตน = ผลรวมของทุกป ณ ปปจจุบัน ของ ตน ทนุ กอ นใหผลผลติ x DF x CRF

บทท่ี 3 ขอมูลทัว่ ไป ป 2558 จังหวดั ตราดรวมดำเนินการโครงการสงเสริมการเกษตรแบบแปลงใหญของกระทรวงเกษตร และสหกรณโดยคัดเลือกสินคาทุเรียน ตำบลประณีต อำเภอเขาสมิง จังหวัดตราด เปนแปลงใหญประเภท แปลงท่ัวไป โดยมอบหมายใหนายวันชัย เจริญใจ ตำแหนงเกษตรอำเภอเขาสมิง สังกัดสำนักงานเกษตร อำเภอเขาสมิง สำนักงานเกษตรจังหวัดตราด กรมสงเสริมการเกษตร รับผิดชอบทำหนาท่ีผจู ัดการแปลงใหญ และมีทีมผูจัดการแปลงใหญต ามคำสั่งจังหวดั ตราดที่ 2/2558 ประกอบดวยหนวยงานราชการ จำนวน 18 คน และเกษตรกรสมาชกิ แปลงใหญทกุ คน (จำนวนเกษตรกรสมาชกิ 37 ราย) 3.1 สภาพพน้ื ทก่ี ารผลิตและการตลาดของทุเรยี นในโครงการสง เสริมการเกษตรแบบแปลงใหญ พื้นที่อำเภอเขาสมิง จังหวัดตราด มีสภาพอากาศ แบงออกไดเปน 3 ฤดู ไดแก ฤดูรอน ฤดูฝน ฤดูหนาว โดยฤดรู อนจะเร่ิมตน ประมาณเดอื นกุมภาพันธ – ปลายเมษายน ฤดฝู นจะเร่มิ ตนตัง้ แตป ระมาณเดอื น มถิ ุนายนและจะหยุดตกในชวงเดือนตุลาคม แตในบางปฝนอาจจะเร่มิ ตก ตั้งแตเดือนพฤษภาคม – กันยายน สวนฤดูหนาวจะมีอากาศหนาวไมมาก โดยจะอยู ในชวงเดือนพฤศจิกายน – มกราคม อุณหภูมิโดยเฉล่ียของ อำเภอเขาสมิงจะมีอุณหภูมิอยูในชวง 30 – 34 องศาเซลเซียส โดยจะมีอุณหภูมิต่ำสุดประมาณ 18 องศา เซลเซียส และสูงสุดประมาณ 38 องศาเซลเซียส แหลงนำ้ ท่ีสำคัญ ไดแกแมนำ้ เขาสมิง แมน้ำเวฬุ คลองสะตอ และอางเก็บน้ำวังปลาหมอ สำหรบั พื้นท่ีความเหมาะสมสำหรับการปลูกทุเรียน อำเภอเขาสมิง จังหวัดตราด ประกอบดวย พ้ืนที่ความเหมาะสมปานกลาง (S2) จำนวน 106,162 ไร และมีพื้นที่ไมเหมาะสม (N) จำนวน 2,163 ไร

25 ภาพที่ 3.1 แผนที่แสดงความเหมาะสมสำหรับการปลกู ทเุ รียน อำเภอเขาสมงิ จังหวัดตราด ทม่ี า: กรมสงเสรมิ การเกษตร (2558) คอื พกิ ดั ทีท่ ำการกลุม ทเุ รียนแปลงใหญ โดยสภาพพื้นท่ีการผลติ และการตลาดของทเุ รียนในพนื้ ที่โครงการสง เสริมการเกษตรแบบแปลงใหญเปนพ้ืนทที่ ี่ มคี วามเหมาะสมตอ การปลูกทเุ รยี นปานกลางทั้งหมด (S2) มีพ้ืนทผ่ี ลิตทุเรียน 553 ไร เปนพ้ืนท่ีใหผลผลิตแลว 546 ไร และเปน พืน้ ท่ียงั ไมใหผ ล 7 ไร ซงึ่ พิกัด (X 213977, Y 1381342) คือทีท่ ำการกลุมทุเรียนแปลงใหญซ ึ่ง เปน ศูนยเรียนรูการเพิ่มประสิทธภิ าพการผลิตสินคาเกษตร (ศพก.) ซง่ึ เปนศนู ยหลักประจำอำเภอเขาสมิงต้ังอยู ในพ้ืนที่โครงการสงเสริมการเกษตรแบบแปลงใหญเพ่ือเปนแหลงขอมูลแลกเปลี่ยนเรียนรูด ูงาน และฝกปฏิบัติ ใหกับสมาชิกโดยตรง สมาชิกสวนใหญปลูกทุเรียนพันธุหมอนทองและมีลักษณะการผลิตเปนการผลิตในฤดู ปละ 1 คร้งั เพราะพ้นื ที่อยนู อกเขตชลประทาน แหลง น้ำอาศัยน้ำฝนและคลองธรรมชาติจากแมน ้ำเวฬุ และมี การขดุ สระกักเกบ็ น้ำ และเริ่มมีการขุดเจาะบอบาดาลนำ้ ตนื้ กันเพม่ิ ข้ึน ลกั ษณะการถือครองท่ีดนิ เปน ลักษณะ ของตนเองทั้งหมด และมีเอกสารท่ีสามารถใชแสดงสิทธิในการทำธุรกรรม มาตรฐานการผลิตมีการรับรอง มาตรฐานระบบการผลิตในปจจุบันเปน GAP ทุเรียน จำนวน 7 ราย อยูระหวางการตออายุและเขาตรวจ 30 ราย และมีการรวมกลุมแลวเปนกลุมปรับปรุงคุณภาพไมผล แหลงเครื่องจักรกลการเกษตรที่ใชในแปลง ใหญเ ปนของสว นบคุ คลเทา นั้น และโครงการสงเสริมการเกษตรแบบแปลงใหญนม้ี ีผลผลิตทเุ รยี นประมาณปล ะ 750 ตัน ผลผลติ ออกสูตลาดตัง้ แตเดือนมนี าคมถึงเดอื นกรกฎาคมของทุกป ตารางท่ี 3.1 รอยละปรมิ าณผลผลติ ออกสูตลาดตามชวงเวลา เดือน รอยละผลผลติ ออกสูตลาด ปรมิ าณผลผลิต (ตัน) มนี าคม 5 37.50 เมษายน 38 285 พฤษภาคม 22 165 มิถนุ ายน 30 225 กรกฎาคม 5 37.50 ท่มี า: กรมสง เสริมการเกษตร (2558) รูปแบบการจำหนายและการตลาด สมาชิกสวนใหญตางคนตางขาย และมีเพียงสวนนอยที่มีการ บรหิ ารจัดการผลผลิต (รวมกันขาย) สวนขนาดใหญจ ะทำสัญญาซอื้ ขายกับผูประกอบการโดยตรง ดานผูรบั ซ้ือ ผลผลิตจากกลุมสมาชิกแปลงใหญ ไดแก ลงพอคาสงออก สหกรณแปรรูปเพื่อการสงออกจังหวัดตราด ลักษณะการจำหนายมีการคัดเกรด ไดแก เกรดสงออก เกรดไมไดขนาด และเกรดตำหนิ สวนการสราง มลู คา เพมิ่ ในการจำหนา ยสินคา ยังไมม บี รรจุภณั ฑสำหรบั จำหนายและไมม กี ารแปรรปู เบอื้ งตน 3.2 ผลการวเิ คราะหปญหาการผลติ และการตลาดของทุเรียนในโครงการสง เสรมิ การเกษตรแบบแปลงใหญ สำนักงานเกษตรอำเภอเขาสมิงรวมกับทีมผูจัดการแปลงใหญไดทำการวิเคราะหสภาพการผลิตและ การตลาด รายละเอียดปญหาและแนวทางแกไขกอนจัดทำแผนการดำเนินการสงเสริมและพัฒนาการเกษตร แบบแปลงใหญแปลงใหญ พบวา

26 สภาพแวดลอมในการผลิตมปี ญหาในคณุ ภาพดนิ ซ่ึงมีความเปนกรดจำเปนตอ งมีการปรับปรุงบำรงุ ดิน เชน ลดการใชปุยเคมี ใสปุยอินทรียและโดโลไมท เปนตน และสภาพน้ำมีคุณภาพดีเหมาะสมตอการทำ การเกษตร แตไมเ พยี งพอตอความตอ งการใชนำ้ เพื่อการเกษตรในชวงฤดูแลง จำเปน ตอ งปดประตนู ้ำเพื่อปองกัน น้ำทะเลหนุนเขา สคู ลองธรรมชาติทเ่ี กษตรกรใชเ ปน แหลงน้ำของทุเรียน ดา นปจจัยการผลิตมีปญหาเร่ืองแรงงานขาดแคลนในชวงฤดูการเก็บเกี่ยวเพราะเปนชวงที่ผลไมหลาย ชนิดในพื้นที่สกุ พรอมกนั จงึ จำเปนตองพึ่งพาหาแรงงานทีม่ ีประสบการณเ กบ็ ผลผลิตใหท ันกอนผลผลิตเสยี หาย สวนปจ จัยการผลิตเรื่องพันธุดี ปุยและสารปรับปรงุ บำรงุ ดนิ สารปองกนั กำจัดศตั รพู ชื เคร่ืองจักรกล/เครือ่ งมือ ทางการเกษตร และเงนิ ทุน ไมมปี ญ หาสำหรับสมาชกิ ทร่ี ว มโครงการ ดา นเทคโนโลยีการผลติ มปี ญหาการใหน้ำหรือระบบน้ำที่ยังไมมีประสิทธิภาพมากพอกับการลดตนทุน การใชน้ำโดยยังตองการระบบเทคโนโลยีการใหน ้ำท่ีมีความแมนยำเกดิ ประสิทธิภาพตรงเวลากับความตองการ ของทุเรียน สวนเทคโนโลยีเร่ืองการเตรียมดิน/การปรับปรุงบำรุงดิน การปลูก การใชปุย การปองกันกำจัด ศัตรูพืช การเก็บเกี่ยว และวิทยาการหลังการเก็บเก่ยี ว ไมม ปี ญ หาแตห ากมีการพัฒนาเทคโนโลยที ี่ทันสมัยเพ่ือชี้ วดั ความสกุ แกของทเุ รยี นบนตนเพื่อทำใหการเกบ็ ผลผลติ สกุ ไดคุณภาพมมี าตรฐานเดียวกัน ดา นการเพิ่มมูลคาสินคาใชเร่ืองมาตรฐานสนิ คา GAP เปน มาตรฐานการผลิตเพ่อื รบั รองสินคา แตเร่ือง การแปรรูปและบรรจุภัณฑไมมีปญหาเพราะขายในรูปทุเรียนผลสด แตหากมีฉลากหรือบรรจุภัณฑอาจทำให เพม่ิ มลู คา ไดเพ่มิ สงู ข้นึ ดา นการตลาดไมมีปญหาในเรื่องผลผลติ สอดคลองกับความตองการของตลาด (เชน ปริมาณ คุณภาพ ระยะเวลา ฯลฯ) ชองทางการจำหนาย/ตลาดรับซื้อ ราคาสินคา การรวบรวม/จัดเก็บสินคา การขนสงสินคา การสง มอบสินคาเพราะทเุ รียนเปนท่ีตองการของตลาดท้ังในและตางประเทศทำใหมีพอคาเขา มารบั ซื้อและจอง ถึงสวน รวมท้ังในปจจุบันมีความสะดวกในการติดตอส่ือสารทำใหการรับรูขาวสารราคาผลผลิตท่ัวถึงและ รวดเร็วมากยิ่งขึ้น โดยเฉพาะสมาชิกท่ีรวมกลุมจะทราบขอมูลระหวางกัน อีกท้ังขาวสารจากภาครัฐที่สงตรง มายงั ศนู ยเรียนรกู ารเพ่มิ ประสทิ ธภิ าพการผลิต สุดทา ยดานการบริหารจดั การไมมีปญหาเรอื่ งความสามารถและความเขม แขง็ ของคณะกรรมการกลุม แตมีอุปสรรคเรื่องความสามารถและความรวมมือของสมาชิกมาไมครบในการเขาประชุมหรือจัดเวทีประชาคม เพราะสมาชิกบางรายมีภารกิจทำใหตองนำเทคโนโลยใี นการส่ือสารมาปรับใชใ นการแจง ผลประชมุ หารอื ตาง ๆ ตารางที่ 3.2 ผลการวิเคราะหส ภาพการผลติ และการตลาดของทุเรยี นแปลงใหญจงั หวัดตราด ประเด็น ไมมีปญหา มปี ญ หา ระบุปญ หาและแนวทางแกไข 1. สภาพแวดลอมในการผลิต  ดินเปน กรดจำเปนตองปรับปรุงดนิ (1) คุณภาพดิน  มีแหลงนำ้ แตไมเ พียงพอ (2) คุณภาพ/ความเพียงพอของน้ำ 2. ปจจยั การผลิต  (1) พันธุดี 

27 (2) ปุย และสารปรับปรุงบำรุงดิน  (3) สารปองกันกำจัดศตั รพู ืช  (4) เครอ่ื งจกั รกล/เครอ่ื งมือ  การเกษตร (5) เงนิ ทนุ  ขาดแรงงานในชว งฤดกู าลเก็บเก่ยี ว (6) แรงงาน

27 ตารางที่ 3.2 (ตอ) ไมม ปี ญหา มปี ญ หา ระบุปญ หาและแนวทางแกไข ประเด็น   ตอ งการระบบใหน ำ้ ที่ลดตน ทนุ ได, 3. เทคโนโลยกี ารผลิต  ระบบเทคโนโลยกี ารใหน้ำท่ีมีความ (1) การเตรียมดนิ /การปรับปรงุ  แมน ยำเกิดประสทิ ธิภาพสงู  ขายทเุ รียนผลสดไมมกี ารแปรรปู บำรงุ ดนิ  หากมีฉลากหรือบรรจภุ ัณฑอาจทำให (2) การปลูก เพมิ่ มูลคา (3) การใชป ยุ (4) การปองกนั กำจดั ศตั รูพืช การประชุมหรือจัดเวที สมาชกิ มาไม (5) การใหน ำ้ /ระบบน้ำ ครบ เนอื่ งจากติดมภี ารกจิ (6) การเก็บเก่ียว  (7) วิทยาการหลังการเก็บเกี่ยว  4. การเพม่ิ มูลคา สนิ คา  (1) การแปรรปู  (2) บรรจุภณั ฑ  (3) มาตรฐานสนิ คา  5. การตลาด  (1) ผลผลิตสอดคลองกับความ  ตองการของตลาด (เชน ปริมาณ  คณุ ภาพ ระยะเวลา ฯลฯ)   (2) ชองทางการจำหนา ย/ตลาดรับ ซื้อ  (3) ราคาสินคา (4) การรวบรวม/จัดเก็บสินคา (5) การขนสงสนิ คา (6) การสงมอบสนิ คา 6. การบรหิ ารจดั การ (1) ความสามารถและความ เขมแข็ง ของคณะกรรมการกลุม (2) ความสามารถและความรว มมือของ สมาชกิ ทม่ี า: กรมสงเสรมิ การเกษตร (2558)

28 3.3 เปา หมายของแผนพฒั นาทุเรยี นในโครงการสง เสริมการเกษตรแบบแปลงใหญ 3.3.1) การลดตน ทุนการผลิต มเี ปาหมายจากเดิมป 2558 ตนทนุ การผลิตแบบเงนิ สด 26,900 บาทตอ ไร เปน 18,900 บาทตอ ไร หรือลดลงรอ ยละ 30 3.3.2) การเพิ่มผลผลิต มีเปาหมายจากเดิม ป 2558 มีผลผลิต 1,500 กิโลกรัมตอไร เพ่ิมเปน 1,800 กโิ ลกรัมตอไร หรอื เพิม่ รอ ยละ 20 3.3.3) การพัฒนาคุณภาพผลผลติ มีมาตรฐานการผลิตรับรอง GAP จำนวน 37 ราย หรือรอยละ 100 และมีการรับรองมาตรฐานอื่น ๆ ไดแก ฟุตพร้ินททุเรียน จำนวน 37 ราย หรือรอยละ 100 รวมทั้งมีการ ยกระดบั คุณภาพผลผลิตระดบั A เพิ่มข้ึนรอ ยละ 10 (จากเดมิ รอยละ 70) 3.3.4) การตลาด มีแหลงจำหนาย/ชองทางการจำหนายเพิ่มขึ้น จาก 2 แหลง เปน 3 แหลง และมี ผปู ระกอบการทเุ รียนแชแ ขง็ มาเจรจาซื้อขายทุเรียนตกเกรด 3.3.5) การบรหิ ารจัดการ มีการรวมกลุมบริหารจดั การการผลิตรวมกัน เชน วางแผนการผลิต จัดซื้อ หรือจัดทำปจจัยการผลิต ใชเคร่ืองจักรกลการเกษตร บริหารจัดการน้ำ เปนตน และมีการรวมกลุมบริหาร จัดการการตลาดรว มกัน เชน วางแผนการตลาด จำหนา ยผลผลิต เปนตน 3.4 การจัดการสวนทเุ รยี นท่ดี แี ละเหมาะสม ทมี ผูจดั การแปลงใหญไดเสนอแนะและถายทอดองคความรูในการจดั การสวนทุเรียนท่ดี ีและเหมาะสม ของกรมวิชาการเกษตรเพ่ือใหเกษตรกรสมาชิกโครงการสง เสรมิ การเกษตรแบบแปลงใหญนำไปประยุกตใ ชใน การจัดการสวนทุเรียนท่ีรวมโครงการเพ่ือลดตนทุนและเพิม่ ประสิทธภิ าพทางการผลติ ดังนี้ 3.4.1 สภาพแวดลอ มทีเ่ หมาะสม 1) สภาพดิน ควรเปนดินรวน ดินรวนปนทราย ดินเหนียวปนทรายที่มีการระบายน้ำไดดีและมี หนาดินลึกเพราะทุเรยี นเปน พืชท่ีออ นแอตอสภาพน้ำขัง และความเปนกรดดางของดินอยูระหวาง 5.5 ถึง 6.5 หากจำเปนตองปลูกทุเรียนในสภาพดินทราย จำเปนจะตองนำหนาดินจากแหลงอ่ืนมาเสริมตองใสปุยคอก รวมถึงตองมกี ารดูแลเรอ่ื งการใหน้ำมากเปน พเิ ศษ และแหลง น้ำตองเพียงพอดว ย 2) แหลงน้ำ ตองมีแหลง น้ำจืดใหต น ทเุ รยี นไดเพียงพอตลอดทง้ั ป 3) อุณหภูมิและความชื้น ทุเรียนชอบอากาศรอนชื้น อุณหภูมิที่เหมาะสมอยูในชวงประมาณ 25 ถึง 30 องศาเซลเซียส มีความช้ืนสัมพัทธในอากาศประมาณ 75 ถึง 85 เปอรเซ็นต หากปลูกในพื้นที่ท่ีมี อากาศแหง แลง พ้ืนท่ีท่ีมีอากาศรอนจัดเย็นจดั และมลี มแรง จะพบปญหาใบไหมห รอื ใบรว ง ทำใหตนทุเรยี นไม เจรญิ เตบิ โตหรือเติบโตชาใหผ ลผลติ ชาและนอยไมคมุ ตอการลงทนุ 3.4.2 การปลกู และการดแู ลรกั ษา

29 1) การปลกู 1.1) การเตรียมพื้นท่ี ตองปรับพื้นท่ีกอนท่ีจะกำหนดผังปลูกและติดตั้งระบบน้ำ โดยปรับ พ้ืนท่ีใหราบไมใหมีแองท่ีน้ำทวมขังได และถาเปนไปไดควรปรับเปนเนินลูกฟูกเพ่ือปลูกทุเรียนบนสันเนิน ระยะหางระหวางตนและระหวางแถวดานละ 9 เมตร ปลูกไดไรละ 20 ตน หรือ 8 ถึง 10 X 8 ถึง10 เมตร ปลกู ทุเรยี นไดประมาณ 16 ถึง 25 ตนตอ ไร และการทำสวนขนาดใหญ ควรขยายระยะระหวางแถวใหก วางขึ้น เพ่ือสะดวกตอ การนำเครื่องจักรกลตางๆ ไปทำงานในระหวางแถว นอกจากนี้ในการวางแนวกำหนดแถวปลูก จะตองคำนึงถงึ แนวปลูกขวางความลาดเทของพื้นท่ี หรืออาจกำหนดในแนวตงั้ ฉากกับถนน หรือกำหนดแถว ปลกู ไปในแนวทิศตะวนั ออกหรือทศิ ตะวนั ตก และถามีการจดั วางระบบนำ้ จะตอ งพิจารณาแนวทางจดั วางทอ ใน สวนดวย จากนัน้ จึงปกไมตามระยะทีก่ ำหนดเพ่อื ขดุ หลุมปลกู ตอ ไป 1.2) วิธีการปลูก การปลูกทุเรียนสามารถทำไดท้ังการขุดหลุมปลูกซ่ึงเหมาะกับพ้ืนที่ที่ คอนขางแลงและยังไมมีการวางระบบน้ำไวกอนปลูก ซึ่งวิธีนี้ดินในหลุมจะชวยเก็บความช้ืนไดดีขนึ้ แตหากมี ฝนตกชุกมีน้ำขังจะทำใหรากเนาและตนทุเรียนตายไดงา ย สวนการปลกู โดยไมตองขุดหลุม (ปลูกแบบนั่งแทน หรือยกโคก) เหมาะกับพื้นท่ีฝนตกชุก วิธีน้ีทำใหม ีการระบายน้ำดี น้ำไมขังบริเวณโคนตน แตตองวางระบบน้ำ ใหดีกอนปลกู ซึ่งตนทุเรียนจะเจริญเติบโตเร็วกวา การขุดหลุม ท้ังนี้จุดเนนที่สำคัญ คือ ควรใชตนกลาทม่ี ีขนาด เล็ก มีระบบรากดี ไมขดงอ แตหากจะปลูกดวยตนกลาขนาดใหญควรตัดแตงรากท่ีขดงอท้ังท่ีกนถุงและ ดา นขา ง รวมทง้ั ควรมีการพรางแสงใหกับตนทุเรียนที่ปลูกใหมด วยตาขายพรางแสงหรือทางมะพรา ว หรอื ปลูก ไมท่ีใหร มเงา เชน กลวย เปน ตน 1.3) ฤดูปลูก หากมีการจัดระบบการใหน้ำอยางมีประสิทธิภาพ สามารถดูแลใหน้ำกับตน ทุเรียนไดสม่ำเสมอชว งหลงั ปลกู และควรปลูกตัง้ แตเดือนมนี าคมถึงเดอื นเมษายน แตถ าหากจัดระบบนำ้ ไมท ัน หรอื ยังไมอ าจดูแลเร่อื งนำ้ ได ควรจะปลกู ในชวงตนฤดฝู น 2) การดูแลรักษาในระยะกอ นใหผล 2.1) การใหน้ำ การใหน ำ้ อยา งสม่ำเสมอเพอ่ื การเจรญิ เตบิ โตทดี่ ีและตอ เนอื่ ง 2.2) การตดั แตง กง่ิ เริม่ ตัดแตง กงิ่ หลังจากปลกู แลว ประมาณ 1 ถงึ 1.5 ป เพื่อใหต นทุเรียนมี โครงสรางและทรงพุมที่ดี และการตัดแตงก่ิงจะตองเวนลำตนเดี่ยวและเวนกิ่งประธานกิ่งแรกสูงจากพ้ืนดิน ประมาณ 1 เมตร และไวกิ่งใหเรียงเปนระเบียบเหมาะแกการไวผลและไมบดบังแสงแดดซึ่งกันและกันและ จะตองควบคมุ ความสูงของลำตนไวท ่ีประมาณ 7 เมตร 2.3) การใสปุย ในปแรกหลังปลูกควรใสปุยและทำโคน จำนวน 4 ครั้ง (การทำโคน หมายถึง การกำจัดวัชพืชใตทรงพุม ถากดินรอบนอกทรงพุมมาพูนกลบใตทรงพุมในลกั ษณะลาดเอียงจากตน พันธอุ อกไปโดยรอบ และหลกี เลีย่ งการถากดินบริเวณโคนตนเพราะระบบรากทุเรยี นทีอ่ ยคู อนขา งต้ืนใกลผ ิวดิน จะไดรับอันตราย และชะงักการเจริญเติบโต หรือทำใหโรครากเนาโคนเนาเขาทำลายไดงายขึ้น) โดยควรใสปุย และทำโคนคร้ังที่ 1 หลังจากปลูกแลวประมาณ 1 เดือน หลังจากนั้นก็ทำตอเนื่องกันจนถงึ ส้ินป และควรใสปุย และทำโคนเดือนเวนเดือน โดยในแตละคร้ังควรใสปุยในปริมาณ ดังนี้ คร้ังท่ี 1 ถึง 3 ใสปุยคอก จำนวน 5 กิโลกรัมตอตน ครั้งท่ี 4 ใสปุยคอก 5 กิโลกรัมตอตน รวมกับปุยเคมี สูตร 15-15-15 หรือ 16-16-16

30 ประมาณ 150-200 กรัมตอตน สวนในปตอ ๆ ไป (ระยะท่ีตนทุเรียนยังไมใหผลผลิต) ควรใสปุยและทำโคน อยา งนอยปละ 2 ครงั้ ในชว งตน ฤดูฝนและหลังฤดูฝน โดยควรใสปุยในปริมาณ ดังน้ี ปยุ คอก อตั ราเปน บุงกี๋ตอ ตนตอป เทากับ 2 เทาของขนาดเสนผาศูนยกลางทรงพุม (เมตร) แบงใส 2 ครั้งตอป ยกตัวอยาง เชน ตนทุเรียนมีเสนผาศูนยกลางทรงพุม 3 เมตร ควรใสปุยคอกปละ 6 บุงก๋ี หรือ 13.5 กิโลกรัม แบงใส 2 คร้ัง (2.25 กิโลกรัม = 1 บุงก๋ี) สวนปุยเคมี สูตร 15-15-15 หรือ 16-16-16 อัตราเปนกโิ ลกรมั ตอตนตอป เทากับ ขนาดเสนผาศูนยก ลางทรงพุม (เมตร) แบงใส 2 ถงึ 4 ครั้งตอ ป ยกตัวอยาง เชน ตนทุเรียนมีเสนผาศูนยกลาง ทรงพุม 3 เมตร ควรใสป ุย เคมีปล ะ 3 กิโลกรัม แบง ใส 2 ถงึ 4 คร้งั ตอ ป 3) การดูแลในระยะใหผลผลติ 3.1) การใหน้ำ ควรใหน้ำสม่ำเสมอในชวงท่ีมีการเจริญเติบโตทางใบ และงดน้ำในชวง ปลายฝนเพ่ือเตรียมการออกดอก เม่ือทุเรียนออกดอกแลวใหควบคุมปริมาณน้ำท่ีจะให โดยคอย ๆ เพ่ิม ปริมาณน้ำขึน้ เรื่อย ๆ เพื่อใหดอกทุเรียนมพี ัฒนาการท่ีดจี นเมื่อดอกทุเรียนพัฒนาถึงระยะหัวกำไล (กอนดอก บาน 1 สัปดาห) ก็ใหลดปริมาณน้ำลงโดยใหเพียง 1 ใน 3 ของปกติ เพื่อชวยใหมีการติดผลดีข้ึนและใหน้ำใน ปริมาณนี้ไปจนดอกบานและติดผลได 1 สัปดาห จากน้ันจึงคอยๆ เพิ่มปริมาณน้ำขึ้นเร่ือย ๆ และตองใหน้ำ อยา งเพียงพอและสม่ำเสมอตลอดชว งพฒั นาการของผลทุเรียน 3.2) การใสปุย ควรใสป ยุ และวสั ดุปรับปรงุ ดนิ ตามผลการตรวจวิเคราะหดิน หรอื อาจใสปุย ตามแนวทางดงั นี้ 3.2.1) ใสปุยเพ่ือเพม่ิ ความสมบูรณต นหลังเก็บเกยี่ ว โดยเปน ปุย อินทรยี  จำนวน 20 ถึง 50 กิโลกรัมตอตน และปุยเคมี สูตร 15-15-15 หรือ 16-16-16 อัตราเปนกิโลกรัมตอตนเทากับ 1 ในของ เสน ผาศูนยกลางทรงพมุ 3.2.2) ใสปุยเพื่อสงเสริมพัฒนาการของผล เม่ือผลมีอายุ 7 สัปดาห ใสปุยเคมีสูตร 12-12-17+2 หรือ 13-13-21 อัตราเปน กิโลกรมั ตอ ตน เทา กับ 1 ใน 3 ของเสนผาศูนยกลางทรงพุม 3.2.3) ใสปุยเพ่ือเพิ่มคุณภาพเน้ือ เมื่อผลมีอายุ 10 ถึง 11 สัปดาห ใหใสปุยเคมีสูตร 0-0-50 อัตรา 1 ถึง 2 กิโลกรมั ตอ ตน 3.3) การตัดแตงดอก ทำการตัดแตงดอกหลังจากออกดอก 5 สัปดาห ควรตัดแตงชอดอก บนก่ิงขนาดเล็ก (เสนผาศูนยก ลางก่ิงนอยกวา 2 เซนติเมตร) หรือดอกท่ีอยูปลายก่ิงท้ิงใหเหลือเฉพาะดอกรุน เดยี วกันในกิ่งเดียวกัน ใหมีจำนวนชอ ดอกประมาณ 3 ถึง 6 ชอ ดอกตอความยาวกงิ่ 1 เมตร แตละชอ ดอกหาง กนั ประมาณ 30 เซนตเิ มตร 3.4) การตัดแตงผล ครง้ั ท่ี 1 เม่ือผลอายุ 4 ถึง 5 สัปดาหหลังดอกบาน ตัดแตงผลท่ีมขี นาด เล็ก รูปทรงบิดเบี้ยวและไมอยูในตำแหนงท่ีตองการออก เหลือผลไวประมาณ 2 ถึง 3 เทาของจำนวนผลท่ี ตองการไวจริง คร้ังที่ 2 เมื่อผลอายุ 6 สัปดาหหลังดอกบาน ระยะน้ีผลท่ีปกติจะมีการขยายตัวดานยาว สีผิว เขียวสดใส หนามมีขนาดปกติเรียวเล็ก ถาตรวจพบผลท่ีมีพัฒนาการผิดปกติ มีขนาดเล็ก หนามแดง หรอื มีโรค แมลงเขาทำลาย ใหตัดทิง้ 4) การปอ งกันกำจดั โรคและศตั รทู ุเรียน

31 ศตั รทู ี่สำคัญของทเุ รยี นในระยะตนเล็กซ่ึงมีการเจริญเติบโตทางก่ิงกานสาขา ไดแ ก โรครากเนา โคนเนา โรคราใบตดิ โรคราสีชมพู เพลี้ยไกแจ และปญหาสำคัญ คือวัชพืช ควรใชหลายวธิ ีประกอบกัน ทั้งการ ใชแรงงานถอน การถาก การตัดดวยเคร่ืองมือหรือใชสารเคมีทา โดยตองระมัดระวังอยาใหระบบราก กระทบกระเทือนและระวังไมใหละอองสารเคมีกำจัดวัชพืชสัมผัสกับตนทุเรียน ซ่ึงแตละโรคและศัตรูพืชของ ทุเรียนมคี วามแตกตางกนั ดงั น้ี 4.1) โรคจากเชอื้ ราไฟทอฟเธอรา ซึ่งเกดิ โรคไดจากสว นตาง ๆ ของตนทเุ รียน ไดแก 4.1.1) โรคเขาทำลายใบ ใหพนสารเมตาแลกซิล หรืออีฟอไซทอลูมิน่ัม หรือกรด ฟอสฟอรัสใหท่ัวทัง้ ภายในและนอกทรงพุม 4.1.2) โรคเขาท่ีระบบราก ใชสารเมตาแลกซิลราดใตทรงพุมใหทั่ว พรอมกับกระตุน การเจริญของราก 4.1.3) โรคเขาท่ีลำตนและก่ิง ถาอาการเล็กนอย ใหขูดผิวเปลือกสวนท่ีเปนโรคออก นำไปเผาทำลาย แลวทาดวยปูนแดง หรือ สารเมตาแลกซิล ถาพบอาการรนุ แรง ใชกรดฟอสฟอรสั ฉีดเขา ลำตน หรือกง่ิ ในบรเิ วณตรงขาม หรอื สวนทเ่ี ปน เนอ้ื ไมดใี กลบริเวณท่เี ปนโรค 4.2) โรคใบติด หากพบอาการเล็กนอยใหตัดเผาทำลาย หากอาการรุนแรงใหพนดวยสาร คารเบนดาซมิ 4.3) เพล้ียไกแจ เม่ือพบยอดทุเรียนถูกทำลายมากกวา 30 เปอรเซ็นตของยอดหรือพบไข บนยอดมากกวา 20 เปอรเซ็นตใหพนดวยสารแลมปดา ไซฮาโลทริน หรือคารบาริลหรือไซเปอรเมทริน/โฟซา โลน ทกุ 7 ถึง 10 วนั จนใบแก 4.4) ไรแดง พน สาร โพรพาไกต สลบั กบั สารเอกซีไทอะซอกซ 4.5) หนอนเจาะผล พนดวยสารสะเดา หรือสารแลมปดาไซฮาโลทริน หรือคารโบซัลแฟน หรือไซเพอรเ มทรนิ และโฟซาโลน แตต อ งหยุดใชส ารเคมกี อ นเกบ็ เกี่ยว 15 วนั 4.6) หนอนเจาะเมล็ดทุเรียน พนดวยสารไซเพอรเมทริน/โฟซาโลน หรือสารไดอะซินอน แตตอ งหยุดใชสารเคมกี อนเก็บเกย่ี ว 15 วนั 4.7) เพล้ยี แปง หากการตดั แตงผลออ นที่พบเพลย้ี แปงเผาทำลาย ใหโ รยสารคารบาริลรอบ โคนตนปองกันการแพรร ะบาดของมดดำ ในกรณีท่ีพบเพล้ียแปงหลังตัดแตงผลครั้งสุดทาย ควรพนดวยสาร มาลา-ไธออน รวมกับปโตรเลียมออยล หรือใชสารคลอไพริฟอส พนเปนจุดเฉพาะกลุมผลท่ีสำรวจพบการ ทำลาย และตองหยุดใชสารเคมกี อนเกบ็ เกยี่ ว 15 วัน 4.8) โรคผลเนา ใหตัดและเผาทำลายเมื่อพบผลทุเรียนท่ีเปนโรค แลวพนดวยสารอีฟอไซท อะลมู นิ ัม่ หรือกรดฟอสฟอรัส ใหทั่วตน และหยดุ พน สารเคมกี อนเก็บเกยี่ วอยา งนอย 30 วนั 5) เทคโนโลยีการผลิตทุเรียน 5.1) การเตรียมตนเพื่อการออกดอก ตนทุเรียนท่ีพรอมกอนการออกดอกคือ ตนทุเรียนที่ ผานการเจริญเติบโตทางกิ่งกานสาขาโดยมีการแตกใบออนมาแลวอยางนอย 1 ชุด มีการสังเคราะหแสงและ สะสมอาหาร ในรูปของสารประกอบคารโ บไฮเดรตเพยี งพอ มีปริมาณใบมากเพียงพอ และสงั เกตไดโ ดยเมื่อมอง

32 จากใตตนขึ้นไป จะเห็นชองวาง ระหวางใบในทรงพุมไมเกินรอยละ 40 ของพื้นท่ีผิวทรงพุม ใบสวนมากหรือ ทั้งหมดเปนใบแก ก่งิ ของแตละยอดเริ่มแก ทำใหสงั เกตไดชัดเจนวา ยอดตั้งข้ึนเกือบทุกยอด ตนทเุ รยี นที่ไดรับ การจัดการดี และมีสภาพพรอมท่ีจะออกดอก จึงสังเกตไดจากการที่ตนมีปริมาณใบพอเหมาะ ใบสมบูรณ มีสี เขียวเขมเปนมันและแก ก่ิงของยอดแกหรือยอดต้ังได เมื่อสภาพแวดลอมเหมาะสมตอการออกดอก คือ มชี วง ฝนทิ้งชวง 10-14 วัน อุณหภูมิและความชื้นของอากาศคอนขางต่ำ จะทำใหตนทุเรียนออกดอกไดมาก และ สม่ำเสมอทั่วท้ังตน การเตรียมสภาพความพรอมของตนเพ่ือการออกดอกจะประสบความสำเร็จไดดีนั้น ตอง ดำเนินการใหสอดคลองกับสภาพของตนท่เี ปนอยู ดงั นี้ 5.1.1) ตนท่ีมีสภาพความสมบูรณคอนขางพรอม เปนตนท่ีมีลักษณะโครงสรางของ ทรงพุมคอนขางดี ทรงพุมเปนรูปฉัตร มีก่ิงที่ขนาดพอดีเปนจำนวนมาก โดยกิ่งน้ันไมใหญเกินไป (เสนผาศูนยกลางของก่ิงมากกวา 8 นิ้ว) หรือก่ิงมีขนาดเล็กเกินไป (เสนผาศนู ยกลางของกิ่งนอยกวา ¾ น้ิว) มี ปริมาณใบมาก และมีใบแกที่สมบูรณซึ่งเปนใบมีขนาดใหญ สีเขียวเขมเปนมัน ตนประเภทน้ีสามารถเตรียม ความพรอ มไดง าย โดยการตัดแตง กิง่ ทเี่ ปน โรคและกงิ่ ขนาดเล็ก ออกไป ซ่ึงมักเปน ก่งิ ท่ีมใี บอยดู า นนอกของทรง พมุ และมอี ยูเปนจำนวนมาก 5.1.2) ตนทีม่ ีสภาพคอนขางโทรม เปนตนที่มีโครงสรางของทรงพุมไมคอยดี มีสัดสวน ของใบตอกิ่งนอยกวาตนประเภทแรก คือ มีปริมาณนอย ใบมีขนาดคอนขางเล็ก สีไมเขียวเขม โดยปกติตน ประเภทนี้มกั เปนตนทม่ี ีอายคุ อนขางมาก (มากกวา 15 ป) การใสป ุย ใหนำ้ หรือการจัดการดา นอารักขาพืช ใน ฤดกู ารผลิตที่ผานมาไมเหมาะสม และมีการไวผลมากจนตน มสี ภาพคอ นขางทรดุ โทรม เกิดผลกระทบตอระบบ ราก ทำใหร ะบบรากไมสมบูรณ การจดั การเพอื่ เตรียมสภาพความพรอมของตนจงึ ตองมีการกระตุน พฒั นาการ ของระบบรากเพม่ิ ขน้ึ เปนพิเศษ เพื่อทำใหระบบรากฟน ตัวมคี วามสมบูรณพรอ มท่ีจะใชในการดูดซับธาตุอาหาร และน้ำ การกระตนุ พฒั นาการของระบบรากนี้จะตองกระทำกอ นการใสปยุ และใหน ำ้ 5.1.3) ตน ทมี่ ีใบเหลืองเฉพาะบางก่ิง เปนลักษณะอาการเฉพาะ ตนท่ีมีใบเหลืองเฉพาะ บางกง่ิ จะมสี ภาพทวั่ ไปคอ นขางสมบรู ณ แตตนทุเรยี นจะแสดงอาการขาดนำ้ สังเกตไดจ ากใบทเุ รียนจะมอี าการ สลดและใบตก ตั้งแตชวงสายๆ หรือตอนบาย ซ่ึงบงชี้ถึงการเขา ทำลาย ของโรครากเนาและตนเนา เน่ืองจาก เช้อื ราไฟทอปเทอรา ดังนนั้ การเตรียมสภาพความพรอมของตนประเภทนจี้ ะตองดำเนินการซึ่งแตกตา งจากตน 2 ประเภทแรก คือ การรักษาโรค โดยวิธีการตรวจหาตำแหนงท่เี ปน โรค ดวยการสังเกตจากสีเปลือกลำตนหรือ กิง่ โดยตำแหนงท่ีเปน โรคน้ัน เปลือกจะมีสีคล้ำกวาสีเปลือกปกติ และสังเกตเห็นคราบน้ำเปนวง หรือไหลเปน ทางลงดานลา ง โดยเฉพาะอยา งยิ่งในชว งเชา ทมี่ ีอากาศชมุ ชื้น อาจเห็นเปนหยดนำ้ ปดุ ออกมาจากบริเวณแผลท่ี มีสีน้ำตาลปนแดง การรักษาโรคก่ิงและตนเนาน้ี ทำไดโดยใชมีดหรือส่ิงมีคมถากเปลือกบริเวณที่เปนโรคออก บาง ๆ เพ่ือใหทราบขอบเขตของแผลท่ีถูกเช้ือราเขาทำลายอยางชดั เจน แลวใชสารเมทาแลกซิล (Metalaxyl) ชนิดผงรอยละ 25 อัตรา 50-60 กรัม/น้ำ 1 ลิตร หรือสารฟอสเอทิลอะลูมินัม (Phosethyl aluminum) ชนิดผงรอ ยละ 30 ในอัตรา 80-100 กรมั /น้ำ 1 ลิตร ทาตรงบริเวณทถ่ี ากออกใหท่วั และตรวจสอบแผลทที่ าไว หลงั จากการทาดว ยสารเคมคี รง้ั แรก 15 วัน หากรอยแผลยังไมแ หง มลี ักษณะฉ่ำน้ำ ใหท าซ้ำ ดวยสารเคมีชนิด เดิมจนกวาแผลจะแหง ชะลอการหลุดรวงของใบ ตนทุเรียนที่เปนโรครากเนา ตนเนาน้ี ใบจะมีอาการเหลือง

33 และหลุดรวงไป เนื่องจากโรคทำใหเกิดการขัดขวางการเคล่ือนยายของธาตุอาหาร หรือสารประกอบ คารโบไฮเดรตภายในทอน้ำ และทออาหาร จนตนเกิดอาการทรุดโทรม โดยปกติ การฟนฟูสภาพความสมบรู ณ ของตนหลังจากเกิดโรคทำไดยาก ตองใชเวลานาน และมักไมทันตอการผลิตในฤดูการผลิต ถัดไป แตถา ดำเนินการรักษาโรคและหยุดการลุกลามของโรคไดอยางรวดเร็ว และชะลอการหลุดรวงของใบ โดยฉีดพนตน ดวยสารประกอบกึง่ สำเร็จรูปทมี่ ีคารโบไฮเดรตเปนองคประกอบหลัก (สตู รทางดวน) หรือฉดี พนตนดวยสารเคมี ท่มี ีคุณสมบัตใิ กลเคียงกนั จะชวยใหต นทุเรียนฟนตัวไดเร็วขึ้น สวนการจัดการอนื่ ๆ เชน การตดั แตง ก่ิง ใสปุย ใหน้ำ และการอารักขาพืช ใหดำเนินการเชนเดียวกันกับการเตรียมสภาพความพรอมของตนทั้ง 2 ประเภทท่ีกลาวถงึ แลว ตนท่มี ีอาการใบเหลืองเฉพาะที่ใบออน หรือใบเพสลาด สาเหตุเกดิ จากการขาดธาตุ เหล็กและธาตุแมกนีเซียม โดยท่ัวไปในสวนอื่นของลำตนจะมีสีเขียวและลักษณะเปนปกติ แตจะพบอาการ ใบเหลืองเฉพาะท่ีใบออนหรอื ใบเพสลาด ถา เปน ใบออ น ใบจะ มขี นาดเล็กกวาปกติ แผนใบและเสนกลางใบจะ เหลืองซดี ท้งั แผน ซ่ึงเปนอาการขาดธาตเุ หล็ก ถา เปนใบเพสลาด อาการเหลอื งจะเปนท่ีแผนใบ แตเ สน กลางใบ จะเปน สีเขียวลักษณะคลายใบหอก คอื แถบกวางจาก ข้วั ใบ แลวเรียวแหลมลงไปจนถงึ ปลายใบ ซงึ่ เปนอาการ ขาดธาตุแมกนีเซยี ม อาจพบอาการทั้ง 2 ประเภทผสมผสานกันอยูในตนเดียวกนั โดยมากจะพบในตนทุเรียนที่ ปลูกในดินรวนปนทรายหรือดินทราย ท่ีมีธาตุ แมกนีเซียมและธาตุเหล็กคอนขางต่ำ ตนทุเรียนท่ีมีอาการ ใบเหลอื งเฉพาะท่ีใบออนหรอื ใบเพสลาดขา งตน เกิดจากการจัดการบางอยางผดิ พลาด คือ การใชปุย ไนโตรเจน เชน ปุยยูเรีย เรงการเจริญเติบโตทางดานกิ่งกานสาขาโดยไมมีการใชปุยอินทรียหรือปุยที่มีธาตุรอง หรอื ธาตุ ปริมาณนอยรวมดวย ซ่งึ จะทำใหพัฒนาการของยอดเกิดข้ึนมาก ธาตุไนโตรเจนที่มีมากเกนิ ไปจะลดอัตราการ ดดู ซับธาตุแมกนีเซียมลง และเมื่อตนทุเรียนขาดธาตุแมกนีเซียมก็จะมีผลทำใหธาตุเหล็กมีประโยชนลดลงดวย จึงทำใหตน ทุเรียนแสดงอาการขาดท้ังธาตุแมกนีเซียมและธาตุเหล็กไปพรอม ๆ กัน ในกรณีท่ีเกิดอาการ ใบเหลืองดังกลาวแลว อาการใบเหลอื งจะสามารถหายไดเองเมื่อใบแกข้ึน แตตองใชเวลาคอ นขางนาน อาจทำ ใหเกิดปญหาในการเตรียมความพรอมของตนใหทันกับสภาพแวดลอมที่เหมาะสมสำหรับการออกดอกได จึงจำเปนตองแกไขโดยการฉีดพนดวยปุยทางใบท่ีมีธาตุแมกนีเซียมและธาตุเหล็กในอัตราสูง อยางไรก็ตาม ปญหาตน ท่ีมีอาการใบเหลืองเฉพาะท่ีใบออนหรือใบเพสลาด ควรแกปญหาโดยวิธีการปองกนั จะเหมาะสมกวา กลาวคือ ตอ งใสป ุยอนิ ทรียค วบคูก บั ปยุ เคมสี ูตรเสมอ 5.1.4) ตนท่ีมีอาการใบเหลืองเฉพาะที่ใบออน หรือใบเพสลาด สาเหตุเกิดจากการใช สารเคมีกำจัดวัชพืชไมถูกวิธี คือการที่เกษตรกรใชสารเคมีกำจัดวัชพืช เชน กลุมพาราควอต กลุมไกลโฟเซต หรือกลุมอ่ืนใน อัตราสูงกวาที่กำหนดไว ฉีดพนเพื่อกำจัดวัชพืชใตทรงพุมของทุเรยี น ปริมาณสารเคมีสวนเกิน สัมผัสกับรากทุเรียนท่ีกำลังพฒั นาอยใู กลกบั ผิวดินและรากบางสว น ทำใหแหง ตาย อาการใบเหลืองดงั กลาวจะ พบ หลังจากการฉีดพนสารเคมีกำจัดวชั พืชแลวประมาณ 1 สัปดาห ดังนั้น การจัดการเพ่ือเตรียมความพรอม ของตนทุเรียนประเภทน้ี จำเปนตองมีการกระตุนใหระบบรากของทุเรยี นมพี ัฒนาการกอน ดังรายละเอียดที่ได กลา วมาแลวขางตน แลว ตามดว ยการจัดการ เชน การตัดแตงกิ่ง ใสป ุย ใหน ้ำ และการอารกั ขาพืช 5.1.5) ตนที่มีใบเหลืองทั้งตน ตนทุเรียนประเภทน้ีจะมีใบท่ีไมคอยสมบูรณ ใบมี ลักษณะดาน ไมสดใสเปนมัน ใบเหลืองทั้งแผนใบและเสนกลางใบ อาจมีลักษณะการขาดน้ำเกิดรวมดวย

34 ตน ทุเรียนท่ีมอี าการประเภทน้ีจะพบมากในตน ทปี่ ลกู จากตนกลา ท่ีรากงอหรือรากขด ปลกู ลึก มักมีน้ำขงั อยูท่ี โคนตน หรืออาจมีการถมดินบริเวณโคนตน คอนขางสูง และมีการระบายน้ำไมดี ตนทุเรียนที่มีสภาพแบบนี้ หากมกี ารไวผลมากในฤดกู ารผลติ ท่ีผา นมา อาการใบเหลอื งจะเกิดรนุ แรงมากข้ึนในฤดูการผลิตตอมา ซ่งึ สาเหตุ หลักของอาการประเภทนี้มักเกดิ จากมีโรครากเนาเขาทำลายตรงบริเวณรากท่ีงอหรือขด ซงึ่ รากจะเบียดชิดกัน จนเกิดรอยแผล เช้ือราไฟทอปเทอราจะเขาทำลายไดงาย ทำให เกิดอาการรากเนา และมีการขยายขนาดของ แผลเนาอยูเสมอ สงผลใหรากฝอยบางสวนแหง ทำใหประสิทธิภาพในการดูดน้ำและธาตุอาหารลดลง ดังนั้น การจัดการเพ่ือเตรียมความพรอมของตนทุเรียนประเภทนี้ จำเปนตองรักษาโรครากเนาไปพรอม ๆ กับ การกระตนุ พฒั นาการของระบบรากใหส ำเรจ็ กอ นการจดั การอืน่ ๆ 5.2) การจัดการเพ่ือสงเสริมการออกดอก ตนทุเรียนที่สมบูรณและมีสภาพความพรอมดี เม่ือผานชวงฝนแลงท่ีตอเนื่องนานเกิน 10 วัน ตนทุเรียนจะออกดอกในปริมาณมากและเปนดอกรุนเดียวกัน ซึ่งจะสะดวกและงายตอการจัดการเพ่ือใหมีการติดผล การตัดแตงผล การไวผลเพื่อ เพ่ิมปริมาณผลผลิต และการปรับปรุงคุณภาพ ผลผลิต แตถาตนทุเรียนมีสภาพความพรอมไมดีพอในขณะท่ีสภาพแวดลอม เหมาะสม หรอื ตนทุเรียนมีสภาพความพรอมดีมาก แตสภาพแวดลอมเปล่ียนแปลงอยูเสมอ มีความเหมาะสม นอย ตนทุเรยี นกจ็ ะออกดอกในปริมาณนอย และเปน ดอกหลายรุน โดยเฉพาะอยา งยง่ิ ในตนทุเรียนท่ีมอี ายมุ าก ก่ิงมขี นาดใหญ ทำใหเปน ปญหาในดานการจัดการ จงึ จำเปนที่จะตองมีการจัดการเสรมิ เพื่อชวยกระตุนใหตน ทเุ รยี นออกดอกในปรมิ าณมาก และเปน ดอกรนุ เดยี วกนั 5.3) การจัดการเพ่ือสงเสรมิ การตดิ ผล การติดผลเปนขั้นตอนที่มคี วามสำคญั ในการกำหนด ปริมาณผลผลิตตอตน ดังนั้น หากตองการท่ีจะเพ่ิมปริมาณผลผลิตจึงจำเปนตองมีการจัดการเพ่ือสงเสริม การติดผล ซ่งึ สามารถปฏิบตั ิไดดงั น้ี 5.3.1) การตัดแตงดอกใหเปนดอกรุนเดียวกัน ตัดแตงดอกรุนท่ีมีปริมาณนอยออกให เหลอื ดอกเพียงรุนเดยี วในแตละกิ่ง หรือเปนดอกรุนเดียวกันท้ังตน ในกรณีที่ดอกมีปริมาณมาก ใหตัดแตงและ เหลือดอกไวเปนกลุม กลุมละไมเกิน ๒๐ ดอก แตละกลุมหางกันพอเหมาะตามตำแหนงที่คาดวาจะไวผล ในกรณีท่ีมีดอกหลายรุน และแตละรนุ มีปรมิ าณ ดอกจำนวนใกลเคียงกัน ใหพิจารณาตดั แตงใหเหลือเปนดอก รุนเดียวกันในแตละก่ิง โดยกระจายปริมาณของดอกทั่วตนใหเหลือจำนวนพอประมาณ การตัดแตงดอกควร ดำเนินการ ในระยะมะเขือพวง (ประมาณ 30 วัน หลังจากเกิดดอกในระยะไขป ลา) 5.3.2) การจัดการน้ำเพ่ือชวยการติดผลและข้ึนลูก การจัดการใหน้ำในปริมาณ ทเ่ี หมาะสม ตามคำแนะนำในชวงพัฒนาการตา ง ๆ ของดอกและผลออน มีบทบาทสงู ในการชวยลด ปญ หาการ หลุดรวงของดอกและผลออนไดเปนอยางดี และเพิ่มการติดผลและขน้ึ ลูกของทุเรยี น โดยเร่ิมต้ังแตดอกทุเรียน ในระยะเหยียดตีนหนูตองใหน้ำในปริมาณสูง แตลดปริมาณน้ำลงประมาณรอยละ 40 ในชวงระยะดอกขาว จนถึงระยะผลออนอายุ 1 สัปดาห หลังดอกบาน รักษาปริมาณความชื้นในดินใหสม่ำเสมอโดยใหน้ำครั้งละ นอยๆ แตใ หบอ ยครัง้ และเม่อื ปลายยอดเกสรตวั เมียทตี่ ิดอยูกบั ผลออ นเริม่ ไหมแ ละแหงเปนสีนำ้ ตาลแก จงึ เร่ิม เพิม่ ปรมิ าณน้ำที่ใหขึ้นเลก็ นอ ย แตย ังคงเนนการใหนำ้ อยา งสมำ่ เสมอ เมอื่ ผลออ นมีอายุประมาณ 3 สปั ดาหหลัง ดอกบาน และปลายยอดเกสรตัวเมียท่ีติดอยูกับผลออนมีลักษณะแหงเปนสีดำ จึงเพิ่มปริมาณน้ำที่ใหมากขึ้น

35 ตามคำแนะนำ และรักษาสภาพความชื้นในดนิ ใหสม่ำเสมอไปจนผลออนมีอายุ 5 สปั ดาหห ลงั ดอกบาน ในกรณี ท่ีมฝี นตกปรมิ าณมาก ในชวงเวลาใกลดอกบาน ใหพ ยายามรกั ษาสภาพความช้นื ในดินและความชนื้ บรรยากาศ ภายใตทรงพุมใหสม่ำเสมอ โดยการใหน้ำทุกๆ วัน แตในปริมาณวันละไมมากนัก กวาดเศษซากของดอกที่รวง ออกใหหมดจาก บริเวณผิวดินใตทรงพุม เพ่ือชวยในการถายเท อากาศตรงบริเวณผิวดินใหดีขึ้น จะชวยลด ปญ หาการหลุดรวงของดอกและผลออนไดในระดบั หนงึ่ 5.3.3) การชวยผสมเกสร การติดผลนอยของทุเรียนโดยเฉพาะอยางย่ิงในทุเรียนพันธุ ชะนี เปนปญหาท่ีสำคัญ การชวยผสมเกสรโดยใชละอองเกสรจากทุเรียนตางพันธุจึงเปน การชวยทำให กระบวนการถายละอองเกสรประสบความสำเร็จ และนำไปสูการปฏิสนธิ ปริมาณการติดผลจึงเพิ่มข้ึน ผลทุเรียนที่เกิดจากการชวยผสมเกสร จะมีการเจริญเติบโตเร็ว รูปทรงดี พูเต็ม คุณภาพเนื้อดี สีเน้ือ และ รสชาติไมแตกตางจากพันธุแม ปรมิ าณเน้ือท่รี ับประทานไดตอผลเพม่ิ ขึ้นฉดี พนดวยสารควบคุมการเจริญเตบิ โต การชวยผสมเกสรเปนส่ิงจำเปน การปฏิบัติตองใชเวลาและแรงงาน จึงจะทำใหการผสมเกสรน้ันไดผลดีตาม ตองการ ในกรณีเกษตรกรรายยอยซ่ึงมีพ้ืนที่ในการปลูกทุเรียนตั้งแต 3-15 ไร การชวยผสมเกสร สามารถ ปฏิบัติได แตถาเปนสวนขนาดใหญ ก็จะมีปญ หาในดานการปฏิบัติ จำเปนตองเลอื กใชวิธีการอ่ืน พบวา การฉีด พนใบท่ัวทั้งตนดวยสารแพกโคลบิวทราโซล ในอัตรา 500 สวนตอลานสวน ในชวงที่ดอกทุเรียน อยูในระยะ กระดมุ หรอื หัวกำไล จะชวยทำให มีการติดผลไดใ นปรมิ าณสูงเชนเดียวกับการ ชวยผสมเกสร และคณุ ภาพของ ผลผลิตไมแ ตกตางกนั 5.4) การจัดการเพื่อเพ่ิมปริมาณและปรับปรุงคุณภาพของผลผลิต หลักการสำคัญ คอื การจดั การใหผลออน มกี ารพัฒนาอยา งสม่ำเสมอ ไมม กี ารชะงัก หรือชะลอการพัฒนาอนั เนื่องมาจากสาเหตุ ตางๆ เชน การสงธาตุอาหารในรูปของสารประกอบคารโบไฮเดรตจากแหลงผลิตในตนไปเล้ียงผลออน ไมเพียงพอ การขาดน้ำ หรือสาเหตอุ น่ื ๆ โดยใชวธิ ีการดังตอไปน้ี 5.4.1) การตัดแตงผล ตองทำอยางนอย 3 คร้ัง เริ่มจากตัดแตงผลออนท่ีมีรูปทรง บิดเบี้ยว ขนาดเล็ก หรือตางรุนออก เหลือแตผลออนที่มีลักษณะรูปทรงสมบูรณ ขั้วผล ใหญ การตัดแตง ผลออนครง้ั แรก ตองทำใหเสรจ็ ภายในสัปดาหที่หลังดอกบาน โดยปริมาณผลที่เกบ็ ไวควรมีมากกวาจำนวนผล ทคี่ าดวา จะเก็บเกีย่ วไดป ระมาณรอยละ 20 5.4.2) การใสปุย ใสปุยใหเหมาะสมสอดคลองกับชวงพัฒนาการของผลจะชวยเพ่ิม ผลผลิตและเพิ่มคุณภาพได ชวงแรกใสปุยสูตร 12-12-17+2 เมื่อผลออ นมีอายุระหวาง 5-6 สัปดาห หลังดอก บาน และใสป ุยสตู ร 0-0-50 เมื่อผลออนมอี ายุระหวา ง 7-8 สัปดาห หลังดอกบาน การใส ปุยท้ัง 2 สูตรในชวง ที่กำหนดนี้ จะชวยเพ่ิมขนาดผลเน้ือมีการพัฒนาไดดี และสุกแก (เขาสี) ไดเร็วข้ึน การจัดการเสริมดวยปุย “สูตรทางดวน” ชวยใหผลออนของทุเรียนเจริญเติบโตดี ผลแกเร็ว มีคุณภาพสูง ควรฉีด “สูตรทางดวน” ตดิ ตอกนั ทุกสปั ดาหจำนวน 5 ครง้ั เริม่ ตง้ั แตผลทเุ รียนมอี ายุ 5 สัปดาหหลังดอกบานเปนตน ไป 5.4.3) การปองกันการแตกใบออน การปองกันไมใหทุเรียนแตกใบออนในระหวาง พฒั นาการของผลออนเปน สิง่ จำเปน เพราะหากมีการแตกใบออนในชวงน้ี ผลออ นจะไมสามารถแขงขนั เพอื่ แยง

36 อาหารสะสมกับใบออนได ผลออนที่กำลังพัฒนาก็จะหยุดชะงัก และเกิดผลกระทบในดานคุณภาพของผล ตดิ ตามมา 5.4.4) การโยงผลทุเรียน วิธีการโยงผลทุเรียนที่ถูกตองสามารถลดการรวงของผล และก่ิงหักหรอื ก่ิงฉีกเนอื่ งจากลมแรงได การโยงผลทเุ รยี นตองผูกเชือกโยงกบั ก่ิงทุเรยี นใหเลยตำแหนงเช่ือมตอ ระหวา งขั้วผลกบั ก่ิงไปทางดานปลายยอดของก่ิงโดยพยายามสอดดึงเชือกโยงเหนือก่ิงทำมุมกวา งในแนวขนาน กับกิ่งนั้น แลวดึงปลายเชือกผูกร้ังกับตนใหตึงพอประมาณ สังเกตไดจากกิ่งนั้นยกระดับสูงขึ้นเล็กนอย และสามารถเคลื่อนไหวไดคอนขางเปนอิสระ เชือกโยงกิ่งหรือผลทุเรียนตองเปนวัสดุที่ทนทานตอแรงดึง คอ นขางสงู ควรใชเชือกโยงหลายสีในกรณีท่ีมีผลทุเรยี นหลายรุนในตนเดียวกันการปองกันกำจัดโรคและแมลง การปองกันกำจัดโรคและแมลงในระหวางท่ีผลออนกำลังพัฒนาเปนส่ิงจำเปน หากละเลยจะทำใหปริมาณ ผลผลิตและคณุ ภาพของผลทุเรียนลดลง 3.4.3 การเก็บเก่ียวและการปฏบิ ัติหลังการเกบ็ เกีย่ ว การเกบ็ เกย่ี วเลือกเฉพาะผลทุเรียนแกแ ลวเทาน้ัน โดยสังเกตจากลักษณะของผลและนบั อายุ ลกั ษณะ ผลเม่ือทุเรียนแก สีเปลือกจะเปล่ียนจากสีเขียวสดเปนสีน้ำตาลหรือสีเขียวแกมเทา แตผลท่ีอยูนอกทรงพุม ท่ีโดนแสงแดดมากจะมีสีน้ำตาลมากกวาผลท่ีอยูในทรงพุมกานผลสีเขมขึ้นเปนสีน้ำตาลคล้ำ สาก ตรงรอยตอ ของระหวางกานผลตอนบนกับกานผลตอนลาง (ปลิง) จะบวมใหญ เห็นรอยตอชัดเจน ปลายหนามแหง มีสนี ้ำตาล หนามกางออกรองหนาคอนขางหา งสังเกตรอยแยกบนพจู ะเหน็ ไดช ัดเจน ยกเวนพนั ธกุ านยาวจะเห็น ไมชัด ใหชิมน้ำที่ออกจากปลิง ถาทุเรียนแกจัด เม่ือตัดข้ัวผลหรือปลิงออกจะพบน้ำใส ๆ ไมขนเหนียว เหมือน ทเุ รยี นออ น ชิมดจู ะมีรสหวานการเคาะเปลือกหรือกรดี หนาม ผลทุเรียนท่ีแกจัดจะมีเสยี งดังหลวม ๆ ท้ังนเ้ี มื่อ ผลทุเรียนในตนเริ่มแกสุกและรวง ก็เปนสัญญาณเตือนวาทุเรียนที่เหลือซ่ึงเปนรนุ เดียวกันเริ่มแกสามารถเก็บ เกี่ยวไดแลวการนับอายุการนับอายุทุเรียนน้ันจะนับจำนวนจากวนั หลังจากดอกบานจนถึงวันท่ีผลแก พรอมที่ จะเก็บเก่ียวได ซึ่งจะแตกตางกันในแตล ะพันธุ คอื พันธกุ ระดุมใชเวลา 90 ถึง 100 วัน พันธุชะนีใชเวลา 110 ถงึ 120 วัน พนั ธุกานยาวใชเวลา 120 ถงึ 135 วัน และพันธหุ มอนทองใชเวลา 140 ถงึ 150 วนั การนับอายุนอี้ าจจะคลาดเคลื่อนไดเล็กนอย ข้นึ กับอุณหภูมิของอากาศ เชน อากาศรอ นและแหงแลง ทุเรียนจะแกเร็วขึ้น หากมีฝนตกชุกและความชื้นสูงทุเรียนจะแกชา ดังน้ันเพื่อสะดวกในการจดจำและไมเกิด ความผิดพลาดในการตัดทุเรียนออน เกษตรกรควรจดบันทึกวันท่ีดอกบาน และทำเคร่ืองหมายรุน เชน จดบันทึกวนั ทดี่ อกทเุ รียนบานของแตละพันธแุ ละและแตล ะรุน ทำเครอ่ื งหมายรนุ ไวในขณะท่มี กี ารโยงก่ิง ดวยเชือก และควรใชสีท่ีแตกตางกันในการโยงกิ่งแตละรุน ทั้งนี้เพ่ือความสะดวกในการตัดทุเรียนท่ีแกมี คุณภาพดี วิธีการเก็บเก่ียว การตัดผลทุเรียน ควรตัดเหนือปลิงของกานผลดวยมีดคมและสะอาด และสงผล ทเุ รียนลงมาจากตนเพื่อใหคนที่รอรับอยูดานลางบริเวณโคนตน ระวงั อยาใหผลตกกระทบพ้ืน วิธีที่นิยมใชใน การเก็บเก่ียวคือการใชเชือกโรยหรือใชกระสอบปานตวัดรับผล และหามวางผลทุเรียนลงบนพื้นดินในสวน โดยตรง เพื่อเปนการปองกันเชื้อราท่ีเปนสาเหตุของโรคผลเนาติดไปกับผลทุเรียน และควรทำความสะอาด คัดคณุ ภาพ คดั ขนาดกอ นจำหนา ย