งานวิจัยป่าภู

จัดทำ�หลักสูตรเรียนรู้ธรรมชาติและระบบนิเวศป่าภูหินเหล็กไฟเส้นทางศึกษาธรรมชาติ 3 จุด พัฒนาแหล่งเรียนรู้เพื่อจัดการ ธรรมชาติและระบบนิเวศ ภูหินเหล็กไฟ ผจู้ ดั ทำ� กฤตกร ทำ�ดี บณุ ฑริกา พรมจารีย์



พัฒนาแหล่งเรียนรู้เพื่อจัดการธรรมชาติและระบบนิเวศภู หิ น เ ห ล็ ก ไ ฟนักวิจยั : นายชาลิน กนั แพงศรี และคณะสนับสนุนโดนสำ�นกั งานกองทุนสนับสนุนการวจิ ัย (สกว.) จากการศึกษาโครงการศึกษามูลค่าและคุณค่าจากป่าภูหินเหล็กไฟเพ่ือสร้างการเรียนรู้ใน การใช้ประโยชน์รว่ มกันอยา่ งยง่ั ยนื กรณศี กึ ษาบ้านห้วยมว่ ง ต�ำ บลนาดินดำ�อำ�เภอเมือง จงั หวัดเลย มีวัตถุประสงค์เพ่ือศึกษาคุณค่ามูลค่าและความสำ�คัญของป่าภูหินเหล็กไฟท่ีมีต่อการ ดำ�เนินชีวิตของชุมชนบ้านห้วยม่วงง่วงศึกษาสภาพปัญหาและการใช้ประโยชน์จากป่าภูหินเหล็กไฟและสร้างกระบวนการเรียนรู้ในการใช้ประโยชน์จากป่าภูหินเหล็กไฟอย่างยั่งยืนมีเน้ือหาในการศกึ ษาได้แก่บรบิ ทชมุ ชนความเปน็ มา การด�ำ เนินชีวติ ต้ังแต่อดีตจนถงึ ปัจจุบันของชมุ ชนบา้ นห้วยม่วงสภาพพืน้ ทปี่ ่าภหู นิ เหลก็ ไฟ ทรัพยากรแหล่งน�ำ ้ แหลง่ อาหารและการใช้ประโยชนจ์ ากปา่ ภหู นิ เหล็กไฟสภาพปัญหาและการใช้ประโยชน์ท่ีเก่ียวข้องกับ ท�ำ ลาย พื้นทท่ี �ำ กินไมเ่ พียงพอกับคนในชมุ ชนทำ�ให้มีการใช้ประโยชน์จากป่าภูหินเหล็กไฟและสร้าง การบุกรุกและราคาพืชผลทางการเกษตรเป็นเหตุให้กระบวนการเรียนรู้ในการใช้ประโยชน์จากป่าภู ชาวบ้านต้องบุกรุกป่าเพ่ิมเติมทำ�ให้ต้องมีการสร้างหินเหล็กไฟอย่างยั่งยืนสภาพปัญหาและการใช้ ความเข้าใจในการใช้ประโยชน์ร่วมกันการสร้างแหล่งประโยชน์จากป่าภูหินเหล็กไฟของชุมชนบ้านห้วยม่วง เรียนรู้ให้เหน็ ความสำ�คญั ของปา่ ภหู นิ เหลก็ ไฟได้แก่ถูกชาวบ้านบุกรุกเพื่อขยายพ้ืนที่ทำ�การเกษตร จากเหตุผลดังกล่าวชุมชนจึงได้จัดทำ�โครงการการสำ�รวจแหล่งแร่ทำ�ให้สูญเสียสภาพทางธรรมชาติ พัฒนาแหล่งเรียนรู้ทางธรรมชาติและระบบนิเวศไปไฟไหม้ป่าเกิดจากการเผาป่าของประชาชนใน ป่าภูหินเหล็กไฟเพ่ือจัดทำ�หลักสูตรเรียนรู้ธรรมชาติพ้ืนที่ การท�ำ เหมองแรเ่ หล็กโดยไม่ไดร้ บั อนุญาต และระบบนเิ วศป่าภหู นิ เหล็กไฟ วถิ ชี วี ิตชุมชนกับกระบวนการขออนุญาตใช้เพ่ือการทำ�เหมืองแร่โดย อาหารตามฤดกู าล จัดท�ำ เส้นทางศกึ ษาธรรมชาตแิ ละชมุ ชนไม่มีสว่ นรว่ ม และการขาดความร้คู วามเขา้ ใจใน สร้างคู่มือเรียนรู้เพื่อใช้ในศูนย์เรียนรู้ธรรมชาติและการใช้ประโยชน์ท่ีจะทำ�ให้มีอย่างย่ังยืนของประชาชน ระบบนเิ วศป่าภหู ินเหล็กไฟ เพื่อสรา้ งความรู้ความในพน้ื ที่ เข้าใจให้เกิดแก่เยาวชนรุ่นใหม่ในเร่ืองพันธุ์ไม้ในป่าภู ปัจจัยอีกประการหนึ่งท่ีทำ�ให้พ้ืนท่ีป่าถูก หนิ เหลก็ ไฟ

เ ส้ น ท า ง ศึ ก ษ า ธ ร ร ม ช า ติ บา้ นห้วยมว่ ง ต�ำ บลนาดินด�ำ อ�ำ เภอเมือง เดมิ ทบี ้านห้วยม่วง มชี อ่ื ว่า ช�ำ ก้านบ่วง ตั้งหมู่บา้ นโดยคนจังหวัดเลย ตงั้ อยู่กโิ ลเมตรที่ 14-16 ถนนเลย-นาดว้ ง อพยพจากประเทศลาวเมอ่ื ประมาณปี พ.ศ. 2435-2440ปัจจุบนั แบ่งการปกครองออกเป็น 3 หม่บู ้าน มจี �ำ นวน โดยการน�ำ ของท้าวไกร และขนุ บุตรตาทิพย์ และคณะผู้578 หลงั คาเรือน มจี �ำ นวนประชากรตามทะเบียน ร่วมกอ่ ตง้ั หมบู่ า้ นจำ�นวน 6 ครัวเรอื น จำ�นวนคนประมาณบา้ น 2141 คน และมีจำ�นวนประชากรที่อาศัยอยจู่ ริง 40 คน และอยู่ต่อมาไดม้ กี ลุ่มจากอ�ำ เภอนำ้�ปาด อุตรดติ ถ์ในปจั จุบนั 1840 คน ประชากรสว่ นใหญข่ องชมุ ชนกวา่ และสกลนครมาสมทบ พรอ้ มทง้ั กลุ่มจากบ้านเมอื งฮ�ำ85% ประกอบอาชีพทางเกษตรกร รายได้หลักจากการ ประเทศลาว เปน็ กลมุ่ สุดทา้ ยในชว่ งระยะเวลาน้ัน จะมีปลูกพชื เช่น มนั ส�ำ ปะหลงั ขา้ วโพดเล้ยี งสตั ว์ ยางพารา จ�ำ นวนบา้ นเรอื นเพ่ิมขึน้ เป็น 26 ครัวเรอื นออ้ ย ขา้ ว มะขามหวาน และผลไม้อ่ืน จดุ ท่ี 1 การเรียนร้บู รเิ วณตีนเขากจ็ ะมกี ารสรา้ งฝายชะลอนำ้�(ฝายแม้ว) เปา้ หมาย เรียนรู้ หลักของโครงการฯ แหง่ นี้ คือ การฟนื้ ฟแู ละอนรุ กั ษ์บริเวณต้นน�ำ้ ส่วนพนั ธ์ไุ ม้จะบริเวณตีนเขา เป็นไมไ้ ผ่ ไผซ่ าง ไผบ่ ง ไผส่ ้อด ขา้ วหลาม ไผร่ วก และไม้ไร่ เป็นไมไ้ ผ่ทส่ี ามารถนำ� เอาล�ำ ไม้มาท�ำ เปน็ ตอกจักรสานได้เหนยี วดี การเรยี นรู้บรเิ วณตีนเขาส่วนมากจะ เป็นเร่อื งอาหารตามฤดกู าล หนอ่ ไม้ ซง่ึ จะมผี ู้ให้ความรูเ้ ป็นผู้ทม่ี คี วามรูเ้ ก่ียวกับ ชนิดพันธุ์ไม้ คือ นายกา้ น ศรีจ�ำ ปา และนายทองมา เหลาสพุ ะ เป็นผู้ให้ความรู้

จดุ ที่ 2 เรยี นรู้บนภูเขา การเรียนรบู้ นยอดเขา ซึ่งเปน็ ปา่ เต็งรงั ป่าโคกหาเห็ดจะเป็นการเรียนรู้เกี่ยวกับอาหารตามฤดูกาล เชน่ เหด็ ชนิดของเหน็ ทสี่ ามารถกินได้ (เห็ดระโงกเหลือง เหด็ หำ�ฟาน เห็ดไค เหด็ ระโงกขาวเหด็ กะด้าง เห็ดลม เหด็ ปลวดตาบ เหด็ เผาะ เห็ดดินเหด็ บด เหด็ ปลวกจิก เหด็ กอ้ นถ่ัง เหด็ ก้ามปู เห็ดผึ้งหรือเห็ดเผ่งิ เหด็ น�้ำ หมาก เหด็ หนา้ งัว หรือหนา้ วัวเห็ดหหู นู เห็ดนกกด เหด็ ปลวกไกน่ อ้ ย) และเรยี นรู้ชว่ งระยะเวลาเกิดของเหด็ ไข่มดแดง ไข่จกั จน่ั และผักหวาน มีช่วงเวลาไหนทสี่ ามารถเก็บมากนิ ได้ การเรียนรู้เรื่องชนิดพันธุ์ไม้ที่มีอยู่บนภูหินเหล็กไฟมีก่ีสายพันธุอ์ ะไรบ้าง โดยมีผูใ้ ห้ความรู้ทางด้านพนั ธ์ไุ ม้ จุดที่ 3 เรยี นร้จู ากศนู ย์เรยี นรู้อัพวันเป็นอยา่ งดี เรียนรู้เบ้ืองต้นตั้งแต่ประวตั ิความเป็นมาของชุมชนวิถีชีวิตและความสัมพันธุ์ชุมชนกับป่าภหู นิ เหล็กไฟ เเริ่มจากการเรยี นรปู้ ระวตั ชิ มุ ชน วถิ ชี ีวิต เรียนรู้วฒั นธรรมประเพณี เรยี นรวู้ ัฒนธรรมความ เชอ่ื ของ คนกบั ป่าภูหนิ เหลก็ ไฟ เรยี นร้เู คร่ืองมอื ทำ� มาหากินของคนและอุปกรณ์การทำ�เกษตรโบราณ โดยเรยี นรู้จากทีมวจิ ัย และผูร้ ู้ในชมุ ชนท่คี อยบอก เลา่ เร่ืองท่อี ยากรใู้ ห้กับผู้เขา้ มาเรียนรู้

ABOUTรายงานฉบับสมบูรณ์โครงการศึกษาพัฒนาแหล่งเรียนรู้เพ่ือการจัดการธรรมชาติและระบบนิเวศป่าภูหินเหล็กไฟจัดทำ�ข้ึนเพ่ือเป็นการรายงานผลการดำ�เนินงานฉบับสมบูรณ์โดยได้รับการสนับสนุนจากสำ�นักงาน กองทุนสนบั สนุนการวิจยั (สกว.)รายงานเล่มน้ีเป็นรายงานผลการปฏิบัติงานของนักวิจัยท้องถนิ่ เพอ่ื ศกึ ษาทบทวนองค์ความรแู้ ละจัดทำ�หลักสูตรการเรียนรู้ธรรมชาติและระบบนิเวศป่าภูหินเหลก็ ไฟ ศึกษาองคป์ ระกอบและพฒั นาแหล่งเรียนรู้ธรรมชาตแิ ละระบบนิเวศป่าภูหินเหล็กไฟ จะทำ�คมู่ ือเรียนรู้และส่ือการเรียนใช้ในศูนย์เรียนรู้ธรรมชาติและระบบนิเวศป่าภูหินเหล็กไฟและจัดทำ�เส้นทางศึกษาธรรมชาติจัดการการเรียนรู้ด้านวิถีชีวิตชุมชนกับป่าภูหินเหล็กไฟสรุปบทเรียนการพัฒนาแหล่งเรียนรู้ธรรมชาติและระบบ นเิ วศปา่ ภูหินเหล็กไฟ