ใบความรู้ เรื่องแผนที่ดาว

ใบความรู้ เรอ่ื ง การประดษิ ฐแ์ ผนที่ดาว แผนท่ีดาว คือ เคร่ืองมือที่ช่วยในการบอกตาแหน่งของดาวบนท้องฟ้าท่ีครอบโลกของเราเอาไว้ จะมี ลักษณะเปน็ ทรงกลมไมว่ ่าเราจะดูดาวตาแหนง่ ใดในโลก 1. การหาทิศเหนอื จากกลุ่มดาว การหาดาวเหนือทิศจากทิศตะวันตก หากไม่มีเข็มทิศให้จาตาแหน่งท่ีดวงอาทิตย์หรือดวงจันทร์ ตกลับ ขอบฟ้าไว้ว่า น่ันคือ “ทิศตะวันตก” (โดยประมาณ) หากเราหันหน้าเข้าหาทิศตะวันตก ยกแขนขวาขึ้นขนานพื้น และเหยยี ดออกไปทางขา้ งลาตัว มอื ขวาจะชไ้ี ปยังทศิ เหนอื จากนัน้ เหยียดนิว้ โปง้ ลงพื้นไว้ท่ีเส้นขอบฟ้า เหยียดนิ้วช้ี ช้ีข้นึ ขา้ งบน จะมองเหน็ ดาวเหนอื อยูบ่ นปลายนิ้วช้ี ดาวเหนือเปน็ ดาวสีขาวมีความสว่างปานกลาง (ดาวเหนือจะอยู่ สงู จากขอบฟ้าดา้ นทิศเหนือ เทา่ กับ องศาละติจูดของผ้สู งั เกตการณ์ ตัวอยา่ งเช่น ถา้ ผู้สังเกตการณ์อยู่ที่ กทม. หรือ ละติจูดท่ี 13° เหนือ ดาวเหนอื กจ็ ะอยเู่ หนอื ขอบฟ้าดา้ นทิศเหนือขนึ้ มา13° เช่นกัน) รปู ท่ี 1 การหาทิศเหนือจากกลุ่มดาวหมีเล็ก หมใี หญ่ ในบางครั้งเมฆเข้ามาบังท้องฟ้าทางด้านทิศเหนือ ทาให้เราไม่สามารถมองเห็นกลุ่มดาวหมีใหญ่ หรือ กลุ่มดาวค้างคาวได้เลย ในกรณีน้ีเราอาจใช้ “กลุ่มดาวนายพราน” (Orion) ในการนาทางได้อย่างคร่าวๆ เพราะ กลมุ่ ดาวนายพรานจะหนั หวั เข้าหาดาวเหนือเสมอ นอกจากน้ันกลุ่มดาวนายพรานยังตั้งอยู่บนเส้นศูนย์สูตรฟ้า นั่น หมายความว่า กลุ่มดาวนายพรานจะขนึ้ -ตก ในแนวทิศตะวันออก-ตะวนั ตกเสมอ 2. ระบบพิกัดขอบฟา้ พกิ ดั ขอบฟา้ (Horizontal coordinates) เป็นระบบพิกัดซ่งึ ใชใ้ นการวดั ตาแหน่งของวัตถทุ อ้ งฟ้า โดยถือเอาตวั ของผู้สงั เกตเปน็ ศนู ย์กลางของทรงกลมฟา้ โดยมีจดุ และเส้นสมมติบนทรงกกลมฟ้า แสดงในรูปท่ี 2

รปู ท่ี 2 ระบบพิกดั ขอบฟา้  ทิศทั้งสี่ ประกอบด้วย ทิศเหนือ (North) ทิศตะวันออก (Earth) ทิศใต้ (South) ทิศตะวันตก (West) เมอื่ หนั หนา้ เขา้ หาทิศเหนือ ด้านหลงั เปน็ ทิศใต้ ซา้ ยมอื เปน็ ทศิ ตะวันตก ขวามือเปน็ ทิศตะวนั ออก  จุดเหนอื ศรี ษะ เป็นตาแหน่งสงู สดุ ของทรงกลมฟา้ ซ่งึ อยเู่ หนอื ผ้สู ังเกต  จดุ ใตเ้ ทา้ เปน็ ตาแหน่งต่าสดุ ของทรงกลมฟ้า ซ่งึ อยู่ใตเ้ ทา้ ของผสู้ ังเกต  เส้นขอบฟ้า หมายถึง แนวเส้นขอบท้องฟ้าซ่ึงมองเห็นจรดพ้ืนราบ หรืออีกนัยหน่ึงคือ เส้นวงกลมใหญ่ บนทรงกลมฟ้าท่อี ยูห่ า่ งจากจุดเหนอื ศีรษะ ทามมุ 90° กบั แกนหลักของระบบขอบฟ้า  เส้นเมอรเิ ดียน เปน็ เส้นสมมตบิ นทรงกลมฟ้าในแนวเหนือ-ใต้ ซ่ึงลากผ่านจดุ เหนอื ศรี ษะ 3. การวดั มุมในระบบพิกัดขอบฟ้าประกอบดว้ ย มุมทศิ และ มุมเงย มุมทิศ (Alzimuth) เป็นมุมในแนวราบ ซึ่งวัดจากทิศเหนือ (0° ) ไปตามเส้นขอบฟ้าในทิศตามเข็มนาฬิกา ไปยังทิศตะวันออก (90°) ทิศใต้ (180°) ทิศตะวันตก (270°) และกลับมาท่ีทิศเหนือ (360°) อีกคร้ังหน่ึง ดังนั้นมุม ทิศจงึ มีค่าระหวา่ ง (0° - 360°) มมุ เงย (Altitude) เป็นมุมในแนวด่ิง ซ่ึงนับจากเส้นขอบฟ้า (0°) สูงข้ึนไปจนถึงจุดเหนือศีรษะ (90°) ดังนั้น มุมทศิ จงึ มีคา่ ระหว่าง (0° - 360°) ดงั นั้นมุมเงยจงึ มีคา่ ระหว่าง (0°90°) รูปที่ 3 การวัดมมุ ทศิ – มุมเงย

การใชแ้ ผนท่ดี าว 1. หมนุ แผนทว่ี งกลมให้ (วนั ที่และเดือน) ท่ีต้องการดดู าวตรงกับขดี บอกเวลาที่ดูในแผน่ รูปทอ้ งฟา้ 2. ถอื แผนที่ดาวตรงหนา้ และหันหน้าไปยงั ทิศทต่ี ้องการดู เชน่ ตอ้ งการดดู าวบนท้องฟา้ ทิศเหนือเวลา 20.00 น. ของวนั ที่ 10 ธันวาคม ให้ปฏิบตั ดิ งั น้ี - ใหห้ มุนแผนทว่ี งกลมซง่ึ มีวันท่ีและเดือนมายังช่อง วนั ที่ 10 ธันวาคม อยู่ตรงขีดเลข 20 ของแผน่ เวลา - หนั หนา้ ไปทิศเหนือ ถอื แผนทด่ี าวไวต้ รงหน้า โดยทิศเหนือแผนท่ีอยตู่ รงกับ ทศิ เหนือของโลกและดาวเหนือซึ่ง ทิศตะวันออกจะอยขู่ วามอื และทศิ ตะวนั ตกจะอยู่ซา้ ยมือ แผ่นแผนที่ดาว ชอื่ เดอื น วนั ที่ กล่มุ ดาวทป่ี รากฏ