chapter 1 health and health system

บทท่ี 1 สขุ ภาพและระบบสขุ ภาพ 1.1 แนวคิดเกีย่ วกับสุขภาพ มิตสิ ุขภาวะ 1.2 ความสาคญั และประโยชนข์ องการดแู ลสขุ ภาพ 1.3 องค์ประกอบของระบบสุขภาพ 1.4 ปัจจัยที่มีอิทธิพลต่อสุขภาพ 1.1 แนวคิดเกย่ี วกับสุขภาพ สุขภาวะ สุขภาพ วา่ หมายถงึ สุขภาวะท่สี มบรู ณท์ ัง้ ทางกาย จิตใจ สังคม และปัญญา มใิ ชเ่ พียงการปราศจาก โรคหรอื ความพกิ ารเทา่ นน้ั (องคก์ ารอนามยั โลก และ พ.ร.บ.สุขภาพแห่งชาติ พ.ศ.2550) หรอื สขุ ภาวะที่ สมบูรณท์ ุกๆ ทางเชอื่ มโยงกัน สะท้อนถงึ ความเป็นองค์รวมอยา่ งแทจ้ รงิ ของสขุ ภาพทเ่ี ก้ือหนุนและเช่ือมโยงกัน ทั้ง 4 มิติ หมายถึง คนไทยมีสุขภาวะดีครบทั้งสี่ดา้ น ได้แก่ กาย จติ สงั คม และปัญญา อันได้แก่ 1. สุขภาพทางกาย(Physical health) หมายถึง “สภาพทดี่ ที างร่างกาย กล่าวคือ อวยั วะต่าง ๆ อยู่ในสภาพที่ดีมี ความแข็งแรงสมบูรณ์ ทางานไดต้ ามปกติ และมคี วามสัมพนั ธ์กับทกุ สว่ นเปน็ อย่างดี ซง่ึ ก่อใหเ้ กิดประสทิ ธิภาพในการทางาน” สขุ ภาพทางกาย ประกอบด้วย 1. ร่างกายมคี วามสมบูรณ์และแข็งแรง 2. ระบบต่าง ๆ และอวัยวะทุกส่วนทางานเปน็ ปกติและมีประสทิ ธิภาพ 3. ความเจริญเตบิ โตของร่างกายเป็นไปในอตั ราปกติ และมีความสมั พันธ์กับการเจริญด้านอ่นื ๆ 4. ร่างกายมคี วามแขง็ แรง สามารถทางานไดน้ าน ๆ ไมเ่ หนือ่ ยเรว็ และมีประสิทธิภาพ 5. การนอนหลบั พกั ผอ่ นเป็นไปตามปกติ เมือ่ ตืน่ ข้ึนมาแล้วร้สู ึกสดชืน่ คนื ส่สู ภาพปกติ 6. ฟันมคี วามคงทนแข็งแรง หู ตา มสี ภาพดี สามารถมองเห็นและได้ยนิ ไดด้ ี 7. ผวิ หนังสะอาดเกลยี้ งเกลา สดชน่ื เปลง่ ปลง่ั 8. ทรวดทรงดี ไดส้ ดั สว่ น 9. ปราศจากโรคภัยไข้เจ็บต่าง ๆ 2. สุขภาพจติ (Mental health) หมายถึง สภาพจิตท่ดี ี สามารถควบคมุ อารมณ์ ทาจติ ใจใหเ้ บิก บาน แจม่ ใส ไม่มีความคบั ข้องใจหรือเกิดความขัดแย้งภายในจติ ใจ ซง่ึ สามารถช่วยให้ปรับตัวเข้ากบั สง่ิ แวดล้อม และสังคมได้อยา่ งมีความสขุ สขุ ภาพจติ ทีด่ ยี ่อมมีผลต่อสขุ ภาพทางกายดว้ ย ลักษณะของสขุ ภาพจิตที่ดี ประกอบด้วย 1. สามารถปรับตัวเข้ากับสงั คมและส่ิงแวดลอ้ มได้ดี 2. มีความกระตือรือรน้ ไม่เหน่ือยหนา่ ยท้อแท้ และหมดหวัง

3. มอี ารมณ์มนั่ คงและสามารถควบคุมอารมณ์ได้ดี มีอารมณ์ขนั บา้ งพอสมควรไมเ่ ครียดเกินไป 4. มองโลกในแงด่ เี สมอ 5. มีความตงั้ ใจและมีสมาธิในงานที่กาลังทาอยู่ 6. รู้จักตนเองและเข้าใจบคุ คลอน่ื ได้ดี 7. มคี วามเชอ่ื ม่นั ในตนเองอย่างมีเหตผุ ล 8. สามารถแสดงออกอยา่ งเหมาะสมเม่ือประสบความลม้ เหลว 9. สามารถตัดสินใจไดร้ วดเร็ว ถกู ต้อง และไม่ผดิ พลาด 10. มคี วามปรารถนาและยินดี เม่ือบุคคลอนื่ มีความสขุ ความสาเร็จและมีความปรารถนาปอ้ งกนั ผู้อนื่ ใหม้ ีความปลอดภัย 3. การดารงชวี ิตอยใู่ นสงั คมด้วยดี ( Social well – being) หมายถงึ บุคคลท่ีมีสภาวะทางกาย และทางจิตทสี่ มบรู ณ์ จึงสามารถปรบั ตวั ใหอ้ ยู่ในสงั คมแห่งตนได้อย่างดีและมคี วามสุขการอยรู่ ่วมกนั ด้วยดี ใน ครอบครัว ในชมุ ชน ในท่ีทางาน ในสังคม ในโลก ซึ่งรวมถึงการมบี ริการทางสงั คมที่ดี และมีสันตภิ าพ เป็นตน้ 4. สขุ ภาวะทางปัญญา (จติ วญิ ญาณ) (Spiritual well – being) หมายถงึ เม่ือใดท่รี ่างกายวา่ ง จากตัวตนหรอื ความเหน็ แก่ตัว จิตวิญญาณของเราก็สงู ขึน้ เรียกวา่ มี พฒั นาการทางจิตวิญญาณหรือ พัฒนาการทางคุณค่า จะเกิดความสขุ อันประเสรฐิ ท่ีเกิดจากมจี ิตใจสงู เขา้ ถึงความจรงิ ทงั้ หมด ลดละความเห็น แกต่ วั มงุ่ เขา้ ถงึ สงิ่ สูงสุด ซึง่ หมายถึงพระนิพพาน หรอื พระผู้เป็นเจา้ หรือความดสี งู สุด สดุ แลว้ แต่ความ เชอ่ื ท่แี ตกตา่ ง ดืม่ ด่าและปลมื้ ปิติเมอื่ ทาความดี ประเวศ วะสี (2552) กลา่ ววา่ จติ วญิ าณสูงทาใหม้ ีสุขภาวะ (well- being) ทุกคนเคยมีประสบการณ์ ความสุขน้ีแลว้ ทง้ั ส้นิ ยามใดเราไมเ่ หน็ แก่ตัว จิตใจหย่อนคลายเป็นอสิ ระ มีความสุขในการทาความดี เช่น เมื่อ ชว่ ยเหลอื ผอู้ นื่ โดยไม่หวงั ผลตอบแทน หรือการใหร้ ู้สึกมคี วามสุขทง้ั เนื้อทงั้ ตัว ย่งิ เหน็ แกต่ ัวนอ้ ยยง่ิ มีสุขความสขุ อนั เนือ่ งดว้ ยมีจิตวญิ ญาณสงู ในสภาวะที่มีจติ วญิ ญาณสูงร่างกายจะหล่ังสารเอน็ โดรฟนิ (endorphin) ออกมา สารเอน็ โดรฟนิ ทาใหเ้ กิดความสุขท้ังเน้ือทงั้ ตวั ทาใหส้ ขุ ภาพดี และอายยุ ืนการทร่ี ่างกายจะหลัง่ เอน็ โดรฟนิ ส์ ออกมาต้องมยี ีนซ่ึงอยู่ใน DNA อะไรทจี่ าเปน็ ต่อการอยู่รอดของชวี ติ ธรรมชาตจิ ะเอาไปใส่ไว้ในดเี อ็นเอซึ่งเปน็ รหัสทางพันธุกรรม อาจกล่าวไดว้ ่ามติ ิทางจติ วิญญาณ หรือทางศาสนาเปน็ ธรรมชาตทิ อ่ี ยู่ในดเี อ็นเอของมนษุ ยท์ ี่เดียวเป็น เร่ืองที่ขาดไมไ่ ด้ เพราะจาเป็นตอ่ สุขภาวะ และการมีอายุยืนยาว หรอื อกี นัยหนง่ึ อาจกล่าวว่ามนุษยข์ าดความดี ไม่ได้ ถา้ ขาดความเปน็ มนษุ ย์จะไม่สมบูรณข์ าดความเต็มอิ่ม หรือความสมบูรณใ์ นตวั เอง เป็นโรคพรอ่ งทางจิต วิญญาณ (spiritual deficiency)ของมนุษย์สมัยใหม่ เพราะความคิดทางวตั ถุ ซ่ึงวทิ ยาศาสตรท์ ีเ่ กิดข้นึ ในยโุ รป เมื่อประมาณ 400 ปี นามาให้ทาให้เข้าสู่ลทั ธวิ ตั ถุนยิ ม บริโภคนยิ ม มิตทิ างจติ วญิ ญาณหดหายไป ดังท่ีพูด กันวา่ พระเจ้าตายแล้ว หมายถึง มติ ิทางจติ วิญญาณหายไป ทาให้มนุษย์ขาดมติ ิทางลึก มแี ตค่ วามแบนราบ อยูก่ ับวตั ถุ ไมม่ ีความสุขทีแ่ ท้จรงิ ทุรนทุรายเครียด และมีพฤติกรรมเบ่ยี งเบน ความไมส่ มบรู ณใ์ นตวั เอง

ทาให้ตอ้ งหาอะไรมาเตมิ เช่น ยาเสพตดิ ความฟุ่มเฟือย ความรนุ แรง ปัญหาเหล่าน้ีคงแกไ้ ขไม่ได้ตราบใด ท่ี มนษุ ยย์ ังเปน็ โรคพรอ่ งทางจติ วิญญาณอยู่ (ประเวศ วะสี, 2552) “ความเจบ็ ปว่ ยนัน้ เปน็ ผลจากการใช้ชวี ิตที่ ขาดความสมดลุ การใช้ความคดิ มากเกินไปโดยการขาดการออกกาลงั กาย กนิ อาหารไม่ถกู ต้อง มคี วามกดดนั ทางจิตใจเนื่องจากความขัดแย้งกบั บคุ คลสิง่ แวดล้อม” (สรุ พล ธรรมรม่ ดี และมิรา ชัยมหาวงศ์, 2552) ในปัจจบุ ันนอี้ งค์การอนามยั โลก (WHO) ไดใ้ หค้ านิยามของการดูแลสขุ ภาพแบบองค์รวมวา่ “สภาวะ ท่มี ีความผาสุกของรา่ งกาย จติ ใจและทางสังคม ซ่ึงกนิ ความหมายมากกวา่ คาวา่ ไม่เจบ็ ปว่ ยทางกาย” ซง่ึ บางครั้งอาจถูกอ้างถึงในการรักษาดว้ ยการฝังเขม็ ซ่ึงกลา่ วถึงทฤษฎีของความสมดลุ หยินและ หยาง หรอื การ ดูแลผูป้ ่วยแบบเหน็ ใจเอาใจใส่ ใหเ้ วลาในการใหค้ าปรึกษาอย่างเพียงพอและคาวา่ องคร์ วมนถี้ กู ใชอ้ ้างถึงแม้แต่ การรักษาทีไ่ ม่ใช่การรักษาหลักเชน่ การสวนล้าง ลาไสใ้ หญ่ หลักการของการรกั ษาแบบองคร์ วมในยุคน้ีน้นั นอกจากการให้ความสนใจทัง้ การดูแลรกั ษาทางด้าน กายและจิตใจแลว้ ผู้คนยงั เฟ้นหาสง่ิ ทีด่ ีทส่ี ุดสาหรบั ตนเองซึง่ การเลือกนน้ั ครอบคลุมไปถึงการรกั ษาแบบ ทางเลือกซึ่งมหี ลักการท่ีวา่ การรักษาคือการทาให้เกดิ ความสมดุลของรา่ งกายและนอกจากนั้นยงั ตอ้ งมีความ สมดุลของรา่ งกายและสภาพแวดลอ้ ม (Crellin and Fernando, 2002: 56-57) 1.2ความสาคัญและประโยชนข์ องการดแู ลสุขภาพ ความสาคญั ของการดแู ลสุขภาพ ในอดีตกาลองค์สมเดจ็ พระสัมมาสมั พุทธเจ้าไดต้ รัสไวเ้ ป็นพระพทุ ธ ภาษติ ว่า “อโรคยา ปรมา ลาภา” ซง่ึ แปลว่า “ความไมม่ โี รคเปน็ ลาภอนั ประเสริฐ” ซง่ึ พระพทุ ธภาษติ ขอ้ นี้ แมแ้ ต่ชาวอารยประเทศทางตะวันตกก็ยังยอมรับนับถือกนั และเห็นพ้องต้องกนั ว่า “สุขภาพคือพรอันประเสรฐิ สุด นอกจากน้ียังมสี ุภาษิตของชาวอาหรับโบราณกลา่ วไวว้ ่า“คนทม่ี ีสุขภาพดีคอื คนที่มคี วามหวงั และคนทมี่ ีความหวังคอื คนทีม่ ีทุกสง่ิ ทุกอย่าง” ซึ่งหมายความวา่ สุขภาพ คอื วิถีแห่งชีวติ โดยสุขภาพจะเปน็ เสมือนหนง่ึ วิถีทางหรือหนทางซ่ึงจะนาบุคคลไปสคู่ วามสุขและความสาเรจ็ ต่างๆ นานาได้ สภาวะของร่างกายที่มีความสมบูรณ์ แข็งแรง เจรญิ เตบิ โตอย่างปกติ ระบบต่างๆ ของร่างกายสามารถ ทางานได้เปน็ ปกติ และมปี ระสิทธิภาพ ร่างกายมีความต้านทานโรคไดด้ ี ปราศจากโรคภยั ไข้เจ็บ และความ ทุพพลภาพ ดงั นัน้ การดูแลและการจดั การสุขภาพจะเกิดประโยชน์กับผู้ท่ีปฏิบัตทิ ่ดี เี กี่ยวกบั การดแู ลสุขภาพ ของตนเอง ลักษณะของผู้ทีม่ ีสขุ ภาพกายท่ดี ีมดี งั น้ี 1.2.1 มกี ารเจรญิ เติบโตทางด้านร่างกายทีส่ มวัย มีนา้ หนัก และส่วนสูงเป็นไปตามเกณฑ์อายุ 1.2.2 มีขนาดรา่ งกายสมส่วน คอื มนี า้ หนัก และส่วนสงู ที่ได้สดั ส่วนกนั 1.2.3 กลา้ มเนื้อส่วนต่างๆ มคี วามแข็งแรง ลุก – นัง่ ไดห้ ลายคร้ัง ดึงข้อได้หลายคร้ัง 1.2.4 มีความอดทนของระบบหายใจ และระบบไหลเวียนโลหิตทดี่ ี 1.2.5 มีความอ่อนตัวทีด่ ี

1.2.6 มคี วามคล่องแคล่วในการเคลื่อนไหว 1.2.7 มีความอยากรับประทานอาหาร และอยากรบั ประทานมากๆ ไม่เบื่ออาหาร 1.2.8 มรี า่ งกายแข็งแรง 1.2.9 มภี ูมิตา้ นทานโรคดี และไม่มีโรคภัยไขเ้ จ็บ ไม่พิการ หรือผิดปกติอ่ืนๆ 1.2.10 พักผ่อนนอนไดเ้ ป็นปกติ กลา่ วสรุปไดว้ ่า การมีสุขภาพทดี่ เี ปน็ ส่งิ ทท่ี ุกคนพึงปรารถนา ดงั นน้ั ประชาชนทกุ คนจึงจะตอ้ งให้ ความสาคัญในการดูแลและการจัดการสขุ ภาพของตนเอง มสี ขุ นสิ ยั ทด่ี ี มีสขุ ปฏบิ ตั ทิ ี่เหมาะสม นาไปสู่การมี พฤติกรรมสุขภาพทดี่ ี จะทาให้มสี ขุ ภาพดแี ละสขุ ภาพดีถว้ นหน้า สามารถดารงชีวติ ได้อย่างมีความสขุ 1.3 องคป์ ระกอบของระบบสขุ ภาพ องคป์ ระกอบสาคัญของระบบสขุ ภาพประกอบไปด้วย การใหบ้ ริการ บุคลากร ระบบสารสนเทศดา้ น สขุ ภาพ ยาและเวชภณั ฑ์ ระบบการคลงั ด้านสุขภาพ และภาวะผ้นู าและธรรมภิบาล ระบบสขุ ภาพท่ีดจี ะสง่ มอบงานบริการสขุ ภาพตามความจาเป็นของประชาชน โดยมกี ลไกการคลังทเี่ ข้มแข็ง มีบุคลากรดี มคี วาม พร้อมในจดั สง่ ยาและเวชภัณฑ์ทม่ี ีคณุ ภาพ และมรี ะบบสารสนเทศท่ีครอบคลมุ และใชเ้ ป็นฐานในการตดั สนิ ใจ เชิงนโยบายได้ ธรรมชาตขิ องระบบสขุ ภาพน้นั มีความหลากหลาย มผี มู้ ีส่วนไดส้ ่วนเสียหลายกลมุ่ ท้งั ภาครัฐ และภาคเอกชน การตรวจสอบ กากับ ควบคุมปจั จยั นาเข้า กระบวนการ จนถึง ผลลัพธ์ของการดาเนนิ การใน ระบบสขุ ภาพทงั้ หมด จงึ เป็นเรอื่ งยากและท้าทายเป็นอยา่ งมาก การติดตามและประเมนิ ผลลพั ธ์ของระบบ สุขภาพจงึ ต้องมีการเชอื่ มผสานองค์ประกอบของระบบสุขภาพทงั้ หมด ซึง่ แต่ละประเทศก็มีบริบทท่ีแตกตา่ งกนั ไป คาจากัดทต่ี ่างกนั ทาให้ที่มาของตวั ชว้ี ดั แตกตา่ งกัน เปรียบเทียบผลลัพธ์กนั ไมไ่ ด้ 1.3.1. งานบริการสุขภาพ งานใหบ้ รกิ ารสขุ ภาพเป็นงานสาคญั ทสี่ ดุ ในระบบสุขภาพ ถอื เปน็ ปัจจยั พ้นื ฐานท่ีนาไปสู่สขุ ภาวะของประชาชน ซงึ่ อาจมรี ปู แบบทม่ี คี วามแตกต่างกันในแต่ละประเทศ แตม่ ี องคป์ ระกอบหลกั ๆ ทสี่ าคญั ได้แก่ การมีเครอื ข่ายทใี่ ห้บริการครอบคลุมตามความจาเป็นของประชาชนใน กลุ่มเป้าหมาย ซึง่ รวมถงึ งานป้องกนั งานรักษา งานฟนื้ ฟสู ภาพ และงานสร้างเสรมิ สุขภาพ มีการเข้าถึงบริการ ของประชาชนท่ีปราศจากอปุ สรรคในเรอ่ื งค่าบริการ ภาษา วัฒนธรรมหรือภมู ิประเทศ มีเครือข่ายการ ใหบ้ ริการไปถึงระดบั ชมุ ชน ระบบบริการสขุ ภาพนตี้ ้องมีการกาหนดขอบเขตการคุ้มครองค่าบริการสขุ ภาพ ให้แก่ประชาชนทุกคน มีความตอ่ เน่ืองในกระบวนการรกั ษา ขา้ มเครือขา่ ยเขตพืน้ ท่บี รกิ ารได้ แยกบริการรกั ษา ชั้นสูงเป็นระดับความซบั ซ้อน และยังครอบคลุมไปทุกกลุ่มอายุ คณุ ภาพงานบริการต้องเป็นไปตามมาตรฐาน วิชาชีพ มปี ระสิทธภิ าพ ปลอดภัย เปน็ ไปตามความจาเปน็ ของผู้ปว่ ยอย่างเหมาะสม มีการประสานงานกัน สง่ ต่อผปู้ ่วยในเครือข่ายบริการสุขภาพแบบไรร้ อยต่อ และต้องมปี ระสิทธิภาพในการใหบ้ ริการ ซ่งึ มีการจดั การท่ดี ี เพอื่ บรรลุเป้าหมายและผลลพั ธ์ที่ดีไปพร้อมกัน และท่สี าคญั ต้องมงุ่ เนน้ ท่ี “คน” เป็นศนู ยก์ ลางในการให้บรกิ าร ไมใ่ ช่ “โรค” หรอื ตวั เงนิ เป็นหลัก ประชาชนควรมีส่วนรว่ มในการกาหนดรูปแบบการให้บรกิ ารและการ ประเมนิ ผลด้วย จะได้เข้าใจถึงแหลง่ ทมี่ าของกองทนุ คา่ ใชจ้ า่ ยท่เี กิดขน้ึ ในกระบวนการ ร่วมกนั รับผดิ ชอบ ปลกู ฝังใหป้ ระชาชนดแู ลสขุ ภาพก่อนทจี่ ะป่วย

1.3.2. กาลังคนด้านสขุ ภาพ ความสามารถของประเทศทีจ่ ะบรหิ ารจัดการทรัพยากรคน-เงิน-ของ ท่ีมี อยทู่ ง้ั หมด ใหบ้ รรลุเป้าหมายให้ประชาชนในประเทศมสี ุขภาพดีนน้ั ประเด็นเร่อื งกาลังคนดา้ นสขุ ภาพก็ตอ้ ง อาศยั บุคลากรที่มคี วามรู้ ทักษะ แรงจูงใจและรบั ผดิ ชอบงานใหบ้ ริการสุขภาพ นอกจากนนั้ จานวนของ บคุ ลากรทเ่ี หมาะสมกม็ สี ว่ นที่ทาให้ผลลัพธด์ า้ นสุขภาพดีขึ้นได้เช่นกัน บุคลากรดา้ นสขุ ภาพหมายรวมถึง บคุ ลากรทุกสาขาวชิ าชีพดา้ นสขุ ภาพ ทั้งที่ทางานภาครฐั และภาคเอกชน เตม็ เวลาหรอื ทางานกึ่งเวลา ทางาน เดยี วหรอื ควบหลายงาน รวมถงึ การไดร้ บั หรอื ไม่ได้รับคา่ จ้างก็ตาม นอกจากนี้ ยังรวมกลุ่มบุคลากรท่ีทางาน ด้านการศึกษาในวชิ าชีพสุขภาพ งานวิจยั และงานดา้ นสร้างเสรมิ สขุ ภาพ การมองภาพรวมของทัง้ ประเทศและ ภูมิภาค เทา่ ท่เี ป็นอยูย่ ังมีความขัดแย้งที่ยังมองภาคเอกชนดงึ คนไปจากภาครัฐ อนาคตท้ังภาครฐั และเอกชนก็ อาจถูกดึงไปยังภมู ิภาคอาเซียนหรอื ภูมิภาคอน่ื กไ็ ด้ การวเิ คราะห์จงึ ตอ้ งเห็นข้อมูลความต้องการของท้ังภาครัฐ ภาคเอกชนและทุกภาคส่วนทั้งหมด มารว่ มมือกนั ผลิตให้เพียงพอกบั ความตอ้ งการ ในอดีตภาคบรกิ ารอยากให้ ภาควิชาการในมหาวทิ ยาลยั เร่งผลิต เมอ่ื ได้รบั การปฏเิ สธภาคบริการกผ็ ลิตเสยี เอง ผา่ นมา 10-20 ปี ภาค บริการเลยต้องแบกภาระงานสอนไปด้วย สว่ นภาควชิ าการงบประมาณไมพ่ อ กเ็ พ่ิมงานบรกิ ารข้ึนอกี แทนทีจ่ ะ เพ่ิมงานสอนหรอื งานวิจยั ทสี่ ร้างคุณคา่ ใหเ้ กิดข้นึ ในการพฒั นางานบริการของประเทศ ปัจจบุ ันบคุ ลากรท้งั สว่ น บริการและวิชาการจงึ ทางานเหมือนกนั ต่างคนต่างทา และทางานหนกั ทั้งสองสว่ น นอกจากปญั หาการผลติ บัณฑิตสาขาสขุ ภาพแล้ว ยังมปี ัญหาเร้ือรังเรอื่ งค่าตอบแทนตามภาระงาน (Pay for performance; P4P) ท่ียงั ไมส่ ามารถสรา้ งแรงจูงใจให้บคุ ลากรด้านสุขภาพได้อยา่ งเปน็ รปู ธรรม บทบาทขององค์กรวิชาชพี ในสาขาต่างๆ ต้องมีส่วนร่วม ช้ีแนะแนวทางในการแก้ไขปัญหาภาครวมของประเทศ และของภูมิภาค การคดิ แก้ไขปญั หาแบบแยกเปน็ ส่วนๆ หรอื คิดเพอื่ แก้ไขปญั หาเฉพาะเป็นคราวๆ ไป นอกจากไม่ทาให้ระบบสุขภาพมัน่ คงแขง็ แรงแลว้ ยงั ซา้ เตมิ ให้เกดิ ปญั หาทเี่ รอื้ รังมากข้ึน 1.3.3. ระบบสารสนเทศด้านสุขภาพ ข้อมลู สารสนเทศทเ่ี ช่ือถือไดจ้ ะถูกนาไปใชเ้ ปน็ ฐานในการ ตดั สินใจในท้งั 6 เสาหลกั ของระบบสขุ ภาพ และยงั มีบทบาทในการนาเอานโยบายระบบสุขภาพไปปรับใช้ ควบคุม ดาเนินการทาวจิ ยั เพื่อพฒั นา แกไ้ ข ในประเด็นปญั หาตา่ งๆ อาทเิ ชน่ งานใหบ้ ริการ กาลงั คน และ กลไกการคลังดา้ นสุขภาพ ระบบสารสนเทศยังใชต้ ิดตามและประเมนิ ผล จัดการเวชระเบียน กระบวนการ รักษา วิเคราะหแ์ ผน สรา้ งโจทย์งานวิจยั สือ่ สารขา่ วสารไปยงั ประชาชนกลุ่มเป้าหมายตา่ งๆ ฯลฯ ในการ บรหิ ารระบบสุขภาพให้มคี วามเข้มแขง็ และเจรญิ ได้อย่างย่ังยนื น้นั ผบู้ ริหารนโยบายต้องการข้อมลู สารสนเทศท่ี สาคัญ ได้แก่ ปจั จยั ต่างๆ ที่มีผลตอ่ สขุ ภาพ ปจั จยั ทั้งหมดท่ีนาเข้าสูร่ ะบบสขุ ภาพ ผลผลิตของระบบสขุ ภาพ ซ่ึง รวมถึงความพร้อม การเข้าถึง คณุ ภาพ ผ้ใู ชข้ ้อมลู ข่าวสาร และผลลัพธ์ของระบบสุขภาพ อนั ได้แก่ อตั ราตาย และอตั ราการเกดิ ทุพพลภาพ สขุ ภาวะ ความพิการ รวมไปถึงการไมไ่ ด้รบั ความธรรมจากการรบั บรกิ าร อาทิ เชน่ ขอบเขตการคุ้มครอง ผลลพั ธ์จากการรักษาเปรียบเทียบจากวิธีทีต่ ่างกัน ตน้ ทุนการดาเนนิ การ ตน้ ทนุ ของ การให้บริการของแต่ละกลุม่ โรค เป็นตน้ 1.3.4. การเข้าถึงยาและเวชภัณฑ์ที่จาเปน็ องค์การอนามยั โลกไดก้ าหนดกรอบการทางาน ทีต่ ้องมี กลไกในระบบสขุ ภาพทีเ่ อ้อื ให้ประชาชนเข้าถงึ ยา วัคซีน และเทคโนโลยที จ่ี าเปน็ ซึ่งต้องมีคุณภาพและความ คุ้มคา่ กบั ราคา อาจกาหนดเป็นบญั ชยี าและเวชภณั ฑ์ แนวทางปฏิบตั ิ หรือเป็นมาตรฐานในระดับชาติ แสดง ขัน้ ตอนและวิธกี ารกาหนดราคา สถานภาพการต่อรองราคา กาหนดมาตรฐานและคุณภาพของยาและ

เวชภัณฑท์ เ่ี ขา้ สู่ตลาดภายในประเทศ ระเบยี บการจดั ซ้ือ การจดั การคลงั ยาและเวชภณั ฑ์ใหม้ ปี ระสทิ ธิภาพ นอกจากน้ัน ระบบสขุ ภาพท่ีเขม้ แข็งตอ้ งเน้นมาตรการ “การใชย้ าอย่างเหมาะสม” เพ่ือเปน็ การลดอุบตั ิการณ์ เช้ือดื้อยา เพมิ่ ความปลอดภัยของผปู้ ่วย และฝึกอบรมบุคลากร 1.3.5. กลไกการคลังด้านสุขภาพ การคลังดา้ นสขุ ภาพเป็นรากฐานสาคัญทจ่ี ะหลอ่ เลี้ยงระบบสขุ ภาพ ดว้ ยกลไกการจา่ ย เกบ็ สะสม หรือแบ่งปันไปใหเ้ กิดงานบริการทีย่ ังขาดไปในระบบ หรือแบ่งปันใหเ้ กิดแรงจูงใจ ของบุคลากร หรือเอาไปซ้ือยาและเวชภณั ฑ์ ให้ครอบคลมุ งานบรกิ ารสขุ ภาพที่จาเปน็ ของประชาชน เพ่ือทาให้ ภาพรวมของระบบสขุ ภาพมีความพร้อมใหบ้ ริการ ประชาชนเขา้ ถงึ ไดท้ ุกเวลาและสถานท่ี สามารถบรรลุ เป้าหมายให้มสี ขุ ภาพดีไดอ้ ย่างตอ่ เนื่อง และท่ีสาคญั คือ ปราศจากภาระคา่ ใชจ้ า่ ยด้านสขุ ภาพที่มากจนตอ้ ง ลม้ ละลาย ดังนนั้ กลไกการคลงั สขุ ภาพจงึ มิได้หมายถึงแค่มกี องทุนเทา่ นนั้ แต่ยังรวมถึงการจัดสรรงบประมาณ ระบบการซ้ือและระบบการให้บริการด้านสุขภาพ โดยทวั่ ไป ค่าใชจ้ ่ายด้านสขุ ภาพของแต่ละประเทศด้วยการเทียบสดั สว่ นกบั ผลผลติ มวลรวม ประชาชาติ (Gross Domestic Products; GDP) และตัวช้ีวัดทรี่ ะบุถึงภาวะล้มละลายจากค่าใชจ้ ่ายด้าน สุขภาพในครัวเรอื นคือ สดั ส่วนของรายจ่ายด้านสุขภาพทต่ี ้องจ่ายเอง (out-of-pocket payment) ต่อรายได้ ทง้ั หมด 1.3.6. ภาวะผนู้ าและธรรมาภิบาล ธรรมาภบิ าลเป็นเรอื่ งสาคญั มากขน้ึ ในสถานการณป์ จั จบุ ัน จาเปน็ อย่างยง่ิ ท่ผี นู้ าตอ้ งใสใ่ จในยุทธศาสตรก์ ารสร้างระบบสุขภาพทีค่ าดหวงั ไวใ้ ห้สาเร็จ ตอ้ งกากับ ดูแล และควบคุม รับผดิ ชอบในการจัดสรรงบประมาณที่เหมาะสมและเปน็ ธรรม เนือ่ งจากมีผมู้ ีส่วนไดส้ ่วนเสียมากมายหลาย กลุ่ม ผูน้ ามคี วามสาคัญมากในการบรู ณาการทกุ ภาพส่วน ใหเ้ กิดการเชอ่ื มผสานกนั ในระบบสุขภาพที่ทาให้ ประชาชนมีสขุ ภาพดนี น้ั ใหร้ ะบบนี้เกดิ ความสมดลุ และยั่งยนื ของประเทศ ดังนั้น ลาพังตัวชีว้ ัดด้านธรรมภิบาล ของผนู้ ามิได้สัมพันธ์กับความสาเรจ็ ของระบบสุขภาพที่ดไี ด้เลย 1.4 ปัจจยั ที่มีอิทธพิ ลตอ่ สุขภาพ สิ่งที่มีอทิ ธิพลตอ่ สุขภาพของคนเรานัน้ มีมากมายหลายสาเหตุ แตใ่ นทนี่ ้จี ะแบ่งออกเป็น 3 ปัจจัยท่ี สาคัญๆ ดังน้ี 1.4.1. ปัจจัยด้านตวั บคุ คล (Personnel Factor) • ลกั ษณะทางพันธกุ รรม (Genetic makeup) • เชอ้ื ชาติ (Race) • เพศ (Sex) อายุและระดับพัฒนาการ (Age and development level) • ปัจจยั ทางสรีรวทิ ยา (Physiological factors) • ปจั จัยทางด้านจิตใจ (Poychological Factors) • ความรู้ ความเช่ือ คา่ นิยม และทศั นคติ (Knowledge, Beliefs, Values and Attitudes.)

• พฤติกรรมอนามยั (Health Behavior) หรอื สขุ ปฏิบตั ิ (Health Practice) 1.4.2. ปัจจยั ด้านสงิ่ แวดล้อม (Enviroment Factors) สิ่งแวดลอ้ มอาจแบง่ ออกได้เป็น 4 ดา้ นใหญ่ คือ • สงิ่ แวดล้อมทางกายภาพ (Physical Environment) • สิง่ แวดล้อมทางชวี ภาพ (Biological Environment) • สง่ิ แวดล้อมทางเคมี (Chemical Environment) • ส่งิ แวดล้อมทางเศรษฐกจิ และสงั คม (Social-Economic Environment) 1.4.3. ปจั จัยดา้ นระบบการจดั การสาธารณสขุ และการบริการสขุ ภาพ (Health management and Service System Factors) ไดแ้ ก่ การบรหิ ารจัดการทรพั ยากรต่างๆ ที่มีอยู่ของรัฐในการท่ีจะ สนองตอบตอ่ การ สง่ เสรมิ ใหบ้ คุ คลที่อาศยั อยูใ่ นชมุ ชนน้ันๆ หรือประเทศนนั้ ๆ มีสขุ ภาพทด่ี ี และเท่าเทียม กัน ส่งเสรมิ ให้ทุกคนมสี ิทธเิ ท่าเทยี มกันในการเขา้ ถึงระบบการบรกิ ารทางการแพทย์ หนงั สอื อา้ งองิ : - World Health Organization. Monitoring the Building Blocks of Health Systems: A Handbook of Indicators and Their Measurement Strategies. Geneva: WHO Document Production Servicves, 2010. - http://www.who.int/healthinfo/systems/WHO_MBHSS_2010_full_web.pdf?ua=1, accessed by May 13, 2014. - ศ.นพ.สมเกียรติ วฒั นศิริชัยกลุ ผอู้ านวยการสถาบนั วิจัยระบบสาธารณสุข 1.5 ปจั จยั ที่กาหนดสุขภาพดี โดย Ottawa Charter มี ๕ จาพวก คือ (๑) พฤติกรรมสขุ ภาพ เช่น อาหาร ออกกาลังกาย เวน้ การเสพของให้โทษ การเจริญสต (๒) ชมุ ชนเข้มแขง็ (๓) สง่ิ แวดลอ้ มดี (๔) ระบบบรกิ ารดี (๕) นโยบายสาธารณะทีด่ ี