เอกสารประกอบการสอนพื้นฐานอนามัยสิ่งแวดล้อม

บทท่ี 1 ความร-พู ื้นฐานทางอนามยั สงิ่ แวดล-อม งานอนามัยสิ่งแวดล0อมเป3นงานที่เกี่ยวข0องกับการปรับปรุงและควบคุมสิ่งแวดล0อมให0มี คุณภาพที่เหมาะสม ไมCกCอให0เกิดหรืออาจกCอให0เกิดอันตรายตCอสุขภาพและการดำรงชีวิตของประชาชน และสิ่งแวดล0อมตCาง ๆ รวมทั้งเป3นงานที่จะชCวยสCงเสริมสุขภาพและความปลอดภัยของประชาชน งาน อนามัยสิ่งแวดล0อมมีขอบเขตที่กว0างขวาง ครอบคลุมการปรับปรุงหรือดูแลสภาพแวดล0อมไมCให0เกิด อันตรายตอC สุขภาพและการดำรงชีวิตของมนษุ ยM 1. ความรูท* ่ัวไปเกย่ี วกบั อนามัยสงิ่ แวดล*อม อนามัยสิ่งแวดล0อม มีความหมายรวมถึงการจัดการหรือควบคุมปPจจัยด0านสิ่งแวดล0อมที่เป3น หรืออาจเป3นอันตรายตCอสุขภาพอนามัย การเจรญิ เติบโต และการอยูCรอดของมนุษยM ไดแ0 กC นำ้ ดมื่ นำ้ ใช0 ที่อยูCอาศัย สัตวMพาหะนำโรค ขยะมูลฝอยและสิ่งปฏิกูล มลพิษทางอากาศ มลพิษทางน้ำ หรือมลพิษ อื่น ๆ เพื่อให0มนุษยMมีสภาวะที่สมบูรณMทั้งทางรCางกายและจิตใจ ปราศจากโรคภัยไข0เจ็บ และสามารถ ดำรงชวี ิตอยใCู นสังคมอยาC งมีความสุข 1.1 ความหมายและความสำคัญของอนามัยสิง่ แวดลอ8 ม 1.1.1 ความหมายของอนามัยส่งิ แวดล8อม คำวCา “อนามัยสิ่งแวดล0อม (Environmental health)” ประกอบด0วย 2 คำ คือ “อนามัย” และ “สงิ่ แวดล0อม” ซงึ่ มีความหมายดังน้ี อนามัย ในภาษาอังกฤษตรงกับคำวCา “Health” องคMการอนามัยโลก (World Health Organization: WHO) ได0ให0คำจำกัดความของคำวCา อนามัย วCาหมายถึง สภาวะที่มีความ สมบูรณMดีทั้งทางรCางกายและจิตใจ และสามารถดำรงชีพอยูCในสังคมได0ด0วยดี มิใชCเพียงสภาวะท่ี ปราศจากโรคภัยไข0เจ็บและความทุพพลภาพเทCานั้น ตามธรรมนูญขององคMการอนามัยโลก กลCาวไว0วCา “อนามัยเป3นสิทธิของมนุษยชน มนุษยMทุกคนไมCวCาจะมีความแตกตCางกันทางด0านเชื้อชาติ ศาสนา ความเชื่อมั่นทางการเมือง ฐานะทางเศรษฐกิจและสังคม ยCอมมีสิทธิที่จะได0รับการสCงเสริมคุ0มครอง เพือ่ ให0มอี นามยั ในระดับอนั สมควร” สิ่งแวดล0อม (Environment) ในความหมายโดยทั่วไป หมายถึง “สรรพสิ่งตCาง ๆ ที่อยูCรอบตัวมนุษยM ประกอบด0วย สิ่งที่มีชีวิตและไมCมีชีวิต ทั้งที่เป3นรูปธรรม สามารถมองเห็นได0ด0วยตา สัมผัส และรับรู0ได0ด0วยประสาทสัมผัส และเป3นนามธรรม ไมCสามารถมองเห็นได0ด0วยตาเปลCาหรือสัมผัส ได0ด0วยประสาทสัมผัส ซึ่งสิ่งแวดล0อมเหลCานี้มีความสัมพันธM เป3นปPจจัยเกื้อหนุนกัน และสCงผลกระทบ เอกสารประกอบการสอนพ้ืนฐานอนามยั สง่ิ แวดล9อม อ.เฟ>=องฟ?า รตั นาคณหุตานนทF

บทที่ 1 ความรูพ- น้ื ฐานทางอนามยั ส่งิ แวดล-อม 2 ตCอชีวิตความเป3นอยูCและสุขภาพอนามัยของประชาชนในชุมชน” หรือกลCาวอีกความหมายหนึ่งโดย สรุปได0วCา “สิ่งตCาง ๆ ที่อยูCรอบ ๆ ตัวเราทั้งที่มีชีวิตและไมCมีชีวิต มีอยูCตามธรรมชาติและมนุษยMสร0างข้ึน รวมถงึ สิง่ ทีเ่ ป3นรูปธรรม เชนC ดนิ น้ำ และสิ่งทเ่ี ป3นนามธรรม เชนC ขนบธรรมเนียม ประเพณี วฒั นธรรม เป3นต0น” ท้ังน้ี อาจจำแนกประเภทของส่งิ แวดล0อมตามลกั ษณะท่ีเกดิ ไดเ0 ป3น 2 ประเภท คอื 1) สิ่งแวดล0อมที่เกิดขึ้นเองตามธรรมชาติ (Natural environments) เชCน ดิน น้ำ อากาศ ปาy ไม0 ภูเขา พืช และสตั วM เป3นตน0 2) สิ่งแวดล0อมที่มนุษยMสร0างขึ้น (Man-made environments) เชCน สิ่งกCอสร0าง เคร่ืองอำนวยความสะดวกตาC ง ๆ อาหาร ยารกั ษาโรค ขนบธรรมเนียม ประเพณี วัฒนธรรม เปน3 ต0น อนามัยสิ่งแวดล0อม (Environmental health) ตามความหมายขององคMการ อนามัยโลก ได0ใหค0 วามหมายเป3น 2 ลกั ษณะ ดงั นี้ 1) หมายถึง ความสมดุลของระบบนิเวศระหวCางมนุษยMและสิ่งแวดล0อมเพื่อให0 เกิดความเป3นอยูCที่ดี ซึ่งหมายความรวมถึงให0มวลมนุษยMมีสุขภาพที่ดีทั้งกายและจิตใจ และให0ได0รับ สิ่งแวดล0อมที่เหมาะสม ในทำนองเดียวกันก็มีความเกี่ยวข0องกับสิ่งแวดล0อมทั้งมวล รวมถึงที่เกี่ยวกับ ความเป3นอยCูของมนุษยMแตCละบุคคล ตลอดจนส่งิ แวดล0อมอ่นื ๆ ในโลก 2) หมายถึง การควบคุมกระบวนการ อิทธิพล และปPจจัยตCาง ๆ ทั้งทางด0าน กายภาพ เคมี และชีวภาพ ที่กระทำหรืออาจจะกระทำให0เกิดผลเสียตCอสุขภาพทั้งทางรCางกาย จิตใจ และการดำรงชีวติ อยใCู นสังคมของมนษุ ยทM ้ังโดยทางตรงและทางอ0อม ดังนั้น อนามัยสิ่งแวดล0อม จึงหมายถึง การจัดการหรือควบคุมปPจจัยทางด0าน สิ่งแวดล0อมที่เป3นหรืออาจเป3นอันตรายตCอสุขภาพอนามัย การเจริญเติบโต และการอยูCรอดของมนุษยM ได0แกC น้ำดื่มน้ำใช0 ที่อยูCอาศัย สัตวMพาหะนำโรค ขยะมูลฝอยและสิ่งปฏิกูล มลพิษทางอากาศ มลพิษ ทางน้ำ หรือมลพิษอื่น ๆ เพื่อให0มนุษยMมีสภาวะที่สมบูรณMทางรCางกายและจิตใจ ปราศจากโรคภัยไข0เจ็บ และสามารถดำรงชีวิตอยใูC นสงั คมอยาC งมคี วามสขุ 1.1.2 ความสำคัญของอนามยั สิ่งแวดล8อม มนุษยMมีความสัมพันธMกับสิ่งแวดล0อมและธรรมชาติ โดยมนุษยMได0อาศัยและใช0 ประโยชนMจากสิ่งแวดล0อมเพื่อเป3นปPจจัยในการดำรงชีวิต เป3นปPจจัยในการประกอบอาชีพ เป3นที่พักผCอน หยCอนใจ รวมทั้งเป3นกฎเกณฑMและแนวทางในการดำเนินวิถีชีวิตของสังคม เชCน ขนบธรรมเนียม ประเพณี และวัฒนธรรม เป3นต0น ซึ่งจากการกระทำของมนุษยMนั้นกCอให0เกิดผลกระทบตCอสิ่งแวดล0อม ตามมา เมื่อจำนวนประชากรมนุษยMเพิ่มมากขึ้น ความต0องการใช0สิ่งแวดล0อมและธรรมชาติก็เพิ่มมาก ขึ้นด0วย สิ่งแวดล0อมและธรรมชาติจึงถูกทำลายมากขึ้น นอกจากนี้ ความเจริญก0าวหน0าทางวิทยาการ และเทคโนโลยียังเป3นอีกปPจจัยหนึ่งที่กCอให0เกิดผลกระทบตCอสิ่งแวดล0อม จากการเรCงรัดพัฒนาทาง เศรษฐกิจ อุตสาหกรรม และเทคโนโลยี ตลอดจนการแขCงขันกันในการผลิตเพื่อตอบสนองความต0องการ เอกสารประกอบการสอนพนื้ ฐานอนามยั สิง่ แวดล9อม อ.เฟ>อ= งฟา? รัตนาคณหุตานนทF

บทที่ 1 ความรพ-ู ้ืนฐานทางอนามยั ส่งิ แวดลอ- ม 3 ของมนุษยM เป3นต0นเหตุสำคัญที่ทำให0ทรัพยากรธรรมชาติเสื่อมโทรม ซึ่งจากกระบวนการพัฒนาและ การผลิตทำให0มีของเสียเหลือทิ้งออกมาในรูปตCาง ๆ กCอให0เกิดปPญหาสิ่งแวดล0อมเป3นพิษ เชCน ปPญหา มลพิษทางน้ำ ปPญหามลพิษทางอากาศ ปPญหาขยะมูลฝอย เป3นต0น ปPญหาเหลCานี้สCงผลตCอทุกชีวิตใน ชมุ ชน โดยเฉพาะอยาC งยง่ิ กCอใหเ0 กิดปญP หาตอC สขุ ภาพและอนามยั ของมนุษยM งานอนามัยสิ่งแวดล0อมมีความสำคัญตCอความเป3นอยCูของมนุษยMอยCางมาก ซ่ึง ในการดำเนินงานนั้นจะตอ0 งพิจารณาองคปM ระกอบท่สี ำคญั คือ 1) แหลCงกำเนดิ (Source) เชนC รถยนตM โรงงานอุตสาหกรรม ขยะมลู ฝอย เป3นตน0 2) ทางผCาน (Pathway) เชCน แมCนำ้ ลำคลอง อากาศ เปน3 ต0น 3) ผู0ไดร0 ับผลกระทบ (Receiver) เชCน ประชาชนท่อี าจไดร0 บั ผลกระทบ เป3นต0น หากสามารถควบคุมที่องคMประกอบใดองคMประกอบหนึ่งได0 จะสามารถป†องกัน หรือลดผลกระทบจากแหลCงกำเนิดไมCให0เกิดผลกระทบตCอสิ่งแวดล0อมหรือมนุษยMได0 ดังนั้น งานอนามัย สิ่งแวดล0อม จึงเป3นงานที่ต0องดำเนินการเพื่อปรับปรุงและควบคุมสิ่งแวดล0อมตCาง ๆ ให0มีคุณภาพที่ เหมาะสม ไมCกCอให0เกิดหรืออาจกCอให0เกิดอันตรายตCอสุขภาพและการดำรงชีวิตของประชาชนในชุมชน และสิ่งแวดล0อมตCาง ๆ รวมทั้งเป3นงานที่จะชCวยสCงเสริมสุขภาพและความปลอดภัยของประชาชน ดังนั้น สิ่งแวดล0อมใด ๆ ที่ทำให0เกิดหรืออาจทำให0เกิดผลกระทบตCอประชาชนในชุมชน จำเป3นจะต0อง ได0รับการควบคุมดูแลและจัดการให0อยูCในสภาวะที่เหมาะสมได0มาตรฐานหรือเป3นไปตามข0อกำหนด และกฎเกณฑตM Cาง ๆ 1.2 ขอบเขตของงานอนามยั ส่ิงแวดล8อม งานอนามัยสิ่งแวดล0อมมีขอบเขตกว0างขวาง ครอบคลุมการปรับปรุงดูแลสภาพแวดล0อม ไมCใหก0 Cอให0เกิดอันตรายตอC สขุ ภาพหรือการดำรงชวี ติ ของมนุษยM 1.2.1 ขอบเขตของงานอนามัยสิ่งแวดล8อมท่ีองค?การอนามัยโลก (World Health Organization: WHO) กำหนดไว8 ประกอบด0วย 22 ประเด็น ดงั น้ี 1) การจัดหาน้ำสะอาดเพ่ือการอุปโภค บริโภค โดยคำนึงถงึ คณุ ภาพท่ดี ีและ ปริมาณที่เพียงพอตCอความต0องการของผู0บริโภคและอุปโภค มีความสะดวกสามารถนำไปใช0ได0ทันที มี การวางแผน การออกแบบจัดการ และการเฝ†าระวังความสะอาดในการผลิตและจCายน้ำให0กับชุมชน รวมถึงการใช0ประโยชนจM ากแหลงC น้ำในดา0 นอน่ื ๆ เชนC เกษตรกรรม อตุ สาหกรรม การพกั ผCอน เป3นต0น 2) การบำบัดน้ำเสียและการควบคุมมลพิษทางน้ำ หมายถึง การป†องกันและ ควบคมุ รกั ษาคณุ ภาพของแหลงC น้ำตCาง ๆ ทัง้ น้ำผวิ ดนิ (รวมน้ำทะเล) และนำ้ ใต0ดนิ รวมถงึ การรวบรวม การบำบัด และการกำจัดน้ำเสียจากแหลCงกำเนิด เชCน ชุมชน โรงงานอุตสาหกรรม การทำเกษตรกรรม เป3นต0น และการกำจัดโรคตดิ ตอC ทม่ี นี ้ำเปน3 สื่อ เอกสารประกอบการสอนพื้นฐานอนามัยส่งิ แวดล9อม อ.เฟ>=องฟา? รัตนาคณหตุ านนทF

บทท่ี 1 ความรูพ- ้นื ฐานทางอนามัยสิ่งแวดล-อม 4 3) การจัดการขยะมูลฝอยและสิ่งปฏิกูล โดยรวมถึงวิธีการรวบรวม การเก็บขน และการกำจัดท่ีถูกต0องตามหลักสุขาภิบาล หากมีการจัดการที่ไมCเหมาะสมจะกCอให0เกิดผลกระทบตCอ สุขภาพอนามัยของมนุษยM เชCน สภาพไมCนCาดูของขยะมูลฝอย สCงกลิ่นเนCาเหม็น เป3นแหลCงเพาะพันธุM ของแมลงและเช้อื โรค นอกจากนี้ ยังกอC ใหเ0 กิดมลพิษทางดนิ มลพิษทางน้ำ และมลพษิ ทางอากาศ 4) การควบคุมสัตว?และแมลงนำโรค เป3นการควบคุมสัตวMทุกชนิดที่เป3นตัวกลาง นำโรคมาสูคC น โดยเฉพาะแมลงตาC ง ๆ หอย สัตวMแทะ ซึ่งเปน3 พาหะนำโรคตดิ ตCอทส่ี ำคญั เชCน อหวิ าตกโรค ไข0เลือดออก มาลาเรีย กาฬโรค เป3นต0น นอกจากจะเป3นพาหะนำโรคร0ายมาสูCคนแล0ว ยังเป3นสาเหตุท่ี กCอใหเ0 กดิ เหตุรำคาญและทำลายทรัพยสM นิ ด0วย 5) การสุขาภิบาลอาหาร รวมถึงอาหารประเภทนม เนื่องจากเชื้อโรคและสารพิษ ตCาง ๆ สามารถเข0าสูCรCางกายมนุษยMได0โดยทางอาหาร ดังนั้น การดูแลควบคุมอาหารให0ถูกสุขลักษณะ และปลอดภัยสำหรบั การบรโิ ภคจึงเป3นส่งิ ทจ่ี ำเป3น 6) การปeองกันและควบคุมมลพิษทางดิน ที่เกิดจากขยะมูลฝอย สิ่งปฏิกูล น้ำ เนCาเสีย รวมทงั้ ส่งิ ปฏิกลู จากมนษุ ยM และสารตCาง ๆ ท่เี ป3นอนั ตรายตCอชีวิตมนุษยM สัตวM และพืช 7) การควบคุมมลพิษทางอากาศ เป3นการป†องกันและควบคุมไมCให0อากาศ เปน3 พษิ จนทำให0เกิดหรืออาจทำใหเ0 กิดอันตรายตCอมนษุ ยM สตั วM และพืช 8) การปeองกันอันตรายจากกัมมันตภาพรังสี ปPจจุบันได0มีการใช0รังสีอยCาง กว0างขวางในปริมาณมากทั้งในด0านการเกษตรกรรม อุตสาหกรรม และทางการแพทยM เป3นต0น ซึ่งรังสี เหลCานี้หากไมCมีการป†องกันควบคุมและกำจัดอยCางถูกวิธีแล0ว จะกCอให0เกิดอันตรายตCอสุขภาพอนามัย ของมนษุ ยMได0 9) การควบคุมมลพิษทางเสียง เสียงเป3นพลังงานที่เกิดจากการสั่นสะเทือน และเคลื่อนตัวของอณูของกˆาซในบรรยากาศผCานมากระทบหูให0ได0ยินเสียง โดยเสียงที่ดังมากเกินไป หรือเสียงรบกวน จะกCอให0เกิดผลเสียตCอสุขภาพอนามัยของผู0ได0ยินทั้งทางรCางกายและจิตใจ ทั้งยังเป3น อุปสรรคตCอการปฏิบัตงิ าน 10) อาชีวอนามัยและความปลอดภัย เป3นการป†องกันและควบคุมอันตรายท้ัง ทางด0านกายภาพ ชีวภาพ และเคมี ในการประกอบอาชีพตCาง ๆ โดยการจัดการสภาพแวดล0อมในการ ทำงานใหม0 ีความปลอดภัยและเหมาะสมตCอการปฏบิ ัตงิ าน ตลอดจนการดแู ลปอ† งกันและรกั ษาสุขภาพ อนามัยของผ0ปู ฏบิ ตั ิงานในอาชพี ตCาง ๆ ซึ่งตอ0 งปฏิบตั ิอยCางจริงจงั และตCอเนื่อง 11) การจัดการสิ่งแวดล8อมของที่พักอาศัยและสิ่งแวดล8อมใกล8เคียง ท่ีพัก อาศัยเป3นหนึ่งในปPจจัยสี่ของมนุษยMที่มีความสำคัญมาก หากมีการจัดการที่ดีและถูกสุขลักษณะจะทำ ให0ผู0อยูCอาศัยมีสุขภาพอนามัยที่ดีทั้งทางรCางกาย จิตใจ ปราศจากโรคภัยไข0เจ็บตCาง ๆ และดำรงชีพได0 อยCางมีความสุข โดยการจัดการสิ่งแวดล0อมนี้จะรวมถึงอาคารสถานที่ที่ใช0ประกอบการตCาง ๆ เชCน เอกสารประกอบการสอนพนื้ ฐานอนามยั สง่ิ แวดล9อม อ.เฟอ>= งฟ?า รตั นาคณหุตานนทF

บทที่ 1 ความรู-พนื้ ฐานทางอนามัยสิ่งแวดลอ- ม 5 โรงเรียน โรงพยาบาล อาคารที่ทำการตCาง ๆ เป3นต0น ให0มีความสะดวก ถูกสุขลักษณะ ปลอดภัย และ มสี ุนทรยี ภาพท่งี ดงาม 12) การผังเมือง คือ การจัดให0สCวนตCาง ๆ ของเมืองถูกต0องและเป3นสัดสCวน เชCน เขตที่พักอาศัย เขตอุตสาหกรรม เขตธุรกิจ เป3นต0น เพื่อให0มีสิ่งแวดล0อมที่ดี มีผลดีทั้งทางรCางกาย และจิตใจ พรอ0 มทัง้ ความสะดวกสบายตาC ง ๆ การจราจรไมCติดขัด 13) งานอนามัยสิ่งแวดล8อมที่เกี่ยวข8องกับการคมนาคม มีการจัดการให0การ ขนสCง คมนาคมทั้งทางบก ทางน้ำ และทางอากาศ เป3นไปอยCางเหมาะสม ถูกสุขลักษณะ และไมCเป3น การแพรCเช้ือโรคตาC ง ๆ ได0 14) การปeองกันอุบัติเหตุตnาง ๆ เพื่อเป3นการลดอัตราการเจ็บปyวย พิการ และ การตายจากอบุ ตั ิเหตุ 15) การจัดการสิ่งแวดล8อมของสถานที่พักผnอนหยnอนใจและสถานที่ทnองเที่ยว ใหม0 คี วามสะอาด ปลอดภยั ไมเC ปน3 แหลCงแพรCเชื้อโรค และมีความสวยงาม 16) การดำเนินงานสุขาภิบาลเมื่อเกิดโรคระบาด เหตุฉุกเฉิน ภัยพิบัติ และ การอพยพย8ายถิ่นของประชากร โดยทำการควบคุมดูแลและเฝ†าระวังไมCให0เกิดโรคระบาดหรือให0สงบ โดยเรว็ ท่ีสุด 17) มาตรการปeองกันเพื่อให8สิ่งแวดล8อมโดยทั่วไปปราศจากความเสี่ยงหรือ อันตรายตnาง ๆ โดยการกำหนดเป3นมาตรการเพื่อป†องกันควบคุมสิ่งแวดล0อมให0เหมาะสมตCอการ ดำรงชีวิตของมนษุ ยM 18) มลพิษข8ามพรมแดน เป3นการดำเนินการเพื่อควบคุมป†องกันไมCให0เกิด ปPญหามลพิษข0ามพรมแดน 19) การประเมินผลกระทบตnอสุขภาพ เป3นเครื่องมือในการคุ0มครองและ สCงเสรมิ สุขภาพของประชาชนจากการพฒั นา แผนงาน กจิ กรรมตCาง ๆ โดยเน0นกระบวนการมีสCวนรวC ม ของประชาชนเพอ่ื ตรวจสอบผลกระทบด0านสุขภาพทอี่ าจเกิดขน้ึ 20) การเปลี่ยนแปลงสภาพภูมิอากาศ เป3นการดำเนินการเพื่อรับมือกับการ เปลย่ี นแปลงของสภาพภูมิอากาศและเพ่ิมแนวทางการดำเนินงานไปสสูC งั คมคารบM อนต่ำ 21) เหตุรำคาญ เป3นการกระทำใด ๆ ที่กCอให0เกิดกลิ่นเหม็น แสง เสียง รังสี ความร0อน สิ่งมีพิษ ความสั่นสะเทือน ฝุyนละออง เขมCา เถ0า หรือกรณีอื่นใด จนเป3นเหตุให0เสื่อมหรือ อาจเป3นอันตรายตCอสุขภาพ จะถือวCาเป3นเหตุรำคาญ โดยจะเป3นการกำหนดมาตรการหรือแนว ทางแก0ไขปญP หาเหตรุ ำคาญตCาง ๆ 22) สารเคมีและสารอันตราย มีการดำเนินการเพื่อควบคุมกระบวนการ เกีย่ วกับสารเคมีอันตราย เอกสารประกอบการสอนพนื้ ฐานอนามยั สง่ิ แวดล9อม อ.เฟ>=องฟา? รตั นาคณหตุ านนทF

บทท่ี 1 ความร-ูพน้ื ฐานทางอนามยั สง่ิ แวดลอ- ม 6 1.2.2 ประเภทงานของสาขาอนามัยสิ่งแวดล8อมท่ีกำหนดในข8อบังคับสภาวิชาชีพ วิทยาศาสตร?และเทคโนโลยี วCาด0วยการประกอบอาชีพวิทยาศาสตรMและเทคโนโลยีควบคุม สาขา อนามัยส่งิ แวดล0อม พ.ศ. 2563 ประกอบดว0 ย 7 งาน ดังนี้ 1) การสุขาภิบาลอาหารในสถานที่จำหนCายอาหาร สถานที่สะสมอาหาร ตลาด และการจำหนCายอาหารในที่หรือทางสาธารณะ โดยให0มีการจัดการและควบคุมขั้นตอนตCาง ๆ เพื่อให0 อาหารสะอาดปลอดภัย 2) การสุขาภิบาลน้ำดื่ม น้ำใช0 และน้ำแข็งในสถานที่ผลิต จำหนCาย และให0บริการ โดยให0มขี ้นั ตอนตาC ง ๆ เพ่อื ใหส0 ะอาดปลอดภยั 3) การควบคุมแมลงและสัตวMที่เป3นพาหะนำโรคในที่พักอาศัย และสถาน ประกอบการไมCให0เปน3 แหลCงเพาะพนั ธแุM ละแพรCกระจายของเชือ้ โรค 4) การจัดการมูลฝอยชุมชน มูลฝอยติดเชื้อ ทั้งระบบการเก็บกัก คัดแยก รวบรวม ขนถCาย บำบัด และกำจดั ไมใC ห0สงC ผลกระทบตอC ส่งิ แวดล0อมและสขุ ภาพอนามัย 5) การจัดการเหตุรำคาญที่เกิดขึ้น ไมCวCาจะเป3นสิ่งที่ทำให0เกิดกลิ่น แสง เสียง รงั สี ความรอ0 น ส่ิงมีพิษ ความสั่นสะเทือน ฝนyุ ละออง หรอื ส่ิงอื่นใด อันอาจเป3นอันตรายตCอสุขภาพ 6) การจัดการคุณภาพอากาศภายในอาคารที่อาจมีสิ่งเจือปนทางกายภาพ เคมี ชีวภาพ ในปริมาณท่ที ำใหเ0 กดิ อนั ตรายตอC สขุ ภาพอนามยั ของมนุษยM 7) การจัดการสุขาภิบาลสถานที่บริการสาธารณะ ได0แกC ทCาอากาศยาน สนาม กีฬา ห0างสรรพสินค0า โรงมหรสพ สถานีขนสCงสาธารณะ โรงแรม โรงเรียน หรือสถานที่ที่มีประชาชน มาทำกิจกรรมเปน3 จำนวนมาก เพอ่ื ป†องกนั ไมCให0เกดิ ผลกระทบตอC ส่งิ แวดล0อมและสุขภาพอนามัย 1.3 ความสมั พนั ธ?ของอนามยั ส่งิ แวดล8อมกบั ระบบนเิ วศ 1.3.1 ความหมายและประเภทของระบบนเิ วศ นิเวศวิทยา (Ecology) หมายถึง การศึกษา ดังนั้น นิเวศวิทยา จึงเป3นศาสตรM แขนงหนึ่งที่ศึกษาเกี่ยวกับสิ่งมีชีวิตในแหลCงอาศัย รวมถึงการศึกษาความสัมพันธMระหวCางสิ่งมีชีวิตกับ สิ่งแวดล0อมทีส่ ิง่ มีชีวิตอาศัยอยูC ระบบนิเวศ (Ecosystem) เป3นโครงสร0างที่เปŽดและมีความสามารถในการควบคุม ตนเอง โดยอาศัยความสัมพันธMระหวCางสิ่งมีชีวิตตCาง ๆ กับสิ่งแวดล0อมที่สิ่งมีชีวิตเหลCานั้นดำรงชีวิตอยCู ในระบบนิเวศหนึ่ง ๆ จะประกอบด0วยบริเวณที่สิ่งมีชีวิตอาศัยอยูCและกลุCมประชากรที่มีชีวิตอยูCใน บริเวณดังกลCาว โดยมีขนาดแตกตCางกันไปขึ้นอยูCกับความเหมาะสมของสิ่งมีชีวิตแตCละชนิดในบริเวณ นั้นไมวC าC จะเปน3 พชื หรอื สตั วM ระบบนเิ วศสามารถจำแนกเป3นกลุมC ๆ ไดด0 ังน้ี 1) ระบบนิเวศทางธรรมชาติและกึ่งธรรมชาติ (Natural and seminatural ecosystems) เปน3 ระบบที่อาศัยพลังงานจากดวงอาทติ ยแM ละแสงอาทิตยโM ดยตรง ประกอบดว0 ย เอกสารประกอบการสอนพืน้ ฐานอนามยั สิง่ แวดลอ9 ม อ.เฟอ=> งฟ?า รัตนาคณหุตานนทF

บทที่ 1 ความรู-พน้ื ฐานทางอนามยั สง่ิ แวดล-อม 7 - ระบบนิเวศแหลCงน้ำ (Aquatic ecosystems) เป3นระบบที่สิ่งมีชีวิตอาศัย อยูCในแหลCงน้ำ และอาศัยพืชน้ำเป3นแหลCงนำพลังงานจากแสงอาทิตยM สามารถจำแนกได0 2 แหลCง คือ ระบบนิเวศทางทะเล เชCน ทะเล มหาสมุทร แนวปะการัง เป3นต0น และระบบนิเวศแหลCงน้ำจืด เชCน แมนC ้ำ ลำคลอง อCางเกบ็ น้ำ เป3นตน0 - ระบบนิเวศบนบก (Terrestrial ecosystems) เป3นระบบที่สิ่งมีชีวิตอาศัย อยูCบนผืนแผCนดินเป3นหลัก อาศัยกระบวนการสังเคราะหMแสงของพืชในการนำพลังงานจากแสงอาทิตยM สามารถจำแนกได0เป3น 2 แหลCง คือ ระบบนิเวศกึ่งบก เชCน ปyาพรุ ปyาชายเลน เป3นต0น และระบบนิเวศ บนบกแท0 เชนC ทุงC หญ0า ภูเขา ทะเลทราย ปาy ดบิ เป3นตน0 2) ระบบนิเวศเกษตรกรรม (Agricultural ecosystems) เป3นระบบนิเวศท่ี มนุษยMได0ปรับปรุงเปลี่ยนแปลงระบบนิเวศทางธรรมชาติขึ้นมาใหมC เพื่อเพิ่มพลังงานที่เกิดขึ้นตาม ธรรมชาตใิ หเ0 พียงพอกับความต0องการของสง่ิ มีชวี ติ ทอี่ ยCูในระบบ 3) ระบบนิเวศเมืองอุตสาหกรรม (Urban industrial ecosystems) เป3น ระบบนิเวศที่มนุษยMสร0างขึ้นมาใหมC โดยต0องอาศัยพลังงานจากแหลCงพลังงานเพิ่มเติม เชCน น้ำมัน เชอ้ื เพลงิ พลังงานไฟฟ†า พลงั งานนิวเคลยี รM เปน3 ตน0 1.3.2 องค?ประกอบของระบบนเิ วศ โดยท่วั ไปสามารถจำแนกองคMประกอบตาC ง ๆ ของระบบนิเวศ ไดด0 งั นี้ 1) องคปM ระกอบท่ีไมมC ชี ีวติ (Abiotic component) แบงC เปน3 3 ประเภท ไดแ0 กC - อนินทรยี สาร (Inorganic) เชนC น้ำ ออกซเิ จน ดนิ หิน แรธC าตตุ าC ง ๆ เป3นต0น - อนิ ทรียสาร (Organic) เชCน สารอาหาร ซากพชื ซากสัตวM เปน3 ตน0 - สภาพแวดล0อมทางกายภาพ (Physical environment) เชCน แสงสวCาง อณุ หภูมิ ความเป3นกรดดาC ง เป3นตน0 2) องคปM ระกอบทีม่ ชี ีวิต (Biotic component) แบงC เปน3 3 ประเภท คอื - ผู0ผลิต (Producer) คือ สิ่งมีชีวิตที่สามารถสร0างอาหารได0ด0วยตนเอง โดย การนำพลังงานจากแสงอาทิตยMมาสังเคราะหMอาหารขึ้นเองจากแรCธาตุและสสารที่มีอยูCตามธรรมชาติ เชนC พชื สเี ขียว เป3นต0น - ผู0บริโภค (Consumer) คือ สิ่งมีชีวิตที่ไมCสามารถสร0างอาหารเองได0 ดำรงชีพ โดยการบรโิ ภคส่ิงมชี วี ติ อนื่ ๆ เปน3 อาหารอีกทอดหนง่ึ ได0แกC สตั วMตาC ง ๆ แบCงได0เป3น ก) ผู0บริโภคปฐมภูมิ (Primary consumer) เป3นสิ่งมีชีวิตที่กินพืชเป3นอาหาร ที่เรียกวCา Herbivorous สิ่งมีชีวิตที่อยูCในกลุCมนี้ เชCน ช0าง ม0า วัว ควาย เป3นต0น ข) บริโภคทุติยภูมิ (Secondary consumer) คือ พวกสัตวMที่กินสัตวMเป3น อาหารที่เรียกวาC Carnivorous สัตวMที่อยCใู นกลCุมนี้ เชCน เสอื สงิ โต หมี สุนัขจ้ิงจอก เป3นต0น เอกสารประกอบการสอนพน้ื ฐานอนามัยส่งิ แวดลอ9 ม อ.เฟอ=> งฟา? รตั นาคณหุตานนทF

บทที่ 1 ความร-ูพืน้ ฐานทางอนามยั สิง่ แวดล-อม 8 ค) ผู0บริโภคตติยภูมิ (Tertiary consumer) คือ พวกสัตวMที่กินทั้งพืชและสัตวM เป3นอาหารที่เรียกวCา Omnivorous รวมถึงสิ่งมีชีวิตที่อยูCในระดับขั้นการกินสูงสุด คือ สัตวMที่ไมCถูกกิน โดยสตั วอM ่นื ๆ ตอC ไป เป3นสตั วทM ใ่ี นอันดบั สุดทา0 ยของการถกู กนิ เป3นอาหาร สัตวMในกลCุมน้ี ไดแ0 กC มนษุ ยM ง) ผู0ยCอยสลาย (Decomposers) คือ สิ่งมีชีวิตที่ไมCสามารถสร0างอาหาร ได0เอง แตCสามารถรับพลังงานจากสารอาหาร โดยการผลิตเอนไซมMออกมายCอยสารอาหารจาก สCวนประกอบของสิ่งมีชีวิตอื่น ๆ แล0วดูดซึมสารอาหารที่ต0องการเข0าสูCรCางกาย เชCน แบคทีเรีย รา เป3นต0น โดยสารอาหารสCวนท่ีเหลือจะปลCอยกลับสูCระบบนิเวศ ซง่ึ ผู0ผลิตสามารถนำไปใช0ไดต0 อC ไป 1.3.3 ความสมั พันธ?ของอนามยั สิง่ แวดลอ8 มกบั ระบบนเิ วศ ระบบนิเวศในความหมายด0านการพัฒนาทางทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล0อม หมายถึง องคMประกอบตCาง ๆ ที่เป3นวัตถุดิบพื้นฐานที่มีคุณคCาและมีความสัมพันธMกันเป3นระบบโดยรวม เชCน ระบบนิเวศทุCงหญ0า ระบบนิเวศทะเลสาบ เป3นต0น ซึ่งไมCได0หมายถึงเฉพาะเพียงสCวนใดสCวนหนึ่ง ของปyา แตCรวมถึงสภาพดิน น้ำ และสภาพแวดลอ0 มโดยรอบดว0 ย จุดประสงคMของงานอนามัยสิ่งแวดล0อม คือ การควบคุมคุณภาพของสภาพแวดล0อม ให0อยูCในเกณฑMมาตรฐานคุณภาพสิ่งแวดล0อม (Environmental standard) และไมCกCอให0เกิดเหตุ เดือดร0อนรำคาญตCอประชาชนโดยทั่วไป ตลอดจนสCงเสริมให0ประชาชนอาศัยอยูCในสภาพแวดล0อมที่ ปราศจากปPญหามลพิษและเหตุรำคาญตCาง ๆ โดยต0องกำหนดกลยุทธMในการป†องกันแก0ไขและฟš›นฟู สภาพแวดล0อมดังกลCาว นอกจากนี้ งานอนามัยสิ่งแวดล0อมยังเป3นการควบคุมป†องกันแก0ไขไมCให0 องคMประกอบของระบบนิเวศในขั้นตอนตCาง ๆ เป3นผู0สCงตCอสารพิษหรือมลพิษสิ่งแวดล0อมแพรCกระจาย ออกไปสูCสภาพแวดล0อมภายนอกทั้งในน้ำ ดิน อากาศ หรืออาหาร เป3นต0น โดยจะเน0นการป†องกันตั้งแตC การปลCอยมลพิษออกจากสถานประกอบการ ซึ่งต0องดำเนินการบำบัดหรือควบคุมให0ได0ตามมาตรฐานที่ กำหนด รวมท้ังตอ0 งป†องกันไมใC ห0เกดิ เหตุเดอื ดร0อนรำคาญแกปC ระชาชนทั่วไปด0วย มนุษยMเป3นต0นเหตุสำคัญที่ทำให0ระบบนิเวศเสื่อมโทรมลง ซึ่งในเวลาตCอมาก็ กCอให0เกิดผลเสียตCอตัวมนุษยMเอง เชCน การใช0สารเคมีกำจัดศัตรูพืชในไรCนา จะกCอให0เกิดการปนเปš›อน ของสารพิษตกค0างในสิ่งแวดล0อมจนถึงระดับอันตรายตCอสุขภาพอนามัย ในที่สุดก็เข0าสูCตัวคนทางการ สัมผัสหรือการกินอาหาร ทั้งนี้ เพราะคนเป3นสCวนหนึ่งในองคMประกอบของระบบนิเวศ ผลกระทบ ดังกลCาวยังสามารถแผCวงกว0างออกไปตามแตCอิทธิพลของกระแสลมหรือกระแสน้ำพัดพาไปและจะเข0า มาสูCรCางกายคนเราตามหCวงโซCอาหาร เมื่อสารพิษเหลCานี้มาสัมผัสรCางกายของคนและสัตวM สารเคมี บางชนิดอาจเข0าสูCรCางกายคนเราทางจมูก ปาก หรืออาจซึมผCานผิวหนังเข0าไปในรCางกาย หรือบางคร้ัง สารพิษเหลCานี้อาจตกค0างอยูCในสิ่งมีชีวิตอื่น ๆ เชCน ในพืช ผัก ผลไม0 ใบหญ0า และไมCนานสัตวMที่กินพืช เป3นอาหาร เชCน แมลงตัวเล็ก ๆ ในดินหรือบนต0นไม0จะกินเข0าไป สารพิษก็จะถูกถCายทอดเข0าสูCรCางกาย ของสัตวMดงั กลาC ว หากมสี ัตวเM ลีย้ งของชาวบา0 น เชCน ไกC มากนิ แมลงที่มสี ารเคมีปนเปš›อน สารเคมเี หลCาน้ี เอกสารประกอบการสอนพืน้ ฐานอนามยั สงิ่ แวดลอ9 ม อ.เฟ>=องฟา? รตั นาคณหตุ านนทF

บทท่ี 1 ความรู-พื้นฐานทางอนามัยสงิ่ แวดล-อม 9 จะเข0าสูCรCางกายของไกC เมื่อคนนำไกCดังกลCาวมาเป3นอาหาร สารเคมีที่เป3นพิษก็จะเข0าสูCรCางกายและไป สะสมอยูCในอวัยวะสCวนตCาง ๆ กCอให0เกิดเป3นพิษตCอเนื้อเยื่อและอวัยวะ ในบางกรณีอันตรายจากสารพิษ ตกค0างอาจมีความรุนแรงถึงขั้นพิการหรือเสียชีวิต ดังเชCนกรณีผู0ปyวยด0วยโรคมินามาตะในประเทศญี่ปyุน ที่เกิดจากการปลCอยสารปรอทปนออกมากับของเสียของโรงงานอุตสาหกรรมปŽโตรเคมีลงสูCอCาวนินามา ตะ ซึ่งภายหลังได0เปลี่ยนรูปเป3นสารอินทรียMของปรอทโดยแบคทีเรียในทะเล ตCอมาเมื่อสัตวMทะเลบาง ชนิดไปกินแบคทีเรียเหลCานี้ สารปรอทดังกลCาวก็เข0าไปยังสัตวMน้ำอื่น ๆ เชCน หอย ปลา และเข0าสูCคน หรือสัตวMเลี้ยง กCอให0เกิดความผิดปกติทั้งในคนและสัตวMเลี้ยง คนที่ปyวยจะแสดงอาการตCาง ๆ บางคน ที่เป3นรุนแรงอาจพิการและตายในเวลาอันสั้น แตCในรายที่อาการเริ่มต0นไมCมากก็จะเพิ่มความรุนแรงไป เรื่อย ๆ และพบวCามีการถCายทอดความผิดปกติที่เกิดขึ้นจากแมCไปสูCลูก ในกรณีของโรคมินามาตะเมื่อ เกิดขึ้นแล0ว แม0ได0มีการแก0ไขในแนวทางของโรงงานอุตสาหกรรมและสิ่งแวดล0อมแล0วก็ตาม ผลเสีย กลับไมCสิ้นสุดเพียงเทCานั้น เพราะยังคงมีผู0ปyวยอยูCจำนวนไมCน0อย ศาลญี่ปุyนได0บังคับให0โรงงาน อุตสาหกรรมต0นเหตุจCายเงินทดแทนแกCผู0ปyวยเป3นจำนวนมาก และบริษัทดังกลCาวยังจำเป3นต0องเลี้ยงดู และใหก0 ารรกั ษาบคุ คลทีเ่ ป3นเหยอ่ื ของโรคนี้อยCเู ป3นเงินจำนวนมาก 2. สาเหตทุ ีท่ ำให*เกดิ การเปลย่ี นแปลงสภาพแวดล*อม การเพิ่มประชากร การพัฒนาเศรษฐกิจและสังคมของประเทศ และการกระทำโดยตรงของ มนุษยM เป3นสาเหตุสำคัญที่ทำให0เกิดการเปลี่ยนแปลงสภาพแวดล0อม ซึ่งจะสCงผลตCอภาวะสมดุลของ ระบบนิเวศ เป3นอันตรายตCอสุขภาพอนามัยของชุมชน และมีผลกระทบตCอสภาพเศรษฐกิจ สังคม และ การเมืองได0 สาเหตุท่ีทำให0เกิดการเปลี่ยนแปลงสภาพแวดล0อม มีดังน้ี 2.1 สาเหตทุ ่ที ำใหเ8 กดิ การเปลี่ยนแปลงสภาพแวดล8อม เนอื่ งจากการเพิม่ ประชากร ประชากร (Population) หมายถึง กลุCมของสิ่งมีชีวิตชนิดเดียวกัน ที่อาศัยอยูCในที่แหCง หนึ่งหรืออยูCในอาณาเขตหนึ่ง ซึ่งกลุCมประชากรที่มีความสำคัญตCอสิ่งแวดล0อมอยCางมากและมีสCวน เกี่ยวข0องกับการเปลี่ยนแปลงของสิ่งแวดล0อมไมCวCาจะเป3นสิ่งแวดล0อมที่เกิดขึ้นเองตามธรรมชาติหรือ สิ่งแวดล0อมท่ีมนุษยMสร0างขึ้น คือ ประชากรมนุษยM คำวาC ประชากรในท่นี ้ีจงึ หมายถงึ ประชากรมนษุ ยM มนุษยMมีความต0องการปPจจัยสี่ คือ อาหาร ที่อยูCอาศัย เครื่องนุCงหCม และยารักษาโรค ซึ่งความต0องการเหลCานี้สามารถตอบสนองได0โดยอาศัยผลผลิตจากทรัพยากรธรรมชาติ และธรรมชาติ สามารถผลิตออกมาได0อยCางเพียงพอ แตCเมื่อประชากรมนุษยMเพิ่มจำนวนมากขึ้น ความต0องการที่มีไมC จำกัดของมนุษยMทำให0ทรัพยากรธรรมชาติท่ีมีอยูCอยCางจำกัดไมCเพียงพอ เมื่อมนุษยMนำทรัพยากรธรรมชาติ มาใช0มากเกินไปเพื่อตอบสนองความต0องการของตน และใช0อยCางฟุyมเฟšอย จึงทำให0เกิดความเสื่อมโทรม จนไมCสามารถใช0ประโยชนMจากธรรมชาตินั้นได0อีก นอกจากนี้ การอพยพย0ายถิ่นและการเจริญเติบโต อยCางรวดเร็วของเมืองยังกCอให0เกิดปPญหากับสิ่งแวดล0อมและความต0องการบริการสาธารณูปโภคตCาง ๆ เอกสารประกอบการสอนพ้นื ฐานอนามยั สง่ิ แวดล9อม อ.เฟ>อ= งฟา? รัตนาคณหตุ านนทF

บทท่ี 1 ความรูพ- ้นื ฐานทางอนามัยส่ิงแวดล-อม 10 มากขึ้น ได0แกC ปPญหามลพิษทางอากาศ มลพิษทางน้ำ ขยะมูลฝอยและของเสียอันตราย ปPญหา การจราจร ปPญหาการตั้งถิ่นฐาน ปPญหาชุมชนแออัด ปPญหาการขาดแคลนน้ำอุปโภคบริโภคที่สะอาด และปญP หาการวCางงาน เปน3 ต0น 2.1.1 การใชท8 ี่ดินและทรพั ยากรธรรมชาติ จำนวนประชากรที่เพิ่มสูงขึ้น ทำให0ความต0องการที่ดินเพื่อการอยูCอาศัยและ เพื่อการเกษตรมีมากขึ้น เกิดการตัดไม0ทำลายปyา บุกรุกพื้นที่ธรรมชาติที่อยูCอาศัยของสัตวMปyา ทำให0 ดินเสื่อมสภาพ ในขณะเดียวกันแหลCงน้ำตามธรรมชาติก็ไมCสามารถรองรับของเสียจากมนุษยMและ โรงงานอุตสาหกรรมที่ปลCอยน้ำทิ้งลงไป จึงมีผลทำให0เกิดการเจ็บปyวยเป3นผลกระทบตCอสุขภาพอนามัย ของมนุษยM ตลอดจนสCงผลกระทบตCอระบบนิเวศ รวมทั้งปPญหาการขาดแคลนน้ำอุปโภคบริโภคที่ สะอาดปลอดภัย จนเกิดปPญหาความแห0งแล0ง ซึ่งการกระทำตCาง ๆ เหลCานี้ล0วนมีผลทำให0ธรรมชาติเสีย สมดลุ ผลลัพธMคอื ความเสอ่ื มโทรมของสิ่งแวดล0อม และมผี ลกระทบโดยตรงตCอมนุษยMนน่ั เอง ผลสะท0อนอีกอยCางหนึ่งของการเพิ่มประชากร คือ ความขัดแย0งและแยCงชิง ทรัพยากร ซึ่งปรากฏขึ้นในทุกระดับ ตั้งแตCระดับบุคคลไปจนถึงระดับประเทศและภูมิภาคของโลก โดยเครื่องมือในการแยCงชิงนั้นมีหลายรูปแบบตั้งแตCการใช0อาวุธ การใช0กฎหมาย และการใช0มาตรการ ทางเศรษฐกิจ นอกจากนี้ ยังมีผลสะท0อนกลับในรูปของภาวะมลพิษตCาง ๆ ซึ่งอาจเป3นไปได0วCาผล สะท0อนกลับนี้จะมีอันตรายอยCางมากจนสามารถทำลายสิ่งมีชีวิตทั้งมวลบนโลกนี้ได0 นอกจากนี้ การ เพิ่มประชากรยังกCอให0เกิดการเปลี่ยนแปลงทางพฤติกรรมของมนุษยMได0 เชCน การชอบทำลายสิ่งแวดล0อม การประพฤตทิ ผ่ี ิดจากระบบสังคมในอดีต ซงึ่ เปน3 สาเหตุให0สุขภาพอนามยั เสือ่ มลง 2.1.2 การอพยพยา8 ยถน่ิ เมื่อประชากรมีจำนวนมากขึ้น ความต0องการใช0ทรัพยากรธรรมชาติ และความ ต0องการที่อยูCอาศัยก็เพิ่มมากขึ้นจนเกิดความขาดแคลน มนุษยMต0องดิ้นรนหาที่อยูCที่ทำกินใหมC จึงเกิด การอพยพย0ายถิ่นฐาน ซึ่งการอพยพย0ายถิ่นไปสูCเมืองที่ใหญCกวCาทำให0มีการขยายพื้นที่ของเขตเมือง อยCางรวดเร็ว ทั้งนี้ การกระจายตัวและความหนาแนCนของประชากรขนึ้ อยูCกับปPจจยั ตาC ง ๆ ดงั นี้ 1) ปPจจัยทางประชากร ภาวะการเพิ่มประชากรในพื้นที่นั้นตามธรรมชาติ ซ่ึง จะเป3นผลจากโครงสร0างอายุของประชากรและภาวะเจริญพันธุMของประชากรนั้น ถ0าประชากรสCวนใหญC อยูCในภาวะเจริญพันธุMและมีภาวะเจริญพันธุMสูงจะมีการเพิ่มจำนวนประชากรในอัตราสูง ซึ่งจะทำให0มี ผลตCอความหนาแนCนของจำนวนประชากรในพ้นื ทน่ี นั้ ได0 2) ปPจจัยทางเศรษฐกิจ ในเขตที่มีกิจกรรมทางเศรษฐกิจที่มีการสร0างงานและ รายได0จะกCอใหเ0 กิดการอพยพของประชากรเขา0 ไปในพ้นื ท่ีนน้ั ได0จำนวนมาก เอกสารประกอบการสอนพื้นฐานอนามยั สงิ่ แวดลอ9 ม อ.เฟ=>องฟ?า รตั นาคณหุตานนทF

บทท่ี 1 ความรพู- ืน้ ฐานทางอนามัยสิ่งแวดลอ- ม 11 3) ปPจจัยทางสังคม ซึ่งจะเกี่ยวข0องกับชีวิตความเป3นอยูCของคนในสังคม เชCน ระบบการปกครอง สิทธิเสรีภาพ ความปลอดภัย แหลCงบันเทิง และโอกาสทางสังคม ปPจจัยเหลCานี้จะ ชักนำให0เกิดการอพยพของคนจำนวนมาก ๆ ได0เชนC กัน 4) ปPจจัยทางการคมนาคม ความสามารถในการคมนาคมขนสCง ในพื้นที่ที่มีการ คมนาคมขนสCงสะดวก จะมีการขยายตัวของประชากรได0อยCางรวดเร็ว ยิ่งมนุษยMมีความสามารถในการ คมนาคมขนสCงสูงขึ้น มนุษยMก็จะยิ่งรุกล้ำเข0าไปในพื้นที่ธรรมชาติ ซึ่งเป3นที่อยูCอาศัยของสิ่งมีชีวิตอื่น ๆ มากยิ่งข้ึน ผลจากการอพยพย0ายถิ่นจนเกิดการขยายตัวของเมืองนั้น กCอให0เกิดผลกระทบ ตCอสุขภาพอนามัยของประชากร โดยปPจจัยที่สCงผลให0มีขนาดและความรุนแรงของผลกระทบมากขึ้นมี ดังตอC ไปนี้ - การเจริญเติบโตของประชากรในเขตเมืองอยCางรวดเร็วเกิดขึ้นทั้งในเมืองใหญC ระดับมหานคร และกระจายไปยงั เมอื งทมี่ ีขนาดเล็ก - ประชากรสCวนใหญCที่บุกรุกที่ดินสาธารณะเพื่อทำมาหากินและสร0างที่อยูCอาศัย เป3นลักษณะชั่วคราว มักจะใช0ประโยชนMจากที่ดินนั้นโดยไมCคำนึงถึงความลาดของพื้นดิน ทำให0น้ำทCวมถึง และได0รบั อันตรายท่เี กิดจากภัยธรรมชาติ - ความหนาแนCนของประชากร ความแออัดและการจราจรที่เพิ่มขึ้น ตลอดจน แบบแผนการกระจายตัวของทอี่ ยอูC าศยั ไมCเหมาะสม - ประชากรที่อยูCในกลุCมคนยากจนเพิ่มจำนวนมากขึ้น โดยเฉพาะผู0หญิงและเด็ก จะเป3นกลCมุ เสยี่ งทางสังคมสูงสุด - สภาพทางชีวภาพ เคมี และกายภาพของมลพิษในอากาศ น้ำ และดิน มีการ เปลี่ยนแปลงเพิ่มขึ้น ซึ่งเกิดจากอุตสาหกรรม การขนสCง การผลิตพลังงานและของเสียจากที่อยูCอาศัย และการค0าขาย - ปPญหาการเงินและการบริหารจัดการ ไมCสามารถดำเนินการให0มีสาธารณูปโภค เพียงพอ ถูกหลักสุขาภิบาล และไมCเอื้อให0มีการสCงเสริมการจ0างงานและมีที่อยูCอาศัยที่เพียงพอ ความ มน่ั คงในชีวิตและทรัพยMสนิ การควบคมุ ส่ิงแวดลอ0 ม ตลอดจนการจัดบรกิ ารทางสงั คมและสุขภาพท่ีดี 2.2 สาเหตุที่ทำให8เกิดการเปลี่ยนแปลงสภาพแวดล8อม เนื่องจากการพัฒนาเศรษฐกิจ และสงั คม มนุษยMทุกคนมีความปรารถนาในการดำรงชีวิตอยูCด0วยเป†าหมายเดียวกัน คือ การกินดี อยูCดีในสังคมที่ตนอาศัยอยูC ดังนั้น มนุษยMจึงแสวงหาสิ่งตCาง ๆ ทำให0เกิดการคิดค0นกรรมวิธีในการผลิต และมีวิวัฒนาการทั้งในด0านคุณภาพและปริมาณอยูCตลอดเวลา มีการสร0างสรรคMเทคโนโลยีใหมC ๆ เพ่ือ อำนวยความสะดวกและตอบสนองความต0องการของมนุษยM ผลจากการแขCงขันกันในการผลิตเพื่อ เอกสารประกอบการสอนพนื้ ฐานอนามยั สิง่ แวดลอ9 ม อ.เฟ=อ> งฟา? รัตนาคณหตุ านนทF

บทที่ 1 ความรพู- ้ืนฐานทางอนามยั สิง่ แวดลอ- ม 12 ตอบสนองความต0องการเป3นสาเหตุสำคัญที่ทำให0ทรัพยากรธรรมชาติเกิดความเสื่อมโทรม และกCอให0เกิด ปPญหาตCาง ๆ ได0แกC ปPญหาภาวะมลพิษทางน้ำ อากาศ ดิน และอันตรายจากสารเคมีตCาง ๆ ปPญหา ความเสื่อมโทรม และการหมดสิ้นไปอยCางรวดเร็วของทรัพยากรธรรมชาติ เชCน ทรัพยากรน้ำมัน ปyาไม0 แรCธาตุ สัตวMปyา พืช เป3นต0น และปPญหาที่เกี่ยวกับการตั้งถิ่นฐานและที่อยูCอาศัยของมนุษยM เชCน การวาง ผังเมืองและชุมชนทไ่ี มCถกู ตอ0 ง กCอให0เกิดปญP หาชุมชนแออัด ปญP หาขยะมลู ฝอย เปน3 ตน0 การเรCงรัดพัฒนาในด0านตCาง ๆ อยCางรวดเร็วโดยไมCคำนึงถึงผลกระทบตCอสิ่งแวดล0อม โดยเฉพาะการพัฒนาทั้งทางด0านเศรษฐกิจ เกษตรกรรม อุตสาหกรรม และเทคโนโลยี เป3นสาเหตุท่ี กCอให0เกิดความเสื่อมโทรมตCอคุณภาพสิ่งแวดล0อมอยCางมาก เนื่องจากในกระบวนการผลิตหรือให0บริการ ของกิจการตCาง ๆ จำเป3นต0องใช0ทรัพยากร ธรรมชาติเพื่อเป3นวัตถุดิบในกระบวนการผลิตไมCวCาจะเป3น หิน ดิน ทราย น้ำ ปyาไม0 อากาศ เชื้อเพลิง และอื่น ๆ ซึ่งในกระบวนการผลิตทุกประเภทนอกจากจะได0 ผลิตภัณฑMหรือสินค0าที่เป3นประโยชนMแล0ว ยังมีสิ่งที่ทำให0เกิดโรคหรือมลพิษ ซึ่งเป3นสาเหตุของปPญหา ด0านสิ่งแวดล0อมที่มีผลกระทบตCอสุขภาพอนามัยของมนุษยMโดยตรง ตัวอยCางเชCน การพัฒนาด0าน เกษตรกรรมมีการนำสารเคมีรูปแบบตCาง ๆ มาใช0ในการเรCงผลผลิตโดยใสCปุœยเคมีและยาปราบศัตรูพืช เพื่อเพิ่มประสิทธิภาพของดิน ทำให0เกิดปPญหาดินเสื่อมโทรมขึ้นได0 นอกจากนี้ สารพิษที่ตกค0างตาม พื้นดินและแหลCงน้ำก็จะเข0าสูCวงจรอาหาร เมื่อมนุษยMบริโภคอาหารที่มีสารพิษตกค0างเข0าไปทำให0เกิด อันตรายตCอสุขภาพอนามัยได0 รวมทั้งการใช0สารพิษอยCางไมCถูกต0องและไมCเหมาะสม เชCน การฉีดพCน สารเคมีกำจัดแมลงหรือศัตรูพืชโดยผู0ใช0ไมCสวมเสื้อผ0าป†องกันให0มิดชิดหรือป†องกันไมCถูกวิธี ทำให0 สารพิษสามารถเข0าสูCราC งกายได0 กCอให0เกิดอันตรายตCอสุขภาพอนามัยของมนุษยMได0เชCนกัน การพัฒนาด0านอุตสาหกรรมตลอดจนความเจริญก0าวหน0าทางวิทยาการและเทคโนโลยี จึงมีทั้งคุณและโทษ เพราะนอกจากจะได0รับประโยชนMแล0ว บางสิ่งจะกCอให0เกิดอันตรายหรือผลกระทบ ทั้งโดยทางตรงและทางอ0อมตCอมนุษยM สัตวM พืช และสิ่งแวดล0อมอื่น ๆ ได0 เชCน มลพิษทางอากาศ มลพิษ ทางน้ำ มลพิษทางดิน ขยะมูลฝอยที่มีสารพิษปนเปš›อน เป3นต0น สารมลพิษตCาง ๆ สามารถเข0าสูCรCางกาย ของสิ่งมีชีวิตได0ทั้งทางปาก จมูก และผิวหนัง โดยผลเสียเหลCานี้ล0วนมาจากเทคโนโลยีที่มนุษยMคิดค0นขึ้น ดังนั้น การพัฒนาและใช0เทคโนโลยีตCาง ๆ จำเป3นต0องใช0เพื่อประโยชนMด0านเศรษฐกิจและการพัฒนา ประเทศ ตลอดจนตอบสนองความต0องการของมนุษยM ควรจะมีมาตรการในการควบคุม รวมทั้งพิจารณา ให0รอบคอบในการใช0และพฒั นาเทคโนโลยใี ด ๆ เพอื่ ให0เกิดผลกระทบตอC มนษุ ยMและสงิ่ แวดล0อมน0อยทสี่ ดุ 2.3 สาเหตุที่ทำให8เกิดการเปลีย่ นแปลงสภาพแวดล8อม เน่อื งจากการกระทำของมนุษย? มนุษยMได0รับประโยชนMมากมายจากสิ่งแวดล0อม โดยมนุษยMใช0สิ่งแวดล0อมเป3นปPจจัยใน การดำรงชีวิต เป3นปPจจัยในการประกอบอาชีพ ใช0เป3นกฎเกณฑMและแนวทางในการดำเนินวิถีชีวิตของ สังคม ใช0เป3นที่พักผCอนหยCอนใจ เป3นแหลCงรวมของความสวยงามตามธรรมชาติ รวมทั้งเป3นแหลCงท่ี สามารถศึกษาเรียนรู0และเข0าใจในเรื่องธรรมชาติได0 สิ่งเหลCานี้แสดงให0เห็นวCามนุษยMมีความสัมพันธMอยCาง เอกสารประกอบการสอนพน้ื ฐานอนามัยส่ิงแวดล9อม อ.เฟ=>องฟา? รตั นาคณหุตานนทF

บทท่ี 1 ความร-ูพ้นื ฐานทางอนามยั สงิ่ แวดล-อม 13 ใกล0ชิดกับสิ่งแวดล0อมและธรรมชาติ แตCการกระทำของมนุษยMกลับสร0างความเสียหายตCอสิ่งแวดล0อม ทั้งโดยทางตรงและทางอ0อมอยูCตลอดเวลา ทั้งนี้ อาจเพราะความรู0เทCาไมCถึงการณM ความตั้งใจ หรือ การกระทำตามใจชอบของมนุษยMที่ทำให0เกิดการเปลี่ยนแปลงสภาพสิ่งแวดล0อม เชCน การทิ้งของเสีย การทำลายทรพั ยากรธรรมชาติ และการทำลายสาธารณสมบตั ิ เปน3 ตน0 2.3.1 การท้ิงของเสยี การทิ้งของเสียไมCวCาจะเป3นของแข็ง ของเหลว หรือกˆาซ สูCสิ่งแวดล0อมโดยตรง เชCน การปลCอยน้ำโสโครกจากชุมชนหรือจากโรงงานอุตสาหกรรมลงแมCน้ำ การทิ้งขยะมูลฝอยและ สิ่งปฏิกูลอยCางมักงCาย การปลCอยไอเสียและควันดำจากรถยนตMและโรงงานเข0าสูCบรรยากาศ ผลที่เกิดขึ้น จากการกระทำเหลCานี้ คือ ความสกปรก ปนเปš›อน เกิดทัศนียภาพที่ไมCสวยงาม เกิดกลิ่นเหม็นรบกวน การกระจายของเช้อื โรค การกระจายของสารพิษตCาง ๆ เปน3 ตน0 2.3.2 การทำลายทรพั ยากรธรรมชาติ มนุษยMเป3นต0นเหตุสำคัญที่ทำให0ระบบนิเวศเสื่อมโทรมลงและเกิดผลเสียตCอ มนุษยMเองในเวลาตCอมา การทำลายทรัพยากรธรรมชาติ เชCน การถางปyาทำไรCเลื่อนลอย การสร0าง สาธารณูปโภคสาธารณูปการขนาดใหญC (เขื่อน อCางเก็บน้ำ) จะต0องทำลายปyาไม0และดินที่อุดมสมบูรณM ซึง่ หากปาy ไมถ0 ูกทำลายมากอาจกอC ใหเ0 กดิ ผลกระทบตอC มนุษยMได0 เชนC เกดิ น้ำทCวม ฝนแล0ง เป3นตน0 2.3.3 การทำลายสาธารณสมบตั ิ สาธารณสมบัติ หมายถึง สิ่งของสCวนรวมที่เป3นของทุกคน ไมCวCาจะเป3นสิ่งของ หรือสถานที่ตCาง ๆ เชCน สวนสาธารณะ ป†ายรถเมลM เป3นต0น ซึ่งถือได0วCาเป3นสาธารณะสมบัติที่ทุกคนใน สังคมสามารถที่จะใช0รCวมกันได0 โดยถ0าสิ่งตCาง ๆ เหลCานี้ถูกทำลายหรือปลCอยปละละเลยให0อยูCในสภาพ ชำรุดทรุดโทรมจนเป3นที่นCารังเกียจ ไมCสามารถใช0ประโยชนMได0 และยังอาจเป3นแหลCงแพรCเชื้อโรคตCาง ๆ ตามมาได0 เชCน สถานที่พักผCอนหยCอนใจชายทะเลบางแหCงที่เคยมีหาดทรายขาวสะอาด แตCเมื่อมีผู0ไป ใช0สอยไมCชCวยกันระวังรักษาและยังทำลายด0วยการทิ้งขยะมูลฝอยและสิ่งปฏิกูล จนทำให0ชายหาด สกปรก ธรรมชาติที่เคยสวยงามจะกลายสภาพไป ประโยชนMที่มนุษยMได0รับจากทรัพยากรธรรมชาติ ดังกลCาวก็จะกลับมาทำลายส่ิงแวดลอ0 มโดยตรงและกลายเปน3 ภยั ตCอมนษุ ยMทง้ั โดยทางตรงและทางอ0อม 3. ผลกระทบท่เี กิดจากการเปล่ียนแปลงสภาพแวดลอ* ม การดำรงชีวิตของมนุษยMจำเป3นต0องพึ่งพาอาศัยสิ่งแวดล0อมทั้งที่เกิดโดยธรรมชาติและท่ี มนุษยMสร0างขึ้น ซึ่งทุกชีวิตตCางปรารถนาที่จะดำรงชีวิตอยูCในสังคมได0อยCางดีมีความสุข มีอาหารที่ดี มี สภาพแวดล0อมที่ดี ปราศจากมลพิษตCาง ๆ แตCด0วยวิวัฒนาการและความเจริญก0าวหน0าของโลกปPจจุบัน ประกอบกับการเจริญเติบโตอยCางรวดเร็วของประชากรได0กCอให0เกิดปPญหาสิ่งแวดล0อมและความ ต0องการสาธารณูปโภคตCาง ๆ ซึ่งหนCวยงานของรัฐไมCสามารถเอาใจใสCดูแลและให0บริการขั้นพื้นฐานแกC เอกสารประกอบการสอนพื้นฐานอนามยั ส่ิงแวดลอ9 ม อ.เฟอ=> งฟา? รตั นาคณหุตานนทF

บทท่ี 1 ความรูพ- ้ืนฐานทางอนามยั สิ่งแวดล-อม 14 ประชาชนได0เพียงพอ เชCน ที่อยูCอาศัย น้ำอุปโภคบริโภคที่สะอาด และการสุขาภิบาลที่ดี สCงผลให0 ทรัพยากรธรรมชาติเสื่อมโทรมเกิดมลพิษขึ้น และมีผลกระทบตCอสมดุลธรรมชาติหรือระบบนิเวศ รวมท้งั มผี ลกระทบตCอการดำเนินชีวิตและสุขภาพอนามยั ของมนษุ ยดM 0วย 3.1 ผลกระทบตอn ระบบนิเวศ สิ่งแวดล0อมหนึ่ง ๆ ไมCวCาจะเป3นสระน้ำ แมCน้ำ ทุCงหญ0า ปyา ฯลฯ ประกอบด0วย สิ่งมีชีวิตหลายชนิดอาศัยอยูC ซึ่งแตกตCางกันไปตามลักษณะของสิ่งแวดล0อม แตCมีความสัมพันธMกัน โดย ความสัมพันธMระหวCางสิ่งมีชีวิตกับสิ่งแวดล0อมที่สิ่งมีชีวิตอาศัยอยูCนี้ เรียกวCา ระบบนิเวศ และระบบ นิเวศอาจเรยี กไดต0 ามลกั ษณะแหลCงทีอ่ ยูอC าศัย เชนC ระบบนิเวศในทะเล ระบบนิเวศในปาy เป3นต0น การดำรงชีวิตของสิ่งมีชีวิตหลากหลายชนิดที่มีความสัมพันธMซึ่งกันและกันภายใต0 สิ่งแวดล0อมท่ีเหมาะสมเป3นองคMประกอบที่สำคัญตCอการรักษาสมดุลของระบบนิเวศ เชCน ระบบนิเวศ ในสระน้ำ ประกอบด0วย สัตวMและพืชนานาชนิดซึ่งสามารถปรับตัวให0เข0ากับสิ่งแวดล0อมบริเวณสระน้ำท่ี มันอาศัยอยูC โดยมีจำนวนแตกตCางกันไปตามแตCชนิด พืชสีเขียวจะมีอยูCทั้งบริเวณริมสระและในสระน้ำ พืชเหลCานี้จะรับพลังงานจากแสงของดวงอาทิตยMเพื่อใช0ในการสังเคราะหMแสงโดยพืชจะทำหน0าที่เป3น ผู0สะสมพลังงานและผลิตอาหาร สัตวMประเภทตCาง ๆ ที่อยูCในสระน้ำมีทั้งสัตวMกินพืช สัตวMกินสัตวM สัตวM ที่กินทั้งพืชและสัตวM โดยสัตวMตCาง ๆ เหลCานี้จะได0รับพลังงานจากแหลCงอาหารในสระน้ำ และมีการถCาย ของเสียออกมา เมื่อสัตวMเหลCานี้ตายไปก็จะมีจุลินทรียMทำหน0าที่เป3นผู0ยCอยสลายกลายเป3นปุœยหรือ สารอาหารของพืชตCอไป นอกจากนี้ การไหลของน้ำก็จะพัดพาเอาแรCธาตุและอาหารตCาง ๆ เข0ามาใน สระมีผลให0พืชและสัตวMมีการเจริญเติบโตเพิ่มมากขึ้นเพราะมีอาหารอุดมสมบูรณM แตCเมื่อปริมาณสัตวM เพิ่มขึ้น ปริมาณของพืชที่เป3นอาหารก็จะคCอย ๆ ลดน0อยลง สCงผลให0ปริมาณสัตวMลดลงตามไปด0วย เนื่องจากอาหารมีปริมาณไมCเพียงพอ ดังนั้น ระบบนิเวศในสระน้ำจึงมีความสามารถในการควบคุม ตัวเองได0 ทำให0จำนวนและชนิดของสิ่งมีชีวิตคงที่ ซ่ึงวัฏจักรนี้จะเกิดการหมุนเวียนในระบบนิเวศที่มี ความสมดลุ และมคี วามสมั พันธกM ันอยCางปกติสุข เมื่อสภาพแวดล0อมเกิดความเสื่อมโทรม เนื่องจากมีสิ่งแปลกปลอมปนเปš›อน ทั้ง ที่มาจากการกระทำของมนุษยM จากการเกษตรกรรม โรงงานอุตสาหกรรม น้ำเสียจากชุมชน เป3นต0น กCอให0เกิดผลกระทบโดยตรงตCอพืชและสัตวMบางชนิดที่อาศัยอยูCในระบบนิเวศในสระน้ำนั้น ซึ่งอาจทำให0 พืชหรือสัตวMบางชนิดตายได0 วัฏจักรในระบบนิเวศเปลี่ยนแปลง ปริมาณอาหารอาจลดลง ไมCเพียงพอ สัตวMตCาง ๆ ขาดอาหารหรืออาจเกิดโรคตCอสัตวMน้ำได0 ความสมดุลของระบบนิเวศลดลง จุลินทรียMที่ทำ หน0าที่ยCอยสลายได0รับสารพิษทำให0ประสิทธิภาพการยCอยสลายลดลง น้ำก็เริ่มมีคุณภาพเสื่อมโทรมมาก ขึ้นจนเกิดเป3นมลพิษทำให0น้ำในสระมีคุณภาพไมCดี ไมCสามารถนำมาใช0อุปโภคบริโภคได0 สิ่งมีชีวิตท่ี อาศัยอยูCในน้ำก็ตาย รวมทั้งสิ่งมีชีวิตที่อาศัยอยูCรอบ ๆ สระน้ำก็ได0รับผลกระทบเชCนกัน และที่สำคัญ คือสภาพแวดล0อมที่เสื่อมโทรมนี้เป3นอันตรายตCอการดำรงชีวิตและสุขภาพอนามัยของมนุษยM จะเห็น เอกสารประกอบการสอนพ้นื ฐานอนามัยสง่ิ แวดลอ9 ม อ.เฟ=อ> งฟา? รัตนาคณหตุ านนทF

บทที่ 1 ความรู-พื้นฐานทางอนามัยสิง่ แวดลอ- ม 15 ได0วCาเมื่อปPญหาสิ่งแวดล0อมเกิดขึ้นแล0วจะเชื่อมโยงกันเป3นลูกโซC เพราะสิ่งแวดล0อมและสิ่งมีชีวิตใน ระบบนิเวศมีความสัมพันธMซึ่งกันและกัน ดังนั้น มนุษยMจึงควรรCวมมือกันรักษาธรรมชาติและสิ่งแวดล0อมท่ี ดีไว0ให0คงอยCตู ลอดไป 3.2 ผลกระทบตอn สุขภาพอนามยั สภาพแวดล0อมที่เสื่อมโทรมจนเกิดเป3นมลพิษสิ่งแวดล0อมจะทำให0เกิดผลเสียตCอ สุขภาพอนามัยของมนุษยM ซึ่งการได0สัมผัสกับเชื้อโรคหรือสิ่งที่ทำให0เกิดโรคภัยไข0เจ็บชนิดตCาง ๆ เชCน ได0รับเชื้อโรคที่ทำให0เกิดโรคติดตCอ ได0รับสารพิษปริมาณมากหรือสิ่งที่ทำให0เกิดโรคร0ายแรงโดยฉับพลัน ได0รับสารพิษหรือเชื้อโรคที่ทำให0เกิดโรคร0ายแรงและเรื้อรัง เป3นต0น อาจมีผลกระทบตCอสุขภาพอนามัย ของมนุษยMและทำให0เกิดผลเสียตCอคุณภาพชีวิตทั้งด0านรCางกายและจิตใจ ได0แกC มีผลตCอการเปลี่ยนแปลง กรรมพันธMุ มีผลให0ภูมิต0านทานโรคต่ำลง กCอให0เกิดเหตุรำคาญซึ่งมีผลเสียตCอสุขภาพจิต และเป3นปPจจัย สCงเสริมโรคตCาง ๆ ที่มีอยCูเดมิ ใหม0 ีความรนุ แรงย่ิงข้ึน จากผลกระทบดังกลCาวจะเหน็ ไดว0 Cา การกระทำทมี่ ี ผลกระทบตCอสภาพแวดล0อมอันเนื่องมาจากการพัฒนาในด0านตCาง ๆ ยCอมสCงผลกระทบตCอสุขภาพ อนามัยของมนุษยMได0 แม0วCาการพัฒนาทางด0านสาธารณสุขในปPจจุบันจะสามารถป†องกันและควบคุมโรค ร0ายแรงตCาง ๆ ได0อยCางมีประสิทธิภาพมากขึ้น แตCในขณะเดียวกันก็ยังมีปPญหาโรคภัยไข0เจ็บจากการ ได0รับสารพิษที่เกิดจากการพัฒนาในด0านตCาง ๆ เชCน โรคมะเร็ง การเปลี่ยนแปลงทางกรรมพันธุM เป3นต0น ซึ่งสารพิษเหลCานี้ปนเปš›อนอยูCในสิ่งแวดล0อมเป3นจำนวนมากและเป3นปPญหาสำคัญทางด0านสาธารณสุข ดังนั้น จึงควรรCวมมือรCวมใจกันรักษาคุณภาพสิ่งแวดล0อมไมCให0ถูกทำลายและเสื่อมโทรมไปมากกวCา ปPจจุบัน เพื่อให0คุณภาพของสิ่งแวดล0อมดำรงอยูCได0ตลอดไป และที่สำคัญคือเพื่อรักษาคุณภาพชีวิต และสุขภาพอนามัยของมนษุ ยM 3.3 ผลกระทบตnอสภาพเศรษฐกจิ สังคม และการเมือง ปPญหาสิ่งแวดล0อมไมCได0มีความหมายแคCอากาศเป3นพิษหรือน้ำเนCาเสีย เนื่องจาก ปPญหาสิ่งแวดล0อมเกี่ยวพันตCอเนื่องกับปPญหาของชุมชนและสังคมในเรื่องอื่น ๆ เชCน ความเสื่อมโทรม ของทรัพยากรดิน ปPญหาดินเสื่อมคุณคCาและมีคุณภาพต่ำลงจนไมCเอื้อตCอการเกษตรกรรม ทำให0ผลผลิต ลดน0อยลงและรายได0ของเกษตรกรลดลงตามมา รายรับของภาครัฐในรูปแบบของภาษีที่ใช0ในการพัฒนา ประเทศก็จะลดน0อยลง ซึ่งสCงผลตCอคุณภาพที่ต่ำลงของระบบสาธารณูปโภคตCาง ๆ นอกจากน้ี ยังอาจมี ปPญหากลิ่นเหม็นรบกวนทำให0ไมCเหมาะแกCการใช0เป3นที่อยูCอาศัย และมีข0อจำกัดในการอุตสาหกรรม ตลอดจนกCอให0เกิดปPญหาทางสังคม การขาดแคลนอาหาร ขาดที่อยูCอาศัย การเจ็บปyวยของประชาชน และเกิดความสูญเสียทางเศรษฐกิจ อันทำให0เกิดการเรียกร0องทางการเมืองจากประชาชนที่ได0รับ ผลกระทบ เชCน การประท0วงเพื่อให0ได0รับคุณภาพของบริการที่ดีขึ้นตามมา ในทำนองเดียวกันการขาด การจัดการระบบสุขาภิบาลหรือระบบอนามัยสิ่งแวดล0อมที่ดีก็อาจกCอให0เกิดปPญหาตCอการพัฒนา ประเทศได0 เชนC การขาดการดูแลปอ† งกนั และการจดั การกากของเสียอนั ตรายโดยภาครฐั ไมCจัดให0มีระบบ เอกสารประกอบการสอนพ้ืนฐานอนามยั สง่ิ แวดล9อม อ.เฟ=อ> งฟา? รัตนาคณหุตานนทF

บทที่ 1 ความรู-พ้นื ฐานทางอนามยั ส่ิงแวดล-อม 16 ฝPงกลบกากของเสียอันตรายอยCางถูกวิธีในชุมชนหรือจากโรงงานอุตสาหกรรม สCงผลให0ประชาชนและ โรงงานอุตสาหกรรมไมCสามารถนำกากของเสียอันตรายไปกำจัดอยCางถูกวิธี ทำให0มีการลักลอบทิ้ง กากของเสียอันตรายในสถานที่ตCาง ๆ กากของเสียอันตรายเหลCานี้มีทั้งสารเคมีและโลหะหนักก็จะ ปนเปš›อนตามแหลCงน้ำผิวดินและแหลCงน้ำใต0ดินโดยรอบ กCอให0เกิดผลกระทบตCอสุขภาพอนามัยของ ประชาชนที่นำน้ำดังกลCาวมาอุปโภคบริโภค นำไปสูCความเสื่อมโทรมของทรัพยากรธรรมชาติ เชCน ดิน ปาy ไม0 แหลงC นำ้ เป3นตน0 และเปน3 ปญP หาตอC การพฒั นาเศรษฐกิจสังคมตCอไป จากตัวอยCางข0างต0นอาจกลCาวได0วCา การป†องกันปPญหาสิ่งแวดล0อมเป3นกระบวนการหน่ึง ที่ควรตระหนักถึงในการพัฒนาประเทศควบคูCไปกับการพัฒนาเศรษฐกิจ สังคม และการเมือง เพื่อให0 ผลกระทบในทางลบและผลกระทบตCอบุคคลใดบุคคลหนึ่งเกิดขึ้นน0อยที่สุด หรืออาจกลCาวได0วCา ปPญหาสิ่งแวดล0อมก็คือปPญหาที่รวมอยูCในกระบวนการทางด0านการพัฒนา ซึ่งการพัฒนาโดยไมCคำนึงถึง สิ่งแวดล0อมได0กCอให0เกิดผลเสียมากมาย ทำให0การพัฒนานั้นเป3นการพัฒนาที่สูญเปลCา สิ้นเปลือง ทรัพยากรของชาติและกCอปPญหาสิ่งแวดล0อม รัฐต0องสูญเสียเงินงบประมาณในการแก0ไขปPญหา สิ่งแวดล0อมเป3นจำนวนมาก ซึ่งเงินจำนวนนั้นสามารถนำไปใช0ในการพัฒนาประเทศด0านอื่น ๆ ท่ีจำเป3น ทำให0สภาพความเปน3 อยCู การดำรงชีพ และคุณภาพชีวิตของประชาชนดีข้นึ 4. การบริหารจัดการงานอนามัยส่งิ แวดลอ* ม การบริหารจัดการงานอนามัยสิ่งแวดล0อมต0องพิจารณาให0ครอบคลุมทุกประเด็นของการ พัฒนา ทั้งทางด0านเศรษฐกิจ สังคม สภาพแวดล0อมทางกายภาพ ชีวภาพ รวมทั้งสุขภาพอนามัยของ ประชาชน และการพฒั นาทีย่ งั่ ยืน ซึ่งมีความเกีย่ วเนอ่ื งสมั พนั ธMซ่ึงกนั และกนั 4.1 ปvญหาและอปุ สรรคในการดำเนนิ งานอนามัยสิง่ แวดล8อม ปPญหาและอุปสรรคในการดำเนินงานอนามัยสิ่งแวดล0อมขึ้นอยูCกับนโยบายและการ บริหารจัดการ โดยทั่วไปอาจแบCงปPญหาและอุปสรรคดังกลCาวได0เป3น 2 สCวน คือ ปPญหาและอุปสรรค ในสCวนของภาครัฐและภาคเอกชน ดงั น้ี 4.1.1 ปญv หาและอุปสรรคของภาครัฐในการดำเนนิ งานอนามัยสิ่งแวดลอ8 ม 1) การขาดแคลนบุคลากรทั้งในด0านนักวิจัยและเจ0าหน0าที่ผู0ปฏิบัติที่มีคุณภาพ ทั้งนี้เนื่องจากประเทศไทยยังขาดข0อมูลและการศึกษาวิจัยทางด0านอนามัยสิ่งแวดล0อมเพื่อใช0เป3นข0อมูล ในการกำหนดแนวทางในการดำเนินงาน จึงจำเป3นต0องมีนักวิจัยและเจ0าหน0าที่ที่มีคุณภาพและมีความ เชย่ี วชาญคอC นขา0 งมาก 2) ภาครัฐและฝyายการเมืองขาดความเข0าใจที่ถูกต0อง ประกอบกับสภาวะทาง การเมืองยังไมCคCอยมั่นคง ดังนั้น การให0การสนับสนุนในการแก0ไขปPญหาอยCางตCอเนื่องจึงเป3นไปได0 คอC นขา0 งยาก เอกสารประกอบการสอนพนื้ ฐานอนามัยสงิ่ แวดลอ9 ม อ.เฟ>=องฟา? รตั นาคณหตุ านนทF

บทที่ 1 ความรพู- ื้นฐานทางอนามัยส่ิงแวดล-อม 17 3) ปPญหาด0านนโยบายและมาตรการดำเนินการเกี่ยวกับงานอนามัยสิ่งแวดล0อม ยังขาดจุดยืนและทCาทีที่ชัดเจนในระดับประเทศ รวมทั้งขาดแผนงานโครงการดำเนินงานที่ตCอเนื่องทั้ง ในปจP จุบนั และอนาคต 4) ปPญหาด0านงบประมาณ พบวCายังขาดการสนับสนุนงบประมาณเพื่อการ ดำเนินงานที่เพียงพอ จึงกCอให0เกิดปPญหาการขาดแคลนบุคลากร ตลอดจนขาดงบประมาณสนับสนุนการ ศกึ ษาวิจัยและการเตรยี มความพรอ0 มของประเทศ 5) ปPญหาด0านการประสานงาน ปPจจุบันพบวCาการดำเนินงานอนามัยสิ่งแวดล0อม ยังดำเนินการเฉพาะในสCวนที่เป3นความรับผิดชอบของกระทรวงสาธารณสุข และบางหนCวยงานเทCานั้น ยังไมCมีการรCวมทำงานหรือรCวมกันแก0ไขปPญหาจากทุกหนCวยงานหรือองคMกรที่เกี่ยวข0องอยCางจริงจัง ทำใหง0 านอนามัยส่งิ แวดล0อมยังดำเนนิ การเฉพาะในหนวC ยงานสCวนกลางเทCานั้น 4.1.2 ปvญหาและอปุ สรรคของภาคเอกชนในการดำเนนิ งานดา8 นอนามยั ส่ิงแวดล8อม 1) ข0อจำกัดในการได0รับข0อมูลขCาวสารและเทคโนโลยีที่จะใช0ในการแก0ไข ปPญหาดา0 นอนามยั ส่งิ แวดลอ0 ม 2) ปPญหาด0านการประสานงานระหวCางภาคเอกชนด0วยกันเอง หรือระหวCาง ภาคเอกชนกับภาครัฐยังไมCเพียงพอ ซึ่งการประสานงาน การทำความเข0าใจของทุกฝyาย และการมี ความตระหนกั ในปญP หาจะทำใหก0 ารดำเนนิ งานเป3นไปด0วยดี 3) ขาดการสCงเสริมหรือแรงจูงใจจากภาครัฐ ทำให0ภาคเอกชนไมCเห็นความสำคัญ และยังมีความคิดวCาเปน3 ความสนิ้ เปลอื งทีต่ 0องลงทนุ ในการวางระบบบำบัดมลพิษที่เกดิ ขน้ึ 4) ขาดการฝžกอบรมและการเพิ่มความชำนาญแกCเจ0าหน0าที่ในการจัดการ อนามัยส่ิงแวดลอ0 มในสถานประกอบการ 4.2 หลกั การจัดการงานอนามยั ส่ิงแวดลอ8 ม ปPญหาสิ่งแวดล0อมในปPจจุบันมีความซับซ0อนและยากเกินกวCาที่ฝyายใดจะแก0ไขได0สำเร็จ ดังนั้น ในการที่จะแก0ไขปPญหาจะต0องอาศัยความรCวมมือรCวมใจของทุกฝyายทั้งภาครัฐและเอกชน ภายใต0การจดั การงานอนามยั ส่ิงแวดลอ0 มเพ่ือการพัฒนาท่ียั่งยนื 4.2.1 หลักการจัดการงานอนามยั ส่งิ แวดล8อม การจัดการงานอนามัยสิ่งแวดล0อมต0องพิจารณาให0ครอบคลุมทุกประเด็นของการ พัฒนา ทั้งทางด0านเศรษฐกิจ สังคม และสภาพแวดล0อมทางกายภาพ ชีวภาพ รวมทั้งสุขภาพอนามัย ของประชาชน และการพฒั นาทย่ี ั่งยนื ซง่ึ มคี วามเก่ียวเน่ืองสัมพนั ธซM ่ึงกันและกนั ดงั ภาพที่ 1.1 เอกสารประกอบการสอนพืน้ ฐานอนามยั สิ่งแวดลอ9 ม อ.เฟ>=องฟ?า รัตนาคณหตุ านนทF

บทที่ 1 ความรูพ- นื้ ฐานทางอนามยั สง่ิ แวดล-อม 18 เศรษฐกจิ สุขภาพ สังคม ส่ิงแวดล9อม ภาพท่ี 1.1 ความเกีย่ วเนือ่ งสัมพันธขM องสุขภาพ สง่ิ แวดล0อม และการพฒั นาเศรษฐกิจและสงั คม หลักการจัดการงานอนามัยสิ่งแวดล0อมควรเป3นระบบการจัดการที่มีประสิทธิภาพ เป3นที่ยอมรับและเข0าใจกัน ตอบสนองตCอนโยบายได0เป3นอยCางดี เน0นการป†องกันมากกวCาการแก0ไข มี การพฒั นา เปลี่ยนแปลง และยืดหยุCนได0ตามสถานการณทM ่เี กดิ ขนึ้ ปPจจุบนั ตลอดจนคำนึงถึงองคปM ระกอบ ในการบริหารจัดการตาC ง ๆ ดังนี้ 1) การพึ่งตนเอง ได0แกC การสCงเสริมให0ประชาชนและคนในชุมชนพึ่งตนเอง เพื่อให0เห็นวCางานอนามัยสิ่งแวดล0อมเป3นภารกิจที่ต0องกระทำโดยการคิดริเริ่มและจัดการโดยคนใน ชมุ ชนเอง 2) การพึ่งพิงกัน ได0แกC การที่ประชาชนในชุมชนทุกคนต0องเห็นวCาการจัดการ อนามัยสิ่งแวดล0อมเป3นภารกิจรCวมกันที่ต0องกระทำ ซึ่งต0องพึ่งพาอาศัยกันทำให0เกิดความเชื่อมโยงกัน ในชุมชน 3) เรCงพัฒนาศักยภาพและสมรรถนะของหนCวยงานและบุคลากร หนCวยงานท่ี เกีย่ วข0องต0องเรงC พฒั นาศกั ยภาพและสมรรถนะเพอ่ื เพ่มิ ขดี ความสามารถในการจัดการอนามัยสิ่งแวดลอ0 ม 4) การรวบรวมข0อมูลและเฝ†าระวังสถานการณM ต0องมีการรวบรวมข0อมูลตCาง ๆ ที่สำคัญเกี่ยวกับสถานการณMอนามัยสิ่งแวดล0อมในปPจจุบัน เพื่อหาแนวทางในการเฝ†าระวังปPญหาท่ี อาจจะเกดิ ขน้ึ 5) การระดมทรพั ยากรสนับสนนุ ในการแก0ปPญหาอนามยั สง่ิ แวดลอ0 ม ไมสC ามารถ ทำใหส0 ำเรจ็ ไดโ0 ดยฝาy ยหนึ่งฝyายใดเพยี งฝyายเดียว จำเป3นตอ0 งระดมกำลังจากหลาย ๆ ฝาy ยมาชCวยกนั 6) การสื่อสารข0อมูลขCาวสาร การเผยแพรCข0อมูลขCาวสารแกCประชาชนเป3น ปPจจัยสำคัญตCอการสร0างจิตสำนึก ตลอดจนสCงเสริมการพัฒนางานอนามัยสิ่งแวดล0อม ดังนั้น เพื่อให0 การดำเนินการจัดการอนามัยสิ่งแวดล0อมเป3นไปอยCางรวดเร็วและถูกจุด จึงต0องมีการสื่อสารที่ถูกต0อง ฉบั ไวทันตCอเหตุการณM 7) การสร0างความเข0มแข็งให0แกCองคMกรชุมชน การบริหารจัดการงานอนามัย สิ่งแวดล0อมที่ดีที่สุด คือ การสร0างองคMกรชุมชนที่เข0มแข็งและมีประสิทธิภาพขึ้นเพื่อควบคุมและแก0ไข ปญP หาอนามยั สง่ิ แวดลอ0 มของชุมชนด0วยตนเอง เอกสารประกอบการสอนพื้นฐานอนามัยส่งิ แวดล9อม อ.เฟ>อ= งฟา? รัตนาคณหตุ านนทF

บทท่ี 1 ความร-ูพื้นฐานทางอนามยั สิ่งแวดลอ- ม 19 8) การประสานกับหนCวยงาน/องคMกร ควรมีการประสานงานระหวCางหนCวยงาน หรอื องคMกรตCาง ๆ ทีเ่ กย่ี วข0อง ท้ังในข้นั ตอนของการวางแผนและการปฏิบัติงาน 9) มีแผนปฏิบัติการชัดเจน ควรมีการกำหนดนโยบาย เป†าหมาย ตลอดจน แนวทางการจัดการสิ่งแวดล0อมที่ชัดเจน รวมทั้งมีการวางแผนการดำเนินงานเพื่อให0บรรลุเป†าหมายท่ี กำหนดไว0 และจัดให0มีการติดตามตรวจสอบประเมินผลการดำเนินงานในทุกขั้นตอนของการปฏิบัติงาน เพื่อจะได0ทราบวCาการดำเนินงานประสบผลสำเร็จมากน0อยเพียงใด มีปPญหาหรืออุปสรรคอะไร และจะ มวี ธิ ีแกไ0 ขอยCางไร 10) การใช0มาตรการทางกฎหมาย/กฎระเบียบ/มาตรฐาน ต0องมีการบังคับใช0 อยCางจรงิ จัง เพื่อใหก0 ารดำเนินงานดา0 นอนามยั ส่งิ แวดล0อมเปน3 ไปอยCางมปี ระสิทธภิ าพ 11) การทำงานที่ตCอเนื่อง เพื่อให0การดำเนินงานอนามัยสิ่งแวดล0อมเป3นไปอยCาง ตอC เน่ืองนำไปสูCการพฒั นาท่ยี ง่ั ยืน ทั้งนี้ ภาครัฐจะต0องสร0างโอกาสให0องคMกรและเครือขCายตCาง ๆ เข0ามามีสCวนรCวม คดิ รวC มทำและรวC มไดร0 บั ผลประโยชนใM นการพฒั นาสงิ่ แวดล0อมทกุ ๆ ขนั้ ตอนอยCางตCอเนอื่ ง 4.2.2 กรอบแนวคดิ หลกั การพฒั นาอนามยั ส่งิ แวดล8อม หลักการพัฒนาอนามยั สงิ่ แวดลอ0 มมกี รอบแนวคิด ดงั ตอC ไปนี้ 1) การพัฒนาอนามัยสิ่งแวดล0อมควรยึดองคMประกอบที่เป3นสากล 3 ประการ คือ ความนCาอยูC ความเป3นประชารัฐ และความพร0อมในการปรับตัวทางเศรษฐกิจและสังคมเพื่อรองรับ กระแสการเปลีย่ นแปลงของโลก ซึ่งในการดำเนินงานน้ันควรจัดให0องคปM ระกอบทง้ั 3 ประการ มีภาวะ ที่สมดลุ โดยมีกระบวนการพฒั นาชุมชนแบบมสี วC นรCวมอยาC งเปน3 องครM วมเป3นเคร่อื งมือ 2) การพัฒนาอนามัยสิ่งแวดล0อมของประเทศไทยในสถานการณMปPจจุบันที่ เรCงดCวน จำเป3นต0องมีการแก0ไขปPญหาด0วยโครงการด0านตCาง ๆ เชCน โครงสร0างพื้นฐานซึ่งรวมถึงการ ระดมทุนเพื่อการจัดโครงสร0างพื้นฐานของเมือง การบริหารการพัฒนาเมืองและชุมชน และการกระต0ุน กระบวนการพัฒนาชมุ ชนแบบมีสCวนรวC มควบคCกู ันไป โดยเน0นองคปM ระกอบของความนCาอยCูเป3นหลกั 3) การพัฒนาอนามัยสิ่งแวดล0อมสูCความเป3นเมืองนCาอยูC ชุมชนนCาอยูC ควร สะท0อนชีวิตความเป3นอยูCของคนและสังคมไทยด0วย โดยเน0นคุณลักษณะและองคMประกอบ ความนCาอยCู ของเมอื งท่สี ำคัญ เชCน - ด0านสังคม เป3นเมืองที่ประชาชนได0รับการศึกษา ความรู0 การฝžกอบรม และข0อมูลขCาวสารอยCางกว0างขวางและรวดเร็ว มีความปลอดภัยในการดำรงชีวิตและรักษาทรัพยMสิน คดีอาชญากรรมและยาเสพติดมีจำนวนน0อย ภาคีทุกระดับมีสCวนรCวมในการวางแผนและกำหนดการ พฒั นาเมือง เอกสารประกอบการสอนพื้นฐานอนามัยสงิ่ แวดลอ9 ม อ.เฟ>อ= งฟ?า รัตนาคณหตุ านนทF

บทที่ 1 ความรูพ- ืน้ ฐานทางอนามัยสงิ่ แวดล-อม 20 - ด0านเศรษฐกิจ เป3นเมืองที่มีบรรยากาศที่ดีสำหรับกิจกรรมทางเศรษฐกิจ คาC ครองชพี ไมCแพง และประชาชนมีงานทำ - ด0านกายภาพ เป3นเมืองที่มีระเบียบด0านการวางผังเมืองที่มีข0อกำหนดการ ใช0ประโยชนMอยCางชัดเจน มีการวางแผนจัดบริการโครงสร0างพื้นฐานได0ทันตCอความต0องการของประชาชน มีระบบคมนาคมขนสCงที่สะดวก ปลอดภัยและไมCสิ้นเปลือง มีสถานที่พักผCอนหยCอนใจ สวนสาธารณะ พื้นทีส่ ีเขียวและทีโ่ ลงC วCางอยCางเหมาะสม - สิ่งแวดล0อม เป3นเมืองที่สามารถควบคุมมลพิษทางน้ำ ทางอากาศ ดินและ ความดังของเสียง และชCวยกันบำรุงรักษาไว0ซึ่งมรดกทางประวัติศาสตรM ศิลปกรรม และวัฒนธรรม ท0องถน่ิ และประชาชนมที อี่ ยCอู าศัยไดม0 าตรฐานพอเพยี งและคาC ใชจ0 าC ยไมแC พง 4.2.3 กลยุทธ?และแนวทางการดำเนินงาน การพัฒนาอนามัยสิ่งแวดล0อมมีกลยุทธMและแนวทางการดำเนินงานตามกรอบ แนวคดิ ดังกลCาว ดงั ตอC ไปน้ี 1) ด0านกระบวนการมีสCวนรวC ม - สร0างความเข0มแข็งให0ชุมชน โดยอาศัยกระบวนการมีสCวนรCวมมาใช0กับ ชุมชนอยCางเป3นขั้นตอนและมีความตCอเนื่อง เริ่มจากการเตรียมความพร0อมให0กับชุมชน การรCวมคิด ประเมินศักยภาพของพื้นที่และชุมชน และกำหนดวิสัยทัศนM จุดมุCงหมายการพัฒนาชุมชน กลยุทธMใน การพัฒนา แผนงาน โครงการ กิจกรรมการพัฒนา ตลอดจนการรCวมดำเนินโครงการและกิจกรรมการ พฒั นาตามแผนงานท่กี ำหนด - สร0างเครือขCายความเชื่อมโยงชุมชนและองคMกรประชาชน โดยการกระจาย และแลกเปลี่ยนข0อมูลขCาวสาร การสนับสนุนให0เกิดการรวมตัวและการสร0างเครือขCายองคMกรชุมชน รวมทง้ั การพฒั นายกระดับคุณภาพชีวติ ของผู0มีรายไดน0 0อยและกลCุมคนจนในเมอื ง - เสริมบทบาทการพัฒนาทางสังคมและวัฒนธรรมของชุมชน โดยเน0นการมี สCวนรCวมในการพัฒนาการศึกษาและการสาธารณสุข การสนับสนุนชุมชนให0มีบทบาทการจัดหลักสูตร การเรียนการสอนในโรงเรียน การสCงเสริมการอนุรักษMประเพณีวัฒนธรรมของชุมชน ตลอดจนภูมิปPญญา ท0องถิ่น การรณรงคMเสริมสร0างความภูมิใจในวัฒนธรรมไทย การเสริมสร0างความรู0ความเข0าใจในโบราณสถาน และสิ่งกCอสร0างทางประวัติศาสตรMให0กับชุมชนเพื่อป†องกันการใช0ที่ดินและกิจกรรมเมืองซ0อนทับใน พน้ื ท่โี บราณสถาน 2) ด0านประชารัฐ - กระจายอำนาจไปสูCสCวนท0องถิ่นอยCางตCอเนื่อง โดยพิจารณาให0เกิดการ กระจายอำนาจใน 3 ประเด็นหลัก คือ การกระจายอำนาจด0านการจัดบริการสาธารณะ ด0านทรัพยากร และกลไกการดำเนินงานพัฒนา ทั้งนี้ เน0นการปรับปรุงระบบการบริหารจัดการพัฒนาเมืองโดยให0 เอกสารประกอบการสอนพ้ืนฐานอนามัยสิง่ แวดลอ9 ม อ.เฟ=>องฟ?า รัตนาคณหตุ านนทF

บทที่ 1 ความร-ูพื้นฐานทางอนามัยส่ิงแวดล-อม 21 หนCวยงานสCวนกลางและสCวนภูมิภาคมีบทบาทหลักในการประสาน และสCงเสริมการปรับเปลี่ยนแนวคิด การดำเนินงานภาครัฐให0เป3นผู0สนับสนุน พิจารณาการจัดสรรงบประมาณให0สอดคล0องกับกิจกรรมที่ ผCานกระบวนการมีสCวนรCวมของประชาชนและชุมชน และหนCวยงานในระดับท0องถิ่นมีบทบาทหลักใน การสนบั สนนุ กระบวนการมีสCวนรCวมของประชาชนและชุมชน - เสริมสร0างสมรรถนะท0องถิ่นให0เข0มแข็ง โดยการเสริมสร0างขีดความสามารถ ของบุคลากรทุกระดับ เพื่อการรองรับการกระจายอำนาจตามพระราชบัญญัติกำหนดแผนและขั้นตอน การกระจายอำนาจให0แกCองคMกรปกครองสCวนท0องถิ่น พ.ศ. 2542 พร0อมทั้งเสริมสร0างสมรรถนะองคMกร ประสานงานท0องถิ่นโดยเฉพาะสมาคมสันนิบาตเทศบาลแหCงประเทศไทยให0สามารถประสานงาน ตงั้ แตรC ะดับนโยบายถึงระดบั ชุมชนไดอ0 ยาC งมปี ระสทิ ธิภาพ 3) ดา0 นกายภาพ - เสริมสร0างคุณภาพชีวิตของชุมชนทุกภาคสCวน โดยเน0นการฟš›นฟูและ ป†องกันความเสื่อมโทรมของสิ่งแวดล0อมเมือง เพิ่มพื้นที่สวนสาธารณะและพื้นที่สีเขียว การแก0ไข ปPญหาการจราจรที่เน0นการลดระยะเวลาการเดินทางระหวCางแหลCงงานและที่อยูCอาศัยให0น0อยที่สุดและ มีความปลอดภัย การสCงเสริมการใช0ทางจักรยานและทางเดินเท0า การจัดระบบขนสCงมวลชนสาธารณะ การพัฒนาสุขภาพอนามัย ที่อยูCอาศัย รวมถึงการเสริมสร0างความมั่นคงปลอดภัยในชีวิตและทรัพยMสิน ใหก0 ับประชาชนและชุมชน - เสริมสร0างศักยภาพในโอกาสการพัฒนาพื้นที่ตCาง ๆ ให0มีความสามารถใน การผลิตทางเศรษฐกิจได0อยCางมีประสิทธิภาพ โดยเน0นการกระจายบทบาทด0านการวางแผนและการ วางผังเมืองสูCภูมิภาคและท0องถิ่นอยCางเป3นขั้นตอน การกระจายอำนาจการบริหารจัดการพัฒนาพื้นที่ เพื่อให0เกิดการประสานการพัฒนาทุกด0านอยCางสอดคล0องและเหมาะสม รวมทั้งการพัฒนาเชื่อมโยง ระหวาC งเมืองกบั ชนบทเพื่อสร0างทางเลอื กให0กบั ประชาชนในชนบท 4) ดา0 นการติดตามประเมนิ ผล ควรจัดทำดัชนีความเป3นเมืองนCาอยูCที่มีเกณฑMมาตรฐานเป3นที่ยอมรับรCวมกัน เพื่อเป3นเครื่องมือในการติตตามและปรับปรุงการดำเนินงานให0สอดคล0องกับทิศทางการพัฒนาเมืองนCา อยูCรCวมกนั ทงั้ นี้ ควรใหค0 รอบคลมุ ดัชนชี ีว้ ัดใน 4 ดา0 น คือ ดัชนที างด0านสงั คม ดชั นีทางด0านสิ่งแวดลอ0 ม และกายภาพ ดัชนีทางด0านเศรษฐกิจ ดัชนีทางด0านการบริหาร ซึ่งรวมถึงการวัดระดับของกระบวนการมี สCวนรCวมของประชาชน และประชาสังคมเมอื งและชมุ ชน 4.2.4 แนวทางในการประสานและดำเนินการพฒั นาอนามยั ส่งิ แวดลอ8 ม การประสานดำเนินการพัฒนาอนามัยสิ่งแวดล0อม เป3นความพยายามสCงเสริม และสนับสนุนให0ท0องถิ่น ชุมชนเป3นรากฐานที่เข0มแข็ง ในขณะเดียวกันก็พยายามลดบทบาทของรัฐลง การขบั เคลือ่ นกระบวนการพัฒนาอนามัยส่งิ แวดล0อม ประกอบดว0 ยขนั้ ตอน 5 ขนั้ ตอน ดังน้ี เอกสารประกอบการสอนพนื้ ฐานอนามัยส่ิงแวดล9อม อ.เฟ>อ= งฟ?า รตั นาคณหตุ านนทF

บทท่ี 1 ความรพู- ื้นฐานทางอนามัยส่งิ แวดล-อม 22 1) ขั้นตอนแรก เป3นการเตรียมคนชุมชนให0พร0อม เพื่อสร0างกระแสการพัฒนา อนามัยส่งิ แวดล0อม 2) ขั้นตอนที่สอง การสร0างหรือหากลุCมแนวรCวมที่มีความต0องการสอดคล0องกัน โดยค0นหา กำหนดตัวบุคคลที่จะเป3นผู0นำหรือแกนในการผลักดันกระบวนการพัฒนาแบบมีสCวนรCวม ของพหภุ าคี 3) ขน้ั ตอนท่ีสาม เปน3 การสร0างแผนปฏบิ ตั ิการรวC มกัน - ประเมินศกั ยภาพของพ้นื ทแี่ ละชุมชน - กลCมุ ชมุ ชนภาคีการพัฒนากำหนดวสิ ัยทศั นM จุดมงุC หมาย - กำหนดแผนงานโครงการ กิจกรรมการพัฒนาชุมชน 4) ขั้นตอนที่สี่ เป3นการรCวมดำเนินโครงการกิจกรรมแบบองคMรวม โดยรัฐ/ ท0องถนิ่ /เอกชน/ชมุ ชน และประชาคมดำเนนิ การโครงการรCวมกนั 5) ขน้ั ตอนทีห่ า0 เปน3 การติดตามประเมนิ ผล รวมถงึ การกำหนดดัชนีชีว้ ดั 4.3 แนวทางการจัดการงานอนามัยสิ่งแวดลอ8 ม แนวทางการจัดการงานอนามยั สิง่ แวดล0อม ประกอบด0วย การจดั การทั้งคุณภาพสง่ิ แวดลอ0 ม และทรัพยากรธรรมชาติ โดยกำหนดแนวทางเพื่อการดำเนินงานไว0 4 แนวทางหลัก ได0แกC การบริหาร จัดการ การอนุรักษMทรัพยากรธรรมชาติ การอนุรักษMสิ่งแวดล0อมมนุษยM และการป†องกันและแก0ไข ภาวะมลพษิ ในแตCละแนวทางไดก0 ำหนดกลยทุ ธMเพือ่ ใชเ0 ปน3 แนวทางการดำเนนิ การ ดงั น้ี 4.3.1 แนวทางการบรหิ ารจัดการ ประกอบด0วย 6 กลยุทธM คือ กลยุทธMที่ 1 ผลักดันเรื่องสิ่งแวดล0อมให0เป3นวาระแหCงชาติในกระบวนการทาง การเมืองของประเทศ กลยทุ ธทM ี่ 2 ดำเนินการให0มกี ารปฏิบตั ิตามกฎหมายและอนุบัญญัติท่ีเกี่ยวข0อง กลยุทธMที่ 3 การสร0างกลไก และการจัดระบบการกระจายอำนาจการบริหารงาน สิ่งแวดลอ0 มให0มปี ระสิทธผิ ล และจัดใหม0 กี ารสงC กำลงั บำรุงท่ีเพียงพอตอC การปฏบิ ัติใหเ0 ป3นผล กลยุทธMที่ 4 การประสานงานด0านนโยบายระดับชาติและระดับนานาชาติให0 สอดคลอ0 งกนั เพ่ือประโยชนMสูงสดุ ในการพฒั นาประเทศจากระบบการค0าและการลงทนุ กลยุทธMที่ 5 เพิ่มประสิทธิภาพการใช0มาตรการวิเคราะหMผลกระทบสิ่งแวดล0อม เพอ่ื ปอ† งกันและควบคุมผลกระทบส่งิ แวดลอ0 มทอี่ าจเกดิ ขึน้ จากโครงการพัฒนาตาC ง ๆ กลยุทธMที่ 6 ให0การศึกษาของชาติทั้งในระบบโรงเรียน นอกระบบโรงเรียน และ การศึกษาตลอดชีวิต เป3นกลไกในการสร0างความรู0ความเข0าใจถึงสิทธิและหน0าที่ของประชาชน รวมท้ัง การมสี วC นรCวมในการบริหารจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล0อมอยาC งยง่ั ยืน เอกสารประกอบการสอนพนื้ ฐานอนามยั สง่ิ แวดลอ9 ม อ.เฟ>อ= งฟา? รตั นาคณหุตานนทF

บทท่ี 1 ความรู-พืน้ ฐานทางอนามัยสิ่งแวดล-อม 23 4.3.2 แนวทางการอนุรกั ษ?ทรพั ยากรธรรมชาติ ประกอบด0วย 4 กลยุทธM คอื กลยุทธMที่ 1 ให0มีการอนุรักษMและใช0ประโยชนMทรัพยากรได0อยCางยั่งยืนโดยปรับ รูปแบบการบริหารจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล0อม ตามหลักพื้นท่ี–หน0าท่ี-การมีสCวนรCวม (Area - Function - Participation: AFP) รวมทั้งการจัดสรรงบประมาณจากการยึดหนCวยงานเป3น หลัก มาเป3นการยดึ พนื้ ทเี่ ปน3 หลัก ตามสถานการณแM ละศกั ยภาพของทรัพยากรทีม่ อี ยูCในแตCละพนื้ ท่ี กลยุทธMที่ 2 พัฒนาและฟš›นฟูทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล0อมแบบบูรณาการ โดยยึดระบบนเิ วศลCุมน้ำเปน3 หลกั กลยุทธMที่ 3 เพิ่มขีดความสามารถในการประสานการบริหารจัดการทรัพยากร ธรรมชาติให0เกิดประสิทธิภาพ โดยการใช0เทคโนโลยีสารสนเทศ และจัดให0มีศูนยMข0อมูลเทคโนโลยี แหงC ชาติ เพื่อทำหนา0 ทปี่ ระสานเชอื่ มโยงข0อมูลกบั หนCวยงานตCาง ๆ ทัง้ สCวนกลาง ภมู ภิ าค และท0องถ่ิน กลยุทธMที่ 4 การอนุรักษMและฟš›นฟูทรัพยากรธรรมชาติและสิ่งแวดล0อมจะต0อง รCวมมือกันทุกฝyาย โดยหนCวยงานท0องถิ่นและประชาชนจะต0องเข0ามามีบทบาทที่สำคัญรCวมกับหนCวยงาน ทเี่ ก่ยี วข0อง 4.3.3 แนวทางการอนุรักษ?ส่งิ แวดล8อมมนุษย? ประกอบด0วย 8 กลยทุ ธM คอื กลยุทธMที่ 1 ประสานกลไกการจัดการสิ่งแวดล0อมเมืองระหวCางหนCวยงานที่เกี่ยวข0อง เพือ่ ควบคุมการขยายตัวของเมืองใหญแC ละพฒั นาส่งิ แวดลอ0 มเมืองให0เกิดความนาC อยูCและย่ังยนื กลยุทธMที่ 2 สCงเสริมให0มีการตั้งถ่ินฐานชุมชนอยCางรวมกลCุม และสาธารณปู โภค พื้นฐานรCวมกัน ตลอดจนให0ชุมชนมีบทบาทในการอนุรักษMสิ่งแวดล0อมและมรดกทางวัฒนธรรมตาม สภาพของชุมชน กลยุทธMที่ 3 การฟš›นฟูแหลCงทCองเที่ยวจะต0องได0รับความรCวมมือจากทุกฝyายใน การดำเนินการ กลยุทธMที่ 4 ให0การทCองเที่ยวเชิงอนุรักษMเป3นนโยบายหลักในการสCงเสริมและ พัฒนาการทอC งเทย่ี ว กลยุทธMที่ 5 การพัฒนาแหลCงทCองเที่ยวจะต0องคำนึงถึงสมรรถนะและระบบนิเวศ ของสภาพแวดล0อมทางธรรมชาติโดยรอบแหลCงทอC งเทยี่ วที่จะรองรับได0 กลยุทธMที่ 6 พัฒนาแหลCงธรรมชาติ แหลCงศิลปกรรม และวัฒนธรรมท0องถิ่นให0 เป3นแหลงC ทอC งเทยี่ วเชิงอนุรกั ษเM พือ่ เป3นฐานการพัฒนาเศรษฐกิจของชุมชน กลยุทธMที่ 7 คุ0มครอง ป†องกัน และฟš›นฟูสิ่งแวดล0อมของแหลCงศิลปกรรมตาม หลกั การอนรุ กั ษM กลยทุ ธทM ่ี 8 สรา0 งกระบวนการสืบทอดความรูค0 วามเข0าใจเกย่ี วกบั ศิลปวัฒนธรรม และโบราณคดีอยCางถูกต0องเป3นระบบ เอกสารประกอบการสอนพื้นฐานอนามยั ส่ิงแวดลอ9 ม อ.เฟอ=> งฟ?า รัตนาคณหตุ านนทF

บทที่ 1 ความรูพ- นื้ ฐานทางอนามยั ส่ิงแวดลอ- ม 24 4.3.4 แนวทางการปอe งกันและแกไ8 ขภาวะมลพิษ ประกอบด0วย 8 กลยุทธM คอื กลยุทธMที่ 1 เพิ่มประสิทธิภาพการปฏิบัติตามและการบังคับใช0กฎหมายโดยการ สร0างการมีสวC นรCวมและใชม0 าตรการทางสงั คมควบคกCู ารใช0เคร่อื งมอื ทางเศรษฐศาสตรM กลยุทธMที่ 2 ฟš›นฟูและรักษาสิ่งแวดล0อมด0วยการจัดการเทคโนโลยีที่เหมาะสม และการบริหารงบประมาณ กลยุทธMที่ 3 เสริมสร0างการมีสCวนรCวมจากทุกฝyายและการสร0างเครือขCายในการ เฝา† ระวงั คุณภาพสิง่ แวดลอ0 มและการพฒั นาเทคโนโลยีการควบคมุ มลพิษเฉพาะด0าน กลยุทธMที่ 4 ใช0เทคโนโลยีการกระจายอำนาจเป3นพลังขับเคลื่อนการจัดการมลพิษ โดยการเพิ่มขีดความสามารถในการจัดการสิ่งแวดล0อมให0แกCองคMกรปกครองสCวนท0องถิ่น และจัดการ ทรัพยากรให0เพยี งพอ กลยุทธMที่ 5 ประยุกตMใช0แนวคิดการผลิตที่สะอาด และการเพิ่มประสิทธิภาพเชิง ระบบนเิ วศเศรษฐกจิ เพ่ือลดมลพษิ และลดต0นทนุ การผลติ กลยุทธMที่ 6 ใช0กลไกพันธกรณีและความรCวมมือระหวCางประสิทธิภาพการบริหาร จดั การมลพิษ กลยุทธMที่ 7 เพิ่มประสิทธิภาพการจัดการมลพิษ โดยอาศัยเงื่อนไขและมาตรการ ดา0 นสง่ิ แวดลอ0 มรวมทั้งการพฒั นาเทคโนโลยีการควบคุมมลพษิ เพ่ือรองรับการใช0มาตรการสิ่งแวดลอ0 ม ในการค0า กลยุทธMที่ 8 ปรับโครงสร0างองคMกร เพื่อเอื้ออำนวยในการประสานการจัดการ และตรวจสอบมลพษิ ระหวาC งหนวC ยงานทเี่ ก่ียวขอ0 ง 4.4 การวางแผนงานอนามัยสิ่งแวดลอ8 ม การวางแผนงานเป3นการกำหนดวิธีดำเนินการ ระยะเวลาในการดำเนินการตามแผน บุคลากรผู0รับผิดชอบงานนั้น ๆ และงบประมาณที่ใช0 เพื่อให0บรรลุวัตถุประสงคMตามที่ต0องการ ซึ่งเป3น การพิจารณาและตัดสินใจลCวงหน0ากCอนที่จะลงมือปฏิบัติ รวมทั้งเป3นแนวทางสำหรับการปฏิบัติตCอไป โดยอาศัยการพิจารณาในประเด็นตาC ง ๆ ดังน้ี 1) ข0อมลู เก่ยี วกบั สภาพการณปM Pจจบุ ัน 2) การคาดการณคM วามเป3นไปในอนาคต 3) ความเขา0 ใจในวัตถุประสงคแM ละเปา† หมาย 4) ข0อเสนอในการพิจารณาเลอื กแนวทางการปฏบิ ัตทิ ่ีได0รับการพิจารณาแล0ว 5) การประเมินผลของแผนงานอยCางตCอเนื่อง และปรับปรุงแก0ไขแนวทางปฏิบัติให0 เหมาะสม เอกสารประกอบการสอนพื้นฐานอนามยั สงิ่ แวดล9อม อ.เฟอ>= งฟ?า รัตนาคณหตุ านนทF

บทท่ี 1 ความรู-พื้นฐานทางอนามยั สิ่งแวดลอ- ม 25 การวางแผนนั้นมีความสำคัญตCองานอนามัยสิ่งแวดล0อม เนื่องจากเป3นการเตรียมการ เพื่อดำเนินการปรับปรุงแก0ไขและควบคุมสภาพสิ่งแวดล0อมให0เหมาะสมและเอื้ออำนวยตCอการดำรงชีวิต ของมนุษยMให0อยูCในสังคมได0อยCางมีความสุข โดยแผนงานอนามัยสิ่งแวดล0อมนี้จะต0องสอดคล0องกับ แผนงานสาธารณสขุ และแผนพฒั นาเศรษฐกิจและสงั คมแหCงชาติ 4.4.1 ประเภทและข้ันตอนการวางแผนโดยทว่ั ไป 1) ประเภทของแผน สามารถแบCงได0หลายประเภทตามวัตถุประสงคMและลักษณะ ของแผนไดด0 ังนี้ 1.1) ประเภทของแผนตามการกำหนดระยะเวลาของการดำเนินงานตามแผน แบCงไดเ0 ป3น 3 ระดบั คอื - แผนระยะยาว มีระยะเวลาดำเนนิ การมากกวาC 5 ป¥ ขึน้ ไป - แผนระยะปานกลาง มีระยะเวลาดำเนินการอยCูระหวาC ง 2 ถงึ 5 ป¥ - แผนระยะสน้ั มีระยะเวลาดำเนินการต่ำกวCา 2 ป¥ 1.2) ประเภทของแผนตามลักษณะของงานที่จะดำเนินการตามแผนที่ได0 กำหนดไว0 เชCน การวางแผนทวั่ ไป แผนนโยบาย และการวางแผนโครงการ เปน3 ต0น 1.3) ประเภทของแผนตามระดับของการบริหาร เชCน แผนพัฒนาระดับ หมูบC า0 น แผนพฒั นาระดับตำบล แผนพฒั นาระดบั จงั หวดั และแผนพฒั นาระดบั ประเทศ เป3นต0น 1.4) ประเภทของแผนตามลักษณะเป†าหมายของแผน เชCน แผนพัฒนา เศรษฐกจิ และสงั คม แผนพฒั นาสาธารณสขุ และแผนพัฒนาสิ่งแวดลอ0 ม เปน3 ต0น 2) ขนั้ ตอนในการวางแผน 2.1) การระบุปPญหาและวิเคราะหMสถานการณMของปPญหา โดยเริ่มต0นจากการ พิจารณาสถานการณMปPจจุบัน เลือกใช0เครื่องมือชี้วัดที่เหมาะสม ทำการเก็บรวบรวมข0อมูล วิเคราะหM ข0อมูล นำเสนอและแปลผลสรุปสถานการณMออกเป3นรายการของปPญหา แล0วนำปPญหาไปจัดลำดับ ความสำคัญ จากนั้นจึงเริ่มดำเนินการวางแผนโดยวิเคราะหMปPญหาเพื่อหาเหตุผล รวมทั้งความสัมพันธM ระหวาC งปPจจยั ตาC ง ๆ เพื่อหาแนวทางท่ีจะวางแผนในการแก0ไขปPญหาดงั กลCาวตCอไป 2.2) การกำหนดเป†าหมาย คือ การกำหนดสิ่งที่ต0องการในอนาคตซึ่งองคMกร จะต0องพยายามให0เกิดขึ้น โดยเป†าหมายนั้นจะต0องเกิดจากความต0องการของสาธารณชนด0วย และการ กำหนดเปา† หมายจะต0องมีความชดั เจนเพ่อื ท่จี ะนำไปใชใ0 นการจัดโครงการตาC ง ๆ ในการแกไ0 ขปPญหา 2.3) การกำหนดวัตถุประสงคM คือ การกำหนดผลลัพธMที่ต0องการให0เกิดข้ึน ซึ่งในการกำหนดวัตถุประสงคMจะมีลักษณะเชCนเดียวกับการกำหนดเป†าหมาย แตCต0องกำหนดระยะเวลา และจัดลำดบั ความตอ0 งการในผลสำเร็จใหช0 ดั เจน 2.4) การกำหนดงบประมาณ คือ การกำหนดคCาใช0จCายท่ีจะตอ0 งใช0ดำเนินการ เอกสารประกอบการสอนพนื้ ฐานอนามัยสง่ิ แวดลอ9 ม อ.เฟอ=> งฟ?า รตั นาคณหุตานนทF

บทท่ี 1 ความรพ-ู น้ื ฐานทางอนามัยสิ่งแวดลอ- ม 26 2.5) การเตรียมแผนหรือการจัดทำโครงการเพื่อการแก0ปPญหา เป3นการ วางแผนทั่วไปอยCางกว0าง ๆ เพื่อให0ทราบถึงแนวทางในการดำเนินงาน ซึ่งบอกถึงองคMประกอบตCาง ๆ เชCน กิจกรรมท่ตี อ0 งทำ ทรัพยากรท่ตี 0องใช0 บคุ ลากรและอปุ กรณเM คร่อื งมือตาC ง ๆ ที่ต0องใช0 เปน3 ต0น 2.6) การดำเนินการตามแผนหรือโครงการที่ได0วางแผนไว0 เป3นขั้นตอนท่ี นำเอาโครงการตCาง ๆ ท่ไี ด0กำหนดไว0ในแผนมาปฏิบตั จิ ริง 2.7) การประชาสัมพนั ธแM ผนงาน เพือ่ ใหป0 ระชาชนไดร0 บั รู0 และมีสวC นรCวม 2.8) การประเมนิ ตดิ ตามตรวจสอบแผนงาน คือ การวัดและวิเคราะหผM ลลัพธM ของการดำเนินงานตามแผนวาC บรรลตุ ามวตั ถุประสงคแM ละเปา† หมายทไี่ ดก0 ำหนดไวห0 รือไมC 4.4.2 การวางแผนงานด8านสิง่ แวดล8อม ปPญหาทางด0านอนามัยสิ่งแวดล0อมได0เกิดขึ้นและสร0างปPญหาในสังคมทุกระดับ และทุกประเทศอยูCในปPจจุบัน สาเหตุเพราะการวางแผนการจัดการสิ่งแวดล0อมไมCมีความเหมาะสมตCอ การดำรงชีวิตของมนุษยMที่อาศัยอยูCในสังคมหรือไมCได0มีการวางแผนให0ทันตCอการเปลี่ยนแปลงของ สิ่งแวดล0อมตCาง ๆ ในสังคม ทำให0เกิดปPญหาทางด0านสุขภาพอนามัยและคุณภาพชีวิตของประชาชน ดงั นั้น การวางแผนจงึ มคี วามสำคัญตอC งานอนามัยสงิ่ แวดล0อมเชนC เดยี วกับงานอื่น ๆ โดยมีรายละเอียด ในประเด็นตCาง ๆ ดงั น้ี 1) การกำหนดเปeาหมายและวัตถปุ ระสงค? เป†าหมายและวัตถุประสงคทM ่เี กยี่ วข0อง กับแผนงานด0านอนามัยสิ่งแวดล0อมจะต0องรวบรวมความต0องการของชุมชนในด0านตCาง ๆ ทั้งทางด0าน เศรษฐกจิ สังคม และสิง่ แวดลอ0 ม แลว0 นำมาพิจารณาเพื่อกำหนดเป†าหมายและวตั ถปุ ระสงคM เชนC - เพื่อให0มีน้ำคุณภาพดีและพอเพียงที่จะใช0สำหรับการอุปโภคบริโภค การเกษตรกรรม โรงงานอุตสาหกรรม การพกั ผCอนหยอC นใจ การคมนาคม และเปน3 แหลงC ผลติ พลังงาน - เพ่อื ให0มกี ารรวบรวมและกำจัดน้ำเสียทมี่ คี วามเหมาะสม - เพื่อลดการเกดิ ปPญหามลพิษทางนำ้ - เพอ่ื ใหม0 ีการรวบรวมและการกำจัดมลู ฝอยด0วยความเหมาะสม - เพื่อให0มีอุปกรณMเครื่องอำนวยความสะดวกของการพักผCอนหยCอนใจที่มี ความปลอดภยั มคี วามพอเพียงและเหมาะสม - เพ่อื ใหม0 กี ารควบคุมเสียงดัง - เพือ่ ให0ระบบการคมนาคมขนสงC ที่สะดวกสบายและเหมาะสม - เพื่อให0มีการดูแลรักษาสิ่งแวดล0อมของบ0านพักอาศัยให0อยูCในสภาพที่ดีตCอ สุขภาพอนามัย และมีความนาC อยCอู าศยั - เพอ่ื ใหป0 ราศจากแมลงและสัตวนM ำโรคตCาง ๆ เอกสารประกอบการสอนพืน้ ฐานอนามยั สิ่งแวดล9อม อ.เฟ=อ> งฟา? รตั นาคณหุตานนทF

บทที่ 1 ความรพู- ้นื ฐานทางอนามยั ส่งิ แวดลอ- ม 27 2) การรวบรวม ศึกษา และวิเคราะห?ข8อมูล เพื่อให0ทราบปPญหาและสถานการณM ของปญP หา ประกอบด0วยขนั้ ตอนดงั ตCอไปน้ี 2.1) การทำแผนที่ เป3นขน้ั ตอนทม่ี คี วามสำคญั ตอC การวางแผนทางด0านอนามยั ส่ิงแวดล0อม เพราะทำใหส0 ามารถมองภาพโดยรวมของชมุ ชนในดา0 นตาC ง ๆ 2.2) การวิเคราะห?การใช8ที่ดิน การรวบรวม การออกแบบ และการวิเคราะหM ข0อมูลที่เกี่ยวข0องกับการใช0ที่ดินเพื่อให0ทราบวCาที่ดินในบริเวณใดใช0เป3นที่พักอาศัย เกษตรกรรม อุตสาหกรรม สาธารณะประโยชนM และการพักผCอนหยCอนใจ บริเวณใดมีโครงสร0างที่เสื่อมสภาพหรือ ทรุดโทรม บริเวณใดมีการใช0ที่ดินไมCเหมาะสมหรือมีปPญหา พื้นที่ที่อาจจะต0องเผื่อไว0สำหรับการเพิ่ม จำนวนประชากรและพัฒนาอุตสาหกรรมในอนาคต และบริเวณใดที่ควรใช0เพื่อเป3นการจัดให0มีการ สCงเสรมิ และบริการด0านตCาง ๆ 2.3) การศึกษาเกี่ยวกับประชาชน เป3นการศึกษาจำนวนประชากรในปPจจุบัน และอนาคต การตั้งถิ่นฐานของประชากร ลักษณะและองคMประกอบทางสังคมของประชากร การ กระจาย อายุ และการเปลีย่ นแปลงตาC ง ๆ ที่เก่ยี วข0องกับประชากร 2.4) การศึกษาทางด8านเศรษฐศาสตร? เป3นการศึกษาแหลCงของรายได0ที่มีอยCู ในปPจจุบัน พื้นฐานทางเศรษฐกิจในอนาคต แรงงาน การตลาด โอกาสทางการอุตสาหกรรม สิ่งอำนวย ความสะดวกตCาง ๆ ความมน่ั คงทางเศรษฐกจิ และรายไดข0 องครวั เรอื น 2.5) ระบบการคมนาคมขนสnง เป3นการศึกษาระบบการคมนาคมตCาง ๆ รวมถึง สถานที่ตั้งและความพอเพียงของระบบคมนาคม ผลกระทบของระบบคมนาคมในด0านการเกิดมลพิษ ตCาง ๆ เชCน มลพิษทางน้ำ อากาศ เสียงดัง ความสั่นสะเทือน การควบคุมความเป3นระเบียบเรียบร0อย การผังเมือง การเพิ่มประชากร การพัฒนาระบบการอุตสาหกรรม และการพักผCอนหยCอนใจ ทั้งนี้ ต0อง ทำการรวบรวม ศึกษา และวิเคราะหMระบบที่มีอยูCและสิ่งที่ต0องการนำเสนอเพื่อการป†องกันหรือการ ปรบั ปรงุ เปลยี่ นแปลงแก0ไข 2.6) สถาบันของชุมชนและสถานที่ทำการสาธารณประโยชน? ทำการศึกษา ท้ังในดา0 นความพอเพยี ง สถานท่ตี ้ัง ลักษณะของสถาบนั ในชุมชนและสถานทท่ี ำการสาธารณประโยชนM ตาC ง ๆ ทั้งนี้ รวมถงึ การปอ† งกนั หรือปรับปรงุ แกไ0 ขปPญหาทางด0านสิ่งแวดล0อม สาธารณสุข และสุขภาพจิต 2.7) ข8อควรพิจารณาทางด8านอนามัยสิ่งแวดล8อมและวิศวกรรมสิ่งแวดล8อม เป3นการกำหนดและแสดงบนแผนที่ขั้นพื้นฐานและทำแผนภูมิทั้งในด0านบวกและลบของสภาวะและ ปPจจัยสิ่งแวดล0อมทั้งโดยธรรมชาติและที่มนุษยMสร0างขึ้น ซึ่งอาจมีผลกระทบตCอมนุษยM ได0แกC อุตุนิยมวิทยา ภมู ิประเทศ อบุ ตั ภิ ยั ทางธรรมชาติ และภมู ศิ าสตรM เป3นต0น เอกสารประกอบการสอนพ้ืนฐานอนามัยส่งิ แวดลอ9 ม อ.เฟ=อ> งฟา? รัตนาคณหุตานนทF

บทที่ 1 ความรพู- น้ื ฐานทางอนามัยสง่ิ แวดลอ- ม 28 2.8) การประเมินผลกระทบสิ่งแวดล8อม ในการดำเนินการที่เกี่ยวข0องกับ มนุษยMและสิ่งแวดล0อมที่มนุษยMเป3นผู0สร0างขึ้น จะต0องทำการศึกษาปPญหาที่เกิดขึ้นในอนาคตทั้งทาง ทรพั ยากรธรรมชาติและทางเศรษฐกิจ สังคม เพอ่ื จะได0หาทางปอ† งกันผลกระทบทางลบทอี่ าจเกดิ ขึน้ 2.9) การประสานงานรnวมกับการวางแผนด8านอื่น ๆ ในองคMกรแตCละระดับ ทั้งหมูCบ0าน ตำบล อำเภอ จังหวัด เทศบาล หรือสุขาภิบาลตCางก็มีแผนพัฒนาชุมชนของตนเอง ภายใต0 วิถีทางและวัตถุประสงคMเฉพาะของชุมชนนั้น ๆ ในสCวนขององคMกรเอกชน เชCน ธุรกิจ โรงงานอุตสาหกรรม ก็มีการวางแผนเพื่อการปรับปรุง การขยายงาน หรือการปรับปรุงตำแหนCงหน0าที่งานของตนเอง ดังนั้น ในการดำเนินงานที่มีสCวนเกี่ยวข0องและสัมพันธMกับหนCวยงานอื่น ๆ ควรมีการประสานงานรCวมกันเพื่อ การดำเนินงานทด่ี แี ละมปี ระสทิ ธภิ าพ 2.10) การประชาสัมพันธ? มีสCวนสำคัญในการวางแผน เพราะจะทำให0ประชาชน ทราบวCาจะมีการวางแผนเพื่อพัฒนา ปรับปรุงแก0ไข หรือป†องกันสิ่งแวดล0อมในชุมชน และเพื่อให0เกิด ความรCวมมือในการได0มาซงึ่ ข0อมูลพ้นื ฐานทเ่ี ป3นประโยชนMตCอการวางแผน 3) ขอบเขตและกิจกรรมในการวางแผนโครงการทางด8านสิ่งแวดล8อม อาจพิจารณา ตามขอบเขตของงานด0านอนามัยสิ่งแวดล0อมตามที่องคMการอนามัยโลกได0กำหนดไว0 หรืออาจขึ้นอยูCกับ ความจำเป3นของชมุ ชนนนั้ ๆ นอกจากน้ตี 0องวางแผนใหค0 รอบคลมุ แผนงานอน่ื ๆ ทเ่ี กี่ยวข0อง ดงั นี้ 3.1) แผนการใช8ประโยชน?ของที่ดิน เป3นแผนงานที่แสดงการใช0ที่ดินในปPจจุบัน และในอนาคตของชุมชน และจำแนกบริเวณที่มีความเหมาะสมตCอการใช0ประโยชนMในวัตถุประสงคM ตCาง ๆ เชCน เพื่อที่อยูCอาศัย เพื่อการค0า เพื่อการอุตสาหกรรม เพื่อการพักผCอนหยCอนใจ เพื่อเป3นพื้นที่ วCางเปลาC หรอื เปน3 กันชน และพน้ื ทสี่ าธารณะ เปน3 ต0น 3.2) แผนการคมนาคมขนสnง แสดงถงึ ระบบการคมนาคม ท้ังทางบก นำ้ อากาศ 3.3) แผนสถาบันของชุมชน เป3นแผนงานที่แสดงให0เห็นถึงสถานที่ที่จะใช0ใน การสร0างสถาบันใหมCหรือที่จะมีการขยายหรือปรับปรุงสถาบันที่มีอยูCเดิมให0ทันสมัย เชCน สาธารณสุข ชมุ ชน วดั เป3นต0น 3.4) แผนงานทางด8านอนามัยสิ่งแวดล8อมและวิศวกรรมสิ่งแวดล8อม เป3นการ วางแผนด0านอนามัยสิ่งแวดล0อมและวิศวกรรมสิ่งแวดล0อมเพื่อให0เกิดความพอเพียงและเป3นไปตาม ความตอ0 งการ เชCน นำ้ อปุ โภคบริโภค การควบคุมมลพษิ ทางอากาศและนำ้ การจดั การส่ิงแวดล0อมของ ทอ่ี ยCูอาศยั ใหเ0 หมาะสมตอC สุขภาพอนามยั ระบบคมนาคม สถานท่พี กั ผอC นหยอC นใจ เป3นต0น 3.5) แผนในการปรับปรุงและพัฒนาชุมชนเมือง ในชุมชนเมืองใหญC เชCน เมืองหลวง เมืองทCองเที่ยว ฯลฯ มักจะมีปPญหาการอพยพย0ายถิ่นของประชาชนจากชนบทเข0ามาอยูCใน เมืองทำให0เกิดปPญหาตCาง ๆ โดยเฉพาะในเรื่องที่อยูCอาศัยและบริการตCาง ๆ ทำให0เกิดปPญหาชุมชน เอกสารประกอบการสอนพื้นฐานอนามยั ส่งิ แวดลอ9 ม อ.เฟ>อ= งฟ?า รตั นาคณหตุ านนทF

บทท่ี 1 ความร-พู ื้นฐานทางอนามัยสง่ิ แวดล-อม 29 แออัดขึ้นในชุมชนเมือง จึงต0องคำนึงถึงแผนงานในการปรับปรุงและการพัฒนาซ้ำใหมCอีกครั้งเพื่อใช0ใน การปรับปรุงแก0ไขปPญหาท่ีเกิดขน้ึ 4) การพิจารณาองค?ประกอบอื่น ๆ ที่เกี่ยวข8อง องคMประกอบที่สำคัญในการ วางแผนควบคมุ โครงการทางด0านสิง่ แวดล0อม ประกอบด0วย 4.1) ความจำเปxนพื้นฐาน หมายถึง ความจำเป3นเพื่อการมีชีวิตอยูCรอดและ เป3นการรักษาความสมดลุ ของส่งิ แวดล0อม 4.2) เปeาหมายและวัตถุประสงค? หมายถึง การกำหนดสิ่งที่ต0องการในอนาคต ซึ่งองคMกรจะต0องพยายามให0เกิดขึ้นและจะต0องกำหนดผลลัพธMที่ต0องการให0เกิดขึ้นและสามารถวัดได0ใน กจิ กรรมน้ัน ๆ 4.3) กฎหมาย ในการวางแผนโครงการทางด0านสิ่งแวดล0อมจำเป3นที่จะต0อง คำนึงถึงกฎหมายที่เกี่ยวข0องเพื่อใช0เป3นแนวทางในการปฏิบัติให0เป3นไปตามแผนโดยมีกฎหมายหรือ ข0อบังคับที่มีอยูCรองรับ กฎหมายที่เกี่ยวข0องกับสิ่งแวดล0อมหรืออนามัยสิ่งแวดล0อมที่สำคัญ ได0แกC พระราชบัญญัติสาธารณสุข พระราชบัญญัติสCงเสริมและรักษาคุณภาพส่ิงแวดล0อมแหCงชาติ และ ข0อบังคับตCาง ๆ ที่ต0องนำมารCวมพิจารณาในการวางแผน เชCน ข0อบัญญัติกรุงเทพมหานคร ข0อบังคับ สขุ าภบิ าล เปน3 ตน0 4.4) ปริมาณงานที่จะต8องปฏิบัติให8บรรลุวัตถุประสงค?ของแผน เริ่มตั้งแตC การกำหนดเป†าหมายและวัตถุประสงคMไปจนถึงขั้นตอนสุดท0ายของการวางแผน ปริมาณงานที่จะต0อง ปฏบิ ตั นิ ัน้ ขึ้นอยCูกับขนาดและลักษณะของโครงการและกจิ กรรมทีจ่ ะตอ0 งกระทำ 4.5) ความต8องการแหลnงของทรัพยากร ประกอบด0วย กำลังคน แหลCงข0อมูล ดบิ ท่ตี อ0 งการ และเครอื่ งมืออปุ กรณM เพ่อื ใชใ0 นการทำให0เกิดผลสำเรจ็ ของแผน 4.6) งบประมาณ การคาดคะเนความต0องการใช0เงินมีความจำเป3นอยCางยิ่งใน การวางแผนเพื่อจะได0ดำเนินการจัดหางบประมาณให0สามารถปฏิบัติงานตามแผนได0อยCางมีประสิทธิภาพ ทั้งนี้ ควรพิจารณาถึงแหลCงของงบประมาณที่จะได0รับด0วย ซึ่งอาจจะได0รับงบประมาณของประเทศ ของทอ0 งถนิ่ หรือเอกชน การจัดการเรื่องงบประมาณจงึ ตอ0 งมอี ยูCในแผนงานตCาง ๆ 4.7) การบริหารงานและองค?กรการบริหารงาน ในการพัฒนาและการปฏิบัติการ ของโครงการป†องกันสิ่งแวดล0อมเพื่อให0เกิดประสิทธิภาพจำเป3นต0องใช0ความรู0ในด0านตCาง ๆ หลาย สาขาทั้งด0านวิทยาศาสตรM สังคม รัฐศาสตรM และเศรษฐกิจ จึงต0องมีกระบวนการบริหารจัดการที่มี ประสิทธิภาพและมีความเหมาะสมเพื่อให0กระบวนการในการวางแผนดำเนินการไปจนเกิดผลดีที่สุด และเปน3 การกำหนดทศิ ทางการบงั คบั บญั ชาบุคลากรที่ตอ0 งดำเนินงานตามแผนงานที่ไดว0 างไว0 4.8) การกำหนดมาตรฐาน เพื่อใช0เป3นเกณฑMในการระมัดระวังอันตรายที่มี ผลตCอสุขภาพอนามัยของมนษุ ยอM ันเกิดจากมลพิษสิ่งแวดลอ0 ม เอกสารประกอบการสอนพืน้ ฐานอนามยั สงิ่ แวดล9อม อ.เฟ=อ> งฟา? รตั นาคณหตุ านนทF

บทที่ 1 ความร-ูพนื้ ฐานทางอนามัยสงิ่ แวดล-อม 30 4.9) กิจกรรมโครงการการปeองกันสิ่งแวดล8อมในอนาคต ในการวางแผน อนามัยสิ่งแวดล0อมควรที่จะมีการกำหนดโครงการที่จะต0องทำในอนาคตเพื่อให0เกิดความตCอเนื่องกับ กิจกรรมที่ได0ปฏิบัติหรือกำลังปฏิบัติ ในการที่จะป†องกันปPญหาทางด0านสิ่งแวดล0อม เพราะงานในการ ป†องกันสิ่งแวดล0อมมีความจำเป3นที่จะต0องดำเนินงานตCอเนื่องเพื่อให0เกิดประสิทธิภาพสมบูรณMตาม ต0องการ 5) การประเมินและคาดการณ?ผลที่คาดวnาจะเกิดขึ้น การประเมินผลที่คาดวCาจะ เกิดขึ้นเป3นขั้นตอนสุดท0ายของกระบวนการวางแผนซึ่งถือเป3นกลยุทธMที่ฝyายบริหารควรกำหนดไว0 และ ทำให0เกิดผลในรูปของเกณฑMตCาง ๆ ที่มีประสิทธิภาพ โดยจะต0องได0รับการทดสอบความแมCนยำ และ ความเที่ยงตรง ตลอดจนความสามารถที่จะวัดได0 การประเมินผลที่คาดวCาจะเกิดขึ้นจากการดำเนินงาน ประกอบดว0 ยขั้นตอน ดงั น้ี 5.1) มกี ารกำหนดวตั ถปุ ระสงคMของการประเมิน ประกอบดว0 ย - การให0ความหมายของปญP หา - สามารถวดั ผลได0 - สถานะของโครงการท่มี ีอยูC - การเปลย่ี นแปลงเฉพาะที่ตอ0 งการใหเ0 กิดข้นึ - การกำหนดระยะเวลาท่ีจะทำให0เกดิ การเปลี่ยนแปลง 5.2) การเลือกเครอ่ื งบงC ชใี้ นการวัดผลความสำเรจ็ ตามวัตถุประสงคขM องโครงการ 5.3) เปรยี บเทียบความสำเร็จของโครงการตามวัตถุประสงคMทไี่ ด0กำหนดไว0 5.4) การประมาณการคCาใช0จCายของโครงการ 5.5) การคำนวณหาผลผลิตที่ได0รับ ด0วยการพิจารณาตามงบประมาณและ ประสิทธภิ าพหรือระดับของโครงการท่ีประสบผลสำเร็จตามที่กำหนดในวัตถุประสงคM 5.6) การประเมินผลกระทบของโครงการทั้งหมดและเป3นการปรับโครงการ และวตั ถปุ ระสงคMที่ต0องการ ผลของการประเมินนี้จะชCวยพิจารณาปริมาณงาน ลักษณะของงานที่จะต0อง กระทำ คุณภาพของงานและความมีประสิทธิภาพของแผนงาน การประเมินนี้ควรเกิดขึ้นในขั้นตอน ของการวางแผนงานกCอนที่โครงการตCาง ๆ ที่กำหนดไว0ในแผนจะถูกนำไปปฏิบัติและเมื่อการปฏิบัติใน โครงการตาC ง ๆ สำเร็จเสรจ็ สิน้ เรยี บร0อยแลว0 เอกสารประกอบการสอนพื้นฐานอนามยั สิ่งแวดลอ9 ม อ.เฟ=>องฟ?า รัตนาคณหตุ านนทF