ขนบธรรมเนียมประเพณี และวิธีชีวิตของคนอีสาน

เอกสารประกอบคาบรรยาย ขนบธรรมเนียมประเพณอี สี าน 3. จะเนิร (บนั ได) แม่บันไดและลกู บันไดจะทาด้วยไม้เน้ือแขง็ มีจานวนชั้นเปน็ เลขคี่ตามความ เชื่อเร่ืองความเป็นความตาย นิยมทาเป็น 3 ถึง 9 ช้ัน เป็นทางติดต่อระหว่างภายนอกเข้าสู่ตัวเรือน บางเรอื นขึน้ บันไดไปก็อาจเจอกับโถง ชานเรือน หรอื ระเบียง ขึน้ อยู่กบั ลักษณะของเรอื น 4. บอนพักจะเนิร (ชานเรือน) เป็นส่วนทีเ่ ปิดโล่งมีหลงั คาคลมุ หรอื อาจไม่มีกไ็ ด้ พืน้ เป็นพืน้ ไม้ ตีห่าง ๆ ประมาณ 1 นิ้ว เพื่อต้องการถ่ายเทอากาศให้ไหลเวียน และส่วนใหญ่ยกพื้นใต้ถุนสูงจาก ระดับดินพอสมควรให้คนสามารถดินลอดได้ แต่บางหลังอาจเดินลอดไม่ได้ขึ้นอยู่กับระดับความสูง ของตัวเรือน 5. ระเบียง (ระเบียง) มีลักษณะเปิดโล่งมีหลังคาคลุม ระเบียงมเี ฉพาะเรอื นปัน้ หยา ระดับพื้น เท่ากบั หอ้ งโถง เป็นสถานทีอ่ เนกประสงค์ เปน็ ที่น่ังเล่น พักผอ่ น 6. กะนองเดก (ห้องนอน) เป็นส่วนที่มีฝาปิดกั้นทั้ง 4 ด้าน ห้องนอนจะมี 1 ถึง 3 ห้อง โดย บางเรอื นก็มีฝาก้ันตามแนวเสา บางเรือนกไ็ ม่มีฝาก้ันตามแนวเสาสามารถทะลุหากันได้ แต่จะมีประตู เข้าเรือนนอนประมาณ 2 ถึง 3 ประตู ห้องนอนโดยส่วนมากแล้วจะสร้างไว้ให้ สาหรับผู้หญิงหรือ ลกู ผหู้ ญิง ส่วนบนหัวนอนจะมีหิง้ ของส่วนบุคคลทีเ่ รยี กว่า “จอมกร”ู หรอื ปะกา 7. กะนอง (โถง) บางเรือนจะเป็นที่นอนสาหรับผชู้ ายหรอื ลกู ชาย และมีไว้สาหรบั ทากิจกรรม ต่าง ๆ เชน่ รบั แขก รับประรบั ประทานอาหาร น่งั เล่น พกั ผอ่ น 8. กรู (ครัว) ตาแหน่งจะอยู่ด้านหลังของตัวเรือนหรอื บริเวณชานเรือนด้านหนา้ ก็มี 9. หองนาม หรือ วิด (เว็จ) (ห้องส้วม) ในสมัยก่อนจะไม่มีห้องส้วม แต่ในปัจจุบันมีห้องส้วม กันทุก ครัวเรือนแล้ว ห้องส้วมจะอยู่บริเวณลานเรือน หรือด้านหลังของตัวเรือน สมัยก่อนจะใช้ป่า เปน็ หอ้ งนา้ 10. ยุ้ง หรือเจียรเซรา (ยุ้งข้าว) เป็นที่เก็บข้าวเปลือก ส่วนข้างล่างจะเป็นที่เก็บอุปกรณ์ทาง การเกษตร จะตั้งอยู่บริเวณหน้าตัวเรือน หรอื ข้างเรือน มีโครงสร้างแข็งแรงมาก ใต้ยุ้งข้าวอาจใช้เป็น ทีส่ าหรับเลีย้ งเป็ด ไก่ ก็ได้ ยุ้งบางหลังจะมีการต่อหลังคาออกมาด้านข้าง เรียกว่า “ต๊า” ใช้เปน็ พื้นที่ เก็บของ เลี้ยงสัตว์ หรอื อาจใชเ้ ป็นที่พักอาศัยกึง่ ถาวรได้ ระบบพื้นทใ่ี ชส้ อย 1. กิจกรรมทีเ่ กิดข้ึนในองค์ประกอบต่าง ๆ ของที่อยู่อาศัย มีดงั นี้ 1.1 กะนองเดก (ห้องนอน) กิจกรรมที่เกิดขึ้น ได้แก่ กิจกรรมนอน และเก็บของใช้ที่มี ค่า 1.2 กะนอง (โถง) กิจกรรมที่เกิดขึ้น ได้แก่ นอน นั่งเล่น พักผ่อน แต่มีบางหลังใช้ ประกอบอาหาร 1.3 ระเบียง (ระเบียง) กิจกรรมที่เกิดขึ้น ได้แก่ น่ังเล่น พักผ่อน แต่มีบางหลังใช้ ประกอบอาหาร

เอกสารประกอบคาบรรยาย ขนบธรรมเนยี มประเพณอี ีสาน 1.4 บอนพักจะเนิร (ชาน) กิจกรรมที่เกิดขึ้น ได้แก่ การสัญจรติดต่อ ทางาน พักผ่อน รับแขก รับประรับประทานอาหาร แต่มีบางหลังใช้นอนในกรณีที่มีสมาชิกจานวนมาก หรือในฤดูที่มี อากาศรอ้ น 1.5 กรู (ครัว) กิจกรรมที่เกิดขึ้น ได้แก่ ประกอบอาหารและเก็บอาหาร แต่มีบางหลัง ใช้น่งั เล่น พกั ผอ่ นร่วมด้วย 1.6 จะเนิร (บนั ได) กิจกรรมทีเ่ กิดขึ้น ได้แก่ การสัญจรตดิ ต่อกับตวั เรือน 1.7 กรอมปะเตียะ (ใต้ถุนเรือน) กิจกรรมที่เกิดขึ้น ได้แก่ ทางาน พักผ่อน เก็บ เครื่องมือเคร่อื งใชต้ ่าง ๆ แต่มีบางหลงั ใชใ้ นการสญั จรตดิ ต่อรบั แขกและรบั ประทานอาหาร 1.8 ตลาดปะเตียะ (ลานหน้าเรือน) กิจกรรมที่เกิดขึ้น ได้แก่ การสัญจรติดต่อ และ การให้อาหารสตั ว์ 1.9 ยุ้ง หรือ เจียรเซรา (ยุ้งข้าว) กิจกรรมที่เกิดขึ้น ได้แก่ เก็บข้าวเปลือก เก็บ เครื่องมือการเกษตร และเลี้ยงสตั ว์ 2. ระบบสัญจร สามารถจาแนกระบบสญั จรออกได้เป็น 2 ระบบคือ 2.1 ระบบสัญจรทางแนวราบ โดยใช้ชาน ระเบียงเป็นส่วนของการสัญจรในตัวเรือน ได้แก่ ห้องนอน ครัว และใช้ลานบ้านเป็นการสญั จรกับชุมชน และบางสว่ นของเรอื น เช่น ใต้ถุน เรือน ส้วม ยุ้งขา้ ว และเรือนหลงั อน่ื ๆ ผใู้ ช้การสญั จร ได้แก่ มนุษย์และเลี้ยงสัตว์ 2.2 ระบบสัญจรแนวดิ่ง ใช้บันไดเป็นการสัญจรติดต่อระหว่างตัวเรือนกับลานหน้า เรือน เพราะเรือนเขมรจะยกพื้นสูง แต่เดิมบันไดจะเป็นลักษณะบันไดลิงเป็นส่วนมาก สามารถยก เกบ็ ขนึ้ ไว้บนเรือนหรอื บนชานเรอื นได้เนื่องจากป้องกันโจรผู้ร้าย ในยามวิกาล เจ้าของเรือนจะยกเก็บ บนั ไดขึ้นไว้เรือน และมบี นั ไดหลังเรือน ส่วนใหญ่จะใช้สญั จรตดิ ต่อกบั ครัว รูปแบบของเรือนกลุ่มชำติพันธุ์เขมร การจาแนกรูปแบบของเรือนกลุ่ม ชาติพนั ธ์ุเขมร อาจจาแนกตามรปู ทรงของอาคารที่ปรากฏชัดเมื่อมองจากภายนอก สามารถแบ่งเป็น 4 แบบ ดงั นี้ 1. ปะเตียะมาคะนอง แปลว่า “บ้านหนึ่งหลัง” เป็นเรือนที่สังเกตได้จากรูปทรง หลังคาที่เป็น ทรงจ่วั เดียว และก็จะมีบอนพักจะเนิร หรือชานต่อออกมาจากตัวเรือน ซึ่งจะมีการ ลดระดับของชาน บอนพักจะเนิรจะมีหน้าที่ไว้รับแขกหรือน่ังเล่นและด้านหลังจะเป็นกรู หรือครัว ซึ่งส่วนมากจะเป็น ผนงั ไม้ไผส่ านเพื่อระบายควันที่เกิดจากการประกอบอาหารภายในตวั เรือนจะมีการแบ่งออกเป็นสอง ส่วน ส่วนหน่งึ เปน็ กะนองเดกหรอื หอ้ งนอน และอีกส่วนหนง่ึ เปน็ กะนอง หรอื โถง

เอกสารประกอบคาบรรยาย ขนบธรรมเนียมประเพณอี ีสาน ภำพ ปะเตียะมาคะนอง (บ้านหนึง่ หลงั ) 2. ปะเตียะปีรฺคะนอง แปลว่า “บ้านสองหลัง” เป็นเรอื นที่มีลักษณะเป็นเรอื นแฝด เหมอื นกับ การนา เรือน 2 หลังมาสร้างต่อกัน หลังคาทรงจั่วแฝดตรงกลางจะมีรางน้า โดยส่วนมากแล้ว ปะเตียะปีรฺคะนองจะแบ่งการใช้งานของเรือนออกเป็น 2 ส่วน คือส่วนหนึ่งจะเป็นกะนองเดก หรือ ห้องนอน และอีกส่วนจะเป็นกะนองทม หรือโถงขนาดใหญ่ ส่วนบันไดเรือนนั้นจะขึ้นตรงกลาง ส่วน กรู หรือครัวจะอยู่ด้านหลังของเรือน ซึ่งส่วนมากจะเป็นผนังไม้ขัดแตะหรือไม้ไผ่สานเพื่อการระบาย ควันเวลาประกอบอาหาร และอาจจะมีบันไดขนึ้ ลงจากครัวด้วย

เอกสารประกอบคาบรรยาย ขนบธรรมเนียมประเพณีอสี าน ภำพ ปะเตียะปีรฺคะนอง (บ้านสองหลัง) 3. ปะเตียะทม แปลว่า “บ้านหลังใหญ่” เป็นเรือนพักอาศัยที่มีขนาดใหญ่จะสังเกตได้จาก รูปทรงของหลังคาทรงจั่วเอียงลาดต่า ที่สาคัญภายในเรือนจะมีโถงขนาดใหญ่กว่าเรือนท่ัวไป โดยมากโถงนี้จะใช้ประกอบพิธีแซนโฎนตา ใต้ถุนเรือนจะสูงกว่าเรือนอื่น ๆ เพราะว่าจะมี การใช้ทา กิจกรรมต่าง ๆ เช่น เลี้ยงไหม ทอผ้า น่ังเล่น หรือพักผ่อน และบางเรือนจะมีการเลี้ยงสัตว์ไว้ใต้ถุน บ้าน เชน่ วัว ควาย และไก่

เอกสารประกอบคาบรรยาย ขนบธรรมเนียมประเพณอี ีสาน ภำพ ปะเตียะทม (บ้านหลงั ใหญ่) 4. ปะเตียะปัญญา แปลว่า “บ้านปั้นหยา” สังเกตได้จากรูปทรงของหลังคาที่มีทรงป้ันหยา ซึง่ เรือนปนั้ หยาน้ี ไม่ใช่แบบเรือนของเขมรที่มีมาแตด่ ้ังเดิม แต่เร่มิ มีในช่วง 100 ปีที่ผา่ นมา เพราะว่ามี คนจากที่อื่นย้ายถิ่นเข้ามาต้ังถิ่นฐานในหมู่บ้านและได้นาเอารูปแบบเรือนและความเชื่อในการสร้าง เรือนจากที่น่ันมาด้วย ซึ่งมีความแตกต่างจากความเช่ือ ของชาวเขมรในหมู่บ้าน เช่น ในเร่ืองการวาง ทิศทางตาแหน่งของเรือนและการตั้งบันได เม่ือรูปแบบเรือนปั้นหยาได้เข้ามาในหมู่บ้าน ชาวบ้านใน หมู่บ้านก็มีความเชื่อว่า เรือน ในลักษณะนี้ในอดีตเจ้าของเรือนจะต้องเป็นคนที่มีฐานะมีความรู้ ความสามารถ มีสถานภาพทางสังคม เป็นคนที่มีฐานะดี ประกอบกับ ชื่อเรือนที่มีความหมายดี คือ ปัญญา ซึง่ เปน็ การเรียก ออกเสียงในสาเนียงของชาวเขมร ทีผ่ ิดเพี้ยนจากปนั้ หยามาเป็นปญั ญา

เอกสารประกอบคาบรรยาย ขนบธรรมเนยี มประเพณอี ีสาน ภำพ ปะเตียะปัญญา (บ้านปนั้ หยา) 2.2 ประเภททีม่ นษุ ย์เข้าไปอยู่อาศัยไม่ได้ พระภูมิเจา้ ทีแ่ ละศาลผี คติความเชื่อของชาวเขมรถิ่นไทยในเร่ืองผีบรรพบุรุษ นอกจากพิธีกรรม เคารพบูชาผีบรรพบุรุษแล้ว ความเชื่อเร่ือง ปลึงหรือขวัญประจาตัวของบุคคลยังปรากฏให้เห็นใน บริเวณบ้าน และสุสาน คือ ศาลปะเตียะปลึง ซึ่งเป็นศาลที่ต้ังเพื่อเชิญผีบรรพบุรุษมาอยู่อาศัยใน กรณีเม่ือมีทารกหรอื เด็กมีอาการเจบ็ ป่วยหรือมีอาการผิดปกติชาวเขมรถิ่นไทยมีความเช่ือว่าผบี รรพ บุรุษต้องการมาอยู่อาศัยด้วย จึงสร้างศาลปะเตียะปลึงไว้ภายในบริเวณบ้านเพื่อเป็นสิ่งยึดเหนี่ยว คอยปกปกั รักษาให้บุคคลน้ัน รอดปลอดภัยได้อกี ด้วย

เอกสารประกอบคาบรรยาย ขนบธรรมเนยี มประเพณีอสี าน ภำพ ศาลปะเตียะปลึง

เอกสารประกอบคาบรรยาย ขนบธรรมเนียมประเพณีอสี าน บรรณำนกุ รม กิตติสัน ศรีรักษา. เถียงนา : รูปแบบ และการใช้งานในวัฒนธรรมข้าวของชาวนาอีสาน. ขอนแก่น : มหาวิทยาลัยขอนแก่น, ออนไลน์ สืบค้นเมอ่ื 8 กันยายน 2564. โครงการสารานุกรมไทยสาหรับเยาวชนโดยพระราชประสงค์ในพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว. ปราสาทขอมในประเทศไทย. สำรำนุกรมไทยสำหรับเยำวชน โดยพระรำชประสงค์ใน พระบำทสมเดจ็ พระเจ้ำอย่หู ัว เล่มท่ี 30. ออนไลน์, สืบค้นเม่อื 8 กันยายน 2564. นิโรธ ศรีมันตะ และคณะ. วารสารวิชาการคณะสถาปัตยกรรมศาสตร์ สจล. กรุงเทพมหานครฯ : สถาบนั เทคโนโลยีพระจอมเกล้าเจ้าคุณทหารลาดกระบงั , ออนไลน์ สืบค้นเมือ่ 8 กันยายน 2564. สมใจ นิ่มเล็ก. สิม : สถาปัตยกรรมอีสาน. กรุงเทพมหานครฯ : มหาวิทยาลัยศิลปากร, ออนไลน์ สืบค้นเม่อื 8 กันยายน 2564. สืบพงศ์ จรรย์สืบศรี. เอกสารประกอบการบรรยาย วิชา สถาปัตยกรรมไทยพื้นถิ่น. เชียงใหม่ : มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลล้านนา, ออนไลน์ สืบค้นเม่ือ 8 กนั ยายน 2564. สานักวัฒนธรรม มหาวิทยาลัยขอนแก่น. สถาปัตยกรรมอีสาน. ขอนแก่น : มหาวิทยาลัยขอนแก่น, ออนไลน์ สืบค้นเมือ่ 8 กันยายน 2564.