Ebookสามัคคีเภทคำฉันท์

สามคั คีเภทคาํ ฉันท เสนอ คณุ ครณู ฐั ยา อาจมังกร ภาคเรียนที่ ๑ ปก ารศึกษา ๒๕๖๔ ชนั้ มัธยมศกึ ษาปที่ ๖

โรงเรยี นมธั ยมวดั หนองแขม สามัคคีเภทคําฉันท เสนอ คุณครูณฐั ยา อาจมังกร จัดทาํ โดย นายเมธี เพชรพลอย เลขที่ ๑๐ น.ส.วชั ราภรณ วิเศษทรพั ย เลขที่ ๒๕ น.ส.อภญิ ญา สลี าพฒั น เลขที่ ๒๙ น.ส.ณฐั ริกา จงเจรญิ วรกจิ เลขท่ี ๓๒ น.ส.บุษยมาส กังใจ เลขท่ี ๓๓ ชนั้ มธั ยมศกึ ษาปที่ ๖.๑๒ รายยงานน้ีเปน สว นหนึง่ ของวชิ าภาษาไทย (ท.๓๓๑๐๑) ภาคเรยี นที่ ๑ ปการศึกษา ๒๕๖๔ โรงเรยี นมัธยมวดั หนองแขม



คาํ นาํ รายงานเลม นเ้ี ปน สวนหนึง่ ของรายวิชาภาษาไทย ท๓๓๑๐๑ ชน้ั มธั ยมศกึ ษาปท ่ี ๖ โดยจุดประสงคของการจัดทาํ หนงั สอื เลมนี้ คอื เพ่อื ใหเ ขา ใจเกย่ี วกบั เรือ่ งสามัคคีเภทคําฉนั ท การใชภาษา คําประพนั ธ ตลอดจนถงึ การนาํ คุณคาทีไ่ ด มาใชใ นการศกึ ษาและเปนแนวทาง ในการดาํ เนินชวี ิตในปจจุบัน คณะผูจดั ทาํ หวังเปนอยา งยงิ่ วา หนงั สือรายวิชาภาษาไทยเลม น้ี จะเปนประโยชนต อ การเรยี นรูแ ละชวยใหเ ขา ใจ เก่ยี วกบั วรรณคดสี ามัคคี เภทคาํ ฉันทม ากยง่ิ ข้ึน หากมขี อ เสนอแนะนาํ เพื่อปรับปรงุ แกไขโปรดแจง ทาง คณะผูจดั ทําและหากมีเนื้อหาผดิ พลาดประการใด ทางคณะผจู ดั ทําตองขออภยั มาณที่นด้ี ว ย คณะผจู ัดทํา ๑๖ มิถุนายน ๒๕๖๔

สารบัญ หนา เรอื่ ง ๑ ๒ ประวตั ิผูแตง ๓ จดุ ประสงคใ นการแตง ๔-๑๐ ทม่ี าของเรื่อง ๑๑ ลกั ษณะคําประพันธ- แผนผังโคลง ๑๒-๒๘ เร่ืองยอกอ นเรียน ๓๐-๓๓ ถอดคําประพันธ ๓๔-๓๗ อธบิ ายคาํ ศัพทย าก ๓๘ คุณคาของวรรณคดี บรรณานุกรม

ประวตั ผิ ูแตง ๑ นายชิต บูรทตั กวใี นรัชกาลท่ี ๖ในขณะที่บรรพชาเปนสามเณร อายเุ พียง ๑๘ป ไดเขา รว ม แตงฉนั ทสมโกช พระมหาเศวตฉตั รในงานรายพิธีฉัตรมาคลรชั กาลที่ ๖ เม่อื อายุ ๒๒ป ไดส งั กาพยป ลูกใจลงในหนังสือพิมพ สมทุ รสาร นายชติ มนี ามสกุลเดมิ วา ชวา งกรู ไดร ับพระราชทานนามสกลุ \"บุรทตั \" จากพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกลา ในป ๒๔๕๐ เม่ืออายุ ๒๓ป ใชนามปากวา เจางาะ เอกชน และแมวคราว

จดุ ประสงคใ นการแตง ๒ เพื่อมุงชคี้ วามสาํ คญั ของการรวมเปนหมคู ณะ เปนนํ้าหนง่ึ ใจเดียวกนั เพือ่ ปองกนั รกั ษาบา นเมอื งใหม คี วามเปนปกแผน สามคั คเี ภทคําฉนั ท เปน กวีนิทานสุภาษิต วา ดวย “โทษแหงการแตกสามคั ค”ี ภายหลงั ไดร บั การยกยอ งใหเ ปน ตาํ ราเรียนวรรณกรรมไทยทส่ี าํ คัญเลมหน่งึ ทั้งในอดีตและปจ จุบนั

ทม่ี าของเร่อื ง ๓ ในสมยั รัชกาลท่ี ๖ เกดิ วิกฤตการณท ัง้ ภายในและภายนอกประเทศ เชน เกิดสงครามโลกครัง้ ที่ ๑ เกิดกบฏ ร.ศ. ๑๓๐ ซึง่ สงผลกระทบตอ ความม่ันคง ของบา นเมือง นายชติ บุรทตั จงึ ไดแ ตงเรือ่ งสามคั คีเภทคําฉันทขน้ึ ในป พ.ศ. ๒๔๕๗ เพอื่ มุง ชค้ี วามสาํ คัญของการรวมกันเปนหมคู ณะ เรอ่ื งสามัคคีเภท เปนนิทานสุภาษติ ในมหาปรินิพพานสูตร และอรรถกถาสุมงั คลวลิ าสนิ ี ทฆี นิกายมหาวรรค ลงพมิ พใ น หนงั สือธรรมจกั ษุ ของมหามกฎุ ราชวิทยาลัย โดยเรียบเรียงเปาษาบาลี

ลกั ษณะคําประพนั ธ-แผนผงั โคลง ๔ คาํ ประพนั ธท่ใี ชแตง สามัคคีเภทคาํ ฉนั ทนั้นใชฉ ันทแ ละกาพยสลบั กัน จึงเรียกวา คาํ ฉนั ท โดยมฉี นั ทถงึ ๒๐ ชนดิ ดวยกัน นับวาเปน วรรณคดีคําฉันทเลมหนงึ่ ทอ่ี นุชนรุนหลงั ยกยอ งและนบั ถือ เปน แบบเรือ่ ยมา โดยเนนจังหวะ ลหุ คอื เสยี งเบาอยางเครงครัด กาํ หนดเปน สระเสียงสน้ั ไมม ตี วั สะกด เสม๑อ.วิชชมุ มาลาฉันท มีความหมายวา ระเบียบแหง สายฟา ประกอบดว ยครลุ ว น จึงใชบ้ รรยายความอยา งธรรมดา หนึง่ บทมี ๔ บาท บาทละ ๘ พยางค แบง เปน ๒ วรรค วรรคละ ๔ พยางค สง สมั ผสั แบบกลอน ลกั ษณะครุ-ลหุ เหมือนกนั ทุกบาท ๒.มาณวกฉันท มีความหมายวา ประดจุ เดก็ หนมุ ใชแตงบรรยายความทร่ี วดเร็ว

๓.อปุ ฏฐติ าฉนั ท ๑๑ หมายถงึ ฉนั ทที่กลา วสําเนียงอนั ดงั กองใหป รากฏ ๕ ๔.อินทรวเิ ชยี รฉันท มคี วามหมายวา “ฉันททีม่ ีลลี าดจุ สายฟา ของพระอนิ ทร” เปนฉนั ททีน่ ยิ มแตงกนั มากท่ีสุด มลี ักษณะและจํานวนคําคลายกับกาพยย านี ๑๑ แตตา งกันเพยี งท่วี า อินทรวิเชียรฉันทม ขี อ บงั คับ ครแุ ละลหุ หนึ่งบทมี ๒ บาท บาทละ ๑๑ พยางค แบง เปน ๒ วรรค วรรคแรก ๕ พยางค วรรคหลัง ๖ พยางค สงสัมผสั แบบกาพย ลกั ษณะครุ-ลหุ เหมือนกันทุกบาท ๕.อุเปนทรวเิ ชยี รฉนั ท๑ ๑ ชอ่ื ฉันทม คี วามหมายวา อินทรวิเชียรฉันทนอ ย มีลักษณะคลา ย อินทรวเิ ชยี รฉันท ทวงทาํ นองของฉันทจ ะเรียบๆ เยน็ ๆ ไมก ระแทกกระทัน้ มักใชบรรยายเนอ้ื ความซ่ึงเปน การดาํ เนนิ เร่ือง

๖ ๖.สาลินฉี ันท๑ ๑ ช่ือฉนั ทมคี วามหมายวา ฉนั ททีม่ ากไปดว ยครุ ซ่ึงเปรยี บเสมอื นแกน หรอื หลัก เปน ฉนั ทที่มคี รุมาก มกั ใชบ รรยายความในการดาํ เนนิ เร่อื ง ๗.อนิ ทวงศฉ นั ท๑๒ ชื่อฉนั ทแปลวา เหลากอพระอินทร มลี ักษณะคลายอินทรวเิ ชียร แตว รรคหลังเพิ่มลหขุ ึ้นกอนคาํ ทายอีก ๑ คํา ทําใหลลี าสะบัดสะบง้ึ ตอนลงจบ คลา ยทว งทาํ นองขลุยหรอื ป ๘.ภชุ งคประยาตฉนั ท ๑๒ มีความหมาย “งเู ลื้อย” มีทํานองท่สี ละสลวย มักใชแตง กบั เนอ้ื หาท่มี กี ารตอสู บทสดุดี บทชมความงาม บทถวายพระพร และบทสนกุ สนาน นอกจากน้ันยงั สามารถใชแ ตง บรรยายความใหร วดเร็วได

๙.วสันตดลิ กฉันท มคี วามหมายวา “ฉันทท่ีมลี ีลาดังจอมเมฆในฤดูใบไมผ ลิ (ฤดฝู น)” ๗ เปนหนึง่ ในฉนั ททน่ี ิยมแตงกันมากทีส่ ุด เนอื่ งจากอานแลวฟงไดรืน่ หู รสู กึ ซาบซงึ้ จับใจ มกั ใชแ ตงชมความงาม และสดดุ คี วามรกั หรอื ของสูง ๑๐.สทั ทลุ ลวิกกีฬิตฉนั ท๑ ๙ มีความหมาย “เสือผยอง” ใชแตง บทไหวค รู บทโกรธ และบทยอพระเกียรติ ๑๑.กมลฉันท ช่ือฉันทแ ปลวา ดอกบวั ลีลาของฉนั ทมีเสียงครุ ลหุ สลับกันจึงเปน เสียงเรงเรา กระฉบั กระเฉง ใชแตงพรรณนาเหตุการณท ี่คลี่คลายอยา งรวดเรว็

๑๒.จิตรปทาฉันท เปน ฉนั ท ี่มที าํ นองเสียงกระชับคลายมาณวกฉันท เพราะเสยี งลหุ ๘ ใกลช ิดกันจงึ ใหค วามรสู กึ คกึ คะนอง ตน่ื เตน จงึ ใชในลลี าแหง ความตน่ื เตน ความสับ สนอลหมา ๑๓.โตฎกฉนั ท ชื่อฉันทแ ปลวา ปฏักแทงโค เปนฉันทที่มีลีลากระช้ันคึกคัก ประดจุ นายโคบาลแทงโคดว ยปฏกั กวีนยิ มใชกับเนือ้ เรอ่ื งแสดงความโกรธเคอื ง รอ นรนหรือคึกคะนองสนุกสนาน ๑๔.มาลนิ ีฉนั ท๑๕ ชอ่ื ฉันทแปลวา ดอกไม เปน ฉนั ททแี่ ตง ยากแตท วา มีความงาม ทาํ นองฉันท สัน้ กระชบั ในตอนตน แลว ราบลื่นในตอนปลาย เปนฉนั ทท ่มี ีทว งทาํ นอง เครง ขรึมนา ยาํ เกรง กวีมกั ใชแ ตงเพอื่ อวดความสามารถในการใชศ ัพทแ ละเปน เชงิ กลบท

๑๕.วงั สฏั ฐฉันท๑ ๒ ชื่อฉันทม คี วามหมายวา เปน ฉนั ทท่ีมสี ําเนียงประดุจเสยี งป ๙ มลี ักษณะคลา ยอินทรวงศฉ นั ท ใชบ รรยายความเชน เดียวกบั อินทรวงศฉันท ๑๖.สทั ธราฉนั ท๒ ๑ ชอ่ื ฉนั ทมีความหมายวา ฉันทที่มีลลี าวจิ ติ รงดงามประดุจสตรีเพศ ผปู ระดบั พวงมาลัย มักใชเปน ฉนั ทท พี่ รรณนาความงามหรอื ความโศกเศราอยา งลึกซึ้งก็ได ๑๗.อีทสิ ังฉันท๒ ๐ ฉันทน ี้มีทํานองสะบดั สะบง้ิ กระโชกกระช้ัน เพราะใชเ สียงครุ และเสียงลหุสลับกัน ทําใหเ สียงกระแทกกระทัน้ เหมาะสําหรบั ใชพ รรณนาความรูสกึ ท่ีรนุ แรง

๑๘.อปุ ชาตฉิ ันท๑ ๑ ชอื่ ฉนั ทม ีความหมายวา ฉนั ทท ีแ่ ตง ดวยอินทรวเิ ชยี รฉันทแ ละ ๑๐ อเุ ปนทรวิเชยี รฉนั ทปนกัน นิยมแตง เพ่อื บรรยายความในการดาํ เดินเร่ืองหรือ เจรจาของตัวละคร ๑๙.กาพยฉบัง๑๖ ๒๐.กาพยสรุ างคนางค๒๘

เร่ืองยอ กอ นเรยี น ๑๑ พระเจา อชาตศตั รูแหงกรงุ ราชคฤห แควนมคธ ทรงมีวัสสการ พราหมณผฉู ลาดและ รอบรูศลิ ปศาสตรเปนที่ปรึกษา มีพระประสงคจะขยายอาณาจักรไปยงั แควนวัชชีของ เหลา กษัตริยล จิ ฉวี ซ่ึงปกครองแควนโดยยดึ มั่นในอปริหานยิ ธรรม (ธรรมอนั ไมเปน ที่ตง้ั แหงความเส่ือม) เนน สามัคคีธรรมเปน หลกั การโจมตีแควน นีใ้ หได จะตองทําลายความสามัคคนี ใ้ี หไดเสยี กอน วัสสการพราหมณป โุ รหิตท่ีปรึกษา จึงอาสาเปนไสศ ึกไปยแุ หยใหกษตั ริยลิจฉวีแตกความสามัคคี โดยทําเปนอุบาย กราบทูลทัดทานการไปตแี ควนวชั ชี พระเจาอชาตศัตรแู สรง กรว้ิ รับสง่ั ลงโทษใหเฆยี่ น วสั สการ พราหมณ อยา งรุนแรงแลว เนรเทศไป ขาวของวัสสการพราหมณไปถึง นครเวสารี เมืองหลวงของแควนวัชชกี ษตั ริยลิจฉวรี บั สัง่ ใหว ัสสการพราหมณเขา รับ ราชการกับกษัตริยลจิ ฉวี ดวยเหตทุ เ่ี ปนผูม ีสติปญญา มวี าทศลิ ปด ี มคี วามรอบรู ในศิลปะวิทยาการ ทําใหกษัตริยลจิ ฉวีรบั ไวในพระราชสาํ นัก ใหพิจารณาคดคี วามและ สอนหนังสือพระโอรส วัสสการพราหมณ ไดท ําหนาทอี่ ยา งเต็มความรคู วามสามารถ จนกษตั รยิ ลิจฉวีไววางพระทยั ก็ดําเนนิ อบุ ายขั้นตอไป คือสรางความคลางแคลงใจ ในหมูพระโอรส แลวลุกลามไปถึงพระบิดา ซึง่ ตา งก็เชอ่ื พระโอรส ทําใหข นุ เคืองกัน ไปทั่ว เวลาผา นไป ๓ ป เหลา กษัตริยล ิจฉวีก็แตกความสามคั คีกนั หมด แมวสั สการ พราหมณตกี ลองนดั ประชมุ กไ็ มมพี ระองคใดมารว มประชมุ วสั สการพราหมณจ งึ ลอบสงขา วไปยงั พระเจา อชาตศตั รู ใหท รงยกทพั มาตีแควนวชั ชี ไดอ ยา งงายดาย

ภุชงคประยาต ฉันท๑ ๑ ถอดคําประพนั ธ ๑๒ ทชิ งคช าติฉลาดยล คะเนกลคะนงึ การ กษัตรยิ ล ิจฉวีวาร ระวงั เหอื ดระแวงหาย เหมาะแกการณจะเสกสรร ปวตั นว ญั จโนบาย มลางเหตพุ เิ ฉทสาย สมคั รสนธส์ิ โมสร ณ วนั หนง่ึ ลุถึงกา ลศึกษาพิชากร กมุ ารลิจฉววี ร เสด็จพรอมประชุมกัน ตระบัดวสั สการมา สถานราชเรียนพลัน ธ แกลง เชิญกมุ ารฉัน สนิทหนงึ่ พระองคไป ลุหอ งหับรโหฐาน กถ็ ามการณ ณ ทนั ใด มลิ ล้ี บั อะไรใน กถาเชน ธ ปจุ ฉา จะถูกผิดกระไรอยู มนุษยผูกระทาํ นา และคูโคกจ็ ูงมา ประเทียบไถมใิ ชหรือ กมุ ารลจิ ฉวขี ัตตยิ  กร็ บั อรรถออออื กสกิ เขากระทําคอื ประดุจคาํ พระอาจารย กเ็ ทา นัน้ ธ เชญิ ให นิวัตในมิชานาน ประสิทธศ์ิ ิลปประศาสนสาร สมัยเลิกลุเวลา อรุ สลจิ ฉวสี รร พชวนกนั เสดจ็ มา และตา งซักกมุ ารรา ชองคนนั้ จะเอาความ พระอาจารยส เิ รยี กไป ณ ขางใน ธ ไตถ าม อะไรเธอเสนอตาม วจสี ตั ยก ะส่าํ เรา กุมารน้นั สนองสา รวากยวาทตามเลา เฉลยพจนก ะครเู สา วภาพโดยคดมี า

กุมารอ่ืนกส็ งสยั มิเชือ่ ในพระวาจา ๑๓ สหายราช ธ พรรณนา และตา งองคก็พาที จะพูดเปลาประโยชนมี ไฉนเลยพระครเู รา รผลเห็น บ เปน ไป เลอะเหลวนักละลวนนี ธ พูดแทก ็ทาํ ไม จะถามนอก บ ยากเย็น เถอะถึงถาจะจรงิ แม ธ คดิ อานกะทา นเปน แนะชวนเขา ณ ขา งใน ละแนชดั ถนดั ความ มกิ ลาอาจจะบอกตา ชะรอยวา ทชิ าจารย ไถลแสรงแถลงสาร รหสั เหตุประเภทเห็น ก็สอดคลองและแคลงดาล อบุ ัติข้นึ เพราะขุนเคือง และทา นมามุสาวาท ประดามนี ริ นั ดรเ นอื ง พจีจรงิ พยายาม มลายปลาตพนิ าศปลง ฯ กุมารราชมิตรผอง พโิ รธกาจววิ าทการณ พิพธิ พันธไมตรี กะองคน น้ั กพ็ ลันเปลอื ง ถอดความ ภชุ งคประยาต ฉนั ท๑๑ พราหมณผฉู ลาดคาดคะเนวากษตั รยิ ล จิ ฉววี างใจคลายความหวาดระแวง เปน โอกาสเหมาะทีจ่ ะเรมิ่ ดําเนินการตามกลอุบายทําลายความสามคั คี วันหนึง่ เมือ่ ถงึ โอกาสท่จี ะสอนวิชา กุมารลิจฉวกี เ็ สด็จมาโดย พรอ มเพรยี งกัน ทนั ใดวสั สการพราหมณกม็ าถงึ และแกลงเชญิ พระกุมารพระองคท่ีสนทิ สนมเขาไปพบ ในหอ งสว นตวั แลว กท็ ลู ถามเร่ืองทไี่ มใชความลับแตป ระการใด ดังเชนถามวา ชาวนาจูงโคมาคหู น่ึงเพอ่ื เทยี มไถใชหรือไม พระกุมารลิจฉวกี ร็ บั สง่ั เห็นดว ยวาชาวนากค็ งจะกระทาํ ดังคําของพระอาจารย ถามเพียง เทา น้ันพราหมณก เ็ ชิญใหเสด็จกลบั ออกไป ครั้นถึงเวลาเลิกเรยี นเหลาโอรสลิจฉวีก็พากนั มาซกั ไซพระกุมาร วาพระอาจารยเ รียกเขาไปขางใน ไดไตถ ามอะไร ขอใหบ อกมาตามความจรงิ พระกมุ ารพระองคน้นั กเ็ ลา เรอื่ งราวท่ีพระอาจารยเรยี กไปถาม แตเหลา กุมารสงสัย ไมเ ชือ่ คําพูดของพระสหาย ตา งองคก็วิจารณ วา พระอาจารยจ ะพดู เรื่องเหลวไหลไรส าระเชนนี้เปนไปไมไ ดและหากวา จะพูดจริงเหตใุ ดจะตอ งเรียกเขา ไป ถามขางในหอง ถามขา งนอกหองกไ็ ด สงสยั วาทานอาจารยก บั พระกมุ ารตองมคี วามลับอยา งแนนอน แลวก็มาพดู โกหกไมก ลา บอกตามความเปนจรงิ แกลงพูดไปตาง ๆนานา กมุ ารลจิ ฉวที ั้งหลายเหน็ สอดคลอ ง กันกเ็ กิดความโกรธการทะเลาะวิวาทก็เกิดขึ้นเพราะความขนุ เคอื งใจ ความสัมพันธอันดที ่ีเคยมมี าตลอดก็ถูก ทําลายยอ ยยับลง

มาณวก ฉนั ท๘ ๑๔ ลว งลปุ ระมาณ หน่ึง ณ นยิ ม กาลอนุกรม เม่อื จะประสทิ ธิ์ ทานทวชิ งค เชญิ วรองค วทิ ยะยง เธอจรตาม เอกกมุ าร โดยเฉพาะใน พราหมณไป จงึ่ พฤฒถิ าม หองรหุฐาน ขอ ธ ประทาน ความพสิ ดา อยาติและหลู โทษะและไข เธอนะ เสวย ครูจะเฉลย ในทินนี่ ภตั กะอะไร พอหฤทยั ดี ฤ ไฉน ราช ธ กเ็ ลา ย่งิ ละกระมัง ตนบรโิ ภค เคา ณ ประโยค วาทะประเทอื ง แลวขณะหลัง อาคมยัง เรอ่ื งสิประทัง เสรจ็ อนศุ าสน สกิ ขสภา ลจิ ฉวหิ มด ราชอรุ ส ถามนยมาน ตาง ธ ก็มา จารยปรา ทา นพฤฒิอา เธอกแ็ ถลง รภกระไร ความเฉพาะลว น แจงระบุมวล ตา ง บ มเิ ชอ่ื จรงิ หฤทยั จ่งึ ผลใน เม่ือตริไฉน เหตุ บ มิสม

ขนุ มนเคือง เรอื่ งนฤสาร ๑๕ เชนกะกมุ าร กอ นกร็ ะ เลิกสละแยก แตกคณะกล เกลียว บ นยิ ม คบดุจเดมิ ถอดความ มาณวก ฉนั ท๘ เวลาผา นไปตามลาํ ดบั เมอ่ื ถงึ คราวทจ่ี ะสอนวชิ ากจ็ ะเชญิ พระกุมารพระองคหนึง่ พระกุมาร กต็ ามพราหมณเขา ไปในหอ งเฉพาะ พราหมณจงึ ถามเนอ้ื ความแปลก ๆ วา ขออภยั ชว ยตอบดว ย อยาหาวาตําหนหิ รอื ลบหลู ครขู อถามวาวันนพ้ี ระกุมารเสวยพระกระยาหารอะไร รสชาติดหี รอื ไม พอพระทยั มากหรือไม พระกุมารก็เลา เรือ่ งเกยี่ วกบั พระกระยาหารทเี่ สวย หลังจากนั้นกส็ นทนาเร่อื งทัว่ ไป แลวกเ็ สด็จ กลับออกมายังหองเรยี น เมอื่ เสร็จส้นิ การสอนราชกุมารลจิ ฉวีทั้งหมดกม็ าถามเร่ืองราวท่มี ีมาวาทานอาจารย ไดพูดเรื่องอะไรบา ง พระกุมารก็ตอบตามความจรงิ แตเหลากมุ ารตางไมเช่อื เพราะคดิ แลว ไมส มเหตสุ มผล ตางขนุ เคืองใจดวยเรอ่ื งไรส าระเชนเดยี วกับพระกมุ ารพระองคก อน และเกิดความแตกแยกไมค บกันอยาง กลมเกลียวเหมือนเดมิ อเุ ปนทรวเิ ชียร ฉนั ท๑๑ กลหเหตยุ ุยงเสรมิ ทิชงคเจาะจงเจตน นฤพทั ธกอการณ ทินวารนานนาน กระหนํ่าและซ้าํ เตมิ ธ กเ็ ชญิ เสด็จไป ละคร้งั ระหวา งครา รฤหาประโยชนไ ร เสาะแสดง ธ แสรง ถาม เหมาทาทชิ าจารย นะ แนะ ขาสดบั ตาม บ หอ นจะมสี า พจแจง กระจายมา ก็เพราะทานสิแสนสา กระน้นั เสมอนัย วและสดุ จะขัดสัน และบา งกพ็ ูดวา พเิ คราะหเ ชื่อเพราะยากยล ธ กค็ วรขยายความ ยุบลระบลิ ความ ละเมดิ ติเตยี นทาน รพัดทลทิ ภา จะแนมิแนเ หลอื ณ ท่ี บ มคี น

๑๖ และบา งกก็ ลา ววา นะแนะขา จะขอถาม เพราะทราบคดีตาม วจลือระบอื มา กเ็ พราะทานสแิ สนสา ตฉิ นั เยาะหม่ินทาน ยพลิ กึ ประหลาดเปน รพันพกิ ลกา มนช่อื เพราะไปเห็น ธ กค็ วรขยายความ จะจรงิ มจิ รงิ เหลือ วนเคาคดตี าม ผิขอ บ ลําเค็ญ นยสุดจะสงสยั คุรุทานจะถามไย กมุ ารองคเ สา ระบุแจง กะอาจารย กระทูพ ระครูถาม พระกมุ ารโนนขาน เฉพาะอยูก ะกันสอง ก็คาํ มคิ วรการณ ธ มทิ ันจะไตรตรอง ธ ซกั เสาะสืบใคร พฤฒคิ รูและวูวาม เหมาะเจาะจงพยายาม ทวิชแถลงวา บ มดิ ีประเดตน ยุบกะตกู าล ทรุ ทฐิ ิมานจน ธพิ พิ าทเสมอมา กุมารพระองคนั้น ทิชครูมิเรยี กหา ก็เชอ่ื ณ คาํ ของ ชกมุ ารทชิ งคเชญิ ฉวมิ ติ รจติ เมิน พิโรธกมุ ารองค คณะหา งก็ตางถือ ยคุ รเู พราะเอาความ พลลนเถลงิ ลอื มนฮกึ บ นึกขาม ฯ กพ็ อ และตอพษิ ลโุ ทสะสืบสน และฝายกมุ ารผู ก็แหนงประดารา พระราชบุตรลจิ ณ กันและกนั เหิน ทะนงชนกตน กห็ าญกระเหิมฮือ

๑๗ ถอดความ อุเปนทรวเิ ชียร ฉันท๑๑ พราหมณเจตนาหาเหตุยุแหยซ้ําเติมอยเู สมอ ๆ แตละครงั้ แตละวัน นานนานคร้งั เหน็ โอกาสเหมาะกจ็ ะเชิญพระกมุ ารเสดจ็ ไปโดยไมม สี ารประโยชนอันใด แลวกแ็ กลงทลู ถาม บางคร้งั ก็พดู วา นแี่ นะขา พระองคไ ดย นิ ขาวเลาลือกนั ทัว่ ไป เขานนิ ทาพระกุมารวา พระองคแสนจะยากจนและขัดสนเปน เชน น้ัน แนหรือ พิเคราะหแลว ไมนา เชือ่ ณ ทีน่ ีไ้ มม ีผูใ ด ขอใหทรงเลา มาเถิด บางครั้งก็พดู วา ขา พระองคข อทูลถาม พระกมุ าร เพราะไดยินเขาเลาลือกนั ทั่วไปเยาะเยยดหู ม่นิ ทา น วา ทานนม้ี ีรางกายผิดประหลาดตา ง ๆ นานาจะเปนจริงหรอื ไม ใจไมอยากเช่ือเลยเพราะไมเหน็ ถา หากมสี ง่ิ ใดทลี่ าํ บากยากแคนกต็ รัสมาเถิด พระกุมารไดท รงฟงเรอ่ื งที่พระอาจารยถ ามก็ตรัสถามกลับวา สงสัยเหลือเกินเรอื่ งไมสมควรเชนนี้ ทา นอาจารยจะถามทาํ ไม แลว กซ็ กั ไซว า ใครเปน ผูม าบอกกบั อาจารย พราหมณก ็ตอบวาพระกุมารพระองคโนน ตรัสบอกเมอื่ อยูกันเพยี งสองตอ สอง กุมารพระองคน ้นั ไมทันไดไตรตรอง ก็ทรงเชอ่ื ในคาํ พดู ของอาจารย ดว ยความวูวามก็กร้ิวพระกมุ ารท่ียพุ ระอาจารยใสค วามตน จงึ ตัดพอ ตอวากนั ข้นึ เกดิ ความโกรธเคอื งทะเลาะ วิวาทกนั อยูเ สมอ ฝายพระกุมารท่พี ราหมณไมเ คยเรยี กเขา ไปหาก็ไมพ อพระทัยพระกมุ ารทีพ่ ราหมณเชญิ ไปพบ พระกมุ ารลจิ ฉวีหมางใจและเหนิ หางกัน ตา งองคท ะนงวา พระบิดาของตนมีอํานาจลนเหลอื จึงมใี จกําเรบิ ไมเกรงกลัว สทั ธรา ฉนั ท ๒๑ ธ ก็ยศุ ิษยตาม ลําดับน้นั วสั สการพราหมณ ฉงนงํา รณิ วิรุธกส็ าํ แตงอุบายงาม ธ เสกสรร ปวงโอรสลิจฉวีดาํ มลิ ะปย สหฉันท กอ็ าดรู คัญประดุจคาํ พระชนกอดิศูร ไปเ หลอื เลยสกั พระองคอนั ปวัตต์คิ วาม ลวุ รบดิ รลาม ขาดสมคั รพันธ ณ เหตุผล ตางองคนําความมิงามทูล นฤวิเคราะหเสาะสน เพราะหมายใด แหง ธ โดยมลู แตกราวกรา วรา ยกป็ า ยปาม ทีละนอยตาม ฟนเผือเชือ่ นัยดนยั ตน สบื จะหมองมล

แทท ้งั ทานวัสสการใน กษณะตริเหมาะไฉน ๑๘ เสรมิ เสมอไป สะดวกดาย พจนยุปริยาย หลายอยางตา งกล ธ ขวนขวาย บ เวน ครา วัญจโนบาย สหกรณประดา ชทั้งหลาย ครนั้ ลวงสามปป ระมาณมา มิตรภทิ นะกระจาย ลิจฉวรี า กเ็ ปน ไป พระหฤทยวสิ ัย สามัคคธี รรมทําลาย ระวงั กัน ฯ สรรพเสอื่ มหายน ตางองคท รงแคลงระแวงใน ผพู ิโรธใจ ถอดความ สทั ธรา ฉันท๒ ๑ ในขณะนั้นวัสสการพราหมณกค็ อยยลุ กู ศิษย แตง กลอบุ ายใหเกิดความแคลงใจ พระโอรสกษตั รยิ  ลจิ ฉวีท้งั หลายไตรตรองในอาการนา สงสยั กเ็ ขาใจวาเปน จรงิ ดงั ถอยคําทอ่ี าจารยป นเร่อื งขึน้ ไมมีเหลอื เลย สกั พระองคท จ่ี ะมคี วามรกั ใครก ลมเกลียว ตางขาดความสมั พันธ เกดิ ความเดือดรอนใจ แตล ะองคน าํ เรอื่ ง ไมด ที ี่เกดิ ข้ึนไปทูลพระบดิ าของตน ความแตกแยกก็คอย ๆ ลกุ ลามไปสูพระบิดา เนือ่ งจากความหลงเช่อื โอรสของตน ปราศจากการใครค รวญเกดิ ความผิดพอ งหมองใจกนั ขึ้น ฝา ยวัสสการพราหมณคร้ันเหน็ โอกาส เหมาะสม กค็ อยยแุ หยอยา งงายดาย ทาํ กลอุบายตา ง ๆ พดู ยยุ งตามกลอบุ ายตลอดเวลา เวลาผา นไป ประมาณ ๓ ป ความรวมมือกนั ระหวางกษตั ริยล ิจฉวที ้ังหลายและความสามคั คถี กู ทาํ ลายลงส้นิ ความเปน มิตรแตกแยก ความเสื่อม ความหายนะกบ็ งั เกดิ ขน้ึ กษัตริยต า งองคระแวงแคลงใจ มคี วามขนุ เคืองใจซ่งึ กันและกนั สาลินี ฉันท๑๑ ตระหนักเหตถุ นัดครนั พราหมณค รรสู ังเกต พจกั สูพินาศสม จะสมั ฤทธม์ิ นารมณ ราชาวัชชสี รร และอุตสาหแหง ตน ยินดีบัดนก้ี ิจ ประชมุ ขตั ตยิ ม ณฑล กษตั ริยส ูสภาคาร เริ่มมาดวยปรากรม ใหลองตกี ลองนัด เชิญซ่งึ สาํ่ สากล

วชั ชีภมู ผี อง สดับกลองกระหมึ ขาน ๑๙ ทุกไหไปเอาภาร ณ กิจเพื่อเสด็จไป จะเรียกหาประชมุ ไย ตา งทรงรบั สง่ั วา ก็ขลาดกลัว บ กลาหาญ เราใชเ ปน ใหญใ จ และกลาใครมิเปรียบปาน ประชุมชอบกเ็ ชญิ เขา ทานใดทเ่ี ปน ใหญ ไฉนนัน้ กท็ าํ เนา พอใจใครใ นการ บ แลเห็นประโยชนเลย และทกุ องค ธ เพกิ เฉย ปรกึ ษาหารือกัน สมคั รเขา สมาคม ฯ จกั เรยี กชมุ นมุ เรา รับสง่ั ผลกั ไสสง ไปไดไปดังเคย ถอดความ สาลินี ฉนั ท๑๑ พราหมณผเู ปนครูสงั เกตเห็นดังนัน้ ก็รวู า เหลา กษตั รยิ ล ิจฉวกี าํ ลังจะประสบความพนิ าศ จงึ ยินดมี ากทีภ่ ารกิจประสบผลสาํ เรจ็ สมดังใจ หลงั จากเรม่ิ ตน ดว ยความบากบั่นและความอดทนของตน จึงใหล องตกี ลองนัดประชมุ กษัตริยฉวี เชิญทุกพระองคเ สดจ็ มายงั ทีป่ ระชมุ ฝายกษัตรยิ ว ชั ชีทัง้ หลาย ทรงสดับเสยี งกลองดงั กึกกอง ทกุ พระองคไมท รงเปนธุระในการเสดจ็ ไป ตา งองคร ับสงั่ วาจะเรยี กประชมุ ดว ยเหตใุ ด เราไมไ ดเ ปนใหญ ใจกข็ ลาด ไมกลาหาญ ผใู ดเปน ใหญ มีความกลา หาญไมมผี ใู ดเปรียบได พอใจจะเสดจ็ ไปรวมประชุมก็เชิญเขาเถิด จะปรึกษาหารือกนั ประการใดก็ชางเถดิ จะเรียกเราไปประชุม มองไมเ หน็ ประโยชนประการใดเลย รับสง่ั ใหพ น ตัวไป และทุกพระองคก็ทรงเพกิ เฉยไมเสดจ็ ไปเขา รวม การประชุมเหมอื นเคย อปุ ฏ ฐติ า ฉนั ท๑ ๑ ชนะคลอ งประสบสม เห็นเชิงพเิ คราะหชอ ง ธ กล็ อบแถลงการณ คมดลประเทศฐาน พราหมณเ วทอุดม อภเิ ผา มคธไกร ใหว ลั ลภชน สนวา กษัตริยใน วลหลาตลอดกัน กราบทูลนฤบาล แจง ลกั ษณสา วัชชีบรุ ไก

บัดนสี้ กิ แ็ ตก คณะแผกและแยกพรรค ๒๐ ไปเปน สหฉนั ทเสมอื นเสมอมา โอกาสเหมาะสมยั ขณะไหนประหน่งึ ครา นีห้ ากผจิ ะหา ก็ บ ไดส ะดวกดี พยุหย าตรเสดจ็ กรี ขอเชญิ วรบาท ริยยุทธโดยไว ฯ ธาทัพพลพี ถอดความ อปุ ฏ ฐิตา ฉันท๑ ๑ เมื่อพิจารณาเห็นชองทางท่จี ะไดชยั ชนะอยางงายดาย พราหมณผูรอบรพู ระเวทก็ลอบสง ขา ว ใหคนสนิทเดนิ ทางกลับไปยังบานเมือง กราบทูลกษตั ริยแ หง แควนมคธอันยิง่ ใหญ ในสาสนแจงวากษัตรยิ วัชชี ทุกพระองคขณะนี้เกิดความแตกแยก แบง พรรคแบง พวก ไมส ามคั คกี ันเหมอื นแตเ ดมิ จะหาโอกาส อนั เหมาะสมคร้งั ใดเหมือนดงั ครง้ั นค้ี งจะไมม อี ีกแลว ขอทูลเชญิ พระองคย กกองทัพอันยิ่งใหญม าทาํ สงคราม โดยเรว็ เถดิ วชิ ชมุ มาลา ฉนั ท๘ ทราบถึงบัดดล ขา วเศิกเอิกอึง ชาวเวสาลี ชนบทบรู ี ในหมูผูค น หวาดกลวั ทัว่ ไป แทบทกุ ถิน่ หมด หมดเลอื ดสัน่ กาย อกสน่ั ขวญั หนี วุนหว่นั พรน่ั ใจ ซอนตวั แตกภัย ตน่ื ตาหนา เผือด ท้ิงยานบานตน หลบลห้ี นีตาย ชาวคามลาลาด ซกุ ครอกซอกครวั ขนุ ดานดาํ บล เขา ดงพงไพร คดิ ผันผอ นปรน มาคธขามมา เหลือจักหามปราม พันหวั หนา ราษฎร หารอื แกก ัน จักไมใ หพล

จึงใหต กี ลอง ปาวรอ งทนั ที ๒๑ แจง ขาวไพรี รุกเบยี นบีฑา เพอ่ื หมภู ูมี วัชซอี าณา ชุมนุมบญั ชา ปอ งกันฉนั ใด ไปมสี ักองค ราชาลิจฉวี เพ่อื จกั เสดจ็ ไป อนั นกึ จาํ นง เรียกนดั ทาํ ไม ตา งองคด าํ รสั กลา หาญเหน็ ดี ใครเปน ใหญใคร ขดั ของขอไหน ตามเรอ่ื งตามที เชญิ เทอญทานตอง เปนใหญย งั มี ปรึกษาปราศรัย รกุ ปราศอาจหาญ สว นเราเลาใช ความแขงอาํ นาจ ใจอยา งผภู ี แกง แยง โดยมาน วชั ชีรฐั บาล ตา งทรงสาํ แดง แมแตสักองค ฯ สามคั คขี าด ภมู ิศลิจฉวี บ ชุมนุมสมาน ถถอดความ วชิ ชุมมาลา ฉนั ท๘ ขาวศึกแพรไปจนรถู ึงชาวเมืองเวสาลี แทบทกุ คนในเมืองตา งตกใจและหวาดกลัวกนั ไปทั่ว หนาตาตื่น หนาซดี ไมมีสเี ลือด ตวั ส่ัน พากนั หนีตายวุนวาย พากนั อพยพครอบครวั หนีภยั ทงิ้ บา นเรอื นไป ซมุ ซอนตวั เสียในปา ไมสามารถหา มปรามชาวบา นได หัวหนา ราษฎรและนายดานตาํ บลตา ง ๆ ปรึกษากนั คดิ จะยบั ยง้ั ไมใหกองทพั มคธขา มมาได จึงตีกลองปา วรอ งแจง ขา วขา ศึกเขารกุ ราน เพือ่ ใหเหลากษัตรยิ แหง วัชชีเสด็จมาประชุมหาหนทางปองกนั ประการใด ไมมีกษัตรยิ ล จิ ฉวีแมแ ตพ ระองคเดียวคิดจะเสด็จไป แตละพระองคทรงดาํ รสั วาจะเรียกประชุมดว ยเหตุใด ผใู ดเปน ใหญ ผูใดกลาหาญ เหน็ ดปี ระการใดก็เชญิ เถิด จะปรกึ ษาหารอื อยา งไรก็ตามแตใจ ตัวของเราน้ันไมไดมีอาํ นาจยงิ่ ใหญ จติ ใจกข็ ี้ขลาด ไมอ งอาจกลา หาญ แตล ะพระองคตางแสดงอาการเพกิ เฉย ปราศจากความสามัคคีปรองดองในจติ ใจ กษัตรยิ ล ิจฉวีแหงวัชชี ไมเสด็จมาประชมุ กนั แมแตพระองคเดยี ว

อินทรวเิ ชียร ฉันท ๑๑ ๒๒ ปน เขตมคธขตั ติยรชั ธาํ รง ยงั้ ทัพประทับตรง นคเรศวิสาลี ภธู ร ธ สงั เกต พเิ คราะหเหตุ ณ ธานี ขณะเติกประชิดแดน แหงราชวชั ชี และมินกึ จะเกรงแกลน เฉยดู บ รูส ึก รณทัพระงบั ภยั บ มทิ ําประการใด ฤๅคิดจะตอบแทน บรุ วางและรา งคน นง่ิ เงยี บสงบงํา สยคงกระทบกล ลกุ ระนีถ้ นดั ตา ปรากฎประหน่ึงใน คิยพรรคพระราชา แนโดยมพิ กั สง รจะพอ งอนัตถภัย รกกาลขวา งไป ทา นวัสสการจน ดุจกันฉะนนั้ หนอ ภินทพทั ธสามคั กลแหยย ุดพี อ จะมิราวมริ านกนั ชาวลจิ ฉวีวา ธรุ ะจบ ธ จึงบัญ ลูกขา งประดาทา พทแกลวทหารหาญ พคุ ะเนกะเกณฑก าร หมุนเลน สนกุ ไฉน จรเขา นครบร ครวู สั สการแส อดศิ รู บดีศร ทิวรงุ สฤษฏพลนั ปน ปวน บ เหลือหลอ ครัน้ ทรงพระปรารภ ชานายนิกายสรร เรงทําอพุ ุมปเว เพอ่ื ขามนทธี าร เขารบั พระบณั ฑูร ภาโรปกรณต อน

จอมนาถพระยาตรา พยหุ าธิทพั ขนั ธ ๒๓ โดยแพและพว งปน พลขาม ณ คงคา พศิ เนืองขนดั คลา จนหมดพหลเนอ่ื ง ลบิ เุ รศสะดวกดาย ฯ ขน้ึ ฝงลุเวลา ถอดความ อินทรวิเชยี ร ฉนั ท๑๑ จอมกษัตรยิ แหงแควนมคธหยุดทพั ตรงหนาเมอื งเวสาลี พระองคทรงสงั เกตวิเคราะหเ หตกุ ารณ ทางเมืองวชั ชีในขณะท่ีขาศึกมาประชิดเมอื ง ดนู ่ิงเฉยไมร สู กึ เกรงกลวั หรอื คดิ จะทาํ ส่งิ ใดโตต อบระงับเหตรุ าย กลับอยูอยางสงบเงยี บไมท าํ การสิ่งใด มองดรู าวกับเปนเมอื งรางปราศจากผคู น แนนอนไมตองสงสยั เลยวา คงจะถูกกลอบุ ายของวสั สการพราหมณจ นเปนเชนน้ี ความสามัคคผี ูกพนั แหงกษตั ริยลิจฉวถี ูกทําลายลงและ จะประสบกบั ภยั พิบัติ ลูกขา งที่เดก็ ขวางเลน ไดสนกุ ฉนั ใด วสั สการพราหมณก ส็ ามารถยุแหยใ หเหลากษัตริย ลิจฉวีแตกความสามคั คไี ดต ามใจชอบและคิดที่จะสนกุ ฉนั น้ัน ครัน้ ทรงคิดไดดงั นั้นจึงมพี ระราชบญั ชา แกเ หลา ทหารหาญใหร บี สรางแพไมไ ผเพื่อขามแมนาํ้ จะเขาเมืองของฝา ยศตั รู พวกทหารรับราชโองการแลว ก็ ปฏบิ ตั ภิ ารกิจที่ไดร ับ ในตอนเชา งานนั้นก็เสรจ็ ทันที จอมกษัตริยเคลือ่ นกองทัพอันมีกาํ ลังพลมากมายลงในแพ ท่ีตดิ กนั นํากําลังขา มแมน ํ้าจนกองทพั หมดสนิ้ มองดูแนนขนดั ขึน้ ฝง เมอื งเวสาลีอยา งสะดวกสบาย จติ รปทา ฉนั ท๘ นวิ ิสาลี นาครธา พลมากมาย กล็ ุพนหมาย เหน็ ริปมุ ี พระนครคน ขา มติรชล มนอกเตน มงุ จะทลาย ตะละผคู น มจลาจล ตางก็ตระหนก อลเวงไป ต่นื บ มิเวน มุขมนตร ทัว่ บรุ คา รกุ เภทภยั เสียงอลวน ทรปราศรัย ขณะนีห้ นอ สรรพสกล ตรอมมนภี บางคณะอา ยงั มิกระไร

ควรบริบาล พระทวารม่นั ๒๔ ตานปะทะกัน อริกอนพอ ขนั ตยิ รา ชสภารอ ดาํ ริจะขอ วรโองการ ก็จะไดท าํ ทรงตริไฉน รสั ภูบาล โดยนยดาํ ก็เคาะกลองขาน เสวกผอง ดุจกลองพัง อาณัตปิ าน ประลุโสตทาว ขณะทรงฟง ศัพทอโุ ฆษ เเละละเลยดงั ลิจฉวิดา ว ธุรกับใคร ตา ง ธ ก็เฉย ณ สภาคาร ไทม อิ นิ ัง บรุ ท่วั ไป เเละทวารใดๆ ตา งก็ บ คลา สจิ ะปดมี ฯ เเมพระทวาร รอบทิศดา น เหน็ นรไหน ถอดความ จติ รปทา ฉันท๘ ฝา ยเมอื งเวสาลมี องเหน็ ขา ศกึ จํานวนมากขามแมน้าํ มาเพือ่ จะทาํ ลายลางบา นเมืองของตน ตางก็ตระหนกตกใจกนั ถว นหนา ในเมอื งเกดิ จลาจลวนุ วายไปทว่ั เมอื ง ขาราชการชนั้ ผูใหญตา งหวาดกลัวภัย บางพวกก็พดู วาขณะนีย้ งั ไมเ ปน ไรหรอก ควรจะปอ งกันประตูเมืองเอาไวใ หม ัน่ คง ตานทานขาศกึ เอาไวกอ น รอใหท ่ีประชมุ เหลากษัตริยมีความเห็นวา จะทรงทําประการใด กจ็ ะไดด ําเนินการตามพระบญั ชาของพระองค เหลาขา ราชการทงั้ หลายก็ตกี ลองสัญญาณข้ึนราวกบั กลองจะพงั เสยี งดงั กกึ กอ งไปถึงพระกรรณกษัตรยิ ลจิ ฉวี ตางองคทรงเพิกเฉยราวกับไมเ อาใจใสใ นเรือ่ งราวของผูใด ตา งองคไมเสดจ็ ไปท่ีประชมุ แมแ ตป ระตเู มอื ง รอบทิศทุกบานก็ไมมีผใู ดปด

สทั ทลุ วิกกพี ิต ฉันท ๑๙ ๒๕ จอมทัพมาคธราษฎร ธ ยาตรพยหุ กรี นคร ธาสวู สิ าลี อะไร โดยทางอนั พระทวารเปดนรนิกร มคธ และโดย ฤารอจะตอ รอน ประยุทธ เบือ้ งนนั้ ทา นคุรวุ ัสสการทิซก็ไป ณ เดมิ ประสงค นําทัพชเนนทรไ ท ตริดู ฯ เขา ปราบลจิ ฉวิขัตติยรัฐชนบท สเู ง้ือมพระหตั ถห มด ไปพกั ตอ งจะกะเกณฑน กิ ายพหลโรย แรงเปลอื งระดมโปรย ราบคาบเสรจ็ ธ เสด็จลุราชคฤหอดุ ดมเขตบเุ รศดจุ เรอ่ื งตนั ยุกติกแ็ ตจ ะตอพจนเติม ภาษติ ลขิ ติ เสรมิ ปรุงโสตเปน คติสุนทราภรณจง จบั ขอประโยชนต รง ถอดความ สทั ทุลวกิ กฬี ติ ฉนั ท๑๙ จอมทพั แหงแควน มคธกรีธาทัพเขา เมอื งเวสาลที างประตเู มอื งที่เปดอยูโ ดยไมม ีผูคนหรือทหารตอ สู ประการใด ขณะนั้นวสั สการพราหมณผ ูเ ปนอาจารยก ไ็ ปนําทัพของกษตั ริยแ หง มคธเขา มาปราบกษตั รยิ ล จิ ฉวี อาณาจักรทง้ั หมดกต็ กอยใู นเงือ้ มพระหตั ถ โดยทกี่ องทพั ไมต อ งเปลอื งแรงในการตอ สู ปราบราบคาบแลวเสด็จ ยงั ราชคฤหเมืองยงิ่ ใหญดงั เดิม เนื้อเรอ่ื งแตเดมิ จบลงเพียงนี้ แตป ระสงคจะแตง สุภาษิตเพ่ิมเตมิ ใหไดร บั ฟงเพ่ือ เปนคติอันทรงคณุ คา นําไปคดิ ไตรตรอง

อินทรวิเชยี ร ฉนั ท ๑๑ ๒๖ อันภบู ดีรา ชอชาตศตั รู ไดลิจฉวภี ู วประเทศสะดวกดี แลสรรพบรรดา วรราชวชั ชี ฑอนตั ถพ นิ าศหนา ถงึ ซ่ึงพบิ ตั บิ ี คณะแตกและตา งมา เหี้ยมน้นั เพราะผันแผก หสโทษพิโรธจอง ทนสน้ิ บ ปรองดอง ถือทิฐมิ านสา ตรมิ ลักประจักษเ จอื แยกพรรคสมรรคภิน รสเลากง็ ายเหลือ คติโมหเปน มลู ขาดญาณพจิ ารณตรอง ยนภาวอาดูร เชื่ออรรถยบุ ลเอา ยศศกั ดิเสอ่ื มนาม คุรุวสั สการพราหมณ เหตุหาก ธ มากเมือ กลงํากระทาํ มา จ่งึ ดาลประการหา เสียแดนไผทสูญ ควรชมนยิ มจัด เปน เอกอบุ ายงาม ถอดความ อนิ ทรวิเชียร ฉันท๑๑ พระเจา อชาตศัตรูไดแผนดนิ วัชชีอยางสะดวก และกษตั ริยล ิจฉวีท้งั หลายก็ถึงซง่ึ ความพนิ าศลมจม เหตเุ พราะความแตกแยกกัน ตา งก็มคี วามยดึ มน่ั ในความคดิ ของตน ผูกโกรธซึ่งกนั และกนั ตางแยกพรรค แตกสามัคคกี นั ไมป รองดองกัน ขาดปญญาท่ีจะพิจารณาไตรต รอง เชอื่ ถอยความของบรรดาพระโอรสอยาง งา ยดาย เหตทุ ี่เปน เชนน้ันเพราะกษตั รยิ แตล ะพระองคท รงมากไปดว ยความหลง จงึ ทําใหถึงซ่งึ ความฉบิ หาย มีภาวะความเปนอยอู ันทกุ ขระทม เสยี ทั้งแผนดนิ เกยี รติยศ และชอ่ื เสียงทีเ่ คยมอี ยู สวนวสั สการพราหมณน้ัน นา ช่ืนชมอยา งย่ิงเพราะเปนเลศิ ในการกระทาํ กลอุบาย

อนิ ทรวเิ ชียร ฉันท๑๑ (สวนอาขยาน) ๒๗ พทุ ธาทิบัณฑติ พิเคราะหคิดพินจิ ปรา รภสรรเสรญิ สา ธุสมคั รภาพผล วาอาจจะอวยผา สุกภาวมาดล บ นิราศนิรนั ดร ดีสู ณ หมูตน คยพรรคสโมสร หมใู ดผสิ ามคั คณุ ไรไฉนดล เพราะฉะน้ันแหละบุคคล ไปปราศนิราศรอน ธุระเกีย่ วกะหมเู ขา พรอ มเพรียงประเสรฐิ ครนั มขุ เปนประธานเอา บ มเิ ห็น ณ ฝา ยเดยี ว ผูห วังเจรญิ ตน นรอ่นื กแ็ ลเหลียว พึงหมายสมัครเปน มติ รภาพผดงุ ครอง ทมผอนผจงจอง ธรู ทวั่ ณ ตัวเรา มนเมอื่ จะทาํ ใด ควรยกประโยชนย ่นื ลกุ ป็ น กแ็ บง ไป สุจริตนิยมธรรม ดบู างและกลมเกลยี ว สปุ ระพฤตสิ งวนพรรค ยัง้ ทฐิ ิมานหยอน อุปเฉทไมตรี ผิ บ ไรส มคั รมี อารมี ิมีหมอง รวิวาทระแวงกัน ลาภผลสกลบรร ตามนอ ยและมากใจ พึงมรรยาทยึด ร้ือริษยาอนั ดั่งน้นั ณ หมูใด พรอมเพรยี งนิพทั ธนี

หวงั เทอญมิตอ งสง สยคงประสบพลนั ๒๘ ซ่ึงสขุ เกษมสนั ต หติ ะกอบทวกี าร มนอาจระรานหาญ ใครเลาจะสามารถ ก็เพราะพรอ มเพราะเพรยี งกัน หักลา ง บ แหลกลาญ นรสูงประเสรฐิ ครัน เฉพาะมีชวี คี รอง ปวยกลา วอะไรฝงู ผิวใครจะใครล อง ฤาสรรพสตั วอัน พลหักก็เตม็ ทน สละล้ี ณ หมูตน แมมากผกิ ิ่งไม บ มิพรอมมเิ พรยี งกนั มัดกาํ กระนนั้ ปอง สขุ ทงั้ เจริญอนั ลไุ ฉน บ ไดมี เหลาไหนผไิ มตรี พภยนั ตรายกลี กิจใดจะขวายขวน ติประสงคก ค็ งสม คณะเปน สมาคม อยา ปรารถนาหวงั ภนิพัทธราํ พึง มวลมาอุบตั ิบรร ผวิ มกี ค็ ํานงึ จะประสบสขุ าลัย ฯ* ปวงทกุ ขพิบตั สิ รร แมป ราศนิยมปรี ควรชนประชุมเชน สามคั คิปรารม ไปมีก็ใหมี เนอื่ งเพอ่ื ภยิ โยจึง

ถอดความ อนิ ทรวเิ ชยี รฉันท๑ ๑ (สวนอาขยาน) ๒๙ ผูรทู งั้ หลายมพี ระพุทธเจาเปนตน ไดใ ครครวญพจิ ารณากลา วสรรเสรญิ วา ชอบแลว ในเรือ่ งผล แหง ความพรอ มเพรยี งกัน ความสามัคคีอาจอาํ นวยใหถ งึ ซึง่ สภาพแหง ความผาสุก ณ หมูของตน ไมเสือ่ มคลายตลอดไป หากหมูใดมคี วามสามคั ครี ว มชุมนุมกันไมหา งเหินกนั สิ่งท่ไี รป ระโยชนจะมาสไู ดอยา งไร ความพรอมเพรียงนั้นประเสรฐิ ยง่ิ นัก เพราะฉะน้นั บุคคลใดหวงั ทจ่ี ะไดร บั ความเจรญิ แหงตนและมกี ิจธรุ ะ อันเปนสวนรวม กพ็ งึ ตัง้ ใจเปนหัวหนา เอาเปน ธุระดวยตวั ของเราเองโดยมิเห็นประโยชนตนแตฝา ยเดยี ว ควรยกประโยชนใหบ คุ คลอื่นบาง นกึ ถึงผอู ่ืนบางตองกลมเกลยี ว มคี วามเปน มิตรกนั ไว ตอ งลดทฐิ มิ านะ รูจกั ขมใจ จะทําสิ่งใดก็เอือ้ เฟอกันไมมคี วามบาดหมางใจ ผลประโยชนท้งั หลายท่เี กิดขึ้นกแ็ บง ปนกนั ไป มากบางนอยบา งอยางเปน ธรรม ควรยึดมั่นในมารยาทและความประพฤตทิ ี่ดีงาม รกั ษาหมคู ณะโดยไมมี ความริษยากนั อันจะตัดรอนไมตรี ดังนนั้ ถา หมคู ณะใดไมข าดซึ่งความสามัคคี มีความพรอ มเพรียงกนั อยูเสมอ ไมม กี ารววิ าทและระแวงกนั ก็หวังไดโดยไมตอ งสงสัยวา คงจะพบซึง่ ความสุข ความสงบ และประกอบดวย ประโยชนม ากมายใครเลาจะมใี จกลาคดิ ทําสงครามดว ย หวงั จะทาํ ลายลา งก็ไมไ ด ทั้งน้เี พราะ ความพรอมเพรียงกันนนั่ เอง กลาวไปไยกับมนษุ ยผ ูป ระเสรฐิ หรือสรรพสัตวท ีม่ ีชวี ิต แมแ ตก งิ่ ไมห ากใครจะใคร ลองเอามามัดเปน กํา ต้งั ใจใชก าํ ลงั หกั กย็ ากเต็มทน หากหมใู ดไมมคี วามสามัคคีในหมคู ณะของตน และกิจการอันใดทีจ่ ะตอ งขวนขวายทาํ กม็ พิ รอมเพรียงกนั กอ็ ยาไดหวงั เลยความสขุ ความเจริญจะเกิดขึน้ ไดอยา งไร ความทุกขพ บิ ตั อิ นั ตรายและความชั่วรา ยท้งั ปวง ถึงแมจ ะไมตอ งการก็จะตองไดรบั เปน แนแท ผทู ่ีอยูรวมกนั เปน หมูค ณะหรอื สมาคม ควรคาํ นึงถงึ ความสามคั คีอยเู ปนนจิ ถา ยังไมมีก็ควรจะมขี นึ้ ถามีอยูแลวกค็ วรใหเ จริญรุง เรอื งยิ่งขน้ึ ไปจงึ

คาํ ศัพทยาก ๓๐ คาํ ศัพท ความหมาย กถา ถอ ยคํา กลหเหตุ เหตุแหง การทะเลาะ สกิ ชาวนา ไกวล ท่วั ไป ขัตติย พระเจาแผนดิน ดดี เรือ่ ง คม ไป ชเนนทร (ชน+อินทร) ผเู ปนใหญในหมูชน ทม ความขม ใจ ทลิทภาว ยากจน ทว่ั บรุ คาม ทั่วบา นท่ัวเมอื ง ทชิ บางทกี ็ใชวา ทวชิ ทชิ งค ทิชาจารย ทวชิ งค หมายถงึ ผูเ กิดสองครง้ั คอื พราหมณ ทนิ กลาวคอื เกดิ เปน คนโดยทัว่ ไปครง้ั หนึ่ง นครบร และเกิดเปน พราหมณโดยตาํ แหนงอีกครง้ั หน่ึง นย, นยั วนั นยมาน เมืองของขา ศึก เคาความ ความหมาย ใจความสําคญั (มาน = หัวใจ)

นรนิกร ฝงู ชน ๓๑ นฤพัทธ, นิพัทธ เนืองๆ เสมอ เนื่องกัน นฤสาร ไมมีสาระ นวิ ตั กลับ นรี ผล ไมเปน ผล ประเด มอบใหห มด ประศาสน การส่งั สอน ปรากรม ความเพยี ร ปรุงโสต ตกแตง ใหไ พเราะนาฟง ปลาต หายไป ปวตั น บางทีใ่ ชวา ปวตั ติ์ หมายถึง ความเปนไป พฤฒิ ผูเฒา หมายถึง วัสสการพราหมณ พเิ ฉท ทาํ ลาย การตัดขาด พชิ ากร วิชาความรู พุทธาทิบณั ฑิต ผรู ู มพี ระพทุ ธเจาเปน ตน ภตั ขาว ภาโรปกรณ (จัดทํา) เคร่อื งมอื ตามทไี่ ดรบั มอบหมาย กินทพทั ธสามคั คิย การแตกสามัคคี ภินท แปลวา แตกแยก พทั ธ แปลวา ผูกพนั สามคั คยิ แปลวา ภยิ โย สามัดดี ภีรุก ยงิ่ ขนึ้ ไป ขลาด กลวั

ภมู ิศ พระราชา ๓๒ มน ใจ มนารมณ สมดงั ทีค่ ิดหรอื สมดงั ใจ มาน ความถอื ตวั ในความวา \"แกงแยงโดยมาน\" ยุกติ ยุติ จบสนิ้ รหฐุ าน รโหฐาน หมายถงึ ที่สงดั ที่ลบั ลกั ษณสาสน คือ ลกั ษณแ ละสาสน หมายถึง จดหมาย เลา รูปความ ขอ ความ เคา วัญจโนบาย อบุ ายหลอกลวง วลั ลภชน คนสนิท วริ ุธ ผดิ ปกติ สมรรคภินทน การแตกสามัคคี สมัครภาพ ความสมัครสมานสามคั คี สหกรณ หมูเหลา ส่าํ หมู พวก สิกขสภา หอ งเรียน สขุ าลัย ทีท่ ีม่ ีความสุข เสาวน ฟง เสาวภาพ สภุ าพ ละมุนละมอม หายน, หายน ความเส่อื ม หติ ะ ประโยชน เหยี้ มนน้ั เหตนุ ั้น

อนัตถ เหตุนนั้ ๓๓ อนกุ รม ตามลําดับ อภเิ ผา ผเู ปนใหญ อาคม มา มาถงึ อปุ เฉทไมตรี ตดั ไมตรี อรุ ส โอรส ลกู ชาย อุฬมุ ปเ วฬุ แพไมไ ผ เอาธรู เอาใจใสเปน ธุระ เอาภาร รับภาระ รบั ผิดชอบ

คณุ คาทางวรรณคดี ๓๔ คุณคาดา นวรรณศิลป -กวมี คี วามเช่ยี วชาญในการแตง คาํ ประพนั ธเ ปนอยางมาก และสามารถใชฉ ันทลักษณ ไดอยาง งดงามเหมาะสม โดยเลอื กฉันทชนดิ ตาง ๆ มาใชส ลบั กันตามความเหมาะสม กับเนอ้ื เร่อื งทาํ ให เนอ้ื เรอื่ งนา จดจาํ และมคี วามไพเราะสละสลวย -นทิ านสภุ าษติ เรือ่ งสามคั คีเภทคาํ ฉนั ทมกี ารประพนั ธที่ใชภ าษาเขาใจงาย ทําใหผ อู านเห็นภาพท่ี ผูป ระพนั ธต องการจะสื่อไดอยา งชดั เจน -เปนวรรณคดีท่ไี ดรบั การยกยองวา มคี วามไพเราะงดงามเปน ที่นยิ ม เนอ่ื งจาก มีการเลนสัมผัสใน ท้งั สมั ผัสอกั ษรและสมั ผัสสระอยา งไพเราะ มีการเลนคํา การเลน เสียงและการใชโ วหารภาพพจนบรรยายสิ่งตางๆ ❖การสรรคํา ในเรือ่ งสามัคคีเภทคาํ ฉนั ทผ แู ตงเลอื กสรรคําท่ีมีเสยี งและความหมายไพเราะ อีกทงั้ ยงั เลือกคําท่ี ผูอานสามารถเขาใจไดง าย -เสยี งสัมผสั ผูแตง ไดเลือกสรรหาคําเพอื่ เสยี งสมั ผสั ทัง้ เสียงสัมผสั พยัญชนะและสระ -สมั ผสั พยัญชนะ เชน ทิชงคชาติฉลาดยล คะเนกลคะนงึ การ กษัตริยลิจวีวาร ระวังเหือดระแวงหาย มีการเลนเสยี งพยัญชนะคาํ วา “คะเนกล - คะนึงการ” กบั “ระวงั เหอื ด - ระแวงหาย” -สมั ผสั สระ เชน ลวงลปุ ระมาณ กาลอนกุ รม หนง่ึ ณ นิยม ทา นทวิชงค มีการเลนเสยี งสระคําวา “ประมาณ - กาล” กบั “อนกุ รม -นยิ ม”

-การเลนเสยี งหนกั เบา ๓๕ เชน อันภบู ดีรา ไดลิจฉวภี ู แลสรรพบรรดา ถึงซง่ึ พบิ ตั บิ ี ชอชาตศตั รู วประเทศสะดวกดี วรราชวชั ชี ฑอนัตถพ นิ าศหนา ❖มีการเลน เสียงหนกั เบา เชน “อัน” เปนเสียงหนัก “รา” เปนเสยี งเบา ดัง การเรียบเรียงคาํ การใชค ําทีเ่ ขาใจงา ย มีการใชคาํ ทผ่ี ูอา นสามารถเขา ใจไดงาย เชน ตอนวสั สการพราหมณเขาเมอื งเวสาลี ผูกไมตรจี ิต เชิงชดิ ชอบเชอื่ ง กบั หมูช าวเมอื ง ฉนั ทอ ชั ฌาสัย เลาเรอ่ื งเคืองขุน วาวนุ วายใจ ❖ จําเปน มาใน ดา วตา งแดนตน การใชโ วหารภาพพจน พรรณณาโวหาร เชน “ควรชมนยิ มจดั ครุ ุวัสสการพราหมณ เปนเอกอบุ ายงาม กลงาํ กระทาํ มา พทุ ธาทบิ ัณฑิต พเิ คราะหคดิ พินจิ ปรา รภสรรเสริญสา ธสุ มัครภาพผล” “เชื่ออรรถยุบลเอา รสเลาก็งายเหลอื เหตหุ ากธมากเมอื คตโิ มหเปนมูล ยนภาวอาดูร จ่ึงดาลประการหา ยศศกั ดเิ ส่อื มนาม” เสยี แดนไผทสญู

-สาธกโวหาร ๓๖ เชน “ควรยกประโยชนย ื่น นรอน่ื กแ็ ลเหลียว ดบู า งและกลมเกลียว มติ รภาพผดุงครอง ยัง้ ทิฐิมานหยอน ทมผอ นผจงจอง มนเมื่อจะทาํ ใด” อารมี ิมหี มอง “ลาภผลสกลบรร ลกป็ นกแ็ บง ไป ตามนอยและมากใจ สุจริตนยิ มธรรม พงึ มรรยาทยดึ สุประพฤตสิ งวนพรรค ร้ือรษิ ยาอนั อปุ เฉทไมตรี” -เทศนาโวหาร เชน “ควรชนประชมุ เชน คณะเปนสมาคม สามัคคิปรารม ภนพิ ัทธรําพึง ไปมกี ็ใหมี ผวิ มีกค็ าํ นงึ เนอ่ื งเพื่อภยิ โยจึง จะประสบสขุ าลยั ” -อุปมา เชน ตอนพระเจา อชาตศตั รกู รว้ิ วสั สการพราหมณ “กลกะกากะหวาดขมังธนู บหอ นจะเหน็ ธวัชรปิ ู สิลา ถอย” ตอนวสั สการพราหมณเปรยี บน้าํ พระราชหฤทัยกษัตริยลจิ ฉวี “เมตตาทยาลุศภุ กรรม อุปถัมภการณุ ย สรรเสรญิ เจรญิ พระคุณสุน ทรพนู พิบูลงาม เปรยี บปานมหรรณพนที ทะนทุ ปี่ ระทังความ รอนกายกระหายอทุ กยาม นรหากประสบเห็น เอิบอิ่มกระหย่ิมหทยคราว ระอุผา วก็ผอนเยน็ ยงั อุณหมญุ จนะและเปน สขุ ปต ดิ ีใจ”

-อุปลกั ษณ ๓๗ เชน ตอนวัสสการพราหมณกลาวเปรียบเทยี บทหารของแควน วัชชกี ับทหารของ แควนมคธวา “หิง่ หอ ยสแิ ขงสุริยะไหน จะมินาชวิ าลาญ” ตอนพระเจา อชาตศตั รูทรงเปรียบเทยี บการแตกสามัคคขี องกษัตรยิ ลจิ ฉวี วา “ลกู ขา งประดาทา รกกาลขวางไป หมนุ เลน สนกุ ไฉน ดจุ กันฉะนน้ั หนอ” คุณคา ดานสังคม -เนนโทษของการแตกความสามคั คีในหมคู ณะ – ดา นจริยธรรม เนน ถึงหลักธรรม อปริหานิยธรรม ซงึ่ เปนธรรมอันไมเ ปนท่ตี ้ัง แหงความเสอื่ ม – เนน ถงึ ความสําคัญของการใชสติปญญาตริตรอง และแกไขปญหาตาง ๆ โดยไมต อ งใชกําลัง คุณคา ดา นการนําไปใช -การพจิ ารณาไตรตรอง -การไมถอื ความคิดของตนเปน ใหญและไมท ะนงตนวาดีกวา ผูอืน่ -สามคั คีเปน อนั หนง่ึ อนั เดียวกัน คุณคาดา นเนอื้ หา -ความสามคั คีเปนหลกั สําคญั ของการอยรู ว มกนั -ความสามัคคีเปน สิง่ ที่ทําใหบรรลเุ ปาหมายตางๆได -การยดึ ความคิดตวั เองเปน หลกั จะทําใหเกิดความเสยี หายตอ สว นรวม -การใชความคิดหรือสตปิ ญ ญาในการแกไขปญหาจะทาํ ใหไ มเกดิ การสญู เสยี

๓๘ บรรณานกุ รม กระทรวงศกึ ษาธกิ าร.//(๒๕๖๓).//วรรณคดีวจิ ักษ. //พมิ พครงั้ ท่๑ี ๓.//กรงุ เทพฯ:/ โรงพิมพ สกสค. ลาดพรา ว. ภัททิกานนั .//(๒๕๖๔).//ลักษณะคําประพนั ธสามคั คเี ภทคําฉนั ท. //สืบคน เม่ือ ๑๘ มิถนุ ายน ๒๕๖๔./ จากhttps://pattikanan.wordpress.com/สามคั คีเภทคําฉันท/ วดั โมลีโลกยาราม.//(๒๕๖๔).//แผนผงั โคลงสามคั คเี ภทคําฉันท.//สืบคน เม่ือ ๑๘ มิถนุ ายน ๒๕๖๔./ จากhttps://www.watmoli.com/poetry-recipe/ สามคั คเี ภทคําฉนั ท. //(๒๕๖๔).//ถอดความสามัคคเี ภทคาํ ฉนั ท. //สืบคนเมื่อ ๒๐ มิถนุ ายน ๒๕๖๔./ จากhttps://www.gotoknow.org/posts/310307 สามัคคเี ภทคําฉนั ท.//(๒๕๖๔).//รปู ภาพสามคั คเี ภทคําฉนั ท.//สืบคนเมื่อ ๑๘ มิถุนายน ๒๕๖๔./ จากhttps://sites.google.com/site/khruphasathiymph/wrrnkhdi-chan-m-6- 1/samakhkhi-pheth-kha-chanth สามัคคีเภทคาํ ฉนั ท.//(๒๕๖๔).//รปู ภาพสามคั คเี ภทคําฉนั ท. //สบื คน เมื่อ ๑๘ มิถนุ ายน ๒๕๖๔./ จากhttps://sites.google.com/site/samakhithekhchanth/ สามัคคีเภทคาํ ฉนั ท. //(๒๕๖๔).//เร่อื งยอกอ นเรียน.//สบื คนเมอ่ื ๑๘ มถิ ุนายน ๒๕๖๔./ จากhttps://rak-pooh.wixsite.com/naritsara/blank-pbxnq