8-Физик

I ХЭСЭГ ХҮЧ БА ХАРИЛЦАН ҮЙЛЧЛЭЛ Сурах бичгийн 14-28 хуудас унших Хатуу биеийн даралт Цасан дээр цанатай зогсоход цөмөрдөггүй атал цанагүй зогсоход амархан цөмөрдөг. Бид цасан дээр өөрийнхөө жингээр дарна. Бидний жин цанатай, цанагүй аль ч тохиолдолд адилхан байх нь ойлгомжтой. Гэтэл яагаад цанатай үед цас биднийг даасан атлаа, цанагүй болохоор даасангүй вэ? Биеийн гадаргад перпендикуляр чиглэлээр үйлчилж байгаа хүчийг даралтын хүч гэнэ. Цасан дээр зогсож байгаа хүний жин нь даралтын хүч болно. Гадаргуугийн талбайд перпендикуляр үйлчлэх хүчний хэмжээг уг талбайд харьцуулсан харьцаатай тэнцүү хэмжигдэхүүнийг даралт гэнэ. нэгж нь P-даралт F-даралтын хүч S-талбай Хий шингэний даралт Шингэн ба хий даралтыг зүг бүрт ижил хэмжээгээр дамжуулдаг. Үүнийг Паскалийн хууль гэнэ. Шингэн ба хийн дотор байгаа биеийг дээш түлхэх хүчийг архимедийн хүч гэнэ. Энэ шинж чанарыг ашигласан төхөөрөмжийг техникт шингэнт шахуурга гэдэг. Шингэнт шахуургыг хүнд биеийг өргөх, жигнэхэд ашигладаг. Хоорондоо нарийн хоолойгоор холбогдсон цилиндр хоѐр саванд шингэн хийгээд том, жижиг бүлүүрээр таглана. S1 талбайтай жижиг бүлүүр (шахуургын бүлүүр) дээр F1 хүчээр үйлчилбэл энэ үйлчлэл шингэнээр дамжин S2 талбайтай том бүлүүр (ажлын бүлүүр)-ийг F2 хүчээр дээш түлхэнэ. Энэ нөхцөлд томьѐогоор тодорхойлогдоно. Саванд байгаа шингэний ѐроолдоо учруулах даралт нь савны хэлбэрээс хамаарахгүй. Харин шингэний гүн буюу өндөр (h), шингэний нягт (ρ) зэргээс хамаарна. Шингэний ѐроол учруулах даралтыг: 1

томьѐогоор тодорхойлно. P-даралт ρ-бодисын нягт g-чөлөөт уналтын хурдатгал g=9,8 м/с2 h-савны өндөр Зарим хатуу бодисын нягт Хатуу бие Нягт кг/м3 Нягт гр/см3 Хатуу бие Нягт кг/м3 Нягт гр/см3 Осми 22500 22.5 Гантиг 2700 Мод 600 0.6 Лааны тос 900 2.7 Цагаан алт 21.5 Шил 2500 0.9 Алт 21500 19.3 Шаазан 2300 2.5 Хар тугалга 19300 11.3 Бетон 2200 2.3 Мөнгө 11300 10.5 Органик шил 1200 2.2 Зэс 10500 8.9 Капрон 1140 1.2 Гууль 8900 8.5 Полиэтилэн 940 1.1 Ган төмөр 8500 7.8 Мөс 900 0.9 Цагаан тугалга 7800 7.3 Хуурай царс 800 0.9 Цайр 7300 7.1 Хуурай нарс 440 0.8 Ширэм 7100 7.0 Үйс 240 0.4 Хөнгөн цагаан 7000 2.7 Пролон 200-600 0.2 2700 0.2-0.6 Зарим шингэний нягт Шингэн Нягт кг/м3 Нягт гр/см3 Шингэн Нягт кг/м3 Нягт гр/см3 Мөнгөн ус 13600 13.6 Нефть 800 Хүхрийн хүчил 1800 1.80 Ацетон 790 0.80 Тэнгисийн ус 1030 1.03 Эфир 710 Цэвэр ус 1000 1.00 Бензин 710 0.79 Машины тос 900 0.90 Шингэн тугалга (t=409º) 6830 Бензол 880 0.88 Сүү 1030 0.71 Керосин 800 0.80 Спирт 800 0.80 0.71 6.83 1.03 Зарим хийн нягт Хий Нягт кг/м3 Нягт гр/см3 Хлор 3.210 0.00321 Нүүрсхүчлийн хий 1.980 0.00193 Хүчилтөрөгч 1.430 0.00143 Агаар 1.290 0.00129 Азот 1.250 0.00125 Нүүрстөрөгчийн исэл 1.250 0.00125 Усны уур 0.600 0.00060 Устөрөгч 0.090 0.00009 2

0ºС температуртай үед далайн түвшин дээрх агаар мандлын даралт хамгийн их байх ба агаар мандлын даралтыг атмосферийн даралт буюу ердийн даралт гэнэ. Ердийн даралттай тэнцүү даралтыг нэг атмосфер (атм) гээд агаарын даралтыг хэмжих нэгж болгон хэрэглэдэг. Ердийн даралт 760 мм мөнгөн усны баганын (мм м.у.б) даралттай тэнцүү байдаг гэдгийг Италийн эрдэмтэн Торричель туршлагаар баталсан. Иймд 1атм=760 мм м.у.б байна. Харин 760 мм буюу 0.76 м өндөртэй мөнгөн усны даралтыг шингэний даралт тодорхойлдог томьѐог ашиглан тооцоолбол ойролцоогоор 101400 Па даралт байна. Иймд дээрх 3 даралтын нэгжийг хийн даралтын нэгжид ашиглаж болно. Газрын гадаргаас дээшлэх тутам агаар сийрэг болж нягт нь багасна. Агаарын даралт өндрөөс хамаарч өөрчлөгддөг. Далайн түвшинөөс дээш 4000м хүртлэх өндөрт агаарын даралт 12м тутамд 1 мм м.у.б-аар буурдаг. Байгаль дахь хүчнүүд Сурах бичгийн 6-13 хуудас унших Газрын гадарга орчим байгаа бие дэлхий рүү татагдан гравитацийн хүчийг хүндийн хүч гэж нэрлэн F үсгээр тэмдэглэж Ньютон (Н) нэгжээр хэмждэг. Газрын гадарга дээрх 1кг масстай биеийг дэлхий 10Н орчим хүчээр татдаг. Иймд хүндийн хүчийг F=mg томьѐогоор тооцоолох ба томьѐон дахь g=10Н/кг тогтмол тоо. Дэлхийн орчимд байгаа биес дэлхийд хүндийн хүчээр татагдан унахыг эрмэлзэж байдаг. Энэ уналтыг саатуулж байдаг аливаа биесийг тулгуур гэж ойлгож болно. Жишээлбэл: чийдэнгийн тулгуур нь тааз, номны тулгуур ширээ, ширээний тулгуур шал юм. Иймээс тулгуур нь биеийг татах, түлхэх үйлчлэл үзүүлдэг. Энэ үйлчлэлийг тулгуурын реакцын хүч гэж нэрлэдэг. Реакцын хүчийг дүрслэхдээ тулгуурт ямагт перпендикуляр чиглэлд сум зурна. Дэлхийн татах хүчнээс болж аливаа бие тулгууртаа хүчээр үйлчилнэ. Энэ хүчийг физикт биеийн жин гэж нэрлэдэг. Биеийн жин бол хүндийн хүч ба биеийн массаас өөр ойлголт юм. Бид өдөр тутамдаа үрэлтийн үзэгдэлтэй учирч байдаг. Уулын уруу гулссан чарга хэсэг яваад үрэлтийн улмаас зогсоно. Хүнд ачааг хөдөлгөх болон газраар чирэхэд хөдөлгөөнд саад болно.Үрэлт хэр их байгааг үрэлтийн хүч хэмээх хэмжигдэхүүнээр илэрхийлдэг. Үрэлтийн хүч шүргэлцэж байгаа хоѐр гадаргын нэг нь нөгөө дээгүүрээ гулсах харьцангуй хөдөлгөөний эсрэг чиглэнэ. Үрэлтийн улмаас бие халах, элэгдэх, цахилгаанжих, хурд нь өөрчлөгдөх зэрэг үр дагавар ажиглагдаж болно. Хөшүүрэг, хэрэглээ, моментын дүрэм Сурах бичгийн 29-45 хуудас унших Эрт дээр үеэс хүмүүс механик ажлыг хийхдээ янз бүрийн багаж хэрэгсэл хэрэглэдэг байсан. Гараараа шууд хөдөлгөчихөж болохооргүй хүнд биеийг (том чулуу, суурь машин, том шүүгээ зэргийг) хөшүүргээр хялбархан хөдөлгөж шилжүүлж болно. Бага хүчээр их хүч болгон хувиргаж хүчийг хожих боломжийг хөшүүрэг өгдөг. Хүчийг өөрчлөн хувиргах багаж хэрэгслийг механизм гэдэг. Хялбар механизмд: 1. Хөшүүрэг ба түүний хувирсан дүрс эргэвч, эргүүлэг 2. Налуу хавтгай ба түүний хувирсан дүрс, шаантаг шураг зэрэг хамаарна. 3

Үл хөдлөх цэгийг тойрон эргэх боломжтой хатуу биеийг хөшүүрэг гэнэ. Дараах нөхцлүүдэд хөшүүрэг тэнцвэртэй байна.  Тулах цэг бүхий тэнцвэр  Тулах талбай бүхий тэнцвэр  Эргэх биеийн тэнцвэр Тулах цэг ба хөшүүргэнд үйлчлэгч хүчний чигийн хоорондох хамгийн бага зайг хүчний мөр гэнэ. Хөшүүрэгт үйлчлэгч хүчнүүд мөртөө урвуу пропорциональ байх үед хөшүүрэг тэнцвэрт байдалд байна. Энэхүү дүрмийг томьѐолбол: 4

F1, F2-хөшүүрэгт үйлчлэгч хүчнүүд l1, l2-хүчний мөрнүүд Эргэвч Эргэвч бол тусгай гол дээр эргэлдэгч ховил бүхий дугуй юм. Эргэвчийн дээгүүр олс, трос, гинж тохдог. Хүнд юмыг өргөхөд эргэвчийг хэрэглэнэ. Эргэвчийг хоѐр янзаар хэрэглэж болно. Аливаа биеийг өргөхөд тэнхлэг нь дээш доош шилждэггүй эргэвчийг үл хөдлөх эргэвч гэнэ. Үл хөдлөх эргэвчийн хүчний мөр нь дугуйн радиустай тэнцүү, тэнцүү мөрт хөшүүрэг гэж үзэж болно. Үл хөдлөх эргэвч нь хүчийг хэмжихгүй, харин хүчний үйлчлэх чиглэлийг өөрт ашигтай байдлаар өөрчлөх боломж олгодог. Хөдлөх эргэвч нь хүчийг 2 дахин хожно. Практик дээр хөдлөх үл хөдлөх эргэвчийг хослуулан хэрэглэдэг. Бидний үзэж ирсэн хялбар механизмуудад бага хүчээр их хүчийг давах ажил гүйцэтгэх үед хэрэглэнэ. Хүчийг хожсоноороо хялбар механизм ажлыг хожиж чадах уу? гэсэн асуулт гарч ирнэ. Тэгвэл хөшүүргийн тэнцвэрийн дүрэм ѐсоор: Хөшүүрэг дэх хүч үйлчлэх цэгүүдийн явсан замын урт нь хүчнүүдийн хэмжээнд урвуу пропорциональ байна. Ингэхлээр хөшүүргийн урт мөрөнд үйлчлэхэд бид хүчийг хожих боловч замыг төчнөөн дахин алдана. Хүч ба замын үржвэр нь ажил юм. A=F•S Хөшүүргийг хэрэглэхэд ажлыг хождоггүй. Бид хөшүүргийг хэрэглэснээр хүч эсвэл замыг хожно. Хүчийг хэд дахин хожвол замыг төчнөөн дахин алдана. Энэ дүрмийг механикийн “Алтан дүрэм” гэнэ. 5

Механик хөдөлгөөн ба механик энерги Сурах бичгийн 46-67 хуудас унших Үл хөдлөх биетэй харьцангуйгаар биеийн байрлал өөрчлөгдөхийг механик хөдөлгөөн гэнэ. Механик хөдөлгөөн харьцангуй шинжтэй. Бие хөдлөх үед үүссэн мөрийг траектори гэнэ. Траекторын уртыг зам гэнэ. Замыг S үсгээр тэмдэглэнэ. Нэгж нь км, м. Нэгж хугацаанд туулсан замыг хурд гэнэ. Хурдыг ʊ үсгээр тэмдэглэнэ. Нэгж нь км/ц, м/с. Томьѐолбол: Ижил хугацаанд тэнцүү зам туулах хөдөлгөөнийг жигд хөдөлгөөн гэнэ. Жигд хөдөлгөөний хурд тогтмол байна. Ижил хугацаанд өөр өөр зам туулж байвал хувьсах хөдөлгөөн гэнэ. Хувьсах хөдөлгөөний хурд өөрчлөгдөнө. Хувьсах хөдөлгөөний дундаж хурд нь бүх замыг бүх хугацаанд хуваасантай тэнцүү. Жигд хөдөлгөөний замыг S=ʊ•t Нэг хэмжигдэхүүн нөгөөгөөс хэрхэн хамаарах хуулийг графикаар илэрхийлэх нь ойлгож тогтоон, ашиглахад хялбар дөхөм болгоно. Зураг дээрх тэгш өнцөгтийн талбайн нэг тал нь хугацаа, нөгөө тал нь хурдыг төлөөлж байгаа учир үржвэр нь тэгш өнцөгтийн талбай буюу замтай тэнцэнэ. Энэ нь жигд биш хөдөлгөөний үед ч биелэнэ. Шулуун жигд хөдөлгөөний хурд, хугацааны график Хурд тогмол бол зам хугацаанаас шууд хамаарна. Хурд ихтэй үед графикийн хэвтээ тэнхлэгтэй үүсгэсэн өнцөг их байна. Тэнцүү хугацаанд туулах зам нь өөр өөр байдаг хөдөлгөөнийг хувьсах хөдөлгөөн гэнэ. Механик энерги Сурах бичгийн 73-78 хуудас унших https://www.youtube.com/watch?v=qMobLXzhc1c видео хичээл үзээрэй. 6

Аливаа биеийн ажил хийх чадварыг илэрхийлэх физик хэмжигдэхүүнийг энерги гэнэ. Энергийг Е үсгээр тэмдэглэнэ. Нэгж нь Жоуль (Ж). Энерги устаж үгүй болдоггүй, үүсч шинээр бий болдоггүй. Энергийн дараах төрлүүд байдаг. Механик энерги, цахилгаан энерги, дулааны энерги, дотоод энерги, гэрлийн энерги, салхины энерги, цөмийн энерги гэх мэт. Харилцан үйлчлэгч биесийн болон нэг биеийн хэсгүүдийн хоорондын харилцан байрлалаар тодорхойлогдох энергийг потенциал энерги (Eп) гэнэ. Потенциал гэдэг нь латины бололцоо гэсэн утгатай. Ямар нэгэн өндөрт өргөгдсөн биеийн потенциал энерги тэр биеийг газрын гадарга дээр унахад хийсэн ажлаар хэмжигдэнэ. A=F•h A-ажил F-хүч h-өндөр Eп=A Eп= F•h Eп-потенциал энерги Бие өөрийнхөө хөдөлгөөний улмаас энергитэй болдог. Тэр энергийг кинетик энерги (Ек) гэнэ. Биеийн кинетик энерги нь биеийн хурдыг тэгээс ямар нэг хэмжээнд хүртэл нэмэгдүүлэхэд буюу түүнийг ямар нэг хэмжээнээс тэг хүртэл бууруулахад хийгдэх ажилтай тэнцүү. Кинема-латинаар хөдөлгөөн гэсэн үг. Ек- кинетик энерги m-биеийн масс ʊ-биеийн хурд Байгаль дээр ямар ч үзэгдэл явагдахад энергийн нэг дүрс нөгөөд шилжих, шилжилт ямагт явагдаж байдаг. Механик ажил, чадал Биед хүч үйлчилсний үр дүнд бие хөдөлгөөнд орвол механик ажил хийгдэнэ. Харин шилжилт байхгүй бол ажил хийгдэхгүй. Мөн шилжилт хийгдсэн боловч хүч үйлчлээгүй бол ажил хийгдээгүй гэж үзнэ. A=F•S Жоуль=Ньютон•метр А-Ажил F- Хүч S -Зам 1000Ж=1кЖ Ажлыг хэр зэрэг хурдан гүйцэтгэж байгааг чадал гэнэ. Өөрөөр хэлбэл нэгж хугацаанд гүйцэтгэх ажлыг чадал гэнэ. Чадлыг N үсгээр тэмдэглэнэ. Чадлын нэгжийг Ватт (Вт) гэнэ. 1кВт=1000Вт 1МВт=1000000Вт 7

ЦАХИЛГААН БА СОРОНЗОН Сурах бичгийн 80-99 хуудас унших Өөр биеийг өөртөө татах болсон биеийг цахилгаанжсан бие гэх буюу түүнд цахилгаан цэнэг бий боллоо гэдэг. Байгаль дээр хоѐр төрлийн цэнэг байдаг. Эерэг цэнэг, сөрөг цэнэг. Эдгээр цэнэгүүд харилцан үйлчлэлцэнэ. Ижил цэнэгүүд түлхэлцэж, эсрэг цэнэгүүд таталцана. Түлхэлцэл ба таталцлаар нь биед цахилгаан цэнэг байгаа эсэхийг мэднэ. Биетүүд цахилгаанжсан эсэхийг илрүүлэх багажийг электроскоп гэнэ. /Зураг/ Цэнэгтэй биеийг газартай металл биетээр, жишээлбэл төмөр юмуу зэс утсаар холбовол цэнэггүй болдог. Бодисуудыг цахилгаан цэнэгийг дамжуулдаг чанараар нь дамжуулагч ба үл дамжуулагч (диэлектрик) гэж ангилна. Бүх металл, газрын хөрс, давс, хүчлийн уусмалууд цахилгааныг сайн дамжуулдаг. Эбонит, шил, хув, резин, торго, капрон, керосин, пласстмасс зэрэг нь цахилгааныг дамжуулдаггүй. Дамжуулагч дотуур цэнэгтэй бөөмсийн тодорхой чигт хөдлөх хөдөлгөөн буюу өөрөөр хэлбэл цэнэгийн жигдэрсэн урсгалыг цахилгаан гүйдэл гэнэ. Үл хөдлөх цахилгаан цэнэгийг тойроод цахилгаан орон үүснэ. Чийдэн асаах, цахилгаан хэрэгсэл ажиллуулах, үйлдвэрийн газар цахилгаан моторуудыг ажиллуулахын тулд цахилгаан станцад тусгай машинуудыг усан ба уурын турбины тусламжтайгаар ажиллуулна. Ийм тусгай машин (динамомашин) хуурай батарей гэх мэтийн гүйдэл гаргагч багажуудыг гүйдэл үүсгэгчид гэнэ. Гүйдэл үүсгэгчид нь дамжуулагчийн дотор цахилгаан орон үүсгэж, түүнийг байнга байлгаж байх үүрэгтэй. Батарей, аккумлятор зэрэг нь химийн энергийг цахилгаан энерги болгон хувиргадаг. Гүйдэл үүсгэгч, хэрэглэгч, унтраалга зэргийг хооронд нь дамжуулагч утсаар холбон цахилгаан хэлхээг бүрдүүлнэ. Хэрэв хэлхээний аль нэг хэсэгт дамжуулагч тасрах буюу тэр хэсэгт хөндийрүүлэгч холбосон байвал хэлхээгээр гүйдэл гүйхгүй. Энэ зарчим дээр унтраалгыг зохиожээ. Цахилгаан хэрэгслүүдийг хэлхээнд холбох аргыг үзүүлсэн зургийг хэлхээний схем гэж нэрлэнэ. Схем зурахад хэрэглэх тусгай тэмдэглэгээнүүдийг зургаар үзүүлэв. Металлын дотор цахилгаан орон бий болбол түүний доторх бүх чөлөөт электронууд цахилгаан хүчний үйлчлэлийн дагууд хөдөлж цахилгаан гүйдэл үүснэ. Металл дахь электронуудын нэгэн зүг чиглэсэн хөдөлгөөнийг цахилгаан гүйдэл гэнэ. Дамжуулагч дотор хөдөлж байгаа электронууд бидний нүдэнд үзэгдэхгүй боловч хэлхээгээр гүйдэл гүйж байгаа эсэхийг цахилгаан гүйдлийн үүсгэх элдэв үзэгдлээр мэдэж болдог.Тийм үзэгдлүүдийг гүйдлийн үйлчлэл гэж нэрлэдэг.Туршлагаар гүйдлийн үйлчлэлийг хялбархан мэдэж болно. Гүйдлийн дулааны үйлчлэлийг мэдэхийн 8

тулд 2 штативын хооронд дамжуулагч утас чангавтар татаад түүгээрээ гүйдэл гүйлгэхэд утас халаад сунаж унжих нь харагдана. Мөн улайстал халааж ч болно. Цахилгаан плиткны утас, түүнчлэн чийдэнгийн вольфрам утас улайсаж, хурц гэрэл гаргадгийг та нар сайн мэднэ. Мөн давс буюу хүчлийн уусмал дундуур гүйдэл гүйлгэхэд бүлээснэ. Цахилгаан гүйдэл, гүйдэл үүсгэгчийн эерэг туйлаас сөрөг туйл тийш гүйдэг гэж үздэг. Дамжуулагчийн хөндлөн огтлолын талбайгаар нэгж хугацаанд урсан өнгөрөх цэнэгийн тоо хэмжээг гүйдлийн хүч гэдэг. гүйдлийн хүч, цэнэгийн тоо хэмжээ, хугацаа Гүйдлийн хүчний нэгжийг францып физикч Амперын нэрээр нэрлэжээ. 1 Ампер нэгжээс уламжлагдсан 1 мА (миллиампер)=0,001 А; мөн 1 мкА(микроампер) =0,000001 А; 1кА (килоампер) = 1000А гэсэн нэгжүүдийг практикт хэрэглэнэ. Гүйдлийн хүчийг амперметр гэдэг багажаар хэмжинэ. Амперметрийн нүүрэнд А, үсэг бичигдсэн байх бөгөөд схемд зурахдаа дугуй дотор А үсэг тавина. Амперметр бүрийг өөрт нь тохирсон хамгийн их гүйдлийн хүчинд тохируулан тооцоолж хийдэг учраас түүнээс их хүчтэй гүйдэлд залгавал тэр шатах аюултай гэдгийг мартаж болохгүй. Амперметрийг хэлхээнд цуваа холбоно. Гүйдлийн чадлыг гүйдлийн хүчинд харьцуулсан харьцаатай тэнцэх хэмжигдэхүүнийг хүчдэл гэнэ. Хүчдэлийг U үсгээр тэмдэглэнэ. Хүчдэл нь чадлыг гүйдлийн хүчинд харьцуулсан харьцаа учраас 1вольт нь 1ваттыг 1амперт хуваасантай тэнцэнэ. буюу Практикт вольтоос гадна милливольт (мВ), киловольт (кВ) гэх мэт нэгжүүдийг хэрэглэдэг. 1мВ=0.001В 1кВ=1000В 9

Гүйдлийг бид хүчтэй, сул гэж ярьдаг. Харин хүчдлийн хувьд бол өндөр, нам гэж ярина. Гүйдэл үүсгэгчийн туйлууд дээрх буюу хэлхээний ямар нэг хэсгийн хүчдэлийг хэмжихэд вольтметр багажийг хэрэглэнэ. Вольтметрийг хэлхээнд зэрэгцээ холбоно. Дамжуулагчаар гүйх гүйдлийн хүч түүний төгсгөлүүд дэх хүчдэлээс хамаардаг. Дамжуулагчийн төгсгөлүүд дэх хүчдэл хэчнээн өндөр байна түүний гүйдлийн хүч нь төдийчинээ их байдаг байна. Гэвч дамжуулагчаар гүйх гүйдлийн хүч зөвхөн түүний хүчдэлээс хамаардаггүй мөн дамжуулагчийн өөрийн шинж чанараас хамаарна. дамжуулагч тус бүрийн хүчдэлийг түүний гүйдлийн хүчинд харьцуулсан харьцаа тогтмол хэмжигдэхүүн байдаг байна. Энэ хэмжигдэхүүн дамжуулагчийн шинж чанарыг тодорхойлох бөгөөд түүнийг тухайн дамжуулагчийн эсэргүүцэл гэнэ. Хүчдэл U, гүйдлийн хүч I, эсэргүүцэл R гэвэл Дамжуулагч эсэргүүцэлтэй байдгийн шалтгаан юу вэ? Хэрэв дамжуулагч дотор хөдөлж байгаа электронуудын хөдөлгөөнд ямарч саад учирдаггүйсэн бол нэгэнт хөдөлж эхэлсэн электронууд цахилгаан орны үйлчлэл үгүй болсон ч инерциэрээ хязгааргүй удаан үргэлжлэн хөдлөх байсан билээ. Хэрэг дээрээ тэдгээр электронууд металльн кристалл торны ионуудтай харилцан үйлчилнэ. Үүний улмаас электронуудын хөдөлгөөн саатаж гүйдлийн хүч багасах ба дамжуулагчийн температур нэмэгдэнэ. Өөрөөр хэлбэл гүйдлийн энерги дамжуулагчийн дотоод энерги болон хувирна. Дамжуулагчийн эсэргүүцэл бол физик хэмжигдэхүүн мөн. Эсэргүүцлийн нэгжид дамжуулагчийн төгсгөлүүд дэх хүчдэл 1В байхад түүгээр 1А хүчтэй гүйдэл гүйхээр тийм дамжуулагчийн эсэргүүцлийг авахбөгөөд түүний эсэргүүцлийг 1 Ом гэнэ. Товчоор үүнийг бичвэл: 1Ом=1вольт/1ампер буюу 1Ом=1В/1А=1В/А Практикт миллиом (мОм), килоОм(кОм), мегаом (МОм) гэсэн нэгжүүдийг хэрэглэдэг. 1мОм=0.001Ом, 1кОм=1000 Ом, 1МОм=1000000 Ом. 10

ОМЫН ХУУЛЬ Дамжуулагчийн төгсгөлүүд дэх хүчдэл ижил байхад гүйдлийн хүч дамжуулагчийн эсэргүүцэлд урвуу пропорционал байна. Гүйдлийн хүч хэлхээний хэсгийн төгсгөлүүд дэх хүчдэл, тэр хэсгийнхээ эсэргүүцлээс хамаарах хамаарлыг 1827 онд Германы физикч Георг Ом нээсэн учир Омын хууль гэж нэрлэх болжээ. Хэлхээний хэсэг дэх гүйдлийн хүч тухайн хэсгийн тегсгөлүүд дэх хүчдэлд шууд пропорцаонал, түүний эсэргүүцэлд урвуу пропорционал байна. Омын хуулийн томьѐог дараах байдлаар бичиж болно. Дамжуулагчийн хувийн эсэргүүцлийг тооцоолох Дамжуулагчийн эсэргүүцэл дамжуулагчийн уртад шууд пропорциоиал, түүний хөндлөн огтлолын талбайд урвуу пропорционал байх бөгөөд дамжуулагчийн материалаас хамаарна гэдгийг тогтоожээ. Уртаараа 1 м, хөндлөн огтлол нь 1 м2 дамжуулагчийн эсэргүүцлийг хувийн эсэргүүцэл гэнэ. Үсэг тэмдэглэл хэрэглэе. хувийн эсэргүүцэл, урт, S-дамжуулагчийн хөндлөн огтлолын талбай гэвэл дамжуулагчийн эсэргүүцлийг томьѐогоор тодорхойлж болно. Энэ томьѐоноос хувийн эсэргүүцлийн нэгжийг тодорхойлж болно. Хэрэв гэвэл Дамжуулагчийн хөндлөн огтлолын талбай их биш байдаг учраас түүнийг миллиметр квадратаар илэрхийлэх нь зохимжтой. Тэгвэл хувийн эсэргүүцлийи нэгж болно. Энэ нэгжийг бид цаашид хэрэглэх болно. Доорх хүснэгтэд 20°С-ийн температурт зарим бодисын хувийн эсэргүүцэл ямар байхыг үзүүлэв. (температур өөрчлөгдөхөд эсэргүүцэл өөрчлөгддөг). Зарим бодисын хувийн эсэргүүцэл, Мөнгө 0,016 Төмөр 0,098 Константин 0,44-0,52 Зэс 0,017 Мөнгөн ус 0,953 Нихром 1,00-1,10 Хөнгөнцагаан 0,028 Никель 0,40-0,45 Фехраль 1,10-1,30 вольфрам 0,055 Манганин 0,42-0,48 Хромель 1,30-1,50 Металлуудын дотроос хамгийн бага хувийн эсэргүүцэлтэй нь мөнгө ба зэс юм. Ийм учраас мөнгө зэс хоѐр хамгийн сайн дамжуулагч болно. Практикт, цахилгаан хэлхээнд их төлөв зэс утас заримдаа хөнгөн цагаан утсыг ашиглана. 11

Дамжуулагчийн цуваа холболт Цахилгаан хэлхээ ганц дамжуулагч биш голдуу янз бүрээр холбосон хэд хэдэн дамжуулагчаас бүрдсэн байдаг. Дамжуулагч тус бүрийн эсэргүүцэл ба тэдгээрийг яаж залгасан аргыг мэдвэл хэлхээний ерөнхий эсэргүүцлийг бодож олж болно. 2 чийдэнг хэлхээнд цуваа залгасан байдал, түүний схемийг үзүүлэв. Хэрэв 2 чийдэнгийн аль нэгийг эргэдэж унтраавал нөгөө чийдэн унтарна. Цуваа холболтын нөхцөлд хэлхээний ерөнхий эсэргүүцэл дамжуулагч тус бүрийн эсэргүүцлүүдийн нийлбэртэй тэнцүү. Дамжуулагч тус бүрийн төгсгөл дэх хүчдэлүүдийг Омын хуулиар олно. Цуваа холбогдсон дамжуулагч тус бүрээр гүйх гүйдлийн хүчнүүд адил байдаг учраас хамгийн их эсэргүүцэлтэй хэлхээний хүчдэл их байна. Цуваа холбогдсон дамжуулагчид дээрх бүрэн хүчдэл нь дамжуулагч тус бүр дээрх хүчдэлүүдийм нийлбэртэй тэнцүү. Дамжуулагчийн зэрэгцээ холболт Практикт дамжуулагчдыг холбох өөр нэг арга нь зэрэгцээ холболт юм. 2 чийдэнг зэрэгцээ холбосон байдал, тэрхүү холболтын схемийг үзүүлэв. Хэрэв энэ хэлхээний нэг чийдэнг суллаж унтраасан ч нөгөө чийдэн ассаар байна. 12

Зэрэгцээ залгасан чийдэнгүүдийн ерөнхий гүйдлийн хүч нь чийдэн тус бүрийн гүйх гүйдлийн хүчний нийлбэртэй тэнцүү байна. Зангилаан дээр гүйдэл салаалдаг. Хэлхээний салаалаагүй хэсгийн гүйдлийн хүч нь зэрэгцээ холбогдсон дамжуулагч тус бүрээр гүйх гүйдлийн хүчнүүдийн нийлбэртэй тэнцүү.Зэрэгцээ холболтын нөхцөлд дамжуулагчийн хөндлөн огтлолын талбай ихсэж байгаа ажээ. Тийм учраас хэлхээний ерөнхий эсэргүүцэл багасч хэлхээг бүрдүүлж байгаа дамжуулагч тус бүрийн эсэргүүцлээс бага болно. Жишээлбэл, 2 чийдэнгээс тогтсон хэлхээний эсэргүүцэл нь нэг чийдэнгийн эсэргүүцлээс 2 дахин бага байна. Хэлхээний хэсгийн ерөнхий эсэргүүцлийн урвуу хэмжигдэхүүн нь эсэргүүцэл тус бүрийн урвуу хэмжигдэхүүний нийлбэртэй тэнцүү. Ямар нэгэн цахилгаан хэлхээнд элдэв цахилгаан хэрэглэгчдийг зэрэгцээгээр холбоно. Өгөгдсөн хэлхээнд зэрэгцээ холбогдож байгаа хэрэглээнд тухайн хэлхээний хүчдэлтэй тэнцүү хүчдэлд тооцоологдсон байх ѐстой. Цахилгаан гүйдлийн чадал ба ажил Дамжуулагчийн хэсгийн хүчдэл нь чадлыг гүйдлийн хүчинд харьцуулсантай тэнцүү гэж үзсэн. Үүнийг томьѐолж бичвэл Үүнд хүчдэлийг , чадлыг , гүйдлийн хүчийг үсгээр тус тус тэмдэглэв. Эндээс цахилгаан гүйдлийн чадлыг олох томьѐог гаргавал Цахилгаан гүйдлийн чадал нь хүчдэл ба гүйдлийн хүчний үржвэртэй тэнцүү байна. Чадлын нэгж нь 1ватт байдгийг бид сайн мэднэ. Иймээс цахилгаан гүйдлийн чадлыг олох томьѐоноос авч үзвэл гүйдлийн чадлын нэгж ваттыг вольт ба ампераар илэрхийлж болно. 13

1ватт=1вольт*1ампер эсвэл 1Вт=1B*1A=1B*A Практикт ваттаас их гектоватт (гВт), киловатт (кВт), мегаватт (МВт) гэдэг нэгжүүдийг өргөн ашиглана. 1гВт=100 Вт, 1кВт=1000 Вт, 1МВт=1000000 Вт. Доорх хүснэгтэд зарим нэгэн хэрэглэгч ба гүйдэл үүсгэгчийн чадлыг үзүүллээ. Гүйдэл үүсгэгч ба хэрэглэгчийн нэр Чадал, кВт Гар чийдэнгийн ламп 0,001 Гэрлийн шил (гэр оронд хэрэглэдэг) 0,015-0,2 Цахилгаан индүү 0,3-1,0 Цахилгаан плитка 0,6-2,0 Токарын суурь машины хөдөлгүүр 0,5-15 Цахилгаан галт тэрэгний хөдөлгүүр 4000 Цахилгаан гүйдлийн чадлыг тодорхойлоход вольтметр ба амперметр зайлшгүй шаардлагатай. Цахилгаан чадлыг хэмждэг багажыг ваттметр гэж нэрлэдэг. Цахилгаан гүйдлийн ажил Чадал бол нэг секундэд гүйцэтгэсэн ажилтай тэнцүү байдаг. Иймээс ажлыг А-гаар уул ажлыг гүйцэтгэсэн хугацааг t-ээр тус тус тэмдэглэвэл чадал болно. Эндээс ажлыг олбол Энэ томьѐоноос харахад, хэрэв гүйдлийн чадал мэдэгдэж байвал тодорхой хугацаанд гүйцэтгэсэн ажлыг олж болно. Чухам иймийн учир тоос сорогч, хөргөгч, телевизор, индүү, плитка, чийдэн, цахилгаан хөдөлгүүр мэт хэрэглэгчийн үйлдвэрийн паспорт дээр ихэвчлэн тэдгээрийн шаардах гүйдлийн чадлыг заадаг. Ингэснээрээ хэрэглэгчийг тодорхой хугацаагаар залгахад цахилгаан гүйдэл ямар ажил гүйцэтгэх вэ? Өөрөөр хэлбэл 14

ямар хэмжээний цахилгаан энерги шаардагдах вэ? Гэдгийг тооцоолж чадна. Хэрэв чадлыг ваттаар, хугацааг секундээр авбал ажил Жоулиар хэмжигдэж таарна. 1жоуль=1ватт*1секунд буюу 1Ж=1Вт*с. Цахилгаан гүйдлийн ажлыг хүчдэл , гүйдлийн хүч ба хугацааг t-ээр илэрхийлж болно. Үүнд томьѐонд гүйдлийн чадлыг олдог -г орлуулбал болно. Иймд хэлхээний хэсэг дэх цахилгаан гүйдлийн ажил нь тэр хэсгийн хүчдэл, гүйдлийн хүч ба гүйдэл гүйсэн хугацаа гурвын үржвэртэй тэнцүү байна. Үүнээс авч үзэхэд 1Жоуль=1вольт*1ампер*секундбуюу 1Ж=1B*A*c. Хүчдэл, гүйдэл ба хугацаагаар гүйдлийн ажлыг хэмжихэд бидэнд вольтметр, амперметр ба цаг байх шаардлагатай байна. Гэвч практикт айл бүхэнд байдаг тоолуураар хэмждэг. Тэгэхээр тоолуур нь нэг ѐсондоо дээрх гурван багажийг нэгтгэсэн юм. Практикт цахилгаан гүйдлийн ажлыг жоулиар биш ватт-цаг (Вт-цаг), гектоватт-цаг (гВт-цаг), киловатт-цаг (кВт-цаг)гэдэг нэгжүүдээр илэрхийлэх нь тохиромжтой байдаг. 1Вт*цаг=1*3600Вт*c=3600Ж 1гВт*цаг=100*3600Вт*c=360000Ж 1кВт*цаг=1000*3600Вт*c=3600000Ж Жоуль-Ленцийн хууль Гүйдэл гүйж байгаа дамжуулагчид дулаан ялгаран, дамжуулагч халдаг. Үүний шалтгаан юунд орших вэ? Металл дотор бол сул электронууд, электролит дотор бол эерэг, сөрөг ионууд цахилгаан орны үйлчлэлээр хөдлөхдөө атом, молекулуудтай мөргөлдөж энергээ өгнө. Иймээс тэр атом, молекулуудын эмх журамгүй дулааны хөдөлгөөн ихсэж, дамжуулагчийм дотоод энерги нэмэгдэнэ. Дотоод энергийн өөрчлөлтийи хэмжээ нь ялгарсан дулааны тоо хэмжээгээр тодорхойлогдоно. Хөдөлгөөнгүй металл дамжуулагчаар гүйдэл гүйхэд гүйдлийн бүх ажил түүнийг халаахад зарцуулагдана. Иймээс дулааны тоо хэмжээг гээр тэмдэглэвэл = А эсвэл байна. Ажил жоулиар хэмжигдэх тул гүйдлээр ялгарах дулаан мөн л жоулиар хэмжигдэнэ. Омын хуулиас байдгийг орлуулбал буюу Дамжуулагчаар гүйдэл гүйх үед ялгарах дулааны тоо хэмжээ гүйдлийн хүчний квадрат, дамжуулагчийн эсэргүүцэл ба гүйдэл гүйлгэсэн хугацаанд пропорционал байна. Энэ хамаарлыг анх Английн эрдэмтэн, Жоуль, Оросын эрдэмтэн Ленц нар туршлагаар тогтоосон учир Жоуль-Ленцийн хууль гэж нэрлэх болжээ. 15

Цахилгаан соронзон үзэгдэл Сурах бичгийн 100-108 хуудас унших Цахилгаан орон цахилгаанжсан биеүдийн харилцан үйлчлэлээр илэрдэг. Цахилгаан орон цахилгаан цэнэгтэй салшгүй холбоотой. Цахилгаан орны үйлчлэлээр металл дотор сул электронууд шингэн дотор бол ионууд хөдөлж гүйдэл үүсдэг. Гүйдэлтэй хоѐр дамжуулагчийн хооронд харилцан үйлчлэх хүч үүсдэг үзэгдэл бол соронзны гол үзэгдэл юм. Хөдөлж байгаа цэнэгийн орчимд заавал соронзон орон байдаг. Ийм учраас хөдөлгөөнгүй цэнэгийн орчимд, зөвхөн цахилгаан орон байдаг бол хөдөлгөөнт цэнэгийн орчимд өөрөөр хэлбэл гүйдлийн орчимд, цахилгаан орон ч байна соронзон орон ч байна гэж дүгнэн хэлж болно. Тогтмол соронзон Соронзон чанараа удаан хугацаагаар алддаггүй биесүүдийг тогтмол соронзон гэнэ. Битүү замаар яваа электроны хөдөлгөөнийг битүүрсэн эгэл гүйдэл гэж үзэж болно. Ийм эгэл гүйдэл нь соронзон орон үүсгэнэ.Тогтмол соронзныг янз бүрийн хэлбэртэй үйлдэж болно. Соронзны татах хүч хамгийн ихээр илрэх үзүүрийн хэсгүүдийг туйлууд гэнэ. Ямар ч соронз хойт (N) өмнөд (S) туйлуудтай байна. Соронзны дунд хэсэгт татах хүч хамгийн бага байна. Янз бүрийн бодисыг тогтмол соронзонд ойртуулж үзвэл тэр болгон адил татагдахгүй. Ширэм, төмөр, болд, зарим нэг хайлш сайн татагдаж байхад никель ба кобальт муу татагдана. Байгальд тохиолддог тогтмол соронзон гэвэл соронзон гүр гэж нэрлэгддэг төмрийн хүдэр юм.Соронзон орны соронзон шугамыг битүү дамжуулагчаар огтлоход битүү дамжуулагч дотор гүйдэл үүсэх үзэгдлийг цахилгаан соронзон индукц гэнэ. Энэ үед үүсч байгаа гүйдлийг индукцийн гүйдэл гэнэ. Анх М. Фарадей энэ үзэгдлийг туршлагаар нээж, нэгж хугацаанд битүү дамжуулагч хэчнээн л олон соронзон шугамыг огтолж байвал үүсэх гүйдэл төдий чинээ их байхыг баталжээ. Энерги хангамж Сурах бичгийн 109-144 хуудас унших Энерги бол амьдралын нэн чухал зүйл мөн. Энергийг Жоуль гэдэг нэгжээр хэмждэг. Энергийн эх үүсвэрийг сэргээгдэх ба үл сэргээгдэх гэж ангилдаг. Нар бол манай дэлхийн энергийн эх ундарга мөн. Энергийн хувирлаар ажил хийгддэг. Энерги нь хувирдаг, зөөгддөг, хадгалагддаг, үр ашиггүй хэлбэрт шилждэг. Энерги нь үргэлж хадгалагддаг энэ нь шинээр үүсч бий болохгүй, устаж үгүй болохгүй. Нэг хэлбэрээс нөгөө хэлбэрт харилцан шилжиж байдаг. 16

II ХЭСЭГ https://phet.colorado.edu/ сайтаар орж физикийн туршилт хийж үзээрэй Хатуу биеийн даралт 1. Хүснэгтийг нөхнө үү. Даралт Физик хэмжигдэхүүн Тэмдэглэдэг үсэг Нэгж Физик утга санаа Хэмжих багаж Томьѐо 2. Хутга ирлэхийн учир юу вэ? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ............ 3. Тэмээний тавхай яагаад том байдаг вэ? .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. 4. 0.01м2 талбайд 6500Н хүчээр үйлчилбэл хэдэн Па даралт учрах вэ? .................................................................................................................................................. .................................................................................................................................................. 5. 200см2 талбайд 100 Па даралт учруулахын тулд хэдэн Н хүчээр үйлчлэх хэрэгтэй вэ? ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... 6. 10Н хүчээр (? См х 50см )талбайд үйлчилбэл 10Па даралт учрах вэ? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... 7. Хоѐр гутлын улны талбай 400см2 бол шалан дээр зогсож байгаа 80кг масстай хүний даралтыг олно уу? 17

................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... 9. Хүснэгтийн дутууг нөхнө үү? F S №P 1 ..........Па 100 Н 10 см2 2 106 Па 800 Н ..... мм2 3 7ˑ103 Па ....... Н 2200см2 10. Даралтыг яаж ихэсгэж багасгаж болох талаар жишээ гаргаж тайлбарлаарай. ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... 11. Кнопны үзүүрийн талбай 1мм2 бөгөөд гадаргууд кнопыг тогтоохдоо 50Н хүчээр үйлчилдэг бол түүний гадаргууд үзүүлэх даралтыг олно уу? ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... Хий ба шингэний даралт 1. Шингэнт төхөөрөмжийн насосны шахуургыг бүлүүрийн талбай S1, үйлчлэх хүч F1 ба ажлын бүлүүрийн талбай S2 түүнд үйлчлэх хүч F2 бол дараах хүснэгтийн дутуу нүдийг бөглөнө үү. № Шахуургын бүлүүр Ажлын бүлүүр S1 (м2) F1 (H) S2 (м2) F2 (H) 1 0.1 25 ? 150 2 10 ? 30 6000 3? 25000 100 500000 42 36 50 ? 5 0.05 5 ? 60 6 0.9 ? 6 54 7? 600 55 5500 8 13 52 15 ? 2. 10м өндөртэй ижил хоѐр саванд дүүртэл ус ба тос хийсэн бол савны ѐроолын даралтууд хэдэн Па байх вэ? ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... 18

3. Ижил хоѐр савны ѐроолд 20000Па даралт үүсгэхийн тулд саванд ямар өндөртэй ус ба тос хийж болох вэ? ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... 4. 10м өндөртэй саванд дүүртэл нь үл мэдэгдэх шингэн хийхэд савны ѐроолд 103кПа даралт учирч байсан бол үл мэдэгдэх шингэний нягтыг тодорхойлоорой. ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... 5. Уг саванд 8м өндөртэй үл мэдэгдэх шингэн хийхэд савны ѐроолд 928кПа даралт учирч байсан тул үл мэдэгдэх шингэний нягтыг тодорхойлно уу? ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... 6. Хоорондоо үл холилддог ус, тос, мөнгөн ус гэсэн гурван төрлийн шингэн байсан бөгөөд та нар хоѐр хоѐроор нь ижил саванд 30 см өндөртэй хийсэн гэвэл савны ѐроолд учруулах даралтыг тохиолдол бүрдээ бодно уу? ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... 7. Хийн буугаар чанасан өндөгийг буудахад нүх гардаг. Харин түүхий өндөгийг буудахад зад үсэрдэгийн учрыг тайлбарлана уу? ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... 8. Шилтэй салат, шилтэй жимсний чанамалын тагийг онгойлгоход ихэнхдээ хэцүү байдаг. Харин таганд нүх гаргахад амархан онгойдог. Учрыг тайлбарлана уу? ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... 9. Бумба тавих физик үндсийг тайлбарлана уу? 19

......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... 10. Далайн гүнд амьдардаг амьтан усны дээд хэсэгт амьдарч чаддаггүй. Яагаад вэ? ......................................................................................................................................................... Хөшүүрэг, хэрэглээ, моментын дүрэм https://www.youtube.com/watch?v=U91jvLj40jg 1. Хүснэгтийг нөхнө үү Хялбар механизм Хөшүүрэг Үгээр илэрхийл Зургаар харуул Мөр гэж юу вэ? Момент L1 F2 L2 10см 20см Тэнцвэртэй байх 2см 4Н нөхцөл 200Н 1.2см 40см 8Н 50см Хаана хэрэглэдэг 2. Хүснэгт нөхнө үү. № F1 1 3Н 2 5Н 3 100Н 4 20

5 30Н 1.8см 60м 3. Хөшүүргийн тэнцвэрийн нөхцөл ашиглан зургуудын асуултын тэмдэгийн оронд тохирох тоон утгыг тооцоолоорой.(Тооцоо хийхдээ томьѐо, тэмдэглэгээг гүйцэт хийж бодоорой. Савааны массыг тооцохгүй.) 4. 21

5. 6. G1 хүчний мөр 6 см бол G2 хүчний мөр хэдэн см байх вэ? ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... 7. G хүчний мөр 6 см ба F хүчний мөр 1 см бол G хүч хэдэн Н байх вэ? 22

................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... ................................................................................................................................................... 8. Машины эд ангийн боолтыг гараараа хүчрэхгүй боловч түлхүүрээр хялбархан эргүүлдэг. Яагаад? ................................................................................................................................................... ... .............................................................................................................................................. 9. Хаалганы бариулыг нугасны эсрэг захад байрлуулдаг шалтгаан юу вэ? ................................................................................................................................................... ... .............................................................................................................................................. 10.Сууж байгаа хүн босохдоо заавал урагш бөхийдгийн учир юу вэ? ................................................................................................................................................... ... .............................................................................................................................................. Эргэвч https://www.youtube.com/watch?v=1ls1GyiBnos видео хичээл үзээрэй. 1. Хүснэгтийг нөхнө үү? Эргэвч Хөдлөх Үл хөдлөх Эргэвчийн систем Утасны үзүүрийг татах хүч Утасны үзүүрийн шилжих зам Ачааг өргөх хүч Ачааны шилжих зам 23

2. Троллейбусны цахилгаан шугамын татлаганд хөдлөх эргэвч ашигладаг. Үүний ашиг юу вэ? ................................................................................................................................................... ... .............................................................................................................................................. 3. Эргэвчийн системийн хувьд өргөх ачааны жин, хүний татах хүч, олсны тоон холбоог ашиглан хүснэгтийн дутууг бөглөнө үү. Ачааны жин Татах хүч Олсны тоо 40Н 20Н 2 500Н 0.1Н 3 4. Дараах зургуудад тооцоо хийж асуултын тэмдэгийн оронд тоон утгыг тооцоолно уу. Тооцоо хийхдээ томьѐо, тэмдэглэгээг гүйцэт хийж бодоорой. Эргэвчийг масс, үрэлтийг тооцохгүй. \\ 24

Механик энерги 1. Биеийн хурдыг 4 дахин ихэсгэхэд кинетик энерги нь хэд дахин өөрчлөгдөх вэ? ................................................................................................................................................... ... 2. Биеийн хөдөлгөөний тоо хэмжээ 8 кг ∙ м/с, кинетик энерги 16 Ж бол биеийн масс, хурдыг олно уу? ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... 3. бол шидэх үеийн кинетик энерги болон ямар өндөрт хөөрөхийг бодож олно уу? ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... 4. 2 кг масстай чулууг эгц дээш 30 м/с хурдтай шидэв. а. Шидэх агшинд чулуу ямар энергитэй байсан бэ? б. Шидсэнээс хойш 2 с – н дараа чулууны кинетик ба потенциал энерги хэдэн Ж болох вэ? ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... 25

5. 3 кг масстай ачааг 100 м өндрөөс чөлөөтэй унагав. Ачаа газраас дээш 40 м өндөрт ирэх агшны потенциал ба кинетик энергийн хэмжээг олно уу? Энэ агшинд ачаа ямар хурдтай байх вэ? ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... Жигд ба хувьсах хөдөлгөөн 1. Борооны дуслыг хувинд тосож байв. Салхитай байх салхигүй байх хоѐрын алинд нь сав хурдан дүүрэх вэ? ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... 2. Усан дээр хөвж байгаа цаасан завь эрэгтэй болон устай харьцуулбал ямар хурдтай байх вэ? ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... 3. Туул голын урсгалын хурдыг яаж тооцоолж болох вэ? Саналаа бичээрэй. ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... 4. Крантнаас гоожих усны урсах хурдыг тодорхойлно уу? ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... 5. Налуу хавтгайгаар бие өнхрүүлж ямар хөдөлгөөн хийж байгаа болон биеийн дундаж хурдыг тооцоолно уу? ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... 6. Дугуйчин хугацааны эхний 6 минутад 4 км, дараагийн 9 минутад 18 км, сүүлийн 5 минутад 8 км явсан бол дугуйчны дундаж хурдыг тооцоолно уу? 26

...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... 7. Уулнаас мод ачсан морин тэрэгтэй, үхэр тэрэгтэй хоѐр хүн бууж явлаа. Уулын уруу 800 м замыг үхэр тэрэг 2 м/с, морин тэрэг 4 м/с хурдтай, тэгш газраар 1200 м замыг үхэр тэрэг 3 м/с, морин тэрэг 6м/с хурдтай, өгсүүр 1 км замыг үхэр тэрэг 1.6 м/с морин тэрэг 2.5 м/с хурдтай тус тус явсан бол морин тэрэгний дундаж хурдыг үхэр тэрэгний дундаж хурдтай жишээрэй. ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... 8. Сурагч гэрээсээ автобусны буудал хүртэл алхсан зам ба хугацааг хэмжиж хүснэгтээр өгөв. Сурагчын алхах хурдыг олж хурд хугацааны график байгуулна уу? ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... ...................................................................................................................................................... S (м) 0 6 12 24 30 48 t (с) 0 5 10 20 25 40 ʊ (м/с) Зам хугацааны диаграмм дээр хэмжилтийн хос утга бүрт харгалзах цэгүүдийг тэмдэглэж шугамаар холбоорой. 27

9. График дээр нэгэн зэрэг хөдөлсөн гурван машины хөдөлгөөнийг харуулав. Аль машин хамгийн их хурдтай вэ? 10. График ашиглан биеийн дундаж хурдыг олно уу? 28

Цахилгаан https://econtent.edu.mn/videoEBS/8rangi/fizik/659 https://econtent.edu.mn/videoEBS/8rangi/fizik/682 https://econtent.edu.mn/videoEBS/8rangi/fizik/861 https://econtent.edu.mn/videoEBS/8rangi/fizik/1068 1. Зураг дээр металлаар гүйдэл гүйгээгүй үеийн чөлөөт электроны бүдүүвчийг үзүүлэв. Гүйдэл гүйх үед ямар байх бол зурна уу? 2. Зурагт үзүүлсэн цахилгаан хэлхээний хэсэгт хөндлөвчөөр гүйх гүйдэл, асуултын тэмдэг тавьсан чийдэнгийн гүйдлийг олно уу? 29

.............................................................................................................................. .............................................................................................................................. ...................................................................................................................... 3. Чийдэн тус бүрээр гүйх гүйдлийн хүчийг тодорхойл. 4 ба 1 чийдэнгээр урсах гүйдлийн хүчийг хэмжихийн тулд амперметр хаана холбох вэ? 1–р.............................. 2 – р чийдэнгээр 5 А гүйдэл гүйж байна. 3–р............................... 4–р............................... 5–р.............................. 6 – р чийдэнгээр 1 А гүйдэл гүйж байна. 7–р............................... 4. Бүх эсэргүүцлүүд ижил бол эсэргүүцэл тус бүр дээр унах хүчдэл ба батарейн хүчдэлийг олно уу? 30

1– р эсэргүүцэл дээр 2 V хүчдэл унана. 2–р................................. 3 – р . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 4–р................................ 5–р................................ 5. Сүлд модны чимэглэл 10 ш жижиг чийдэнтэй бөгөөд нэг нь шатахад бусад нь унтардаг. Уг чимэглэлийг 12 В -ийн тэжээл үүсгэгчид залгав. Энэ хэлхээний схемийг зурж зурж чийдэн тус бүрийн хүчдэлийг олно уу? 6. Эсэргүүцлүүд ижил бол тус бүр дээр унах хүчдэлийг олно уу? 1–р........................................ 2–р......................................... 3–р........................................ 4–р........................................ 31

7. Хүснэгтийг нөхнө үү? Физик Гүйдлийн хүч Хүчдэл Эсэргүүцэл хэмжигдэхүүн Тэмдэглэдэг үсэг Нэгж Томьѐо Хэмжих багаж 8. Зурагт үзүүлсэн хэлхээнд 100 м урттай, 1.7 мм2 хөндлөн огтлолын талбайтай зэс дамжуулагч холбосон ба уг эсэргүүцэл дээр унах хүчдэлийг хэмжихээр вольтметрийг зэрэгцээ холбов. Вольтметрийн заалтыг олно уу? .............................................................................................................................. .............................................................................................................................. ...................................................................................................................... 9. Зурагт үзүүлсэн хэлхээнд 1.7 мм2 хөндлөн огтлолын талбайтай зэс дамжуулагч холбосон ба уг эсэргүүцэл дээр унах хүчдэлийг хэмжихээр вольтметрийг зэрэгцээ, эсэргүүцэлээр гүйх гүйдлийн хүчийг хэмжихээр амперметрийг цуваа холбов. Түлхүүр залгахад вольтметрийн заалт 10 В ба амперметрийн заалт 1 А зааж байсан бол хөнгөнцагаан дамжуулагчийн уртыг олно уу? 32

Цуваа ба зэрэгцээ холболт 1. Ялгаатай хоѐр эсэргүүцэл бүхий резисторуудыг зурагт үзүүлснээр холбов. - Резистор тус бүрийн хүчдэлийг олно уу? ......................................................................................................... ......................................................................................................... -Резистор тус бүрээр гүйх гүйдлийн хүчийг олно уу? ......................................................................................................... 2. Эсэргүүцэл тус бүрийн гүйдлийн хүч, хүчдэл болон хэлхээний ерөнхий эсэргүүцэл, гүйдлийн хүч, хүчдэлийг олно уу? Эсэргүүцэл тус бүрийн хувьд Хэлхээ Зураг Эсэргүүцлийн Гүйдлийн Унах Ерөнхий Гүйдлийн Хүчдэл эсэргүүцэл хүч утга хүч хүчдэл 6 Ом А 3 Ом 4 Ом Б 6 Ом 60 Ом В 15 Ом 33

3. Хэлхээний ерөнхий эсэргүүцлийг олно уу? ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ................................................................................................... 4. Эсэргүүцэл тус бүрийн гүйдэл хүчдэлийг олно уу? ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... 34

......................................................................................................... ................................................................................................... 5. Хэлхээний ерөнхий эсэргүүцлийг олно уу? ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ......................................................................................................... ................................................................................................... Соронзон орон https://econtent.edu.mn/videoEBS/8rangi/fizik/1311 https://econtent.edu.mn/videoEBS/8rangi/fizik/1385 видео хичээлээ үзээрэй Олон ороодсоос тогтох урт ороомгийг соленоид гэдэг. 1. Хадаас ба харандаанд дамжуулагч утас ороож батарейд залгаж тэдгээрийн аль нь төмөр биетийг хүчтэй татаж байгааг шалгана уу? Үүнийг юунд ашиглаж болох вэ? ................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... 35

2. Унадаг дугуйнд байрлуулсан жижиг чийдэн асах учир юунд байна вэ? ................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... 3. Нүүдлийн шувууд зүг чигээ яаж олдог вэ? ................................................................................................................................................... ........................................................................................................................................... Энергийн хэлбэр ба энергийн хувирал 1. Бидний ашигладаг цахилгаан хэрэгсэл цахилгаан энергийг ямар энергид хувиргадаг вэ? Цахилгаан хэрэгсэл Энергийн хувирал Индүү Телевизор Хөргөгч Шарах шүүгээ Ус буцалгагч Чийдэн Тоос сорогч 2. Дулааны энерги энергийн бусад хэлбэрт хувирч байгаа жишээ 3-г бичнэ үү? Энерги тээгч Энерги хувиргагч Энергийн хэлбэр Нар Гэрлийн цацраг Ургамал Химийн энерги 36

3. Цахилгаан цэнэг, хий шингэний урсгалаар энерги зөөгдөж байгаа жишээ 3-г бичнэ үү? 4. Байгаль дахь энерги тээгчдэд химийн энерги удаан хугацаагаар тээгдэн хадгалагддаг. Түлш буюу шатдаг бодисууд шатах үед химийн энерги дулааны энерги болон хувирдаг. 1 кг масстай шатдаг бодис бүрэн шатахад ялгарах дулааны энергийг түлшний илчлэг гэж нэрлэн . . . . үсгээр тэмдэглэж . . . . . нэгжээр илэрхийлдэг. 5. Байгаль дахь энерги тээгчдэд химийн энерги удаан хугацаагаар тээгдэн хадгалагддаг. Түлш буюу шатдаг бодисууд шатах үед химийн энерги дулааны энерги болон хувирдаг. 1 кг масстай шатдаг бодис бүрэн шатахад ялгарах дулааны энергийг түлшний илчлэг гэж нэрлэн . . . . үсгээр тэмдэглэж . . . . . нэгжээр илэрхийлдэг. 6. Дараах түлшүүдийг илчлэг ихтэйгээс нь бага руу дараалалд оруулж бичээрэй. Газрын хий, хуурай мод, дарь, спирт, чулуун нүүрс, бензин ......................................................................... ......................................................................... 7. Цэгийн оронд тохирох үгийг нөхөж бичнэ үү? а. Энерги . . . . . . . үгүй болдоггүй, . . . . . . . үүсч бий болохгүй, харин өөр . . . . . . . хувирч болдог. Ахин ашиглах боломж нь буурдаг. Өөрөөр хэлбэл процессын эцэст энерги . . . . . . . . . алдаж ашиггүй . . . . . . . . . хувирч байдаг. Үүний шалтгаан нь . . . . . . . . . урсгал . . . . . . . чиглэлд аяндаа явагдаггүйд байгаа юм. б. Энергийн хэлбэрүүд нь харилцан адилгүй үнэ цэнэтэй. Энергийн үнэ цэнэ ямар боломжуудаас хамаарах вэ? а. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .б. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . в. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . в. Энергийг ашиглах үед энерги нэг хэлбэрээс нөгөөд . . . . . . . . . . . Хувирсан энерги бүгд . . . . . . . . . хэлбэрт шилжиж чаддаггүй. Энергийг аль зэрэг сайн ашиглах нь энерги хувиргагч хэр зэрэг ажилласнаас шалтгаалдаг. Үүнийг энерги хувиргагчийн . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . гэж нэрлэдэг. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . тооцохдоо ашигтай зарцуулсан энергийн хэмжээг нийт зарцуулсан энергид харьцуулсан харьцаагаар илэрхийлдэг. Ашигт үйлийн коэффициент хамгийн ихдээ . . . . . . . . тэнцүү. Энергийн бүх төрөл энергийн хувирлаар хувирч эцэст нь . . . . . . . . . энергид шилжин үнэ цэнээ алдаж байдаг. 37

III ХЭСЭГ Жишээ бодлого 154.5 гүн нуурын ѐроолд хэдэн атмосфер даралттай байх вэ? Агаарын даралт 684 мм м.у.б байв. 1атм≈105Па Өгсөн нь h=154.5 м P=P0+ρgh P0=684 мм м.у.б P0=684 мм м.у.б= атм=0.9 атм P-? атм≈15.9 атм P=0.9атм+154.5мˑ10Н/кгˑ1000кг/м3=0.9атм+ 1. Цилиндр саван дотор 3 төрлийн холилддоггүй шингэн байв. Нэг дэх саванд дөрвөн хлорт хүчилтөрөгч, дараа нь ус, керосин байв. Хэрэв шингэнүүд ижил масстай бөгөөд дээд түвшингөөс савны ѐроол хүртлэх зай 46 см. Нягтууд нь харгалзан 1.6 гр/см3, 0.8гр/см3 бол савны ѐроолд учруулах даралтыг ол. ......................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... .................................................................................................................................................... 2. Цилиндр саванд тэнцүү эзлэхүүнтэй ус, мөнгөн ус хийжээ. Тэдгээрийн нийт өндөр 0.2м. Устай тэнцүү масстай керосиныг нэмж хийсэн бол савны ѐроолд шингэнүүдээс дарах даралтыг ол. Агаарын даралт Pa=1.01ˑ105Па ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... 38

......................................................................................................................................................... ................................................................................................................................ 3. Куб хэлбэртэй 10 см ирмэгтэй савыг цэвэр усаар дүүргэжээ. Савныхаа ѐроолд ус ямар хүчээр үйлчлэх ба ямар даралт учруулахыг тооцоол. ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ................................................................................................................................ 4. 30 см өндөртэй баганын гүний даралт ямар өндөртэй керосиныхтэй тэнцэх вэ? ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ................................................................................................................................ 5. Саван дотор мөнгөн ус, минералын тос, ус гэсэн гурван шингэний давхраа оршино. Зураглал хийж байрлалыг заа. Давхраа бүр 10 см өндөртэй, 15 см гүн дэх даралт, савны ѐроолд учруулах даралтыг ол. ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ................................................................................................................................ 39

6. Модон бие савтай усанд хөвнө. Энэ биеийн масс 200 гр, түүний усан дотор байгаа эзлэхүүнийг ол. ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ................................................................................................................................ 7. Усанд 15.6 кг хэсэг төмөр ямар эзлэхүүнтэй вэ? Төмрийн нягт ρт=7.8гр/см3 ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ................................................................................................................................ 8. Хэсэг модны ¾ нь усанд бусад хэсэг нь ил гарч хөвж байв. Модны нягтыг ол. ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ................................................................................................................................ 9. Хар тугалган бөмбөгийн хагас нь усан дээр байхаар хөвж байв. Түүний дотрох хөндийн эзлэхүүнийг ол. ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... 40

......................................................................................................................................................... ................................................................................................................................ 10. Шил савны эзлэхүүн V=1.5л масс нь 250гр ба саванд хичнээн ачаа хийвэл усанд живэхгүй байж чадах вэ? ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ................................................................................................................................ Хүч, хөшүүрэг, эргэвч 1. Ачааг хөдлөх эргэвчээр 1.5м өндөрт өргөв. Оосрын сул үзүүр энэ үед ямар хэмжээгээр шилжсэн бэ? ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ................................................................................................................................ 2. Ачааг хөдлөх эргэвчээр 7м өндөрт өргөхөд 160Н хүч зарцуулсан бол тэр ажилтан ямар хэмжээний ажил гүйцэтгэсэн бэ? ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ......................................................................................................................................................... ................................................................................................................................ 41

3. 2500Н ачааг 20Н хүч зарцуулж өргөх хөшүүрэг ба эргэвчийн хослолыг бодож ол. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. 4. 100Н хүчээр 1500 ачааг өргөх эргүүлгийн тооцоог гаргаж зургийг зур. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. 5. Нэг үзүүрт нь 100 гр ачаа зүүсэн үзүүрээс савааны уртын 1/6-тэй тэнцүү зайд орших цэгт доороос нь тулбал тэнцвэрт байдалд орно. Савааны массыг ол. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. 6. Хөшүүргээр ачааг 0.1м өргөхийн тулд нөгөө үзүүрийг нь 0.2 м доош дарав. Ачаанд үйлчлэх хүндийн хүч 480Н бол хөшүүргийн хүчийг хичнээнээр хожих вэ? ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. 42

7. Нэгэн төрлийн гуалингийн урт 6м бөгөөд хоѐр үзүүр нь тулгуурт тулна. Зүүн үзүүрээс нь 2 м зайд 750кг масстай ачаа зүүжээ. Гуалингийн масс m=120кг. Баруун талын тулгуур дээр гуалин ямар хүчээр үйлчлэх вэ? ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. 8. 80кг масстай мод хоорондоо 1м зайтай тулгуур дээр байв. Нэг үзүүр нь 0.6м зайтай 2 тулгуурын дунд талд дарах даралтын хүчийг ол. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. 9. Дараах зурагт тооцоо хийж асуултын тэмдэгийн оронд тоон утгыг тооцоолно уу. Тооцоо хийхдээ томьѐо, тэмдэглэгээг гүйцэт хийж бодоорой. Эргэвчийг масс, үрэлтийг тооцохгүй 43

10. Дараах зурагт тооцоо хийж асуултын тэмдэгийн оронд тоон утгыг тооцоолно уу. Тооцоо хийхдээ томьѐо, тэмдэглэгээг гүйцэт хийж бодоорой. Эргэвчийг масс, үрэлтийг тооцохгүй 44

Механик хөдөлгөөн ба механик энерги 1. Автомашин замынхаа ½-ыг 60км/ц хурдтай, үлдсэн замын хагасыг 15 км/ц, үлдсэн хэсгийг 45км/ц хурдтай явбал дундаж хурд нь ямар байх вэ? ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ....................................................................................................................................... 2. Морьтон замынхаа гурван хэсгийг 12 км/ц, 8 км/ц, 6 км/ц хурдтай тус тус туулж бүх замын турш 8 цаг зарцуулсан бол морьтны туулсан бүх замыг ол. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ....................................................................................................................................... 3. А хотоос аялагч автозамаар В хот руу гарч 18км явсны дараа А хотоос түүнээс 10 дахин их хурдтай дугуйчин гарч 2 цаг яваад аялагчийг В хотод гүйцжээ. Хоѐр хотын хоорондох зайг ол. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ..................................................................................................................................... 4. 30км зайтай хоѐр станцын хооронд 60км/ц хурдтай вагон ямар хугацаанд явах вэ? Вагоны хурд хугацаанаас хамаарсан график байгуул. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ...................................................................................................................................... 5. Хоорондоо 100км зайтай хоѐр хотоос угталцан зэрэг гарсан хоѐр дугуйчны 1-р нь 20км/ц, нөгөө нь 5 км/ц хурдтай бол хаана хэдийд уулзахыг графикаар гарга. Тооцоогоор ол ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ..................................................................................................................................... 6. 2500 кг масстай ачааг 12м өндөрт өргөгч кранаар гаргав. Үүнд ямар хэмжээний ажил хийгдсэн бэ? ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ..................................................................................................................................... 45

7. 2.4см диаметртэй модыг сурагч хөрөөдөхдөө 60Н хүчээр, хөрөөг 50см татаж шилжүүлнэ. Хэрэв таталт бүрээр хөрөөг модонд 2мм оруулж байсан бол энэхүү модыг ямар хэмжээний ажил гүйцэтгэж байж таслах вэ? ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ..................................................................................................................................... 8. 25м өндрөөс минут тутамд 120м3 ус урсан унаж байна гэж үзвэл усны урсгалын чадлыг ол. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ..................................................................................................................................... 9. Цахилгаан шат минут тутам 10 хүнийг 6м өндөрт гаргаж байна. Хэрэв хүн бүрийн дундаж жин 750Н бол энэхүү ажлыг гүйцэтгэхэд хөдөлгүүр ямар хэмжээний чадал гаргах хэрэгтэй вэ? ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ..................................................................................................................................... 10. Хоѐр кг масстай биеийг эгц дээш нь 40м/с хурдтай шиджээ. 3 секундын дараа кинетик энерги нь ямар болох вэ? ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ..................................................................................................................................... 11. Автомашин 1 км замд явахдаа хурдаа 36 км/ц-аас 72 км/ц хүртэл жигд нэмэгдүүлжээ. Машины масс 1т. Хөдөлгүүрийн гүйцэтгэсэн ажил, гаргасан хүчийг тодорхойл ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. ..................................................................................................................................... 12. Хүүхдийн тоглоомын гар бууны пүршийг 3см-ээр агшаахад 20Н хүч зарцуулжээ. Шахагдсан пүршний потенциал энергийг ол. ............................................................................................................................................. ............................................................................................................................................. 46

Цахилгаан 1. Зурагт үзүүлсэнээр R1=3 Ом, R2=6 Ом, R3=2 Ом эсэргүүцлүүдийг 12 В-ийн тэжээл үүсгэгчтэй холбожээ. Тэжээл үүсгэгчийн дотоод эсэргүүцлийг тооцохгүй. Хэлхээний ерөнхий эсэргүүцэл, R3 эсэргүүцэл дээгүүр гүйх гүйдлийн хүч, R1 эсэргүүцэл дээгүүр гүйх гүйдлийн хүчийг ол 2. Нэг төрлийн материалаар хийсэн ижил урттай 4 хэсэг дамжуулагчийг цахилгаан хэлхээнд зэрэгцээ холбожээ. Хөндлөн огтлол нь S1=1мм2, S2=2мм2, S3=3мм2, S4=4 мм2 хэлхээний төгсгөлүүд дээрх хүчдэл U=100В бол дамжуулагч тус бүр дээрх хүчдлийг ол. 3. Цахилгаан дамжуулагчаар 0.8А гүйдэл 5 минутанд гүйв. Түүний хөндлөн огтлолоор хичнээн электрон урсаж өнгөрөх вэ? Электрон цэнэг e=1.6•10-19Кл 4. Хоѐр эсэргүүцлийн харьцаа 3:2-тай тэнцүү. Эдгээрийг зэрэгцээ холбоход ерөнхий эсэргүүцэл 0.4 Ом байсан бол нийт гүйдлийн хүч, цуваа холбосон үеийн ерөнхий эсэргүүцлийг ол. Хэлхээний хүчдэл 20В 5. 2 ба 4 Ом, 6 Ом эсэргүүцлүүдийг хэдэн янзаар холбож ямар хэмжээний эсэргүүцлийг гаргаж авах вэ? 6. Чийдэнгийн улайсах утасны эсэргүүцэл 440 Ом бөгөөд түүнийг 220В хүчдэлтэй хэлхээнд залгаж асаажээ. Чийдэнгээр гүйх гүйдлийн хүчийг бодож ол. 7. Цахилгаан плитканы утсаар гүйх гүйдлийн хүч 5А, түүний эсэргүүцэл 44 Ом. Плитканы утас ямар хүчдэлтэй байгааг тодорхойл 8. 100м урт, 2мм2 хөндлөн огтлолын талбайтай зэс утасны эсэргүүцлийг ол. 9. Хэрэв 120м урт, 0.5мм2 хөндлөн огтлолын талбайтай никелин дамжуулагчийн төгсгөл дэх хүчдэл 127В бол хэлхээний гүйдлийн хүчийг ол. 10. Хэрэв хэлхээг 8м урт хөндлөн огтлолтой манганин утсаар битүүлбэл 0.3А гүйдэл хэлхээгээр гүйнэ. Аккумляторын туйлууд дахь хүчдлийг ол. 11. 4 ба 6 Ом эсэргүүцэлтэй 2 дамжуулагчийг цуваа холбосон хэлхээн дэх гүйдлийн хүч 0.2А байв. Дамжуулагч тус бүр дээрх ба хэлхээний ерөнхий хүчдлийг ол. 12. Цахилгаан галт тэрэг 1200В хүртэл ажиллана. 220В хүчдэлд асдаг вагоны чийдэнгүүдийн холбон асах схем зур 47

13. 4 ба 8 Ом эсэргүүцэлтэй 2 дамжуулагчийг зэрэгцээ холбожээ. Тэдгээрийн хүчдэл нь 4В бол дамжуулагч тус бүрийн ба хэлхээний ерөнхий гүйдлийн хүчийг ол. 14. 127В хүчдэлтэй шугаманд 0.6А гүйдэл өнгөрөх чийдэн залгав. Чийдэнгээр өнгөрөх гүйдлийн чадлыг ол. 15. 220В хүчдэл ба 3А гүйдэлд тохирох цахилгаан плитка байв. Плиткээр өнгөрөх гүйдлийн чадлыг ол. 16. Цахилгаан индүүний чадал 0.6кВт. Түүгээр 1.5 цагийн турш гүйх гүйдлийн ажлыг ол. 17. 60Вт-ын чийдэнг хоногт 3 цаг асаана. Сард ямар өртөгтэй цахилгаан энерги зарцуулах вэ? 1кВт цагийн цахилгаан энерги 118.20 төгрөг 18. Цахилгаан хөдөлгүүрийн хавчаарууд дээрх хүчдэл 12В, түүгээр өнгөрөх гүйдлийн хүч 0.5А бол 30мин-д гүйдлийн ажил ямар байх вэ? Хичнээн цахилгаан энерги зарцуулах вэ? 19. 100Вт-ын чийдэнг хоногт 6 цаг асаагаад байвал сард хичнээн цахилгаан энерги зарцуулах вэ? 20. Эсэргүүцэл тус бүрийн гүйдэл хүчдэлийг олно уу? 48

IV ХЭСЭГ СОРИЛ Доорхи диаграмм нь дараах 4н бодлогод хэрэглэгдэнэ. 1. Хурд хугацааны диаграм дээр дүрсийн талбай явсан зам болдог бол зурагт өгөгдсөн хэсгийн эхний 20секунд дэх явсан замыг ол.[м] A.20 B. 40 C. 400 D.200 2. Хамгийн их хурдыг ол. A. 0 B. 20 C. 40 D. 60 3. 40 секундын хугацаанд явсан нийт замыг ол. A. 200км B. 400км C. 400м D. 200м 4. Эхний 20секундэх хурдатгалыг ол.[м/с2] A. 1 B. 2 C. 3 D. 4 49