6-Физик

I ХЭСЭГ БИДНИЙ ЭРГЭН ТОЙРОН ДАХЬ ЭНЕРГИ Аливаа биеийн ажил хийх чадварыг илэрхийлэх физик хэмжигдэхүүнийг энерги гэнэ. Энерги үүсч бий болохгүй, устаж үгүй болдоггүй. Нэг хэлбэрээс нөгөө хэлбэрт шилжиж байдаг. Механик энерги, дулааны энерги, химийн энерги, цахилгаан энерги, нарны энерги гэсэн олон төрлийн энергүүд байдаг. Механик энерги Хөдөлж байгаа бие бүхэн энергитэй. Хөдөлгөөний энерги нь механик энергийн нэг хэлбэр юм. Дулааны энерги Халсан бие дулааны энергийг агуулсан байдаг. Иймээс температур ихтэй бие орчныхоо нам температуртай биед дулааны энерги шилждэг. Химийн энерги Бид хоол хүнснээсээ өөрсдийн энергийг нөхөж авдаг. Химийн энергид хоол хүнс, машины түлш, зай зэрэг нь химийн энергийг агуулж байдаг. Цахилгаан энерги Дулааны цахилгаан станц нь их хэмжээний дулаан ялгаруулах бодис болох нүүрсийг түлж бидэнд цахилгаан энергийг түгээдэг билээ. Бидний өдөр тутамдаа хэрэглэж байгаа эрчим хүчийг цахилгаан станцаас авдаг. Цахилгаан энерги нь цахилгаан дамжуулах утсаар зөөгдөж бидэнд ирдэг. 1

Нарны энерги Нарны энерги дэлхийн агаарын бүрхүүлийг нэвтрэн туулж дэлхийн гадарга дээр тусдаг. Ийнхүү нарны дулааны энерги нь дэлхий рүү гэрлийн энерги болон зөөгддөг. Бидний эргэн тойронд энерги нэг хэлбэрээс нөгөө хэлбэрт шилжиж байдаг. Жишээлбэл зогсож байгаа машин нь бензинд агуулагдсан химийн энергийг дулааны, хөдөлгөөний, цахилгаан гэх мэт энергийн хэлбэрт хувиргадаг. ХҮЧ БА ХАРИЛЦАН ҮЙЛЧЛЭЛ Хүч үйлчилж буйг шинжлэх ухаанд харилцан үйлчлэл гэж нэрлэдэг. Харилцан үйлчлэлийн хэлбэрүүд татах, түлхэх, сунгах, эргүүлэх явдал юм. Харилцан үйлчлэлийн дүнд тайван байсан бие хөдөлгөөнд орж хурд нь өөрчлөгдөнө. Жишээлбэл: Эхний машин жижиг тэргийг чирэхийн тулд маш их хүч гаргана. Ингэж хүч гарган үйлчилж байгааг харилцан үйлчлэл гэж нэрлэдэг. Мөн шүүгээний шургуулгыг татах, хаалганы бариул эргүүлэх, нум сумны хөвчийг сунгах зэрэг нь бүгд харилцан үйлчлэл юм. Ширээг түлхэх, ширээг татах зэргээр байршлыг нь өөрчилж болдог. Харилцан үйлчилж байгаа биесийн хүчийг шинжлэх ухаанд шууд тааж болдоггүй. Хүч хэмжигчийг хийхдээ хүчний үйлчлэлээр биеийн хэмжээ өөрчлөгддөг шинж чанарыг ашигласан байдаг. Хүчийг хэмждэг багажийг динамометр гэнэ. Зураг. Динамометр Хүчийг Ньютон гэдэг нэгжээр хэмждэг бөгөөд Н гэж товчлон тэмдэглэдэг. 100гр ачаа 1Н хүчээр пүршийг сунгадаг. Тэгвэл алган дээрээ 500гр ачаа тавьбал ойролцоогоор 5Н хүчээр доош дарна гэсэн үг. Биеийн хүнд хөнгөнийг масс, харин тулгууртаа дарж байгаа хүчийг жин гэдэг хэмжигдэхүүнээр тус тус илэрхийлдэг. Масс ба жин хоѐр хоорондоо тогтмол тоогоор зөрүүтэй байдаг. Массыг килограмм, хүчийг Ньютон гэсэн нэгжээр хэмждэг. Дэлхийн татах хүч эгц доошоо чиглэн үйлчилдэг. Хүн дэлхийн гадаргын хаана ч зогсож байсан дэлхийн төв рүү чиглэнэ. Хэрэв чи саран дээр байвал сарны татах хүч сарны төв рүү чиглэнэ. Сарны татах хүч дэлхийнхээс 6 дахин сул байдаг. 2

Бид зогсож байхад тухайн гадаргуу дээрээ жингээрээ дарж байдаг. Бидний зогсож байгаа гадаргуу доороос түлхэх хүч үйлчилнэ. Энэ хүчийг тулгуурын хүч гэнэ. ҮРЭЛТ БА ХӨДӨЛГӨӨН Хоѐр бие шүргэлцсэнээс болж үүсэх үйлчлэлийг шинжлэх ухаанд үрэлт гэж нэрлэдэг. Энэхүү үйлчлэл нь хөдөлгөөнд саад учруулж байдаг. Үрэлцэх гадаргыг тослох эсвэл гулсах үрэлтийг өнхрөх үрэлтээр солибол үрэлт багасна. Зарим үед үрэлт их байх тусмаа сайн байдаг. Жишээлбэл: Мөсөн замын мотоцикл хадаастай дугуйтай. Уулчид, хөлбөмбөгчдийн гутал хадаастай байдаг. Үрэлтийн хүчний үйлчлэл хөдөлгөөнд үргэлж саад учруулдаг учраас ямагт гадаргын дагуу, хөдөлгөөний эсрэг чиглэнэ. Хөдөлнө Түлхэх хүч Үрэлтийн хүч Үрэлтийн хүчний хэмжээ их байвал муу бага байвал сайн гэж ойлгож болохгүй. Жишээ нь уулын уруу гулгаж тоглох, хүнд ачааг чирэх зэрэгт үрэлт бага байвал зохимжтой. Харин хальтиргаа гулгаанаас сэрэмжлэх хэрэгтэй бол үрэлт их байх хэрэгтэй. Иймд тухайн нөхцөл байдалд чухам ямар эрэлт хэрэгцээ гарч ирснээс хамаараад үрэлтийг ихэсгэж эсвэл багасгаж болно. 3

ГЭРЭЛ Өөрөөсөө гэрэл гаргаж байгаа биеийг гэрэл үүсгэгч гэнэ. Гэрэл үүсгэгчийг байгалийн ба зохиомол гэж ангилна. Гэрэл үүсгэгчээс гарсан гэрлийг гэрлийн цацрагаар төлөөлүүлж болно. Энэ гэрлийн цацраг нь шулуун замаар тархдаг. Гэрэл үүсгэгчээс гарсан гэрэл орчинд тархаж, түүний нэг хэсэг нь бидний нүдэнд туссанаар гэрэл үүсгэгч харагдана. Гэрэл үүсгэгчээс тухайн биет дээр туссан туяа буцаж ойн аливаа биет харагддаг. Биет нэг чигийн дагуу параллелиар туссан гэрлийн цацрагууд биеэс ойсны дараа параллель хэвээр байхыг толин ойлт гэнэ. Толинд ойхын өмнөх гэрлийн цацрагийг туссан цацраг, ойсны дараа буцаж тарж буй цацрагийг ойсон цацраг гэнэ. Толинд туссан гэрлийн ихэнх хэсэг ойдог. Харин барзгар тугалган цаасанд параллель цацрагууд тусахад ойсон цацрагууд өөр чигт ойно. Үүнийг сарнисан ойлт гэнэ. Тусгалын цэгт татсан перпендикуляр шулууныг нормаль гэнэ. Толины хавтгайн нормаль ба туссан цацрагийн хоорондох өнцгийг тусгалын өнцөг гэнэ. Харин толины хавтгайн нормаль ба ойсон цацрагийн хоорондох өнцгийг ойлтын өнцөг гэнэ. Гэрэл толин ойлтын үед тусгалын өнцөг ойлтын өнцөгтэй тэнцүү байна. Үүнийг гэрлийн ойлтын хууль гэнэ. Нарны гэрэл нь олон өнгийн гэрлийн холимог юм. Цагаан гэрэл призмээр нэвтрэхэд долоон өнгийн гэрэл болон задардаг. 4

Солонгын долоон өнгийг дараах нэрээр цээжлээрэй. УРД УУЛААР ШАГДАР НОЁНЫ ЦЭРГҮҮД ХАТИРЧ ЯВНА. Хөх гэрэл ногоон гэрэлтэй холилдоход цэнхэр өнгө үүснэ.Харин хөх улаан өнгө нийлэхэд ягаан,ногоон улаан хоѐр шар өнгө үүсгэнэ.Хөх улаан ногоон гурван өнгө нийлбэл цагаан гэрэл үүснэ. Эдгээр 3 өнгийг үндсэн өнгө RGB гэж нэрлэдэг. (Red Green Blue) БИДНИЙ ЭРГЭН ТОЙРОН ДАХЬ ФИЗИК Бид энергийн хэлбэр, энергийн хувирлыг ялгаж сурсан. Ийм учраас сурсан мэдсэнээ баталгаажуулж дараах сэдвүүдээс сонголтоо хийн судалгаа хийж, илтгэл бэлдэн бусаддаа танилцуулна. Энерги ба түүний хэрэглээ  Бидний эргэн тойрон дахь энерги  Та бүхний амьдарч байгаа орчны хувьд энерги хангамжийн асуудлыг хэрхэн шийдэж байна вэ?  Сэргээгдэх үл сэргээгдэх энергийн эх үүсгэвэр  Энергийн үйлдвэрлэл ба байгаль орчны бохирдол  Энергийн хэрэглээ ба үр ашиггүй зарцуулалт  Гэрийнхээ цахилгааны хэрэглээг тооцоолох  Усан цахилгаан станц  Салхин цахилгаан станц  Дулааны цахилгаан станц  Цөмийн цахилгаан станц гэх мэт өөр сэдэв ч байж болно. Судалгааны ажлын сэдэв: ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... Таамаглал дэвшүүлэх, шинэ санаа гаргах: 5

....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... Шинжлэн судлах ажлыг төлөвлөх: ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... Баримт нотолгоо гаргах: ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... Үр дүнг нягтлах, тайлагнах: ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... 6

II ХЭСЭГ ДАСГАЛ, ДААЛГАВАР ЭНЕРГИ БА ХӨДӨЛГӨӨН https://www.youtube.com/watch?v=fjuvatIoSzY https://youtu.be/-Y8YcwjPtB4 хичээлүүдээ үзээрэй Хүүхдүүдээ тэргэнцэр хийцгээе Тэргэнцэр хийхэд хэрэглэгдэх зүйлс: Картон цаас, соруул-3 ш /нарийн, өргөн/, ундааны бөглөө-4ш, скоч, хайч, 2 ширхэг савхан мод, бөмбөлөг /шаар/ 1. Картон цаасаа 10х5 см хэмжээтэй бэлтгэнэ. 2. 4 ширхэг ундааны бөглөөгөө эцэг эхээрээ цоолуулна 3. Ундааны соруулаа хайчилж голоор нь модоо хийж 2 талд нь ундааны бөглөөгөө хийнэ. 4. Бэлтгэсэн картон цаасан дээрээ дугуйнуудаа скочоор наана. 5. Ингээд бид бүгдийн тэргэнцэр бэлэн болно. Таамаглал дэвшүүлэх, шинэ санаа гаргах: Тэргэнцэрээ хэрхэн хол зайд шилжүүлэх вэ? .................................................................................................................................................. Зорилго: .................................................................................................................................................. Туршилт хийх төлөвлөгөө /багаж сонгох, аюулгүй ажиллагааны дүрэм/ Машинаа хэрхэн хөдөлгөх вэ? 1. Өөрсдийн тохирсон аргаар машинаа хөдөлгөнө. /нэг хувилбар бөмбөлөг ашиглан хөдөлгөх/ 2. Машин явсан зайг нүдээр баримжаална. Дараа нь шугамаар хэмжинэ. 3. Хэмжилтийн дүнг хүснэгтэнд тэмдэглэнэ. 4. Туршилтыг давтан хийж шилжсэн зайн дундажийг олно. 5. Аль тохиолдолд машины шилжсэн зай хол байгааг бичнэ. Туршилтын явцад учирсан эрсдлийг бич ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ............................................................................................................................... 7

Туршилт гүйцэтгэх: Үр дүн боловсруулах, дүгнэлт гаргах: Таамаглалтай харьцуулах ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... Дасгал ажил №1 1. Тэргэнцэрийг хөдөлгөөнд оруулж байгаа шалтгаан юу вэ? 2. Энэ үед ямар энергийн хувирал явагдаж байна вэ? 3. Энерги хувиргагч нь юу вэ? 4. Ямар нөхцөл хангасан тохиолдолд тэргэнцэр хол зам туулж байна вэ? 5. Бөмбөлгийг томруулбал тэргэнцэрийн хурд хэрхэн өөрчлөгдөх вэ? 6. Өргөн ба нарийн соруулын ялгааг тайлбарлан бичээрэй. 8

Дасгал ажил №2 Дараах зургийг ажиглаад энергийн хэлбэрүүдийг орчуулан бичээрэй Light energy Energy of motion Heat (thermal) energy Electrical energy Дасгал ажил № 3 Энергийн хувирлыг бичээрэй 9

Дасгал ажил № 4 1. Усан цахилгаан станц ямар энергийг ямар энергид хувиргадаг вэ? .................................................................................................................................... 2. Утасны батарейг цэнэглэх нь ямар хувирал вэ? ...................................................................................................................................... 3. Хүний булчин ямар энергид хувирах вэ? ..................................................................................................................................... 4. Халуун бие ямар энергитэй вэ? .................................................................................................................................... 5. Хаврын улиралд уулын энгэрийн цас эхэлж, оройн цас хожуу хайлдаг. Яагаад вэ? ..................................................................................................................................... 6. Даарсан гараа дулаацуулахын тулд бид хооронд нь үрдэг. Үүний учрыг тайлбарлана уу? ..................................................................................................................................... 7. Хүнс, чулуужсан түлш болон батарейд ямар энерги агуулагддаг вэ ..................................................................................................................................... 8. Энерги устаж үгүй болохгүй, шинээр бий болохгүй гэсэн ойлголт энергийн ямар шинж чанар вэ? ...................................................................................................................................... 9. Цөмийн цахилгаан станц нь ямар энергийн хувирал вэ? .................................................................................................................................... 10. Дараах энергийн үүсгүүрүүд ямар энергийг цахилгаан энергид хувиргадаг вэ? a. Нарны зай.................................... c. Цахилгаан генератор..................... b. Хуруу зай..................................... d. Салхин сэнс.................................. Дасгал ажил № 5 Зөв харгалзуулна уу А. Химийн энергээс хөдөлгөөний энергид хувирах 1. Нүүрс түлэх Б. Цахилгаан энергиэс гэрлийн энергид хувирах 2. Чийдэн асах В. Химийн энергиэс дулааны энергид хувирах 3. Хоол идэх Г. Цахилгааны энергиэс дулааны энергид хувирах 4. Цахилгаан халаагуур Дасгал ажил №6 Дараах зургийг ажиглаад энергийн хувирлыг тайлбарлан бичээрэй 10

....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ......................................................................................................................... 11

ХҮЧ БА ХАРИЛЦАН ҮЙЛЧЛЭЛ https://www.youtube.com/watch?v=B6mi1-YoRT4 https://www.youtube.com/watch?v=xUCYFof8QyA хичээлүүдээ үзээрэй. Дасгал ажил 1. Дараах зургаас харилцан үйлчлэлийн хэлбэрүүдийг ялган бичээрэй. 1. Харилцан үйлчлэлийн үр дүнд биеийн ......................................, ..................................., ................................ өөрчлөгддөг. 2. Хүчийг сумаар дүрсэлдэг. Сумны чиглэл нь үйлчилж буй хүчний ......................, сумны ................. нь хүчний үйлчлэлийн хэмжээг илэрхийлдэг. 3. Үйлчилж байгаа хүчний чиглэлийг зурж, ямар харилцан үйлчлэл болохыг нэрлээрэй. Мөн харилцан үйлчлэх хүчийг ашиглан хүснэгтийг бөглөнө үү 1. Сумаар заасан хүчний нэр Х Зураг Юунаас юунд үйлчлэх Сандал дээр сууж буй хүн Хүнээс тэргийг түлхэх хүч Соронзонгоос хадаасанд Хөлбөмбөг тоглож байгаа хүн Хүндийн хүч хаашаа чиглэдэг вэ? ............................................................................................................................ Дараах хүснэгтийн эхний багананд “масс” ба “жин” гэсэн үгсийн тохирохыг нь, харин сүүлийн багананд “кг” ба “Н” гэсэн нэгжийн тохирохыг нь тус тус бич. 12

Хэмжигдэхүүн Тайлбар Нэгж Дэлхийн татах хүч үйлчилсэний улмаас илэрдэг Биеийн хүнд, хөнгөн Хүний жинлүүрийг дарах хүч, жинлүүрийн тавцан хүнийг түлхэх хоёр тэнцүү байна. Хүний жинлүүр дээр дарах хүчийг дэлхийгээс татаж буй хүч гэж ойлгож болно. Үүнийг “ЖИН” гэж нэрлэдэг. 1. Батын баруун алган дээр 1 алим, зүүн алга дээр 5 алим тавив. Алим тус бүр 1Н хүчээр гарыг дардаг бол баруун, зүүн гарын үйлчлэх хүчийг ол. 2. Батын масс 43кг. Тэр шалан дээр зогсож байхад: 3. Дэлхий Батыг .................Н хүчээр татна. 4. Үүнээс болж Бат шалыг ..............Н хүчээр дарна. 5. Харин шал Батыг ................Н хүчээр түлхэнэ. 6. Сарны татах хүч дэлхийн татах хүчнээс 6 дахин сул байдаг. 7. Чи 35кг масстай бол дэлхийн татах хүч хэд байх вэ? 8. Мөн саран дээр очвол сарны татах хүч хэд болох вэ? 9. Дэлхий дээр чи 60см өндөрт үсэрдэг бол саран дээр ямар өндөрт үсрэх вэ? 10. Биед үйлчлэх хүндийн хүч нь 200Н бол биеийн масс ямар байх вэ? 11. Резин татах нь харилцан үйлчлэлийн хэлбэрүүдээс аль нь тохирох вэ? 12. Дэлхий дээр 100 кг масстай ачааг динамометрт зүүхэд заалт нь .....Н, харин саран дээрх заалт нь ..........Н болж өөрчлөгдөнө. 13. Сурагч дараах зургийг хараад хөдөлгөөнд саад болоод байгаа хүчийг илрүүлэв. Доорх тохиолдолд ямар ямар биетээс саатуулах хүч үйлчилж байна вэ? 1. Хөдөлгөөнд саад учруулж буй хүчийг ........................................................ гэнэ. 2. Хүчний чиглэлийг зурж тайлбар бич 13

ГЭРЭЛ https://youtu.be/mi1YImdTey8 https://econtent.edu.mn/videoEBS/6rangi/fizik/145 https://econtent.edu.mn/videoEBS/6rangi/fizik/305 https://econtent.edu.mn/videoEBS/6rangi/fizik/312 https://econtent.edu.mn/videoEBS/6rangi/fizik/603 https://econtent.edu.mn/videoEBS/6rangi/fizik/603 https://econtent.edu.mn/videoEBS/6rangi/fizik/903 https://econtent.edu.mn/videoEBS/6rangi/fizik/1219 https://econtent.edu.mn/videoEBS/6rangi/fizik/1525 https://youtu.be/n1H8xpHGrp8 эдгээр хичээлүүдээ үзээрэй. Дасгал ажил Дараах биетээс аль нь гэрэл үүсгэгч вэ? Ямар биеийг гэрэл үүсгэгч гэж хэлж болох вэ? 1. Гэрэл үүсгэгчээс гарсан гэрэл орчинд хэрхэн тардаг вэ? ................................................................................................................................. 2. Нар, сар, од, чийдэн, дэнлүү, гэрэлт цох, сүүлт од гэх мэт гэрэл үүсгэгчээс зохиомол ба байгалийн гэрэл үүсгэгчийг ялгаж бичээрэй. Байгалийн гэрэл үүсгэгч Зохиомол гэрэл үүсгэгч 14

3. Тусгал ба ойлтын өнцөг олоорой. 4. Дараах өгөгдлүүдийг ашиглан өнцөг олоод зургийг нь зур А. Ойлтын өнцөг 30º бол тусгалын өнцгийг ол В. Тусгалын өнцөг 10º бол ойлтын өнцгийг ол ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................ 5. Тусгалын өнцгийг 2 дахин багасгавал ойлтын өнцөг хэрхэн өөрчлөгдөх вэ? ....................................................................................................................................................... .................................................................................... 6. Гэрэл нэвтэрч буй биеийг ........................................ бие гэнэ. 7. Гэрэл нэвтэрдэггүй биетийг ........................................... бие гэнэ. 8. Зэрэглээ үүсэх гэрлийн ямар үзэгдэлтэй холбоотой вэ? ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... 9. Гэрлийн дотоод бүрэн ойлтын хэрэглээг тоочин бич ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... 15

III хэсэг БИДНИЙ ЭРГЭН ТОЙРОН ДАХЬ ЭНЕРГИ 1. Энерги гэж юу вэ? a. Хурд b. Ажил хийх чадвар c. Хөдөлгөөн хийх чадвар d. Чадал 2. Мэддэг энергийн хэлбэрүүдээсээ 5-ыг бичнэ үү. a. ............................................... b. ............................................... c. .............................................. d. ............................................... e. ............................................... 3. Энергийг нэг хэлбэрээс нөгөө хэлбэрт хувиргаж байгаа биеийг............... гэдэг. a. Энерги хувиргагч b. Энерги зөөгч c. Энерги нөөцлөгч d. Бүгд зөв e. Бүгд буруу 4. Энерги нэг биеэс нөгөө биед дамжиж байгааг .......................... гэнэ. a. Энерги хувирах d. Бүгд зөв b. Энерги зөөгдөх e. Бүгд буруу c. Энерги нөөцлөх 5. Нүүрс шатаахад ............................ энерги ........................... энергид хувирч байдаг. a. Химийн \\ механик b. Цөмийн \\ дулааны c. Химийн \\ дулааны 6. Энерги зөөгдөх замуудаас бурууг нь сонгоно уу. a. “Энерги тээгч”-ийн хөдөлгөөнөөр b. Цацралаар c. Урсгалаар d. Хөдөлгөөнөөр e. Халалтаар 7. Гар утас цэнэглэх үед ямар энерги ямар энергид хувирч байдаг вэ? А. Гэрлийн энерги химийн энергид В. Цахилгаан энерги химийн энергид Б. Цахилгаан энерги дулааны энергид Г. Гэрлийн энерги дулааны энергид 8. Энерги үнэ цэнээ алдах гэдэг нь .............. 16

А. Системийн энерги өөр энергид хувирч алдагдах Б. Системийн энерги өөр системд дамжиж алдагдах В. Системд нөөцлөгдсөн энергийг ашиглахгүй байх Г. Алдагдсан энергийг өөр системд ашиглах Д. Алдагдсан энергийг дахин ашиглах боломжгүй болох 9. Өөртөө энерги агуулсан биетийг “энерги тээгч” гэдэг. 60 кг масстай Ганбаяр 100 кг масстай Лхамсүрэн хоѐрын аль нь их энерги тээх вэ? А. Ганбаяр В. Хоѐулаа ижил энерги Г. Асуулт буруу байна. Б. Лхамсүрэн тээнэ Д. Зөв хариулт алга. 10. Дараах зүйлсээр тодорхойлогдох энергийн хэлбэрүүдийг харгалзан нөхөж бич. Биеийн хөдөлгөөнтэй .......................... энерги Гүйдэл, цахилгаантай .......................... энерги Халуун хүйтэн, t˚-тай ........................... энерги ХҮЧ БА ХАРИЛЦАН ҮЙЛЧЛЭЛ 1. Зураг дээр биеийг татаж, түлхэж буй жишээг харуулжээ. Зургийг сайтар ажиглаад хаана, ямар хүч үйлчилж, үр дүнд нь биед ямар өөрчлөлт гарч байгааг өгүүлбэрээр илэрхийлж бичнэ үү? 17

....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... ....................................................................................................................................................... Бид хүчийг харж чадахгүй гэхдээ дээрх жишээнүүдээс харахад биед хүч үйлчилэхэд түүний хөдөлгөөн эсвэл хэлбэр дүрс өөрчлөгддөг байна. 2. Бид хүч үйлчилж байгааг мэдэрдэг. Жишээ нь сандал дээр суугаад үзээрэй. Доороос чинь сандал тулж байгааг мэдэрч байна уу? Одоо тэгвэл сандал дээр гараа тавиад дээрээс нь суугаад үзье. Юу мэдэрсэн бэ? ....................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... 3. Хүчний үйлчлэлийг сумтай хэрчмээр дүрсэлснээр нэгдүгээр хүн тэргэнцэрийн аль нь түлхэж, аль нь түлхэгдэж байгааг мэдэхэд хялбар болсон байна. Хоѐрдугаарт сумтай хэрчмийн хажууд “тэргэнцэрийг түлхэх хүч” гэж бичсэн байгаа учраас ямар хүч үйлчилж байгаа нь ойлгогдож байна. Тэгвэл 3-р зурагны хүч хаашаа чиглэхийг дүрсэлнэ үү? 4. Шат болон хана бэлтгээд. Тус бүр нь 5 см, урт 3 ш сумтай хэрчим цаасыг хийж бэлдээрэй. Хаана ямар хүч үйлчилж байгааг олж тогтоогоод аль чиглэлд үйлчилж байгааг тэмдэглээрэй. /Зургаар баталгаажуулна/ .................................................................................................................................................... 5. Нэгэн ээж хүүхдээ өндөрт өргөн эрхлүүлж байна. Хүүхэд ямар хүч үйлчилж байгаа вэ? .................................................................. Энэ хүчний чиглэлийг дүрсэлнэ үү?..................................................................... Энд ямар хоѐр бие хоорондоо харилцан үйлчилж байгааг нэрлэнэ үү? ......................................................................................................................................... Хүүхдэд үйлчилж буй хүчний чиглэл болон ямар үйлчлэл үзүүлж байгааг зураг дээр тэмдэглэнэ үү. 18

6. Чаргаар гулгаж байгаа хүүхэд үрэлт бага байвал хол гулгах уу? Үрэлт их байвал хол гулгах уу? .................................................................................................................................................................... 7. Заалны пүүз яагаад зууралт сайтай ултай байх хэрэгтэй вэ? .................................................................................................................................................................... 8. Онгоцноос яагаад хүмүүс үсрэхдээ шүхэртэй буудаг вэ? .................................................................................................................................................................... ГЭРЭЛ 1. Гэрэл гэж юу вэ? a. Лаа b. Чидэн c. Гэрэлт хорхой 2. Гэрэл үүсгэгч гэж юу вэ? a. Толь b. Шүдэнз c. Цацраг d. Туяа 3. Гэрлийн ойлт гэж юу вэ? a. Гэрэл толинд тусах b. Гэрэл усанд тусах c. Гэрэл гадаргууд тусах d. Гэрэл гадарга дээр тусаад буцаж тарах 4. Гэрлийн тусгалын өнцөг гэж юу вэ? a. Туссан ба ойсон туяануудын хоорондох өнцөг b. Ойсон туяа ба гадаргуугийн хоорондох өнцөг c. Ойсон туяа ба тусгалын цэгт босгосон перпендикулярын хоорондох өнцөг d. Туссан туяа ба тусгалын цэгт босгосон перпендикулярын хоорондох өнцөг 5. Хавтгай толинд биеийн дүрс хаана гардаг вэ? a. Биеийн байгаа цэг b. Толины цаана c. Толины дээр d. Толины доор 6. Гэрлийн хугарлын үзэгдэл гэж юу вэ? a. Хоѐр орчны заагт ташуу туссан гэрэл чиглэлээ өөрчлөх b. Хоѐр орчны заагт туссан гэрэл буцаж тархах c. Хоѐр орчны заагт гэрэл тусахгүй байх d. Хоѐр орчны заагт туссан гэрэл шулуун тархах 7. Цаасан дээрх зураасны хавтгай толин дахь дүрс аль нь вэ? 19

8. Өөрөөсөө гэрэл гаргадаг биетийг ......................................................... гэнэ. . 9. Гэрэл .............................замаар тардаг. 10. ..........................замаар тардгийн нотолгоо нь .................................юм. 11. Тунгалаг биет дээр ..................................... үүсэхгүй 12. Тунгалаг биш биет дээр ..........................................................үүснэ. 13. Дэлгэц дээр гэрэл яаж тусах вэ? Зурна уу. 14. Дэлгэц дээр ямар сүүдэр үүсэхийг зурна уу? 15.Дараах зургийг ажиглаад гэрлийн толин ойлтыг нэрлэнэ үү? .......................................................... ………………………………… 20

16. Тусгалын өнцөг аль нь вэ? ………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………....... 17. Сурагч Мөнхзул Кити муурны зургийг хавтгай толины өмнө тавьж харав. Доорх тохиолдлуудын алинд нь зургийн толинд үүссэн дүрсийг зөв илэрхийлсэн байна вэ? 18. Хавтгай толь ашиглан биеийн дүрсийг харжээ. Дүрс аль цэгт үүсэх вэ? 19. Биеэс гарсан цацраг толиноос ойхдоо аль цэгийг дайрах вэ? 21

20. Ойлтын хуулийн тодорхойлолтыг гүйцээж бичнэ үү. .............................цацраг, ....................................цацраг, тусгалын цэгт босгосон нормаль гурав ......................................хавтгай дээр оршино. Үүнийг ........................................хууль гэнэ. 22

IV ХЭСЭГ СОРИЛ 1. Шингэнд живсэн биеийн эзлэхүүнийг ол A) 40мл B)10мл C) 1мл D)20мл 2. Амьд биетийг ялга A) 1 ба 4 B)2 ба 3 C) 2 ба 4 D)1 ба 3 3. Дулааны цахилгаан станцын үндсэн эх үүсвэр юу вэ? A ВСD 23

4. Аль нь гэрэл ба дулааны энергийг хамтад нь үүсгэдэг вэ? A) зөвхөн 1 B) 1ба 4 C) 1 ба 3 D)зөвхөн 3 5. Хатуу биетийг ол? 1. чулуу 2.Ус 3.Мөс 4.Агаар 5. Сүү A) 1ба 4 B) зөвхөн 3 C)1 ба 5 D)1 ба 3 6. Бие халахаараа ................, хөрхөөрөө .................... A) тэлж, агшдаг B) агшдаг, тэлдэг 7. Зурагт тэмдэглэгдсэн (сумаар заасан) одны нэрийг ол. A) алтан гадас B) сүүн зам C) сириус D) марал 8. Солонгийн 7 гэрлийн өнгийн нийлмэл өнгө нь .......... юм. A) шар B) цагаан C) цэнхэр D) хэт ягаан 24

9. Механик энергийг ол A BCD 10.Сэргээгдэх эрчим (Байгальд хоргүй) хүчний үндсэн энергийн үүсгүүр юу вэ? A ВС D 11.Үрэлтийн хүч хаана үүсэж байгаа вэ? С D AВ 12. Доорхи зургын цахилгаан хэрэгслүүдээс аль нь цахилгаан энергийг механик энерги болгон хувиргадаг вэ? A) зөвхөн 2 B) 2 ба 3 C) 1 ба 4 D) зөвхөн 5 25

13.Дээрх зургын цахилгаан хэрэгслүүдээс аль нь цахилгаан энергийг дулааны энерги болгон хувиргадаг вэ? A) 2 ба 5 B) 2 ба 3 C) 1 ба 4 D) 1 ба 3 14. Асуултын дагуу бөглөнө үү? A хэсэг B хэсэг C хэсэг 1A 1B 1C 2л=?дм3 1000м2=?га 20см=?дм 2A 2B 2C Сар хиртэлтийг зургаар Нар хиртэлтийг Дэлхий наранд зургаар дүрсэл ойрхоноороо 3дахь дүрсэл гараг бол 4дэх гарагийн нэр? 15. Юуны энерги болохыг тодорхойл А ВС 4A 4B 4C Цахилгаан индүү Лифт цахилгаан Хүн хоол хүнсээр цахилгаан энерийг ямар энергийг ямар энергид дамжуулан энергиэ энерги болон хувиргадаг хувиргадаг вэ? авдаг ба энэ нь ......... вэ? энерги юм. 16. Зурагт өгөгдсөн бензины цистернүүд доторх бензины байрлалыг харуулав. A BC Машин хөдлөх үеийн Машин зогсож байх Машин тоормозлох зураг аль нь вэ? үеийн зураг аль нь вэ? үеийн зураг аль нь вэ? Жич: Эдгээр даалгаварыг ажиллахдаа сурах бичгээ давхар ашиглаарай. 26