เอกสารประกอบการสอน หน่วยการเรียนรู้ ปฏิกิริยาเคมี

ผ้จู ดั ทำเอกสารฉบบั น้ี มไิ ดม้ เี จตนาละเมดิ ลขิ สทิ ธ์ิ แตจ่ ดั ทำข้นึ เพอ่ื วัตถปุ ระสงคท์ างการศึกษาเท่านน้ั

คำนำ เอกสารประกอบการสอนฉบับนี้ จัดทำขึ้นประกอบการจัดการเรียนรู้ในรายวิชาวิทยาศาสตร์พื้นฐาน หน่วยการเรียนรู้ เรื่อง ปฏิกิริยาเคมี ชน้ั มัธยมศึกษาปที ี่ 3 เอกสารฉบบั น้ีมกี ารออกแบบสอดคลอ้ งกับบทปฏบิ ัติการ ทางวิทยาศาสตร์ ที่มีการเรียบเรียงเนื้อหาครอบคลุมมาตรฐานการเรียนรู้และตัวชี้วัด ตามหลักสูตรแกนกลาง การศึกษาขั้นพื้นฐาน พุทธศักราช 2551 (ฉบับปรับปรุง พ.ศ.2560) แรงบันดาลใจที่ทำให้ผู้เขียนได้เขียนเอกสาร ประกอบการสอนฉบับนี้ขึ้น เกิดจากความมุ่งหวังที่จะถ่ายทอดความรู้ให้แก่นักเรียนผ่านกระบวนการเรียนรู้ที่ได้ ออกแบบไว้ อกี ทั้งเพ่ือให้ครูผู้สอนวิทยาศาสตร์ได้นำแนวคิดและรปู แบบกจิ กรรมไปปรับใช้ในการจัดการเรียนรู้ให้มี ประสิทธิภาพมากย่งิ ขึ้น เพ่อื ให้สะดวกต่อการเรยี นรู้และทำความเข้าใจ เอกสารฉบบั น้มี ีการนำเสนอกิจกรรมการเรียนรู้ในหน่วย การเรียนรู้ เรื่อง ปฏิกิริยาเคมี ประกอบไปด้วยกิจกรรมการเรียนรู้จำนวน 7 กิจกรรม ได้แก่ การเกิดปฏิกิริยาเคมี กฎทรงมวล การถา่ ยโอนพลงั งานความรอ้ นของปฏิกิริยาเคมี ปฏกิ ิรยิ าระหวา่ งกรดกับเบส ปฏิกิริยาระหวา่ งกรดกับ โลหะหรือเบสกบั โลหะ ปฏกิ ริ ิยาการเกดิ สนมิ และปฏกิ ิรยิ าการเกดิ ฝนกรด ดังนั้นผู้เขียนหวังเป็นอย่างยิ่งว่าเอกสารประกอบการสอนวิชาวิทยาศาสตร์ฉบับนี้ จะเป็นประโยชน์ต่อ นักเรียน ครูผู้สอนวิทยาศาสตร์ที่ใช้ประกอบการเรียนรู้ในรายวิชาดังกล่าว และยังเป็นประโยชน์ต่อผู้ที่สนใจ เกี่ยวกับกิจกรรมการเรียนรู้เกี่ยวกับแสงแสงและการมองเห็น ขอขอบพระคุณผู้ทรงคุณวุฒิทุกท่านเป็นอย่างยิ่ง ที่ ใหค้ วามอนเุ คราะห์ใหค้ ำปรึกษาในการเรียบเรยี งและปรับปรงุ รูปแบบกิจกรรมใหเ้ อกสารประกอบการสอนฉบับนี้มี ความถูกต้องตามหลักวิชาการ ขอขอบพระคุณผู้เชี่ยวชาญด้านเนื้อหา เจ้าของเอกสารและแหล่งข้อมูลทุกท่านท่ี เพิ่มประสบการณ์การเรียนรู้ให้ผู้เขียนมีมุมมองเกี่ยวกับกิจกรรมการเรียนรู้ที่หลากหลาย และได้นำมาเรียบเรียง และอ้างอิง ตลอดจนทกุ ท่านที่ใหค้ วามอนเุ คราะห์ชว่ ยเหลือในทุกด้าน จนทำให้การเขยี นเอกสารประกอบการสอน ฉบบั นี้บรรลุตามเป้าหมายไดใ้ นที่สดุ กติ ติภคั ชวู งษ์ 2563

สารบัญ หนา้ กจิ กรรม 1 3 กิจกรรมท่ี 5.1 การเกดิ ปฏิกริ ิยาเคมี 6 กิจกรรมที่ 5.2 กฎทรงมวล 8 กจิ กรรมท่ี 5.3 การถา่ ยโอนพลังงานความร้อนของปฏิกริ ิยาเคมี 12 กิจกรรมที่ 5.4 ปฏกิ ิริยาระหว่างกรดกับเบส 15 กิจกรรมที่ 5.5 ปฏิกริ ยิ าระหว่างกรดกบั โลหะหรือเบสกับโลหะ 18 กจิ กรรมท่ี 5.6 ปฏิกิรยิ าการเกดิ สนมิ กิจกรรมที่ 5.7 ปฏิกิริยาการเกดิ ฝนกรด 20 21 เอกสารอา้ งองิ ประวัติผเู้ ขียน

5.1 การเกดิ ปฏิกิรยิ าเคมี ปฏกิ ริ ิยาเคมี เป็นกระบวนการท่เี กิดจากการเปล่ยี นแปลงทางเคมขี องสาร ทำใหเ้ กดิ สารใหม่ทม่ี ีคุณสมบัติ เปล่ียนแปลงไปจากเดิม การเกิดปฏิกริ ยิ าเคมเี กิดจากสาร 2 กล่มุ ไดแ้ ก่ สารต้งั ต้น และสารผลติ ภัณฑ์ สารต้ังต้น สารผลิตภณั ฑ์ กจิ กรรมที่ 5.1 การเกดิ ปฏิกิรยิ าเคมี • จุดประสงค์ สามารถสงั เกตและอธบิ ายการเปล่ียนแปลงของสารเน่ืองจากการเกิดปฏิกริ ยิ าเคมีได้ • วัสดุอุปกรณ์ อปุ กรณ์ อุปกรณ์ 1. ทตี่ งั้ หลอดทดลอง 7. นำ้ สม้ สายชกู ลน่ั เขม้ ขน้ 5% v/v 2. หลอดทดลองขนาดกลาง 8. กรดไฮโดรคลอรกิ (HCl) เขม้ ขน้ 0.1 9. สายละลายด่างทบั ทิม (KMnO4) เขม้ ขน้ 0.1 3. ช้อนตักสาร 10. สารละลายเลด (II) ไนเตรทเข้มข้น 0.1 11. สายละลายโพแทสเซียมไอโอไดด์เขม้ ขน้ 0.1 4. หลอดหยด 12. สารละลายโซเดียมไฮโดรเจนคาร์บอเนตเขม้ ขน้ 0.1 5. ผงฟู 6. กรดซลั ฟูรกิ • ตารางบนั ทกึ ผลการทดลอง การเปล่ยี นแปลงทเี่ กดิ ขนึ้ หลอดทดลอง ……………………………………………………….…………………… หลอดที่ 1 ……………………………………………………….…………………… สายละลายโพแทสเซียมไอโอไดด์ 2 ml ……………………………………………………….…………………… + สารละลายเลด (II) ไนเตร 5 หยด ……………………………………………………….…………………… ……………………………………………………….…………………… ……………………………………………………….…………………… ……………………………………………………….…………………… ปฏิกิริยาเคมี มัธยมศกึ ษาปีที่ 3

ผูจ้ ัดทำเอกสารฉบบั นี้ มไิ ดม้ เี จตนาละเมดิ ลขิ สทิ ธิ์ แตจ่ ดั ทำขน้ึ เพอื่ วัตถุประสงคท์ างการศกึ ษาเท่านน้ั หลอดทดลอง การเปล่ยี นแปลงที่เกิดข้นึ หลอดท่ี 2 ……………………………………………………….…………………… ผงฟู 1 ชอ้ น + นำ้ ส้มสายชู 20 หยด ……………………………………………………….…………………… ……………………………………………………….…………………… หลอดท่ี 3 ……………………………………………………….…………………… สารละลายดา่ งทับทิม 2 ml + กรด ……………………………………………………….…………………… ไฮโดรคลอริก 20 หยด ……………………………………………………….…………………… ……………………………………………………….…………………… ……………………………………………………….…………………… ……………………………………………………….…………………… ……………………………………………………….…………………… ……………………………………………………….…………………… ……………………………………………………….…………………… ……………………………………………………….…………………… ……………………………………………………….…………………… ……………………………………………………….…………………… ……………………………………………………….…………………… ……………………………………………………….…………………… ……………………………………………………….…………………… หลอดที่ 4 ……………………………………………………….…………………… ……………………………………………………….…………………… สารละลายโซเดียมไฮโดรเจนคาร์บอเนต ……………………………………………………….…………………… 2 ml + กรดซติ ริก ½ ช้อน • สรปุ ผลการทดลอง (มีการเปล่ียนแปลงอย่างไร เขียนเฉพาะการเปล่ียนแปลงทแี่ ต่ละหลอดแตกตา่ งกัน) ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ปฏิกริ ิยาเคมี มธั ยมศึกษาปที ี่ 3

5.2 กฎทรงมวล กฎทรงมวล เมอ่ื เกิดปฏกิ ริ ยิ าเคมี จะส่งผลให้มวลรวมของสารตง้ั ต้นมีคา่ เท่ากบั มวลรวมของสารผลติ ภณั ฑ์เสมอ ซึ่งเปน็ ไปตาม “กฎทรงมวล” ทัง้ น้กี ารตรวจสอบวา่ เป็นไปตามกฎทรงมวลหรอื ไม่ จำเป็นต้องตรวจสอบภายใต้ ระบบปดิ เพราะ หากมกี ารทำปฏิกริ ิยาแลว้ เกิดเป็นแก๊สจะทำให้มวลสญู หายไปกบั แก๊สที่เกิดข้นึ ได้ มวลรวมของสารท้ังหมดก่อนเกิดปฏกิ ริ ยิ า = มวลรวมของสารทัง้ หมดหลงั เกิดปฏกิ ิรยิ า กิจกรรมท่ี 5.2 กฎทรงมวล • จดุ ประสงค์ สามารถอธิบายเปรียบเทยี บผลรวมมวลของสารตง้ั ต้นกบั ผลรวมมวลของสารผลติ ภณั ฑ์ • วัสดุอุปกรณ์ อปุ กรณ์ จำนวน 1. เคร่อื งชั่ง 1 เคร่ือง 2. กระบอกตวง 1 อนั 3. บกี เกอร์ขนาด 250 ml 2 อัน 4. หลอดทดลองขนาดใหญ่พร้อมจุกยาง 3 หลอด 5. แคลเซียมคารบ์ อเนต ชนดิ เมด็ 3 เมด็ 6. สารละลายโซเดียมซลั เฟตเขม้ ข้น 0.1 5 ml 7. สารละลายแบเรียมคลอไรด์เขม้ ขน้ 0.1 5 ml 8. สารละลายกรดไฮโดรคลอรกิ เขม้ ข้น 0.1 10 ml • วธิ ีการทดลอง ตอนที่ 1 1. ชงั่ บกี เกอรท์ ี่บรรจุหลอดทดลองทง้ั สอง โดยหลอดทดลองท่ี 1 บรรจุสารละลายแบเรียมคลอไรด์ 5 ml และหลอดทดลองท่ี 2 บรรจสุ ารละลายโซเดยี มซัลเฟต 5 ml แล้วบันทกึ ค่ามวลทชี่ ั่งได้ ปฏิกริ ิยาเคมี มธั ยมศึกษาปที ่ี 3

ผู้จัดทำเอกสารฉบับนี้ มไิ ด้มเี จตนาละเมดิ ลขิ สิทธิ์ แตจ่ ดั ทำข้ึนเพอื่ วตั ถุประสงคท์ างการศึกษาเท่านน้ั 2. เทสารละลายในหลอดทดลองที่ 1 ลงในหลอดทดลองที่ 2 แล้ววางหลอดทดลองไวใ้ นบกี เกอร์ เช่นเดมิ สังเกตการเปล่ียนแปลงทีเ่ กิดข้ึนในหลอดทดลอง บันทกึ ผลการการเปล่ยี นแปลงท่เี กดิ ขึ้น 3. เมอ่ื การเกิดปฏกิ ิริยาสน้ิ สดุ ทำการชง่ั มวลอีกครง้ั แล้วบันทึกค่ามวลทีช่ ง่ั ได้ ทีม่ า : หนงั สอื คูม่ อื วทิ ยาศาสตรแ์ ละเทคโนโลยี ม.3 อักษรเจรญิ ทศั น์ ตอนท่ี 2 1. ชงั่ บกี เกอรท์ ่ีบรรจุแคลเซียมคารบ์ อเนต ชนิดเมด็ 3 เม็ด พร้อมหลอดทดลองขนาดใหญท่ ่บี รรจุ สารละลายกรดไฮโดรคลอริก 10 ml ทปี่ ดิ จุกยางไว้ แล้วบันทึกค่ามวลทีช่ ่งั ได้ (แคลเซยี มคารบ์ อเนต ชนิดเมด็ ไม่ไดอ้ ยู่ในหลอดทดลอง) 2. ใสเ่ ม็ดแคลเซียมคาร์บอเนตลงในหลอดทดลองทีบ่ รรจสุ ารไฮโดรคลอรกิ พรอ้ มกับปดิ จุกยางทันที สังเกตการณเ์ ปลี่ยนแปลงท่ีเกิดขน้ึ ในหลอดทดลอง 3. เมื่อการเกิดปฏิกริ ยิ าสน้ิ สุดทำการชัง่ มวลอีกครงั้ แล้วบันทกึ คา่ มวลท่ชี งั่ ได้ ท่มี า : หนังสือค่มู อื วทิ ยาศาสตรแ์ ละเทคโนโลยี ม.3 อักษรเจริญทศั น์ • ตารางบันทกึ ผลการทดลอง ผลรวมมวลหลังเกดิ ปฏิกิริยาเคมี ……………………………………………………………… ตอนท่ี 1 ……………………………………………………………… ผลรวมมวลกอ่ นเกิดปฏิกิริยาเคมี ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ปฏกิ ิรยิ าเคมี มัธยมศกึ ษาปที ่ี 3

ผูจ้ ดั ทำเอกสารฉบบั น้ี มิได้มเี จตนาละเมดิ ลขิ สิทธิ์ แต่จดั ทำขึน้ เพอ่ื วัตถุประสงคท์ างการศกึ ษาเทา่ นน้ั • สรปุ ผลการทดลอง (สงั เกตเหน็ การเปล่ียนแปลงปฏิกริ ยิ าเคมีอยา่ งไร และมวลรวมมีการเปลย่ี นแปลงอย่างไร) ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ตอนที่ 2 ผลรวมมวลกอ่ นเกดิ ปฏิกิริยาเคมี ผลรวมมวลหลังเกดิ ปฏิกริ ยิ าเคมี ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… ……………………………………………………………… • สรปุ ผลการทดลอง (สังเกตเห็นการเปลี่ยนแปลงปฏิกริ ยิ าเคมีอยา่ งไร และมวลรวมมกี ารเปลีย่ นแปลงอย่างไร) ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… • คำถามท้ายการทดลอง 1. มวลรวมของสารก่อนเกิดปฏิกริ ยิ าและหลงั เกิดปฏิกิริยามีค่าเท่ากันหรอื ไม่ อย่างไร ……………………………………………………………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 2. ในตอนท่ี 2 ถ้าไม่ปิดจุกยางมวลของสารทีช่ ่งั ก่อนและหลงั เกิดปฏิกิรยิ าเคมีจะเป็นอย่างไร ……………………………………………………………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………… ปฏกิ ริ ยิ าเคมี มธั ยมศึกษาปีท่ี 3

5.3 การถา่ ยโอนพลังงานความรอ้ นของปฏกิ ิริยาเคมี การถา่ ยโอนพลังงานความร้อนของปฏกิ ริ ิยาเคมี ในการทำปฏิกิริยาเคมีของสารทำใหเ้ กิดการถ่ายโอนพลังงานความรอ้ นระหว่างระบบและ ส่งิ แวดลอ้ มได้ โดยแบ่งเป้น 2 ประเภท ไดแ้ ก่ 1. การถา่ ยโอนความร้อนจากส่ิงแวดล้อมมายังระบบ เรียกวา่ “ปฏกิ ิรยิ าดดู ความรอ้ น” สารตั้งตน้ + ความร้อน ผลิตภัณฑ์ 2. การถ่ายโอนความรอ้ นจากระบบมายงั สง่ิ แวดลอ้ ม เรยี กว่า “ปฏกิ ริ ยิ าคายความรอ้ น” สารตงั้ ต้น ผลติ ภัณฑ์+ ความรอ้ น กจิ กรรมที่ 5.3 การถ่ายโอนพลงั งานความร้อนของปฏกิ ิริยาเคมี • จุดประสงค์ สามารถศึกษาการเปลี่ยนแปลงพลังงานความรอ้ นของปฏกิ ริ ิยาเคมไี ด้ • วสั ดุอุปกรณ์ อุปกรณ์ จำนวน 1. เทอร์มอมิเตอร์ 2 อัน 2. แทง่ แก้วคนสาร 1 อนั 3. ชอ้ นตกั สาร เบอร์ 1 1 อนั 4. บีกเกอร์ ขนาด 100 ml 2 ใบ 5. แผน่ โลหะแมกนเี ซียม 1 แผน่ 6. โซเดยี มไฮโดรเจนคารบ์ อเนต 2 ช้อน 7. สารละลายกรดไฮโดรคลอรกิ เขม้ ข้น 1 mol 50 ml • วิธีการทดลอง 1. รินสารละลายกรดไฮโดรคลอรกิ ใส่บีกเกอร์ 2 ใบ ใบละ 25 ml 2. วดั อุณหภมู ขิ องสารละลายกรดไฮโดรคลอริกในบกี เกอร์ทง้ั 2 ใบ แล้วบนั ทึกผลในตารางบนั ทกึ ผล ปฏิกิรยิ าเคมี มัธยมศกึ ษาปีที่ 3

ผู้จดั ทำเอกสารฉบับนี้ มิไดม้ เี จตนาละเมิดลขิ สทิ ธิ์ แต่จดั ทำข้ึนเพอื่ วัตถุประสงคท์ างการศกึ ษาเทา่ นน้ั 3. นำแผ่นโลหะแมกนีเซียมใส่ลงในบีกเกอร์ใบที่ 1 และเติมสารไฮโดรเจนคารบ์ อเนต 1-2 ช้อน ลงงใน บีกเกอรใ์ บที่ 2 4. คนสารละลายในบกี เกอร์ทั้ง 2 ใบ แลว้ วัดอุณหภูมอิ ีกคร้ัง พรอ้ มกับบนั ทึกผลลงในตารางบนั ทกึ ผล 12 34 ท่มี า : หนังสอื คมู่ อื วทิ ยาศาสตรแ์ ละเทคโนโลยี ม.3 อกั ษรเจรญิ ทศั น์ • ตารางบันทึกผลการทดลอง อุณหภมู ิก่อนเติมสาร (C°) อณุ หภูมิหลงั เติมสาร (C°) บกี เกอร์ ใบที่ 1 ใบท่ี 2 • คำถามท้ายการทดลอง 1. จากการทดลองดังกล่าวส่งิ ใดเปน็ ระบบสงิ่ ใดเปน็ ส่ิงแวดลอ้ ม - มอื เป็น ………………………………………………………………………………………………………………. - สารละลายภายในบีกเกอร์ เปน็ ………………………………………………………………………………. 2. บกี เกอร์ใบท่ี 1 เมื่อใส่แผ่นแมกนเี ซียม ลงในสารละลายกรดไฮโดรคลอริก อุณหภมู ิมีการ เปล่ยี นแปลงอย่างไร ……………………………………………………………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 3. จากการเปลี่ยนแปลงดังกล่าว เป็นปฏิกริ ยิ าดดู ความร้อน / ปฏิกิริยาคายความร้อน 4. บกี เกอร์ใบที่ 2 เมื่อใส่สารไฮโดรเจนคาร์บอเนต ลงในสารละลายกรดไฮโดรคลอริก อุณหภูมิมกี าร เปลี่ยนแปลงอย่างไร ……………………………………………………………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 5. จากการเปลยี่ นแปลงดังกล่าว เป็นปฏิกริ ยิ าดดู ความร้อน / ปฏิกิริยาคายความรอ้ น ปฏิกริ ิยาเคมี มัธยมศึกษาปีที่ 3

5.4 ปฏกิ ริ ยิ ากรด-เบส กรด-เบส สารต่าง ๆ ทีเ่ ราใชอ้ ยู่ในชีวติ ประจำวนั แต่ละชนิดก็มีสมบตั ิความเปน็ กรดและเบสท่แี ตกตา่ งกนั โดยท่ี • กรด (Acid) คือ สารประกอบท่ีมธี าตุไฮโดรเจน (H) เปน็ องคป์ ระกอบ และสารละลายนั้นมคี ่า pH นอ้ ยกวา่ 7 • เบส (Base) คือ สารประกอบท่ีละลายนำ้ แล้วแตกตัวให้ ไฮดรอกไซดไ์ อออน (OH- ) เม่ือทำปฏกิ ิริยา กับกรดแลว้ ได้เกลอื กับน้ำ และสารละลายนนั้ มีคา่ pH มากกวา่ 7 ซง่ึ เราสามารถทดสอบความเปน็ กรด – เบส ไดห้ ลายวิธี เชน่ ทดสอบด้วยกระดาษลติ มสั กระดาษยนู ิ เวอรซ์ ัลอินดิเคเตอร์ สารละลายอินดเิ คเตอร์ สารละลายอินดิเคเตอร์ธรรมชาติ และเคร่ืองวดั ค่าพเี อชมเิ ตอร์ เป็นต้น กิจกรรมที่ 5.4.1 คา่ ความเป็นกรดเบสของสาร • จุดประสงค์ สามารถตรวจสอบค่า pH ความเปน็ กรดเบสของสารประกอบในชวี ติ ประจำวันได้ • วัสดอุ ุปกรณ์ อปุ กรณ์ จำนวน 1. บีกเกอร์ หรือหลอดทดลอง 6 อัน 2. แท่งแกว้ คนสาร 1 แท่ง 3. กระดาษยูนิเวอร์ซลั อนิ ดิเคเตอร์ 1 กล่อง 4. นำ้ อัดลม 3 ml 5. นำ้ มะนาว 3 ml 6. น้ำปนู ใส 3 ml 7. น้ำส้มสายชู 3 ml 8. น้ำเกลือ 3 ml 9. น้ำขี้เถ้า 3 ml 10. นำ้ 3 ml ปฏิกิริยาเคมี มธั ยมศกึ ษาปีที่ 3

ผู้จดั ทำเอกสารฉบับนี้ มไิ ด้มเี จตนาละเมดิ ลขิ สิทธ์ิ แตจ่ ดั ทำขึน้ เพอื่ วตั ถปุ ระสงคท์ างการศึกษาเทา่ นน้ั • วธิ กี ารทดลอง 1. นำแท่งแกว้ จุ่มสาร แล้วนำมาแตะท่ีกระดาษยนู ิเวอรซ์ ลั อินดเิ คเตอร์ ทลี่ ะสารที่ โดยกระดาษ 1 แผน่ ต่อสาร 1 ชนดิ 2. สงั เกตการเปลย่ี นแปลงของกระดาษยนู เิ วอร์ซัลอินดิเคเตอร์ แลว้ นำไปเปรียบเทียบกับแทบวัดบน กล่องของกระดาษยูนิเวอร์ซัลอินดเิ คเตอร์ แล้วอ่านคา่ pH ของสารน้นั 3. บันทึกผลการทดลองลงในตารางบันทึกผล • ตารางบนั ทกึ ผลการทดลอง สาร ผลการทดสอบ กระดาษยนู เิ วอรซ์ ลั อนิ ดเิ คเตอร์ ค่า pH กรด/เบส นำ้ อัดลม นำ้ มะนาว น้ำปนู ใส นำ้ ส้มสายชู นำ้ เกลือ นำ้ ขเ้ี ถา้ น้ำ • สรุปผลการทดลอง (สารแตล่ ะชนดิ มคี ่าความเป็นกรดเบสแตกต่างกันอยา่ งไร เรียงลำดบั ได้อยา่ งไร) ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ปฏกิ ิรยิ าเคมี มธั ยมศึกษาปที ี่ 3

ผจู้ ดั ทำเอกสารฉบับน้ี มไิ ดม้ เี จตนาละเมิดลขิ สทิ ธ์ิ แตจ่ ดั ทำขึ้นเพอ่ื วตั ถุประสงคท์ างการศกึ ษาเท่านนั้ กจิ กรรมท่ี 5.4.2 ปฏกิ ริ ิยาของกรดและบส • จุดประสงค์ สามารถตรวจสอบค่า pH ความเป็นกรดเบสของสารประกอบในชวี ิตประจำวนั ได้ • วัสดอุ ุปกรณ์ อปุ กรณ์ จำนวน 1. บกี เกอร์ หรือหลอดทดลอง 6 อัน 2. แทง่ แก้วคนสาร 1 แท่ง 3. กระจกนาฬิกา 1 อัน 4. กระดาษยนู เิ วอรซ์ ลั อินดเิ คเตอร์ 1 กล่อง 5. สารละลายโซเดียมไฮดรอกไซด์ 5 ml 6. สารละลายกรดแอซติ ิก 5 ml • วิธีการทดลอง 1. นำกระดาษยูนิเวอร์ซลั อินดิเคเตอร์ ทดสอบคา่ ความเป็นกรดเบสของสารละลายโซเดียมไฮดรอก ไซด์ และสารละลายกรดแอซิติก แลว้ บนั ทึกค่า pH ทว่ี ดั ได้ลงในตารางบันทึกผล 2. หยดสารละลายกรดแอซิติก 3 หยดลงในหลอดทดลองที่มีสารละลายโซเดยี มไฮดรอกไซด์ แลว้ วดั คา่ pH จากกระดาษยนู ิเวอร์ซัลอนิ ดเิ คเตอร์ แลว้ บันทกึ ค่า pH ท่ีวดั ไดล้ งในตารางบันทึกผล 3. ทำการหยดสารละลายกรดแอซิติกเพ่ิมอีก 3 หยด ในหลอดทดลองเดมิ แลว้ วัดค่า pH อีกคร้ัง แล้ว บันทึกคา่ pH ท่ีวดั ได้ลงในตารางบันทึกผล 4. ทำซำ้ กับข้อ 3 จนสารละลายกรดแอซติ ิกหมด • ตารางบนั ทกึ ผลการทดลอง ครั้งที่ pH 1 2 3 4 5 6 7 ปฏกิ ิริยาเคมี มัธยมศึกษาปที ี่ 3

ผู้จดั ทำเอกสารฉบบั นี้ มไิ ดม้ เี จตนาละเมดิ ลขิ สทิ ธ์ิ แตจ่ ดั ทำข้นึ เพอ่ื วัตถปุ ระสงคท์ างการศกึ ษาเท่านนั้ • คำถามท้ายการทดลอง 1. สารละลายโซเดยี มไฮดรอกไซด์ และสารละลายกรดแอซิตกิ เป็นกรดหรือเบส และมีค่า pH เท่าใด ……………………………………………………………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 2. เมอ่ื รินสารละลายกรดแอซิตกิ ลงไปเรื่อย ๆ นักเรียนพบการเปลี่ยนแปลงอย่างไร ……………………………………………………………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………… 3. จากการทดลองดงั กล่าวการหยดสารละลายกรดแอซิตกิ ลงในสารละลายโซเดียมไฮดรอกไซด์ ทำ ให้เกิดปฏิกริ ยิ าเคมหี รอื ไม่อย่างไร ……………………………………………………………………………………………………………………………………………. ……………………………………………………………………………………………………………………………………………… ……………………………………………………………………………………………………………………………………………… ปฏกิ ิรยิ าเคมี มธั ยมศกึ ษาปที ่ี 3

5.5 ปฏิกริ ิยาระหว่างกรดหรอื เบสกับโลหะ ปฏกิ ิรยิ าระหว่างกรดกบั โลหะ เกลือของโลหะ + แก๊สไฮโดรเจน กรด + โลหะ ปฏกิ ริ ยิ าระหวา่ งเบสกบั โลหะ เกลือของโลหะ + แก๊สไฮโดรเจน เบส + โลหะ กจิ กรรมที่ 5.5 ปฏกิ ริ ิยาระหวา่ งกรดหรือเบสกับโลหะ • จุดประสงค์ สามารถสังเกตและอธบิ ายการเกดิ ปฏิกริ ยิ าระหว่างกรดหรือเบสกบั โลหะ • วสั ดุอุปกรณ์ อุปกรณ์ จำนวน 1. สารละลายกรดไฮโดรคลอริก หรือสารละลายกรดเกลือ 20 ml 2. สารละลายโซเดียมไฮดรอกไซด์ หรอื สารละลายโซดาไฟ 20 ml 3. แผน่ สงั กะสี 1 แผน่ 4. แผน่ อะลูมเิ นียม 1 แผน่ 5. ตะปูเหลก็ 2 ตวั 6. หลอดทดลองขนาดใหญ่ 6 หลอด 7. ปากคีบ 1 อัน 8. กระดาษทราย 1 แผ่น • วิธกี ารทดลอง 1. ขัดแผน่ สังกะสี แผน่ อะลูมเิ นยี ม และตะปเู หล็กดว้ ยกระดาษทราย 2. สงั เกตลกั ษณะของแผน่ สังกะสี แผ่นอะลูมิเนียม และตะปูเหล็ก แล้วบันทึกผลเกย่ี วกบั ลักษณะท่ี สงั เกตได้ ปฏิกริ ยิ าเคมี มัธยมศกึ ษาปีที่ 3

ผู้จัดทำเอกสารฉบับนี้ มิไดม้ เี จตนาละเมิดลขิ สิทธ์ิ แตจ่ ดั ทำขน้ึ เพอื่ วตั ถุประสงคท์ างการศกึ ษาเทา่ นน้ั 3. นำแผน่ สงั กะสี แผน่ อะลมู เิ นยี ม และตะปเู หล็ก ใส่ลงในหลอดทดลอง โดยแบ่งหลอดทดลองเป็น 2 ชุด ได้แก่ ชุดท่ี 1 หลอดที่ 1-3 และชดุ ที่ 2 หลอดที่ 4-6 4. เติมสารละลายกรดไฮโดรคลอรกิ หรือสารละลายกรดเกลอื ลงในหลอดทดลองชดุ ที่ 1 และเตมิ สารละลายโซเดยี มไฮดรอกไซด์ หรอื สารละลายโซดาไฟลงในหลอดทดลองชุดที่ 2 โดยเติมสารให้ท่วม โลหะ แล้วเขยา่ หลอดทดลอง พร้อมสังเกตการณ์เปลีย่ นแปลงท่เี กิดขึ้นจนครบ 5 นาที 12 3 หลอดทดลองชุดที่ 1 45 6 หลอดทดลองชดุ ท่ี 2 • ตารางบันทกึ ผลการทดลอง ผลทส่ี งั เกตได้ ตอนที่ 1 ลกั ษณะของโลหะที่สงั เกตได้ สาร ตะปเู หล็ก แผ่นสังกะสี แผน่ อะลูมเิ นยี ม ปฏิกิริยาเคมี มัธยมศกึ ษาปีที่ 3

ผ้จู ดั ทำเอกสารฉบบั นี้ มิได้มเี จตนาละเมดิ ลขิ สิทธ์ิ แต่จดั ทำขึน้ เพอ่ื วตั ถุประสงคท์ างการศึกษาเท่านน้ั ตอนท่ี 2 การทำปฏิกริ ยิ าระหว่างกรดหรอื เบสกับโลหะ หลอดทดลองท่ี โลหะที่ใส่ การเปล่ยี นแปลงที่สงั เกตได้ สารละลายกรดไฮโดรคลอรกิ (กรด) หลอดท่ี 1 ตะปเู หล็ก หลอดท่ี 2 แผน่ สงั กะสี หลอดที่ 3 แผ่นอะลูมิเนียม สารละลายโซเดยี มไฮดรอกไซด์ (เบส) หลอดที่ 4 ตะปเู หลก็ หลอดที่ 5 แผน่ สงั กะสี หลอดท่ี 6 แผ่นอะลูมิเนยี ม • คำถามทา้ ยการทดลอง 1. สารละลายกรดไฮโดรคลอริก ทำปฏกิ ิริยากับโลหะใดบ้าง ทราบได้อย่างไร ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 2. สารละลายโซเดียมไฮดรอกไซด์ ทำปฏิกริ ยิ ากับโลหะใดบ้าง ทราบได้อยา่ งไร ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 3. ดงั นนั้ สารละลายกรดและสารละลายเบส ทำปฏกิ ริ ิยากับโลหะหรอื ไม่ อย่างไร ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 4. ถ้าใช้โซเดียยมไฮดรอกไซด์หรือโซดาไฟ ล้างท่อท่ที ำจากโลหะ เนื่องจากการอดุ ตนั เปน็ การกระทำ ที่เหมาะสมหรือไม่ อย่างไร ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ปฏิกริ ยิ าเคมี มัธยมศกึ ษาปีที่ 3

5.6 ปฏิกิรยิ าการเกิดสนิม การเกิดสนิม สนิมเป็นการกัดกร่อยของโละหะ โดยปจั จยั หลกั ทีจ่ ะทำให้เกิด การกัดกร่อน ได้แก่ น้ำหรือความชื้นและออกซิเจนในอากาศ โดย ปฏิกริ ยิ าทีเ่ กิดข้ึนแสดง ดังนี้ ที่มา : Pixababy เหลก็ + แกส๊ ออกซิเจน + นำ้ สนิมเหล็ก กจิ กรรมที่ 5.6 ปฏิกิริยาการเกดิ สนมิ • จดุ ประสงค์ สามารถสังเกตและอธบิ ายการเกดิ ปฏิกริ ิยาการเกดิ สนมิ ได้ • วัสดุอุปกรณ์ อปุ กรณ์ 1. ตะปเู หล็ก 2. น้ำ 3. น้ำมัน 4. กระดาษทราย 5. แคลเซยี มคลอไรด์ 6. สำลี 7. หลอดทดลองขนาดใหญ่ + จกุ ยาง 8. ตะเกียงแอลกอฮอล์ + ตะแกรงก้ันลม • วิธีการทดลอง 1. ขดั ตะปูเหลก็ จำนวน 3 ตัว ด้วยกระดาษทราย 2. ใสต่ ะปูลงในหลอดทดลองท่ี 1 และ 2 หลอดละ 1 ตวั 3. เติมนำ้ ลงในหลอดทดลองที่ 1 ให้มรี ะดับน้ำสูงครงึ่ หนึง่ ของแทง่ ตะปู 4. ใสส่ ำลีลงใหห้ ลอดทดลองที่ 2 แลว้ เตมิ แคลเซยี มคลอไรด์ลงบนสำลีเพอ่ื ดูดความช้นื จากนัน้ ปดิ ด้วย จกุ ยาง ปฏกิ ริ ิยาเคมี มธั ยมศกึ ษาปที ่ี 3

ผ้จู ดั ทำเอกสารฉบบั นี้ มิได้มเี จตนาละเมิดลขิ สิทธิ์ แต่จดั ทำขึ้นเพอ่ื วตั ถปุ ระสงคท์ างการศึกษาเท่านนั้ 5. เตมิ นำ้ ลงในหลอดทดลองที่ 3 นำไปตม้ ให้เดือดเพ่ือไล่แก๊สออกซิเจน แลว้ ใส่ตะปู จากนน้ั เตมิ นำ้ มัน พืช แลว้ ปิดด้วยจุกยางทนั ที 6. ตั้งหลอดทดลองท้งิ ไวป้ ระมาณ 2-3 วัน แลว้ สังเกตการณเ์ ปล่ียนแปลงท่ีเกิดข้ึน พรอ้ มบันทกึ ภาพ กอ่ นหลงั การเปล่ียนแปลง หลอดท่ี 1 หลอดที่ 2 หลอดท่ี 3 • ตารางบันทึกผลการทดลอง หลอดท่ี 1 วนั ผลท่ีสังเกตได้ 3 วัน 2 วนั 1 2 3 • คำถามทา้ ยการทดลอง 1. เพราะเหตุใดจงึ ใสแ่ คลเซียมคลอไรด์ลงในหลอดทดลองที่ 2 ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 2. เพราะเหตใุ ดจึงเตมิ น้ำมันพชื ลงในหลอดทดลองท่ี 3 ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 3. ตะปเู หลก็ ในแต่ละหอดสัมผัสกบั สารใดบา้ ง หลอดท่ี 1 …………………………………………………………………………………………………………………………….. หลอดที่ 2 …………………………………………………………………………………………………………………………….. หลอดที่ 3 …………………………………………………………………………………………………………………………….. ปฏกิ ิริยาเคมี มธั ยมศกึ ษาปีท่ี 3

ผู้จัดทำเอกสารฉบับนี้ มิได้มเี จตนาละเมิดลขิ สิทธ์ิ แต่จดั ทำขนึ้ เพอื่ วัตถุประสงคท์ างการศึกษาเทา่ นนั้ 4. ตะปูเหลก็ ในแต่ละหลอดทดลองมีการเปลยี่ นแปลงอยา่ งไร หลอดที่ 1 …………………………………………………………………………………………………………………………….. หลอดท่ี 2 …………………………………………………………………………………………………………………………….. หลอดท่ี 3 …………………………………………………………………………………………………………………………….. 5. ดังนนั้ การเกิดสนมิ เหล็ก มีปัจจยั ใดบ้างทีเ่ กยี่ วขอ้ ง ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ปฏิกริ ิยาเคมี มัธยมศกึ ษาปีท่ี 3

5.7 ปฏกิ ริ ิยาการเกดิ ฝนกรด ฝนกรด ฝนกรด คอื น้ำฝนที่มีคา่ เปน็ กรด มคี า่ pH ต่ำกวา่ 5.6 เกิดจากการรวมตวั ของน้ำฝนและแก๊ส ออกไซดต์ า่ ง ๆ ของโลหะทเ่ี กิดจากควนั เสียจากโรงงานอุตสาหกรรม รวมถงึ ควันจากการเผาไหม้อ่นื ๆ ปะปน อยู่ในอากาศจงึ ทำใหม้ สี มบัตเิ ป็นกรด แก๊สไนโตรเจนไดออกไซต์ + นำ้ กรดไนตรกิ + แก๊สไนโตรเจนมอนอกไซต์ แกส๊ ซัลเฟอรไ์ ตรออกไซต์ + น้ำ กรดซัลฟิวริก กิจกรรมท่ี 5.7 ปฏกิ ิริยาการเกิดฝนกรด • จุดประสงค์ สามารถสงั เกตและอธิบายการเกดิ ปฏกิ ริ ยาการเกิดฝนกรดได้ • วัสดุอุปกรณ์ อปุ กรณ์ 1. กระดาษยนู เิ วอรซ์ ัลอินดิเคเตอร์ 2. น้ำกล่ัน 3. บีกเกอร์ 4. แทง่ แก้วคนสาร 5. ขวดรูปชมพู่ + จุกยางพร้อมสายยาง 6. ผงฟู 7. นำ้ สม้ สายชู • วธิ ีการทดลอง 1. เตมิ น้ำกลนั่ ใสบ่ ีกเกอร์ 20 ml แลว้ ทำการวัดค่า pH โดยใช้กระดาษยูนิเวอรซ์ ลั อนิ ดิเคเตอร์ แล้ว บันทึกผล 2. ตักผงฟู 2 ช้อน ใส่ลงในขวดรปู ชมพู่ แลว้ เติมน้ำส้มสายชูลงไป 10 ml แลว้ ทำการปดิ จุกยางให้ สนทิ พนร้อมกบั นำปลายสายยางจมุ่ ลงในนำ้ กลนั่ ในบกี เกอรใ์ นขนั้ ท่ี 1 ปฏิกิรยิ าเคมี มธั ยมศกึ ษาปีที่ 3

ผู้จดั ทำเอกสารฉบับน้ี มิได้มเี จตนาละเมดิ ลขิ สิทธ์ิ แตจ่ ดั ทำขน้ึ เพอ่ื วัตถุประสงคท์ างการศึกษาเท่านนั้ 3. เม่ือครบ 10 นาที ให้ทำการวัดคา่ pH ของงนำ้ กลัน่ ในบีกเกอรอ์ ีกครง้ั แลว้ บนั ทึกผล • ตารางบนั ทกึ ผลการทดลอง หลังการทดลอง การเปลีย่ นแปลงจากการ คา่ pH ทดลองท่ีสังเกตได้ กอ่ นการทดลอง • คำถามท้ายการทดลอง 1. จากากรทดลองคา่ pH หลงั การทดลองมีคา่ เทา่ ใด และเปน็ กรดหรอื เบส ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 2. เพราะเหตุใดค่า pH หลงั การทดลองจึงมีการเปลยี่ นแปลงไปจากเดมิ ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 3. ดงั นน้ั ลักษณะของพ้นื ท่ีแบบใดทีม่ โี อกาสเกดิ ฝนกรดได้มาก ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… 4. มแี นวทางในการปอ้ งกันการเกิดฝนกรดได้อยา่ งไร ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………… ปฏิกิริยาเคมี มัธยมศึกษาปีท่ี 3

เอกสารอา้ งองิ บริษทั อักษรเจริญทัศน์ อจท. จำกัด. (2563). หนงั สือเรยี นรายวชิ าพื้นฐาน วิทยาศาสตร์และเทคโนโลยี ชน้ั มธั ยมศึกษาปีที่ 3 เล่ม 1. กรุงเทพฯ: บรษิ ัท ไทยรม่ เกล้า จำกัด. ไพศาล เครอื แสง. (2556). เทคนคิ การสอนเชิงรกุ . นครสวรรค์: คณะมนุษศาสตร์และสงั คมศาสตร์ มหาวทิ ยาลยั นครสวรรค์. สถาบนั สง่ เสรมิ การสอนวทิ ยาศาสตร์และเทคโนโลยี. (2563). หนงั สอื เรียนรายวิชาพืน้ ฐาน วิทยาศาสตร์และ เทคโนโลยี ชน้ั มธั ยมศกึ ษาปีที่ 3 เล่ม 2. กรุงเทพฯ: โรงพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. โรงเรียนมหิดลวิทยานสุ รณ์. (2549). เอกสารประกอบการเรียน วิชาเคมี 3. [ออนไลน์]. ไดจ้ าก: https://kineticchemisy01.weebly.com/uploads/2/6/6/0/26603608/rate_of_reaction _.pdf [สบื คน้ เม่ือ 23 พฤศจิกายน 2563]. National Council of Educational Research and Training. (2015). CHAPTER 1 Chemical Reactions and Equations. [Online]. Available from: https://ncert.nic.in/ncerts/l/jesc101.pdf [Accessed 23 November 2020].

ประวตั ิผ้เู ขียน นายกติ ตภิ ัค ชูวงษ์ สาขาวชิ าวิทยาศาสตรท์ ่ัวไป คณะศกึ ษาศาสตร์ มหาวทิ ยาลยั มหาสารคาม e-mail : [email protected]