Sena Aslan TABİAT DERGİ

TABİAT DOĞA DERGİSİ OCAK-2022

TABİAT-2022

TABİAT-2022 HAYVANLAR 6-7 Penguen yumurtaları neden asimetriktir? BİTKİLER 8-9 22-23 Karıncalar; İlk yardım müdahalesi! 10-11 Kara vebaya şifa için getirilen, korsanların el koyduğu baharat; Safran Doğanın çöp bidonları: Leşciller 24-25 12-13 Ayrı bir canlı türü esrarengiz mantarlar Ahtapotlar hakkında 6 sıradışı gerçek 26-27 14-15 Keçiboynuzlarını uygarlıkların büyümesindeki Güvercinler biraz da olsa okuma yetenğine sahipler etkisinden haberiniz var mı? 16-17 28-29 Yarasalar pürüzlü yüzeyleri neden farke demez? Mercanları taşıyıp hayat verdiler 18-19 Dünya üzerindeki bütün arılar ölür ise ne olur? 3

VAHAYHAYVANLA L

YAARN LAR

TABİAT-2022 PEN GU EN

TABİAT-2022 PENGUEN YUMURTALARI NEDEN ASİMETRİKTİR? Bilim insanları uzun zamandan Uzman dalıcı kuş türlerinden beri kuşların bıraktığı yumur- olan bayağı dalıcımartıların taların neden hepsinin birbirin- özellikle sivri ve eliptik yumur- den farklı şekillerde olduğu taları olduğunu görüyoruz. Bu konusu üzerinde çalışmalar durumda, aerodinamik kuşlar yapıyorlar. Yumurtaların be- hava akımına uyumlu yumur- lirli şekillerde olması onları talara ihtiyaç duyuyor olabilir, parçalanmaktan mı koruyor, diyebiliriz. Devekuşu türleri gibi yuvalarına rahatça sığma- iyi uçamayan kuşların yumur- larında kolaylık mı sağlıyor? taları ise neredeyse yuvarlak. Princeton Üniversitesi evrim Penguenler ise tüm bu araştır- biyolojisi uzmanı Mary Caswell maların nezdinde, tüm kalıpları Stoddard ve arkadaşları, yumur- kırıyorlar: Suda yaşayıp hava ta şekilleri hakkındaki gizemi alamayan kuşların yumurtaları çözmek için 1400’den fazla tür da iyi uçucu kuşların yumur- üzerinde çalışmalar yaparak taları gibi asimetriktir. Bu ke- neredeyse 50 bin kuş yumur- şif de uçucu kuşlarda olduğu tasını inceledi. Yumurtaları, gibi başta araştırmacıları şa- asimetri ve eliptik özelliklerine şırtsa da; Stoddard bu konu- göre sınıflandırdılar ve sonuç da yeni hipotez ortaya koydu: olarak daha yumuşak veya oval yumurtaların daha iyi uçan türl- “İyi uçucu kuşlar ve iyi yü- erden geldiğini gördüler. Stod- zücülerin yumurtaları benzer dard, “yumurta şekillerindeki sebepten ötürü asimetriktir; değişimler için en iyi açıklama- kuşların yarattığı hız akımı yu- lardan birinin uçuş yeteneği old- murta şekilleri üzerinde büyük uğunu görmek şaşırtıcı” diyor. etki göstermektedir, penguen yumurtası da bu yüzden sivridir.” 7

KARINCALAR; Afrika’da yapılan bir araştırma, TABİAT-2022 İLK YARDIM ilk defa sağlık müdahalesin- MÜDAHALESİ ! de bulunan bir hayvan türünün makalede “Böylesine bir ilk keşfedilmesini sağladı. Her za- yardım uygulamasını ilk defa 8 man çalışkanlıklarıyla bilinen görüyorum. İnsan dışında hiç- karıncalar, ilk yardım konusun- bir varlığın böyle sistematik bir da da kendilerini geliştirmişler. tedavi şekli uygulayacağına ih- Afrika’ya özgü Matabele karın- timal vermezdim.” sözleri geçti. caları, zaman zaman termitler tarafından saldırıya uğrayarak Frank, araştırma yapmak için bir zarar gören bir türdür. Geçtiği- laboratuvarda ortam hazırladı. miz yıl yapılan araştırmalarda İçine yapay karınca yuvaları yer- Matabele karıncalarının saldırı- leştirdiği ortamda bulunan mini ya uğradıktan sonra yaşadıkları kameralar, hareketi algılıyordu. yeri değiştirdikleri ortaya çık- Karıncaları izlemeye başlayan mıştı. Bu bile şaşırtıcı bir olay- Frank, ilginç görüntüler kay- ken yeni keşfedilen bir durum, detti. Yaralı arkadaşı olduğunu karıncaların gerçekten gelişmiş anlayan karınca sinyal vererek, canlılar olduğunu ortaya koydu. yaralı sayısının en az 2 katı ka- dar sağlam karınca çağırıyordu. Bu karıncaların ve termitlerin Deneysel olarak yaralanan ve savaş yaptığı alanları inceleyen müdahale edilmeyen karın- uzman Erik Frank, saldırı bittik- caların %80’i 24 saat içinde ten sonra karıncaların birbirle- ölüyordu. Ancak karıncalar ta- rini tedavi etmeye çalıştıklarını rafından ilk yardım uygulanan gözlemledi. Saldırı bittikten karıncaların sadece %10’u öl- sonra yuvalarına geri dönen müştü. Bu büyük bir başarıydı. karıncalar, yaralanan karıncayı Daha sonra yaralı karıncaları sistematik bir şekilde sırtüstü müdahale etmeden steril bir yatırıp, yaralanan bölgeyi 4 da- ortama taşıyan deney ekibi, kika boyunca yalayarak tedavi karıncaların yine ölmediklerini etmeye çalışıyor. Aynı zamanda gözlemledi. Yani ölüm nedeni yaralı bacağı da havada tutma- enfeksiyon olabilirdi ve karın- ya çalışan karıncaların bu ey- caların bu “yalama” ile yaptıkları lemi tıpkı bir doktoru andırıyor. ilk yardım işlevi, yaranın enfek- siyon kapmamasını sağlıyordu. Bu ilk yardım eylemi, insanlar dışında sağlık uygulamasını Hayvanların çoğu kendi yara- böylesine sistematik bir şekil- larını tedavi etmek için çeşitli de yapan ilk kayıt olarak tarihe yöntemler kullanıyorlar. An- geçti. Frank ve arkadaşları- cak bir başkasını tedavi etmek nın bir dergide yayınladıkları çok zor rastlanan bir durum. Bu karıncaların yaptığı siste- matik ve işe yarayan ilk yardım ise tarihte ilk olarak görülüyor.

TABİAT-2022 KA RIN CA

AKTABİAT-2022 BA BA

TABİAT-2022 DOĞANIN ÇÖP BİDONLARI: LEŞCİLLER Dünyada yaşayan canlıların en Leşçil beslenme şekli, etçil Fakat etçil beslenmeye yakla- Leşçil canlılar midelerinde çü- temel özelliklerinden biri bes- beslenmenin bir türü olarak şımımız tıpkı bir leşçil gibidir. rümüş et parçalarını enzimle- lenmedir. Beslenme şekilleri karşımıza çıkar. Leşçil canlı- Kendi besinlerini öldür(e)meyen yebilecek asidik oranlara sa- canlı türlerine göre değişken- lar; kendi besinlerini edinmek ve başkalarının öldürdüğü canlı- hiptir. Bunun sayesinde normal lik gösterse de yaşamın deva- için avlanma çabasına girmek lar ile beslenerek yaşamlarımıza bir canlıyı öldürebilecek oranda mı için zorunluluk teşkil eder. yerine avcı canlıların artıkları devam ederiz. Bu yazının ana ko- parazit içeren besinlerle ya- veya kendiliğinden ölen canlı- nusu, insanların beslenme anla- şamlarını sürdürebilmektedir- Bizler yani homo sapiens türü ların bedenleri ile beslenirler. Bu yışıymış gibi görünse de yazının ler. Leşçil canlıların sembolü omnivor beslenmeyi gerek ev- noktada biz insanlar avcı etçil ana karakterleri leşçil canlılar- sayılabilecek bir tür vardır ki rimsel süreçte, gerekse kültürel canlılardan çok leşçillere ben- dır. İnsanların beslenme konusu birçok mitolojik konuya da esin bir biçimde benimsemiş olarak zeriz. Tek farkımız bizler me- tartışmalara açık ve bir o kadar kaynağı olmuştur. Akbabalar… yaşamlarımıza devam ederiz. tobolizmalarımızdan kaynaklı Geçmişte her ne kadar diğer çürümüş et parçalarını öğüte- yönlendirilmiş bir durumdur. canlı türleriyle eşit bir seviyede meyeceğimizden dolayı, soğuk- ekosistemin içerisinde yer alıyor ta muhafaza ederek tazeliğini olsak da günümüzde bu siste- korumasını sağlayarak tüketiriz. min dışına çıkmış ve kendi besi- nimizi elde etmek için gösterilen Akbabalar genellikle ölüm ile çabayı “kendi kurmuş olduğu- ilişkilendirilir. Nitekim akbaba- muz hayali gerçeklikler üzeri- ların bulunduğu yerlerde ölüm ne” kurgulamış bir biçimdeyiz. yakındır. Çünkü akbabalar av- lanmadıkları için canlıların Günümüzde her ne kadar çoğun- ölümünü bekler. Her ne kadar luk olarak omnivor beslenme leşçillerin sembolü akbabalar biçimini kabullenerek yaşıyor olarak görünse de, leşçil bes- görünsek de çoğu omnivor can- lenmeyi kendine yaşam biçimi lıdan farklı bir tutum izlemekte- edinmiş ve buna göre evcilleş- yiz. İster etçil olsun ister hepçil, miş birçok canlı türü bulun- diğer tüm canlılar kendi besin- maktadır. Bunlardan bazıları; lerinin öldürme safhalarında yer çakallar, rakunlar, tazmanya alırlarken bir beslenme biçimi canavarları, leş sinekleri, me- bunun dışında bir tutum izler. Bu zarcı böcekler gibi böceklerden tutumu izleyen canlılar hepimi- memelilere kadar geniş yel- zin de bildiği adıyla leşçillerdir. pazede bir çeşitliliğe sahiptir. 11

TABİAT-2022 AHTAPOTLAR HAKKINDA 6 SIRADIŞI GERÇEK Çoğu insan tarafından “garip yapışkan şey” diye tasvir edilse de bu olağanüstü sekiz kollu sihirbaz, gezegendeki en büyüleyici hayvanlardan biri. Sevimli değil, pofuduk tüylerle kaplı değil ya da büyük tatlı gözleri yok. Çok az insan bu hayvana hayranlık besli- yor. Ama gösterilen ilgi, onların neredeyse “doğaüstü” güçleriyle orantılı olsaydı, ahtapotlar dünyanın en sevilen hayvanların olurdu. Şimdi ise bu ağırbaşlı ve dahi varlıklara çamur atmak yerine say- gı gösterilmesini gerektiren 6 nedenle sizi baş başa bırakıyorum. Ahtapotlar en havalı kaçış körleştirerek kaçış ustasının Ahtapotlar en havalı kaçış Sihirbazlık yetenekleri var mekanizmasına sahipler takip edilmesini daha da zor- mekanizmasına sahipler laştıran bir çözelti barındırıyor. Tıpkı sihirbazlar gibi ahtapot Sihirbazlara eşdeğer farklı bir Sihirbazlara eşdeğer farklı bir da nesneleri duman ve aynalar yeteneği de saldırganın görü- Geniş kapsamlı beyinleri yeteneği de saldırganın görü- kullanarak yok edebiliyor. Fa- şünü engelleyerek ahtapotun vardır şünü engelleyerek ahtapotun kat bunu yaparken sihirbazlar kaçmasına olanak sağlayan, kaçmasına olanak sağlayan, gibi mekanik aletler kullanmak salgıladığı mürekkep bulutu – Ahtapotların en çılgın özelli- salgıladığı mürekkep bulutu – yerine, ahtapot biyolojiyi kul- bu özellik genelde mürekkep ği nöronlarının kafaları yerine bu özellik genelde mürekkep lanıyor. Pigment hücre ağı ve balıklarıyla karıştırılır, bazı tür- kollarında bulunmasıdır. Ahta- balıklarıyla karıştırılır, bazı tür- özelleşmiş kaslarını kullanarak, leri bu özelliğe sahiptir ve mü- potların kolları, özgür görevleri leri bu özelliğe sahiptir ve mü- bir ahtapot nerdeyse anında; rekkep balıkları ahtapotların sahipleri başka bir şey ile ilgi- rekkep balıkları ahtapotların renkleri, şekilleri ve etrafındaki en yakın akrabasıdır. Eğer bu lenirken yerine getirebilir. Ve bu en yakın akrabasıdır. Eğer bu yüzeyleri birebir taklit edebili- da yeterince havalı gelme- kollardan biri vücuttan koparsa, da yeterince havalı gelme- yor. Kamuflajı o kadar ustalıkla diyse, çoğunlukla mukus ve araştırmalar kopan kolun suda diyse, çoğunlukla mukus ve yapılmış ki yırtıcılar yanından pigment hücrelerden oluşan kendi kendine hareket edebildiği pigment hücrelerden oluşan fark etmeden geçip gidiyor. bu bulut, saldırganın gözleri- ve hatta bir besini kol bağlı ol- bu bulut, saldırganın gözleri- ni tahriş eden ve koku hissini saydı ağzın bulunacağı bölgeye ni tahriş eden ve koku hissini Hız ve çeviklikte muhteşemler doğru yönelttiğini gösteriyor. körleştirerek kaçış ustasının takip edilmesini daha da zor- Kendilerini güvende hissetme- laştıran bir çözelti barındırıyor. diklerinde ahtapotlar, mantola- rından geriye doğru suyu ileterek Kaybedilen uzuvlarını kendilerini ileri itiyorlar. Bu dav- yenileyebiliyorlar ranış onları saatte 40 kilometre hıza çıkarıyor. Ayrıca görülmeye Adeta Deadpool’un yenilene- değer başka bir becerileri de, bilme yeteneğine sahipmiş gibi yumuşak vücutları sayesinde en kaybettiği bir kolunun yeri- ufak çatlaklardan ve deliklerden ne hiçbir kalıcı zarar almadan rahatlıkla geçebilmeleri. tekrar yenisini çıkarmak onun için tam bir çocuk oyuncağı. 12

TABİAT-2022 AH TA POT

TABİAT-2022 GU VE R CIN

TABİAT-2022 GÜVERCİNLER BİRAZ DA OLSA OKUMA YETENEĞİNE SAHİPLER Her ne kadar patates kızart- 18 kuşun içinden parlak zekaya Deneyin sonunda güvercin- Öyleyse nasıl okuyoruz? Bir masıyla saman arasındaki farkı sahip 4 kuş, sekiz aylık bir eğitim ler, 26 ila 58 kelimeyi birbi- başka merak uyandıran olasılık ayırt edemeseler de, güvercinler sonunda dört harf içeren keli- rinden ayırt edebilir hale gel- ise beynimizdeki VWFA kısmının birbirlerinin liderlik vasıfları- meleri anlam ifade etmeyen ke- mişlerdi. Neyse ki “dünya” görsel uyarım yoluyla nöronlarla nı yargılayabilmekteler. Hatta limelerden ayırt edebiliyorlardı. veya “hükmetme” kelimeleri öğrenilerek oluşan bir nöronal biraz daha azmederlerse daha Hatta bu kuşlar, Türkçe’de “çok” bu 58 kelime arasında değildi. geri dönüşümün ürünü olduğu önceki liderleri hakkında yapı- anlamına gelen “very” kelimesi yönündedir; bu görsel uyarım- lan haberleri bile okuyabilirler. ile “vrey” kelimesi gibi; doğru Kültür veya dil fark etmeksi- lar başlangıçta beynimiz tara- Birleşik Devletler Ulusal Bilimler hecelenmişler ile harfleri değiş- zin okuma eylemi beynimizde fından kodlanmak için evrilmiş Akademisi Tutanakları’nda yer tirilmişleri bile ayırt edebildiler. VWFA‘yı (görsel kelime işleme görsel objelerden oldukça fark- alan bir çalışmaya göre, güver- alanı) harekete geçirmektedir. lılık göstermektedir. Bu varsa- cinlerin kelimeleri tanıma biçim- Çalışmayı kaleme alan kişiler bu Fakat beynimizin yazılı keli- yım konuyu primatlara kadar leri dilin temellerine dayanan aşamada şu sözü söylemekteler: me alanı günümüzden yaklaşık götürmekte hatta primatların yeni kavramlar açığa çıkarabilir. “Güvercinlerin bu konudaki per- 5 bin 400 yıl öncesine kadar ortalama bir güvercinden daha formansını okuma yazma bilme- henüz bir gelişme gösterme- zeki olduklarını ileri sürüyor. Aşamalı eğitim yoluyla, kuşlar yen insanlarla değil okur yazar mişti. Yani, okuma kapasite- besin ihtiyaçlarını tahıl ambar- seviyesine ulaşmış insanlarla sinin canlılarda evrim yoluyla larından sağlamayı, biçimleri kıyaslamak daha yerinde olur.” geliştiğini söyleyememekteyiz. kavramayı, hatta kelimele- ri öğrenmeyi bile başardılar. 15

TABİAT-2022 YARASALAR PÜRÜZSÜZ YÜZEYLERİ NEDEN FARK EDEMEZ? Yarasalar etkileyici ekolokasyon (yankıyla yön bulma) becerile- rine sahiptir. Çoğu zaman, ne yazık ki pürüzsüz yüzeylerle bir miktar problem yaşıyorlar. Yarasalar kendi yüksek fre- Bu deneydeki yarasalar metal kanslı yankılarını dinleyerek plakanın orada olduğunu ge- karanlıkta yön bulurlar. Pürüz- nelde son anlarda fark ettiler. lü yüzeyleri olan nesneler ses Deney sırasında yarasaların dalgalarını birçok farklı yöne hiçbiri yaralanmadı. Ancak ger- yansıtır. Ancak pürüzsüz yü- çek hayatta binaların dışındaki zeyler yarasadan gelen sesi pürüzsüz camlar yarasalar için yansıtarak akustik bir ayna gibi görünmez bir tehlike olabilir. davranabilir. Yansıyan birkaç ses dalgasını yarasa, sadece bu metal levhanın direkt üze- rinde olduğunda tespit edebilir. 16

TABİAT-2022 YA RA SA

TABİAT-2022 ARI

TABİAT-2022 DÜNYA ÜZERİNDEKİ BÜTÜN ARILAR ÖLÜR İSE NE OLUR? Arıların dünya üzerindeki Hatta bazı arı yetiştiricil- Bademin kahvaltılık gevrekler- Peki ya elbiseleriniz? Pamuk rolü çok önemli. Hatta ba- eri, arılarının %90’ının kay- de, pastane ürünlerinde ve diğer zıları, arıların nesli tükense, bolduğunu belirtiyor. Bunun yiyeceklerde de kullanıldığını hem Amerika’nın en büyük insan ırkı da biter diyor. Arı sebebi bazı kolonilerde akar hatırlatmamıza gerek bile yok. popülasyonundaki büyük düşüş böceği, virusler ve parazitler Ve tabi et sığırları ve süt inekle- endüstri bitkisi, hem de dün- de göz önüne alınınca, telaşl- olabilir, ama genel kanı, ri, saman yapımında kullanılan anmamız gerekiyor mu peki? suçlunun neonicotinoit de- alfalfa tarlalarının kaybolma- yanın elyaf ihtiyacının %35’ini Şöyle başlayalım; çiçekli bit- nilen böcek ilaçları olduğu sından da nasibini alacaktır. kilerin çoğunun üremesine yönünde. Bu nörotoksinin kul- Sabahları ayılmakta zorlanı- karşılıyor. Yani o kotlarınızı, arılar yardımcı oluyor.Binlerce lanılma amacı aslında ekinleri yor musunuz? Arıların kah- yıldır devam eden bu ilişki, yiyen böceklerden kurtulmak, ve ağaçlarının da tozlaşma- havlularınızı, yataklarınızı çiçeklerin arıları çekmek için ama arılar da ilaçlanmış nek- sından sorumlu olduğunu parlak renkli ve kokulu olması, tarı tükettiğinden merkezi sinir akılda tutarak, kahveyi de ve yüksek kalitede kağıt- arılarınsa polenleri bitkinin sistemleri bundan etkileniyor. gözden çıkarmanız gerekiyor. erkek kısmından dişi kısmına Arılar olmasaydı mısır, tahıl ve ları da unutmanız gerekiyor. taşıması için tüylü ve yapışkan Nektar kovana getirildiği için pirinç yiyip dururduk zira üçü dokulu olmasıyla başlamış. de bütün koloni sersemleşi- rüzgarla tozlaşan bitkilerden. Arılar olamasaydı bambaşka yor ve dağılıyor. Aşırı soğuk ve Görünüşte basit olan bu ilişki uzun kışlar, ticari arılardaki ge- bir dünyada yaşıyor olurduk. her gün tükettiğimiz meyve, netik çeşitliliğinin düşüklüğü, sebze, tohum ve yemişlerin tarlalardaki nektar zengin- Tabi bir de işin ekonomik zor- %70’inin üretiminden sorum- liğinin azlığı da bu ölümlerden lu.Yüzde 70! - ki bu da küre- sorumlu olabilir.Eğer bu böyle lukları da olurdu. Yani sonuç sel tarım hasılatında 200 mi- giderse tüm besin zincirl- lyar dolar demek.Bu büyük eri ve ağları riske girebilir. olarak; ırkımız yok olmaya- sorumluluğu, profesyonel arı yetiştiricilerin ürettiği ve ekin- Mesela madem ağacını ele alalım. cak bile olsa, arısız bir dün- lerin tozlaştırılması amacıyla Bu yemişlerin kabukları büyük- çiftliklere ve bostanlara taşın- baş, hayvanlar ve tavuk- ya kesinlikle çekilmez olurdu. acak olan kovanlarca ticari arı lar için yem olarak kullanılır. yerine getiriyor. Ama 2006’dan Daha az arı, daha az badem beri bu çalışkan arılar gizemli demek, ki bu da çiftlik hay- bir şekilde kayboluyor. “Koloni vanlarının azalması ve Çöküş Sendromu” denilen bu dolayısıyla daha az süt, durum yüzünden, ticari arıların peynir, yumurta ve et demek. 1/3’ü kovanlarını terkediyor. 19

BIT K L

KI LER

TABİAT-2022 SAF RAN

TABİAT-2022 KARA VEBAYA ŞİFA İÇİN GETİRİLEN,KORSANLARIN EL KOYDUĞU BAHARAT; SAFRAN Su perisi Smilaks ve Krakos bü- yazılardan bir tanesi de Avru- Büyük İskender MÖ 334 yılında Mısırlı parfümcüler ve şifacılar yük bir aşk yaşamaya başlar. pa’yı kırıp geçiren Kara Veba sal- İran’ı ele geçirdiğinde safran- Persliler gibi birçok mer- Bir mitoloji klasiği, belki de bir gını sırasında kullanılmış olması la tanışmış. Savaş yaralarını hem içine safranı karıştırıp aşk hikayesi klasiği olarak tan- oldu. Kara Veba kaynaklı safrana tedavi etmek için safran- şifa bulmaya çalışmışlardır. rıların gazabına uğrarlar. Tan- talep artınca gemilerle getirmek la birlikte banyo kürü hazır- rılar, su perisini kendi adında için çok fazla sefer düzenlen- lamışlar. Safranla banyo yapma Yunanlı tarihçi, gezgin ve bir bitkiye dönüştürürken Kra- miş. Seferlerden bir tanesinde alışkanlığını da Yunanistan’a filozof Strabon, Roma döne- kos’u ise safrana dönüştürür. korsanlar gemilerin birisini ele getirenler Büyük İskender’in minde en iyi safranın Cehen- geçirmiş. Haftalar boyunca askerleri olmuş. Günümüzde nem Mağarası yakınlarında Bir aşk hikayesi sonucu oluşan korsanlarla “Safran Savaşları” lüks hamam alışkanlıkları ar- yetiştiğini yazmış. Ne yazık mor çiçeğe sahip bu değer- yapılmış. Çözümü Avrupa, baş- asında safran karıştırılmış ki şimdi Silifke yakınlarında li baharat, çiçeğinin içinde- ta İngiltere olmak üzere sa- sularda banyo yapmak var. safran yetiştiren kimse yok. ki 3 adet stigmanın toplanıp fran yetiştiriciliğinde bulmuş. kurutulmasıyla elde ediliyor. Persler’de ise safran mel- Çinli herbalist Wan Zhen safranın Safranın Anadolu hikayesi ise ankoli krizlerini geçirmek için Buddha’ya sunulmak üzere Bu kadar pahalı olmasının se- Hititlere kadar uzanıyor. Os- medikal amaçlı kullanılmıştır. yetiştirildiğini ve Buddha’nın bebi tüm işlemlerin elle yapı- manlılar döneminde safran Safranın Asya’ya gitmesinde ölümünden sonra keşişlerin labiliyor olmasından kaynaklı. ticareti kayıtlara da geçmiş. de Perslerin işgalinin önem- safran rengi kumaşlar giydiğini Yarım kilo safran için 70 bin Ayrıca İstanbul ve Ankara’da li bir rolü olduğu düşünülüyor. yazmış. Fakat bir bilgide bu çiçek toplanılması gerekiyor. bazı hanların adını safrandan Perslerin orda yaşam kurması kumaşların safran ile değil Avrupa’ya safranı getirenlerin alması da bu bilgiyi doğrular. ve kendi kültürlerini taşımasıy- zerdeçal ile boyandığı yazıyor. Haçlı Seferleri’nden dönen ask- Tarihte “Safran Savaşları” la Asya da safran ile tanışıyor. erlerin olduğu düşünülüyor ama çıkartabilecek kadar değer- bununla ilgili sağlam bir kay- li olan bu bitki bir mite göre nak bulunmuyor. Safranla ilgili Zeus’un yatağına da serilirmiş. benim en çok dikkatimi çeken 23

TABİAT-2022 AYRI BİR CANLI TÜRÜ ESRARENGİZ MANTARLAR İlk olarak, küf mantarı; ekmek, mantarın yetiştiği ortam itiba- Firavunlar mantara çok büyük b ve k vitamini içerir. İçer- elma, peynir gibi besinlerin rıyle bazı mikroorganizmalar değer vermiş. Çinliler sağlıklı isinde bolca mineral bulunur küflendirir. Bu sayede bitki ve mantarın üzerinde bulunabilir. bir gıda maddesi olarak görmüş kalsiyum potasyum fosfor hayvan atıklarının çürümesini Doğada yenebilen ve zehirli demir çinko ve bakır içerir. sağlar. Peynir küfünden penisi- mantarlar yan yana yetişebilir. Yunanlılar savasçılarına güç lin adındaki antibiyotik üretilir. veren bir güç kaynağı olarak İçerdiği çinko sayesinde Kültür mantarı olarak bilinen kabul etmiş. Romalılar ise tan- cildi güzelleştirir ve Maya mantarı çok küçüktür, Agaricus Bisporus ise özel rının hediyesi olarak görmüş ve yaraların iyileşmesini hı- gözle görülemez. Hamurun ma- olarak yetiştirilen beyaz şap- adına festivaller düzenlemiş. zlandırır, migreni önler. yalanmasını, üzüm suyundan kalı mantardır. Bu mantarın şarap ve bira yapılmasını sağlar. Toprak üzerindeki şapka şek- Mantarların faydası sayısız. Günümüzde 70 farklı ülkede lindeki bölümü tüketilir kül- Mantarlar yorgunluğu gide- üretimi yapılmaktadır. Yıllık Hastalık yapan parazit mantar- tür mantarlarının toprağın alt rir, sinirlere iyi gelir, göze ve ortalama 2 milyar dolarlık bir lar da vardır, pamukçuk, saç- bölümündeki kökleri organik vücuda kuvvet verir, bede- pazara sahip olduğu bilinmek- kıran, el, ayak ve tırnaklarda maddelerin ayrıştırılarak ha- nin gelişmesine yardımcı olur, tedir. Türkiye’de ise 40 farklı hastalık yapan mantarlardır. yatsal faaliyetler için orga- düşünme ve öğrenme yete- yenilebilir mantar türü vardır. nizmanın kullanımına sunar. neğini geliştirir bedensel ve Şapkalı mantarın ise; adı üs- zihinsel gelişimi destekler. Bitkiler güneş ışığı ile besin ve tünde, şapkaya benzer yapı- Mantar türleriyle ilgili bu genel oksijen üreterek, hem kendi sı vardır. Vitamin ve protein bilgileri verdikten sonra mantar- Bol miktarda demir minerali içe- besinini hem de diğer canlıla- açısından zengindir. Doğada ların dünyasına biraz daha dalıp, ren mantar kansızlığa iyi gelir, rın beslenmesini sağlar. Fakat bulunan birçok mantar türü ze- ilgi çekici detayları aktaralım. bağışıklık sistemini güçlendi- mantarlar kendi besinini ürete- hirlidir ve ayırt edilmesi zordur. rerek hastalıklara karşı direnci mezler. Fotosentez yapmazlar. arttırır mantar lif protein ve B Aldıkları hazır besinle besle- vitamini açısından yararlı oldu- nirler. Üstelik bitkilerin çürütüp ğu için metabolizmayı düzenler. toparağa karışmasını sağlarlar. Çocukların diş ve kemik sağlığı Bu nedenle bitkilerden bagımsız için oldukça önemlidir, dişleri farklı bir tur olduğu kabul edilir. ve kemikleri güçlendirir a, d, 24

TABİAT-2022 MAN TAR

KETABİAT-2022 CI BOY NU ZU

TABİAT-2022 KEÇİBOYNUZUNUN UYGARLIKLARIN BÜYÜMESİNDEKİ ETKİSİNDEN HABERİNİZ VAR MI? Antik çağa ışınlansam agora- İnsanlığın doğayı gözlem zekası Ticaretin gelişmesi ile uygar- Osmanlı da keçiboynuzunu da ilk tanıyacağım meyveler- ile bu ihtiyaç giderildi. Yüzyıllar lıkların büyümesi kaçınılmazdı. ölçü birimi olarak kullandı mı den bir tanesi keçiboynuzu. önce keçiboynuzu çekirdekle- Doğru bir şekilde ilerleyebil- derseniz, Osmanlı döneminden Birçok deyimin çıkış nokta- rinin kuru haldeyken ağırlıkla- mesi için ölçü birimi en önemli önce aynı topraklarda varlığı- sı olan keçiboynuzu Anado- rının değişmemesi onlar için detaylardan birisiydi. Öyleyse nı sürdüren Yunan-Roma-Bi- lu’da harnup adıyla biliniyor. harika bir çözüm yolu oldu. keçiboynuzun uygarlıkların bü- zans üçlüsünün kullanıp kul- Doğa onlara bu konuda yardım yümesindeki yardımının sa- lanmadığını bilmeliyiz. Roma Arkeobotanik verilere göre nere- etti. Alışverişlerde keçiboynu- dece tadındaki şeker olmadı- dönemi parasına baktığımızda deyse 5000 yıllık bir geçmişi olan zu çekirdeklerini ölçü birimi ğını söylemek yanlış olmaz. keçiboynuzu yine karşımıza keçiboynuzunun yüzyıllarca olarak kullanmaya başladılar. çıkmaktadır. 1.Constantinus ölçü birimi olarak kullanıldığını Hesaplara göre 4 çekirdek 1 döneminde “solidus” adı veri- daha önce duymuş muydunuz? Batı dillerine “carob” adı ile dirhem ediyordu. Mücevher len altın sikkeler 24 kırata yani geçen keçiboynuzu aynı za- satıcısı iyi bir alıcısı var ise 2 24 keçiboynuzu çekirdeğine Keçiboynuzunun en önemli fi- manda elmas ayarı için kulla- dirhemlik değerli taşı satarken eşit. Roma sonrasında ise aynı ziksel özelliklerinden bir tanesi nılan “kırat/karat” sözcüğü- bir çekirdek daha koyarmış. coğrafyada yaşayan uygarlık- çekirdeklerinin kuru haldeyken nün kökeninde yer alır.Ayrıca Böylece alıcının aldığı değerli lar birbirinden bu ölçüyü devir hep aynı ağırlıkta olmasıdır. Yunancada boynuz anlamına taş 2 dirhemden fazla çeker- almışlardır. Osmanlı’nın kullan- Kentleşme ile birlikte insanlı- gelen kelime “keras/keration” miş. “2 dirhem 1 çekirdek” de- dığı ağırlık birimi olan “miskal” ğın tarıma geçmesi, ticaretin bu tezi doğrular niteliktedir. yimi çıkış miti bu şekilde. 24 kırata eşittir. 24 rakamı size yapılması, mal değiş tokuşu, Fazlası var eksiği yok demek. tanıdık geldi mi? Saf altın için mesafelerin ölçülmesi ile ma- keçiboynuzu mirası olarak hala tematiksel bir ihtiyaç doğar. kullandığımız ayar tanımıdır. 27

TABİAT-2022 Mercanları taşıyıp hayat verdiler TÜRKİYE’DE BİR İLK Narcı ayrıca, naklin yapıldığı 59 mercan türüne ev sahipliği ÖZEL BİR YAPIŞTIRICI Balıkçı Adası için de “koruma yapan Marmara Denizi her ge- KULLANILDI Türkiye’de ilk kez mercan nak- altına alınması için” başvuru- çen gün daha fazla kirleniyor. li gerçekleştirildiğini söyleyen larda bulunduklarını da söyledi. Başta mercanlar olmak üzere İstanbul Üniversitesi Su Bilimle- proje başkanı Volkan Narcı ise Tabiat Varlıklarını Koruma Genel birçok canlının ölümüne sebep ri Fakültesi Deniz Biyolojisi Ana- nakil sonrasında rutin kontrol Müdürlüğü’ne adanın korunma- olan bu kirliliğin önemli sebe- bilim Dalı’ndan Öğretim Üyesi işlemi uyguladıklarını söyle- sıyla ilgili başvuru yaptıklarını ve bi ise Yassıada’da uzun süre Dr. Nur Eda Topçu Eryalçın mer- di. Narcı şöyle konuştu: “Şu kararın alınması için bir heyetin devam eden ve son bulan ve canların nakledilme hikâyesini ana kadar 90 mercandan par- toplanacağını sözlerine ekleyen Sivriada’da ise süren inşaatlar. şöyle anlattı: “İspanya’da nakil ça alarak taşıdık. Ayda bir kere Narcı şöyle devam etti: “Burası, Sivriada’da mahkeme kararıyla yapan ekiple fikir alışverişi yap- mercanları kontrole gidiyoruz. Gökova, Kekova, Gökçeada’dan durdurulmuş olmasına rağmen tıktan sonra mercanları nak- Üzerinde bakteri olup olmadı- sonra yeni bir sualtı koruma inşaatın devam etmesi ise ayrı- ledeceğimiz bölgeyi belirledik. ğına bakıyoruz. Ölçülerini alıp alanı olabilir. Öte yandan İs- ca dikkat çeken bir ayrıntı. Yet- Dalgıçlar ortalama 20-25 metre fotoğraflarını çekiyoruz. Top- tanbul’un ilk ve tek su altı ko- kililerin gözlerini ve kulaklarını derinlikte bulunan mercan ko- ladığımız verileri daha sonra ruma bölgesi olabilir. Bunu tüm kapattığı bu çevre katliamına lonilerinden parçalar alarak ka- üniversiteye yolluyoruz. On- ekosistem için önemsiyoruz. karşı, bilim insanları ve yaşam vanozlara yerleştirdi. Mercan- lar da değerlendirme yapıyor.” savunucuları harekete geçti. ları Balıkçı Adası’nda bulunan bir bölgede kaya yüzeyine özel Adalar Denizle Yaşam ve Spor bir yapıştırıcıyla yerleştirdik.” Kulübü Derneği’nin (ADYSK), Marmara Denizi’nde da- bilim insanlarıyla beraber ge- lış yaparak nakledilen mer- liştirdiği “ADAMER Projesi” canları kontrol eden Ser- mercanlar için umut ışığı oldu. co Eksiyan da “Nakledilen Marmara’daki canlılığı koru- mercanların durumu gayet iyi yabilmek ve ekosistemin bo- görünüyor. Çektiğimiz görüntü- zulmasını engelleyebilmek için leri ve topladığımız verileri üni- verilen mücadeleyle mercan- versitelere yollayacağız” dedi. lar; Sivriada’dan Büyükada’nın arkasındaki Balıkçı Adası’na (Neandros) taşınıyor. Özel yön- temlerle taşınan mercanlar yeni yaşam alanlarında hayata tutundu. Projenin beklenenden daha başarılı olması yaşam savunucularını sevince boğdu. 28

TABİAT-2022 MER CAN

TOPRAĞIN DOSTLARA İHTİYACI VARDIR; ONA DOSTÇA DAVRANALIM! 20 TL WWW.TABİATDOĞADERGİSİ.COM KAMER SK. EMEK 78218 KARABÜK/SAFRANBOLU İLETİŞİM:0 505 000 7878