27การทำบายศรี นางบัวสด หยาบยองศรี

ภูมปิ ัญญาศกึ ษา เร่อื ง การทาบายศรปี ากชาม โดย 1. นางบวั สด หลาบยองศรี (ผ้ถู า่ ยทอดภูมิปญั ญา) 2. นางสาวธนาทพิ ย์ ศิลปวัฒนกุล (ผเู้ รยี บเรยี งภมู ิปัญญาทอ้ งถนิ่ ) เอกสารภูมปิ ัญญาศกึ ษานเ้ี ปน็ ส่วนหนง่ึ ของการศกึ ษา ตามหลกั สตู รโรงเรียนผสู้ งู อายเุ ทศบาลเมอื งวงั นา้ เยน็ ประจาปกี ารศึกษา 2561 โรงเรียนผสู้ งู อายเุ ทศบาลเมืองวังนา้ เยน็ สงั กดั เทศบาลเมืองวังนา้ เยน็ จังหวดั สระแก้ว

คานา ภูมิปัญญาชาวบ้านของคนไทยเรานั้นมีอยู่จานวนมาก ล้วนแต่มีคุณค่าและมีประโยชน์ เป็นการบอก เลา่ ถึงวัฒนธรรมไทยไดเ้ ปน็ อยา่ งดี แต่ปัจจุบันภูมิปัญญาเหล่านั้น กาลังสูญหายไปพร้อม ๆ กับชีวิตของคน ซ่ึง ดับสูญไปตามกาลเวลา เทศบาลเมืองวังน้าเย็นได้เล็งเห็นคุณค่าและความสาคัญในเรื่องดังกล่าว จึงจัดต้ัง โรงเรียนผู้สูงอายุขึ้น เพ่ือให้ผู้สูงอายุในเขตตาบลวังน้าเย็นได้มารวมตัวกัน เพื่อแลกเปลี่ยนเรียนรู้ ซ่ึงกันและ กัน ก่อนจบการศึกษา นักเรียนผู้สูงอายุทุกคนต้องจัดทาภูมิปัญญาศึกษาคนละ 1 เรื่อง เพื่อเก็บไว้ให้อนุชน รุ่นหลังไดศ้ ึกษา เปน็ การสบื ทอด มใิ หภ้ มู ปิ ญั ญาสูญไป ภูมิปัญญาฉบับน้ีสาเร็จได้ เพราะรับความกรุณาและการสนับสนุน จากท่านท้ังหลายเหล่านี้ ได้แก่ นางสาวธนาทิพย์ ศิลปวัฒนกุล ซึ่งเป็นพี่เลี้ยงให้คาปรึกษา แนะนาในการจัดทาภูมิปัญญา ได้ให้ความรู้และ ประสบการณ์ต่าง ๆ ในช่วงเวลาท่ีเรียนอยู่เป็นเวลา 2 ปี คณะกรรมการบริหารโรงเรียนผู้สูงอายุ เจ้าหน้าท่ี กองสาธารณสุขและสิ่งแวดล้อมเทศบาลเมืองวังน้าเย็นทุกท่าน ที่ให้การดูแลและช่วยเหลือตลอดมา และที่ สาคัญได้แก่ นายวันชัย นารีรักษ์ นายกเทศมนตรีเมืองวังน้าเย็น และ นายคนองพล เพ็ชรรื่น ปลัดเทศบาล เมอื งวังนา้ เยน็ ซง่ึ เปน็ ผ้กู อ่ ตงั้ โรงเรียนผ้สู ูงอายุ และให้การสนบั สนนุ ดแู ลนักเรียนผูส้ ูงอายุเปน็ อยา่ งดี ขอขอบคุณทุกทา่ นไว้ ณ โอกาสน้ี นางบวั สด หลาบยองศรี นางสาวธนาทิพย์ ศิลปวัฒนกุล ผู้จัดทา

ที่มาและความสาคญั ของภูมิปัญญาศึกษา จากพระราชดารัสของพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ท่ีว฽า “ประชาชนน่ันแหละที่ เขามีความรเู฾ ขาทางานมาหลายช่ัวอายุคน เขาทากันอย฽างไร เขามีความเฉลียวฉลาด เขาร฾ูว฽าตรงไหนควร ทากสกิ รรม เขารู฾วา฽ ตรงไหนควรเกบ็ รักษาไว฾ แตท฽ ีเ่ สยี ไปเพราะพวกไม฽รูเ฾ ร่ือง ไมไ฽ ดท฾ ามานานแล฾ว ทาให฾ลืม ว฽าชวี ิตมันเปน็ ไปโดยการกระทาที่ถูกต฾องหรือไม฽” พระราชดารัสของพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพล- อดุลยเดช ท่ีสะท฾อนถึงพระปรีชาสามารถในการรับรู฾และความเข฾าใจหย่ังลึก ที่ทรงเห็นคุณค฽าของภูมิปใญญา ไทยอย฽างแท฾จริง พระองคแทรงตระหนักเป็นอย฽างย่ิงว฽า ภูมิปใญญาท฾องถิ่นเป็นสิ่งท่ีชาวบ฾านมีอยู฽แล฾วใช฾ ประโยชนแเพอื่ ความอยร฽ู อดกันมายาวนาน ความสาคัญของภมู ิปญใ ญาทอ฾ งถิ่น ซงึ่ ความรู฾ที่ส่ังสมจากการปฏิบัติ จริงในห฾องทดลองทางสังคม เป็นความรู฾ดั้งเดิมที่ถูกค฾นพบ มีการทดลองใช฾ แก฾ไข ดัดแปลง จนเป็นองคแ ความรู฾ที่สามารถแก฾ปใญหาในการดาเนินชีวิตและถ฽ายทอดสืบต฽อกันมา ภูมิปใญญาท฾องถ่ินเป็นขุมทรัพยแทาง ปใญญาที่คนไทยทุกคนควรรู฾ ควรศึกษา ปรับปรุง และพัฒนาให฾สามารถนาภูมิปใญญาท฾องถ่ินเหล฽านั้นมาแก฾ไข ปใญหาให฾สอดคลอ฾ งกบั บรบิ ททางสังคม วัฒนธรรมของกล฽ุมชุมชนน้ัน ๆ อย฽างแท฾จริง การพัฒนาภูมิปใญญา ศึกษานับเป็นสิ่งสาคัญต฽อบทบาทของชุมชนท฾องถิ่นที่ได฾พยายามสร฾างสรรคแ เป็นน้าพักน้าแรงร฽วมกันของ ผ฾ูสูงอายุและคนในชุมชนจนกลายเป็นเอกลักษณแและวัฒนธรรมประจาถิ่นท่ีเหมาะต฽อการดาเนินชีวิต หรือ ภูมิปใญญาของคนในท฾องถิ่นน้ัน ๆ แต฽ภูมิปใญญาท฾องถ่ินส฽วนใหญ฽เป็นความรู฾ หรือเป็นส่ิงที่ได฾มาจาก ประสบการณแ หรือเป็นความเชื่อสืบต฽อกันมา แต฽ยังขาดองคแความรู฾ หรือขาดหลักฐานยืนยันหนักแน฽น การ สร฾างการยอมรบั ทีเ่ กดิ จากฐานภูมปิ ญใ ญาทอ฾ งถิ่นจึงเปน็ ไปได฾ยาก ดังนั้นเพื่อให฾เกิดการส฽งเสริมพัฒนาภูมิปใญญาท่ีเป็นเอกลักษณแของท฾องถ่ิน กระตุ฾นเกิดความภาคภูมิใจ ในภูมิปใญญาของบุคคลในท฾องถ่ิน ภูมิปใญญาไทยและวัฒนธรรมไทย เกิดการถ฽ายทอดภูมิปใญญาส฽ูคนร฽ุนหลัง โรงเรียนผ฾ูสูงอายุเทศบาลเมืองวังน้าเย็น ได฾ดาเนินการจัดทาหลักสูตรการเรียนการสอนเพ่ือพัฒนาศักยภาพ ผ฾ูสูงอายุในท฾องถิ่นท่ีเน฾นให฾ผ฾ูสูงอายุได฾พัฒนาตนเองให฾มีความพร฾อมส฽ู สังคมผ฾ูสูงอายุท่ีมีคุณภาพในอนาคต รวมท้ังสืบทอดภูมิปใญญาในการดารงชีวิตของนักเรียนผ฾ูสูงอายุท่ีได฾สั่งสมมา เกิดจากการสืบทอดภูมิปใญญา ของบรรพบุรุษ โดยนักเรียนผู฾สูงอายุจะเป็นผ฾ูถ฽ายทอดองคแความรู฾ และมีครูพ่ีเล้ียงซ่ึงเป็นคณะครูของ โรงเรียนในสังกัดเทศบาลเมืองวังน้าเย็น เป็นผ฾ูเรียบเรียงองคแความร฾ูไปสู฽การจัดทาภูมิปใญญาศึกษาให฾ปรากฏ ออกมาเป็นรูปเล฽มภูมิปใญญาศึกษา ใช฾เป็นส฽วนหน่ึงในการจบหลักสูตรการศึกษาของโรงเรียนผู฾สูงอายุ ประจาปีการศึกษา 2560 พร฾อมทั้งเผยแพร฽และจัดเก็บคลังภูมิปใญญาไว฾ในห฾องสมุดของโรงเรียนเทศบาล มิตรสัมพนั ธวแ ิทยา เพือ่ ให฾ภูมปิ ญใ ญาท฾องถนิ่ เหลา฽ น้เี กิดการถ฽ายทอดส฽ูคนรน฽ุ หลังสืบตอ฽ ไป จากความร฽วมมือในการพัฒนาบคุ ลากรในหน฽วยงานและภาคีเครอื ข฽ายที่มีส฽วนร฽วมในการผสมผสานองคแ ความร฾ู เพื่อยกระดับความรขู฾ องภูมิปใญญานั้น ๆ เพื่อนาไปสู฽การประยุกตแใช฾ และผสมผสานเทคโนโลยีใหม฽ๆ ให฾สอดรับกบั วิถชี วี ิตของชมุ ชนได฾อยา฽ งมีประสทิ ธิภาพ การนาภูมิปใญญาไทยกลับสู฽การศึกษาสามารถส฽งเสริม ใหม฾ กี ารถ฽ายทอดภมู ิปใญญาในโรงเรยี นเทศบาลมิตรสัมพันธแวิทยา และโรงเรียนในสังกัดเทศบาลเมืองวังน้าเย็น เกิดการมีสว฽ นร฽วมในกระบวนการถา฽ ยทอด เชอื่ มโยงความรูใ฾ หก฾ บั นกั เรียนและบุคคลท่ัวไปในท฾องถ่ิน โดยการ นาบุคลากรที่มีความรู฾ความสามารถในท฾องถ่ินเข฾ามาเป็นวิทยากรให฾ความร฾ูกับนักเรียน ในโอกาสต฽าง ๆ หรือ การที่โรงเรียนนาองคแความรู฾ในท฾องถิ่น เข฾ามาสอนสอดแทรกในกระบวนการจัดการเรียนร฾ู สิ่งเหล฽านี้ทาให฾ การพัฒนาภูมิปใญญาท฾องถ่ิน นาไปส฽ูการสืบทอดภูมิปใญญาศึกษา เกิดความสาเร็จอย฽างเป็นรูปธรรม นักเรียน ผู฾สูงอายุเกิดความภาคภูมิใจในภูมิปใญญาของตนท่ีได฾ถ฽ายทอดส฽ูคนรุ฽นหลังให฾คงอยู฽ในท฾องถิ่น เป็นวัฒนธรรม การดาเนนิ ชีวติ ประจาท฾องถิ่น เปน็ วฒั นธรรมการดาเนินชวี ิตคแู฽ ผ฽นดนิ ไทยตราบนานเท฽านาน

นยิ ามคาศัพทใ์ นการจัดทาภูมิปญั ญาศึกษา ภูมิปัญญาศึกษา หมายถึง การนาภูมิปใญญาการดาเนินชีวิตในเรื่องท่ีผู฾สูงอายุเชี่ยวชาญที่สุด ของ ผูส฾ ูงอายทุ ี่เข฾าศกึ ษาตามหลักสูตรของโรงเรยี นผส฾ู ูงอายุเทศบาลเมืองวังน้าเย็น มาศึกษาและสืบทอดภูมิปใญญา ในรูปแบบตา฽ ง ๆ มีการสืบทอดภูมิปใญญาโดยการปฏิบัติและการเรียบเรียงเป็นลายลักษณแอักษรตามรูปแบบที่ โรงเรียนผสู฾ งู อายุกาหนดขน้ึ ใชเ฾ ป็นสว฽ นหนึ่งในการจบหลกั สูตรการศึกษา เพื่อให฾ภูมิปใญญาของผ฾ูสูงอายุได฾รับ การถ฽ายทอดสูค฽ นรุ฽นหลงั และคงอยูใ฽ นทอ฾ งถนิ่ ต฽อไป ซึง่ แบง฽ ภูมปิ ใญญาศกึ ษาออกเปน็ 3 ประเภท ได฾แก฽ 1. ภูมปิ ใญญาศกึ ษาทผี่ ฾ูสูงอายเุ ปน็ ผ฾ูคิดคน฾ ภูมปิ ใญญาในการดาเนนิ ชวี ติ ในเร่ืองทเ่ี ชยี่ วชาญที่สุดดว฾ ย ตนเอง 2. ภูมิปใญญาศึกษาทีผ่ ส฾ู ูงอายเุ ปน็ ผูน฾ าภูมปิ ญใ ญาทสี่ บื ทอดจากบรรพบรุ ุษมาประยุกตแใช฾ในการดาเนิน ชวี ติ จนเกดิ ความเชย่ี วชาญ 3. ภมู ปิ ญใ ญาศึกษาท่ผี สู฾ ูงอายุเปน็ ผู฾นาภมู ปิ ญใ ญาท่ีสบื ทอดจากบรรพบุรุษมาใช฾ในการดาเนินชีวิตโดย ไมม฽ ีการเปล่ียนแปลงไปจากเดิมจนเกิดความเชีย่ วชาญ ผถู้ า่ ยทอดภูมิปัญญา หมายถึง ผู฾สูงอายุท่ีเข฾าศึกษาตามหลักสูตรของโรงเรียนผ฾ูสูงอายุเทศบาลเมือง วังน้าเย็น เป็นผู฾ถ฽ายทอดภูมิปใญญาการดาเนินชีวิตในเร่ืองท่ีตนเองเช่ียวชาญมากท่ีสุด นามาถ฽ายทอดให฾แก฽ผู฾ เรยี บเรียงภูมปิ ญใ ญาทอ฾ งถิ่นไดจ฾ ดั ทาขอ฾ มลู เปน็ รูปเลม฽ ภมู ิปญใ ญาศกึ ษา ผู฾เรียบเรียงภูมิปัญญาท้องถิ่น หมายถึง ผู฾ที่นาภูมิปใญญาในการดาเนินชีวิตในเรื่องที่ผ฾ูสูงอายุ เชี่ยวชาญท่ีสุดมาเรียบเรียงเป็นลายลักษณแอักษร ศึกษาหาข฾อมูลเพิ่มเติมจากแหล฽งข฾อมูลต฽าง ๆ จัดทาเป็น เอกสารรูปเล฽ม ใชช฾ อ่ื วา฽ “ภูมิปญใ ญาศึกษา”ตามรูปแบบท่ีโรงเรยี นผ฾สู ูงอายุเทศบาลเมืองวังนา้ เยน็ กาหนด ครูที่ปรึกษา หมายถึง ผู฾ที่ปฏิบัติหน฾าที่เป็นครูพี่เล้ียง เป็นผ฾ูเรียบเรียงภูมิปใญญาท฾องถ่ิน ปฏิบัติ หน฾าท่เี ป็นผู฾ประเมนิ ผล เปน็ ผ฾ูรับรองภูมิปใญญาศึกษา รวมท้ังเป็นผ฾ูนาภูมิปใญญาศึกษาเข฾ามาสอนในโรงเรียน โดยบรู ณาการการจัดการเรยี นรู฾ตามหลักสูตรทอ฾ งถนิ่ ทโ่ี รงเรยี นจัดทาขน้ึ

ภมู ปิ ัญญาศึกษาเชอื่ มโยงสู่สารานกุ รมไทยสาหรบั เยาวชนฯ 1. ลักษณะของภมู ิปัญญาไทย ลักษณะของภมู ปิ ใญญาไทย มีดังน้ี 1. ภมู ิปญใ ญาไทยมลี กั ษณะเป็นท้ังความร฾ู ทักษะ ความเชือ่ และพฤติกรรม 2. ภูมปิ ใญญาไทยแสดงถึงความสมั พันธรแ ะหว฽างคนกบั คน คนกบั ธรรมชาติ ส่ิงแวดล฾อม และคนกับส่งิ เหนือธรรมชาติ 3. ภมู ปิ ใญญาไทยเป็นองคแรวมหรอื กจิ กรรมทุกอยา฽ งในวิถชี วี ติ ของคน 4. ภมู ปิ ญใ ญาไทยเป็นเรื่องของการแก฾ปใญหา การจัดการ การปรบั ตัว และการเรยี นร฾ู เพื่อความอยูร฽ อดของบุคคล ชมุ ชน และสงั คม 5. ภูมิปญใ ญาไทยเป็นพน้ื ฐานสาคัญในการมองชีวติ เป็นพนื้ ฐานความรใ฾ู นเรอ่ื งตา฽ งๆ 6. ภูมปิ ใญญาไทยมลี กั ษณะเฉพาะ หรือมเี อกลักษณแในตัวเอง 7. ภมู ปิ ญใ ญาไทยมีการเปลย่ี นแปลงเพื่อการปรับสมดลุ ในพัฒนาการทางสังคม 2. คณุ สมบัติของภูมิปัญญาไทย ผท฾ู รงภมู ิปญใ ญาไทยเป็นผ฾ูมีคุณสมบัตติ ามทีก่ าหนดไว฾ อยา฽ งน฾อยดงั ต฽อไปน้ี 1. เป็นคนดมี คี ณุ ธรรม มีความรค฾ู วามสามารถในวิชาชีพต฽างๆ มผี ลงานด฾านการพัฒนา ท฾องถ่ินของตน และได฾รับการยอมรับจากบุคคลท่ัวไปอย฽างกว฾างขวาง ทั้งยังเป็นผู฾ที่ใช฾หลักธรรมคาสอนทาง ศาสนาของตนเปน็ เครอ่ื งยดึ เหน่ียวในการดารงวิถชี วี ิตโดยตลอด 2. เป็นผ฾คู งแก฽เรยี นและหมนั่ ศกึ ษาหาความร฾ูอยเ฽ู สมอ ผทู฾ รงภูมปิ ใญญาจะเปน็ ผท฾ู ีห่ ม่ันศกึ ษา แสวงหาความรู฾เพิ่มเติมอย฽ูเสมอไม฽หยุดนิ่ง เรียนร฾ูทั้งในระบบและนอกระบบ เป็นผ฾ูลงมือทา โดยทดลองทา ตามที่เรยี นมา อกี ทง้ั ลองผิด ลองถูก หรือสอบถามจากผ฾ูรู฾อื่นๆ จนประสบความสาเร็จ เป็นผู฾เชี่ยวชาญ ซึ่งโดด เด฽นเป็นเอกลักษณแในแต฽ละด฾านอย฽างชัดเจน เป็นท่ียอมรับการเปลี่ยนแปลงความร฾ูใหม฽ๆ ท่ีเหมาะสม นามา ปรับปรงุ รับใชช฾ ุมชน และสังคมอยู฽เสมอ 3. เป็นผู฾นาของท฾องถ่ิน ผูท฾ รงภมู ิปญใ ญาสว฽ นใหญจ฽ ะเป็นผทู฾ ส่ี งั คม ในแตล฽ ะท฾องถิ่นยอมรบั ใหเ฾ ปน็ ผ฾ูนา ท้ังผน฾ู าทไ่ี ดร฾ บั การแต฽งตง้ั จากทางราชการ และผ฾ูนาตามธรรมชาติ ซ่งึ สามารถเป็นผ฾ูนาของท฾องถน่ิ และชว฽ ยเหลอื ผ฾ูอ่นื ได฾เป็นอย฽างดี 4. เปน็ ผู฾ท่สี นใจปญใ หาของท฾องถนิ่ ผ฾ทู รงภมู ิปใญญาล฾วนเปน็ ผูท฾ สี่ นใจปใญหาของท฾องถ่นิ เอา ใจใส฽ ศึกษาปใญหา หาทางแก฾ไข และช฽วยเหลือสมาชิกในชุมชนของตนและชุมชนใกล฾เคียงอย฽างไม฽ย฽อท฾อจน ประสบความสาเร็จเป็นทยี่ อมรบั ของสมาชิกและบคุ คลทว่ั ไป 5. เป็นผขู฾ ยันหม่ันเพียร ผท฾ู รงภมู ิปญใ ญาเปน็ ผ฾ขู ยนั หมนั่ เพยี ร ลงมอื ทางานและผลติ ผลงาน อยเู฽ สมอ ปรบั ปรุงและพัฒนาผลงานใหม฾ ีคุณภาพมากขึน้ อีกทง้ั มุ฽งทางานของตนอย฽างต฽อเนื่อง 6. เปน็ นักปกครองและประสานประโยชนขแ องท฾องถนิ่ ผู฾ทรงภมู ปิ ญใ ญา นอกจากเป็นผูท฾ ่ี ประพฤติตนเป็นคนดี จนเป็นท่ยี อมรบั นบั ถอื จากบคุ คลท่ัวไปแล฾ว ผลงานทีท่ า฽ นทายงั ถือว฽ามคี ุณค฽า จึงเป็นผ฾ูที่ มีทงั้ \"ครองตน ครองคน และครองงาน\" เป็นผป฾ู ระสานประโยชนแใหบ฾ คุ คลเกดิ ความรกั ความเขา฾ ใจ ความเหน็ ใจ และมคี วามสามัคคีกนั ซง่ึ จะทาให฾ท฾องถิน่ หรือสังคม มีความเจรญิ มีคุณภาพชวี ติ สงู ขึ้นกว฽าเดิม 7. มคี วามสามารถในการถา฽ ยทอดความร฾เู ปน็ เลิศ เม่อื ผ฾ูทรงภูมปิ ญใ ญามคี วามรู฾ความ

สามารถและประสบการณแเป็นเลิศ มีผลงานที่เป็นประโยชนแต฽อผู฾อ่ืนและบุคคลท่ัวไป ทั้งชาวบ฾าน นักวิชาการ นกั เรยี น นสิ ิต/นกั ศึกษา โดยอาจเข฾าไปศกึ ษาหาความร฾ู หรือเชิญทา฽ นเหล฽าน้ันไป เป็นผู฾ถ฽ายทอดความร฾ไู ด฾ 8. เป็นผม฾ู ีคูค฽ รองหรือบริวารดี ผ฾ูทรงภูมปิ ญใ ญา ถ฾าเป็นคฤหัสถแ จะพบว฽า ลว฾ นมคี ฽ูครองที่ดี ที่คอยสนับสนุน ชว฽ ยเหลือ ให฾กาลงั ใจ ใหค฾ วามร฽วมมือในงานท่ที ฽านทา ช฽วยให฾ผลติ ผลงานทมี่ ีคณุ คา฽ ถา฾ เปน็ นักบวช ไม฽ว฽าจะเป็นศาสนาใด ต฾องมีบรวิ ารท่ีดี จึงจะสามารถผลติ ผลงานทมี่ ีคุณค฽าทางศาสนาได฾ 9. เป็นผม฾ู ีปญใ ญารอบร฾แู ละเชีย่ วชาญจนไดร฾ บั การยกยอ฽ งวา฽ เป็นปราชญแ ผทู฾ รงภูมปิ ญใ ญา ต฾องเป็นผู฾มีปใญญารอบร฾ูและเชย่ี วชาญ รวมทั้งสร฾างสรรคแผลงานพิเศษใหม฽ๆ ที่เป็นประโยชนแตอ฽ สังคม และ มนษุ ยชาติอยา฽ งต฽อเนื่องอยเู฽ สมอ 3. การจดั แบง่ สาขาภูมปิ ัญญาไทย จากการศึกษาพบวา฽ มีการกาหนดสาขาภูมปิ ญใ ญาไทยไว฾อย฽างหลากหลาย ข้ึนอย฽ูกับวัตถุประสงคแ และ หลักเกณฑแต฽างๆ ทห่ี นว฽ ยงาน องคแกร และนักวิชาการแตล฽ ะท฽านนามากาหนด ในภาพรวมภูมปิ ญใ ญาไทย สามารถแบง฽ ได฾เป็น 10 สาขา ดังนี้ 1. สาขาเกษตรกรรม หมายถงึ ความสามารถในการผสมผสานองคแความรู฾ ทกั ษะ และ เทคนิคดา฾ นการเกษตรกับเทคโนโลยี โดยการพฒั นาบนพน้ื ฐานคุณคา฽ ด้ังเดมิ ซง่ึ คนสามารถพง่ึ พาตนเองใน ภาวการณตแ า฽ งๆ ได฾ เช฽น การทา การเกษตรแบบผสมผสาน วนเกษตร เกษตรธรรมชาติ ไร฽นาสวนผสม และ สวนผสมผสาน การแก฾ปญใ หาการเกษตรดา฾ นการตลาด การแกป฾ ใญหาดา฾ นการผลิต การแกไ฾ ขปใญหาโรคและ แมลง และการร฾ูจักปรบั ใชเ฾ ทคโนโลยีทีเ่ หมาะสมกับการเกษตร เปน็ ต฾น 2. สาขาอุตสาหกรรมและหัตถกรรม หมายถงึ การรจ฾ู กั ประยุกตใแ ชเ฾ ทคโนโลยสี มัยใหม฽ ในการแปรรปู ผลิตผล เพ่ือชะลอการนาเขา฾ ตลาด เพื่อแก฾ปใญหาดา฾ นการบรโิ ภคอย฽างปลอดภัย ประหยัด และ เปน็ ธรรม อันเป็นกระบวนการท่ที าใหช฾ มุ ชนท฾องถ่ินสามารถพ่ึงพาตนเองทางเศรษฐกจิ ได฾ ตลอดทง้ั การผลติ และการจาหนา฽ ย ผลติ ผลทางหัตถกรรม เชน฽ การรวมกล฽ุมของกลม฽ุ โรงงานยางพารา กลุ฽มโรงสี กลม฽ุ หตั ถกรรม เป็นต฾น 3. สาขาการแพทยแ์ ผนไทย หมายถงึ ความสามารถในการจดั การปอู งกัน และรักษา สขุ ภาพของคนในชุมชน โดยเนน฾ ใหช฾ ุมชนสามารถพ่งึ พาตนเอง ทางด฾านสขุ ภาพ และอนามยั ได฾ เชน฽ การนวด แผนโบราณ การดแู ลและรักษาสุขภาพแบบพนื้ บ฾าน การดูแลและรกั ษาสุขภาพแผนโบราณไทย เปน็ ตน฾ 4. สาขาการจดั การทรัพยากรธรรมชาติและสงิ่ แวดล้อม หมายถึง ความสามารถเกย่ี วกับ การจัดการทรัพยากรธรรมชาติและสง่ิ แวดลอ฾ ม ท้ังการอนรุ ักษแ การพฒั นา และการใช฾ประโยชนจแ ากคณุ ค฽าของ ทรพั ยากรธรรมชาติ และส่ิงแวดลอ฾ ม อยา฽ งสมดุล และยั่งยืน เชน฽ การทาแนวปะการังเทียม การอนรุ ักษปแ าุ ชาย เลน การจดั การปุาต฾นน้า และปาุ ชุมชน เป็นต฾น 5. สาขากองทุนและธุรกจิ ชุมชน หมายถงึ ความสามารถในการบริหารจดั การด฾านการ สะสม และบรกิ ารกองทนุ และธรุ กจิ ในชุมชน ทง้ั ทเี่ ปน็ เงนิ ตรา และโภคทรพั ยแ เพ่ือส฽งเสริมชวี ิตความเปน็ อย฽ู ของสมาชิกในชมุ ชน เช฽น การจดั การเร่อื งกองทุนของชมุ ชน ในรปู ของสหกรณอแ อมทรัพยแ และธนาคารหม฽บู า฾ น เป็นตน฾ 6. สาขาสวัสดิการ หมายถึง ความสามารถในการจัดสวสั ดกิ ารในการประกันคุณภาพชีวิต ของคน ให฾เกดิ ความมน่ั คงทางเศรษฐกิจ สงั คมและวฒั นธรรม เช฽น การจดั ตง้ั กองทนุ สวสั ดิการรักษาพยาบาล

ของชมุ ชน การจัดระบบสวัสดกิ ารบริการในชมุ ชน การจัดระบบสงิ่ แวดล฾อมในชุมชน เป็นตน฾ 7. สาขาศิลปกรรม หมายถึง ความสามารถในการผลติ ผลงานทางดา฾ นศลิ ปะสาขาต฽าง ๆ เชน฽ จติ รกรรม ประตมิ ากรรม วรรณกรรม ทศั นศลิ ป฼ คีตศลิ ป฼ ศิลปะมวยไทย เป็นตน฾ 8. สาขาการจัดการองคก์ ร หมายถงึ ความสามารถในการบริหารจดั การดาเนินงานของ องคแกรชุมชนตา฽ งๆ ใหส฾ ามารถพฒั นา และบรหิ ารองคแกรของตนเองได฾ ตามบทบาท และหน฾าทขี่ ององคแการ เช฽น การจัดการองคแกรของกลุ฽มแมบ฽ า฾ น กลุ฽มออมทรัพยแ กล฽ุมประมงพ้ืนบา฾ น เป็นต฾น 9. สาขาภาษาและวรรณกรรม หมายถงึ ความสามารถผลติ ผลงานเกี่ยวกบั ด฾านภาษา ทั้งภาษาถิน่ ภาษาโบราณ ภาษาไทย และการใช฾ภาษา ตลอดทัง้ ดา฾ นวรรณกรรมทกุ ประเภท เชน฽ การจดั ทา สารานกุ รมภาษาถิน่ การปริวรรต หนังสอื โบราณ การฟื้นฟูการเรียนการสอนภาษาถนิ่ ของท฾องถนิ่ ต฽าง ๆ เปน็ ตน฾ 10. สาขาศาสนาและประเพณี หมายถงึ ความสามารถประยุกตแ และปรับใช฾หลักธรรมคา สอนทางศาสนา ความเชอื่ และประเพณีด้ังเดิมท่มี ีคุณคา฽ ให฾เหมาะสมต฽อการประพฤติปฏิบัติ ใหบ฾ งั เกดิ ผลดีต฽อ บุคคล และสิง่ แวดล฾อม เช฽น การถ฽ายทอดหลกั ธรรมทางศาสนา ลกั ษณะความสมั พนั ธแของภมู ปิ ใญญาไทย ภูมิปญใ ญาไทยสามารถสะท฾อนออกมาใน 3 ลักษณะท่สี มั พันธแใกลช฾ ิดกัน คอื 1.1 ความสมั พนั ธแอยา฽ งใกล฾ชดิ กนั ระหว฽างคนกบั โลก สง่ิ แวดล฾อม สตั วแ พืช และ ธรรมชาติ 1.2 ความสมั พนั ธขแ องคนกบั คนอื่นๆ ทอ่ี ยรู฽ ว฽ มกนั ในสงั คม หรือในชมุ ชน 1.3 ความสัมพันธแระหวา฽ งคนกับสิ่งศกั ดสิ์ ทิ ธ์ิสิ่งเหนือธรรมชาติ ตลอดทั้งส่งิ ที่ไม฽สามารถ สมั ผัสไดท฾ ัง้ หลาย ท้งั 3 ลกั ษณะนี้ คือ สามมติ ิของเรอื่ งเดียวกนั หมายถงึ ชวี ิตชุมชน สะท฾อนออกมาถึงภมู ิ ปญใ ญาในการดาเนินชีวติ อยา฽ งมีเอกภาพ เหมือนสามมุมของรูปสามเหล่ียม ภมู ปิ ใญญา จงึ เปน็ รากฐานในการ ดาเนินชีวิตของคนไทย ซ่ึงสามารถแสดงให฾เห็นได฾อย฽างชัดเจนโดยแผนภาพ ดังน้ี ลกั ษณะภมู ิปญใ ญาท่เี กิดจากความสัมพนั ธแ ระหว฽างคนกับธรรมชาตสิ ่งิ แวดลอ฾ ม จะแสดงออกมา ในลักษณะภูมิปใญญาในการดาเนนิ วิถชี ีวติ ข้นั พน้ื ฐาน ด฾านปใจจัยส่ี ซึ่งประกอบด฾วย อาหาร เครอ่ื งนง฽ุ หม฽ ท่อี ยอ฽ู าศัย และยารักษาโรค ตลอดท้งั การประกอบ อาชพี ตา฽ งๆ เปน็ ตน฾ ภูมปิ ใญญาทีเ่ กดิ จาก ความสัมพนั ธแระหวา฽ งคนกบั คนอน่ื ในสงั คม จะแสดงออกมาในลกั ษณะ จารีต ขนบธรรมเนยี มประเพณี ศิลปะ และนนั ทนาการ ภาษา และวรรณกรรม ตลอดท้ังการส่อื สารต฽างๆ เปน็ ตน฾ ภูมิปใญญาทเ่ี กิดจากความสัมพันธแระหวา฽ งคนกบั สงิ่ ศักด์สิ ทิ ธิ์ ส่ิงเหนือธรรมชาติ จะแสดงออกมาใน ลกั ษณะของสง่ิ ศักดิ์สทิ ธิ์ ศาสนา ความเชอ่ื ตา฽ งๆ เปน็ ต฾น 4. คุณคา่ และความสาคัญของภูมิปญั ญาไทย

คุณค฽าของภูมิปใญญาไทย ได฾แก฽ ประโยชนแ และความสาคัญของภูมิปใญญาที่บรรพบุรุษไทยได฾ สรา฾ งสรรคแ และสืบทอดมาอย฽างต฽อเนื่อง จากอดีตสู฽ปใจจุบัน ทาให฾คนในชาติเกิดความรัก และความภาคภูมิใจ ที่จะรว฽ มแรงรว฽ มใจสืบสานตอ฽ ไปในอนาคต เช฽น โบราณสถาน โบราณวัตถุ สถาปใตยกรรม ประเพณีไทย การมี นา้ ใจ ศักยภาพในการประสานผลประโยชนแ เป็นต฾น ภูมปิ ญใ ญาไทยจงึ มีคณุ คา฽ และความสาคัญดังนี้ 1. ภูมปิ ใญญาไทยชว฽ ยสร฾างชาตใิ ห฾เป็นปึกแผ฽น พระมหากษัตริยแไทยได฾ใช฾ภูมิปใญญาในการสร฾างชาติ สร฾างความเป็นปึกแผ฽นให฾แก฽ ประเทศชาติมาโดยตลอด ต้ังแต฽สมัยพ฽อขุนรามคาแหงมหาราช พระองคแทรงปกครองประชาชน ด฾วยพระ เมตตา แบบพ฽อปกครองลูก ผ฾ูใดประสบความเดือดร฾อน ก็สามารถตีระฆัง แสดงความเดือดร฾อน เพื่อขอรับ พระราชทานความช฽วยเหลือ ทาให฾ประชาชนมีความจงรักภักดีต฽อพระองคแ ต฽อประเทศชาติร฽วมกันสร฾าง บ฾านเรอื นจนเจรญิ รุง฽ เรืองเปน็ ปึกแผน฽ สมเด็จพระนเรศวรมหาราช พระองคทแ รงใชภ฾ ูมิปใญญากระทายุทธหัตถี จนชนะขา฾ ศึกศัตรู และทรงกอบก฾ูเอกราชของชาติไทยคืนมาได฾ พระบาทสมเด็จพระเจ฾าอยู฽หัวภูมิพลอดุลยเดช รัชกาลปใจจุบัน พระองคแทรงใชภ฾ ูมิปใญญาสร฾างคุณประโยชนแแก฽ประเทศชาติ และเหล฽าพสกนิกรมากมายเหลือคณานับ ทรงใช฾ พระปรีชาสามารถ แก฾ไขวิกฤตการณแทางการเมือง ภายในประเทศ จนรอดพ฾นภัยพิบัติหลายครั้ง พระองคแทรง มีพระปรีชาสามารถหลายด฾าน แม฾แต฽ด฾านการเกษตร พระองคแได฾พระราชทานทฤษฎีใหม฽ให฾แก฽พสกนิกร ท้ัง ด฾านการเกษตรแบบสมดุลและยั่งยืน ฟ้ืนฟูสภาพแวดล฾อม นาความสงบร฽มเย็นของประชาชนให฾กลับคืนมา แนวพระราชดาริ \"ทฤษฎีใหม฽\" แบง฽ ออกเปน็ 2 ขั้น โดยเร่ิมจาก ข้ันตอนแรก ใหเ฾ กษตรกรรายย฽อย \"มีพออยู฽ พอกิน\" เป็นขั้นพื้นฐาน โดยการพฒั นาแหล฽งน้า ในไร฽นา ซ่ึงเกษตรกรจาเป็นท่ีจะต฾องได฾รับความช฽วยเหลือจาก หน฽วยราชการ มูลนิธิ และหน฽วยงานเอกชน ร฽วมใจกันพัฒนาสังคมไทย ในข้ันที่สอง เกษตรกรต฾องมีความ เข฾าใจ ในการจดั การในไร฽นาของตน และมกี ารรวมกล฽มุ ในรูปสหกรณแ เพ่ือสร฾างประสิทธิภาพทางการผลิต และ การตลาด การลดรายจา฽ ยดา฾ นความเปน็ อยู฽ โดยทรงตระหนักถงึ บทบาทขององคแกรเอกชน เม่ือกลุ฽มเกษตร วิวฒั นแมาขนั้ ท่ี 2 แลว฾ กจ็ ะมศี กั ยภาพ ในการพัฒนาไปส฽ูข้ันท่ีสาม ซ่ึงจะมีอานาจในการต฽อรองผลประโยชนแกับ สถาบันการเงินคือ ธนาคาร และองคแกรทเ่ี ปน็ เจา฾ ของแหลง฽ พลงั งาน ซึ่งเปน็ ปใจจัยหน่ึงในการผลิต โดยมีการ แปรรูปผลิตผล เช฽น โรงสี เพื่อเพิ่มมูลค฽าผลิตผล และขณะเดียวกันมีการจัดต้ังร฾านค฾าสหกรณแ เพ่ือลด ค฽าใช฾จ฽ายในชีวิตประจาวัน อันเป็นการพัฒนาคุณภาพชีวิตของบุคคลในสังคม จะเห็นได฾ว฽า มิได฾ทรงทอดท้ิง หลกั ของความสามัคคีในสังคม และการจัดต้ังสหกรณแ ซ่ึงทรงสนับสนุนให฾กลุ฽มเกษตรกรสร฾างอานาจต฽อรองใน ระบบเศรษฐกิจ จงึ จะมีคณุ ภาพชวี ิตท่ดี ี จึงจดั ไดว฾ า฽ เป็นสังคมเกษตรทพ่ี ัฒนาแลว฾ สมดงั พระราชประสงคแที่ทรง อทุ ศิ พระวรกาย และพระสตปิ ญใ ญา ในการพฒั นาการเกษตรไทยตลอดระยะเวลาแห฽งการครองราชยแ 2. สรา฾ งความภาคภูมิใจ และศักดิศ์ รี เกยี รติภมู แิ กค฽ นไทย คนไทยในอดีตทีม่ ีความสามารถปรากฏในประวัติศาสตรมแ มี าก เปน็ ท่ยี อมรบั ของนานา อารยประเทศ เช฽น นายขนมต฾มเป็นนักมวยไทย ท่ีมีฝีมือเก฽งในการใช฾อวัยวะทุกส฽วน ทุกท฽าของแม฽ไม฾มวยไทย สามารถชกมวยไทย จนชนะพม฽าได฾ถึงเก฾าคนสิบคนในคราวเดียวกัน แม฾ในปใจจุบัน มวยไทยก็ยังถือว฽า เป็น ศิลปะช้ันเย่ียม เป็นท่ี นิยมฝึกและแข฽งขันในหม฽ูคนไทยและชาวต฽าง ประเทศ ปใจจุบันมีค฽ายมวยไทยท่ัวโลกไม฽ ตา่ กว฽า 30,000 แหง฽ ชาวต฽างประเทศที่ไดฝ฾ ึกมวยไทย จะรสู฾ กึ ยินดีและภาคภูมิใจ ในการที่จะใช฾กติกา ของมวย ไทย เช฽น การไหว฾ครูมวยไทย การออก คาส่ังในการชกเป็นภาษาไทยทุกคา เช฽น คาว฽า \"ชก\" \"นับหน่ึงถึงสิบ\" เป็นต฾น ถือเป็นมรดก ภูมิปใญญาไทย นอกจากน้ี ภูมิปใญญาไทยท่ีโดด เด฽นยังมีอีกมากมาย เช฽น มรดกภูมิ

ปใญญาทาง ภาษาและวรรณกรรม โดยท่ีมีอักษรไทยเป็นของ ตนเองมาต้ังแต฽สมัยกรุงสุโขทัย และวิวัฒนาการ มาจนถึงปใจจุบัน วรรณกรรมไทยถือว฽า เป็นวรรณกรรมท่ีมีความไพเราะ ได฾อรรถรสครบทุกด฾าน วรรณกรรม หลายเรื่องได฾รบั การแปลเป็นภาษาต฽างประเทศหลายภาษา ดา฾ นอาหาร อาหารไทยเป็นอาหารท่ีปรุงง฽าย พืชท่ี ใช฾ประกอบอาหารส฽วนใหญ฽เป็นพืชสมุนไพร ท่ีหาได฾ง฽ายในท฾องถ่ิน และราคาถูก มี คุณค฽าทางโภชนาการ และ ยังปูองกันโรคได฾หลายโรค เพราะส฽วนประกอบส฽วนใหญ฽เป็นพืชสมุนไพร เช฽น ตะไคร฾ ขิง ข฽า กระชาย ใบมะกรูด ใบโหระพา ใบกะเพรา เปน็ ต฾น 3. สามารถปรบั ประยุกตหแ ลักธรรมคาสอนทางศาสนาใชก฾ ับวถิ ชี ีวิตได฾อยา฽ งเหมาะสม คนไทยสว฽ นใหญ฽นับถอื ศาสนาพทุ ธ โดยนาหลกั ธรรมคาสอนของศาสนา มาปรบั ใช฾ในวถิ ชี ีวิต ได฾อย฽างเหมาะสม ทาให฾คนไทยเป็นผ฾ูอ฽อนน฾อมถ฽อมตน เอื้อเฟ้ือเผื่อแผ฽ ประนีประนอม รักสงบ ใจเย็น มีความ อดทน ใหอ฾ ภยั แกผ฽ สู฾ านกึ ผิด ดารงวถิ ีชีวิตอย฽างเรียบง฽าย ปกติสุข ทาให฾คนในชุมชนพ่ึงพากันได฾ แม฾จะอดอยาก เพราะ แห฾งแล฾ง แต฽ไม฽มีใครอดตาย เพราะพึ่งพาอาศัย กัน แบ฽งปในกันแบบ \"พริกบ฾านเหนือเกลือบ฾านใต฾\" เป็น ต฾น ท้ังหมดน้ีสืบเนื่องมาจากหลักธรรมคาสอนของพระพุทธศาสนา เป็นการใช฾ภูมิปใญญา ในการนาเอาหลัก ของพระพุทธศาสนามา ประยุกตแใช฾กับชีวิตประจาวัน และดาเนินกุศโลบาย ด฾านต฽างประเทศ จนทาให฾ชาว พทุ ธท่วั โลกยกย฽อง ให฾ประเทศไทยเป็นผ฾ูนาทางพุทธศาสนา และเป็น ที่ตั้งสานักงานใหญ฽องคแการพุทธศาสนิก สัมพนั ธแ แหง฽ โลก (พสล.) อยูเ฽ ยอื้ งๆ กับอุทยานเบญจสิริ กรุงเทพมหานคร โดยมีคนไทย (ฯพณฯ สัญญา ธรรม ศักดิ์ องคมนตรี) ดารงตาแหนง฽ ประธาน พสล. ต฽อจาก ม.จ.หญงิ พูนพศิ มัย ดิศกลุ 4. สรา฾ งความสมดลุ ระหว฽างคนในสงั คม และธรรมชาติได฾อย฽างยง่ั ยืน ภมู ิปญใ ญาไทยมีความเดน฽ ชัดในเรือ่ งของการยอมรับนบั ถือ และใหค฾ วามสาคญั แก฽คน สงั คม และธรรมชาติอย฽างยิง่ มีเคร่ืองช้ีท่แี สดงใหเ฾ หน็ ได฾อยา฽ งชัดเจนมากมาย เช฽น ประเพณีไทย 12 เดือน ตลอดทั้งปี ล฾วนเคารพคุณค฽าของธรรมชาติ ได฾แก฽ ประเพณีสงกรานตแ ประเพณีลอยกระทง เป็นต฾น ประเพณีสงกรานตแ เป็นประเพณีที่ทาใน ฤดูร฾อนซ่ึงมีอากาศร฾อน ทาให฾ต฾องการความเย็น จึงมีการรดน้าดาหัว ทาความสะอาด บ฾านเรือน และธรรมชาติสิ่งแวดล฾อม มีการแห฽นางสงกรานตแ การทานายฝนว฽าจะตกมากหรือน฾อยในแต฽ละปี ส฽วนประเพณีลอยกระทง คุณค฽าอยู฽ที่การบูชา ระลึกถึงบุญคุณของน้า ท่ีหล฽อเลี้ยงชีวิตของ คน พืช และสัตวแ ให฾ได฾ใช฾ท้ังบริโภคและอุปโภค ในวันลอยกระทง คนจึงทาความสะอาดแม฽น้า ลาธาร บูชาแม฽น้าจากตัวอย฽าง ข฾างต฾น ลว฾ นเปน็ ความสมั พนั ธแระหว฽างคนกับสงั คมและธรรมชาติ ทง้ั สน้ิ ในการรักษาปุาไมต฾ น฾ น้าลาธาร ได฾ประยุกตใแ ห฾มีประเพณีการบวชปุา ให฾คนเคารพสิง่ ศกั ด์ิสิทธิ์ ธรรมชาติ และสภาพแวดล฾อม ยังความอุดมสมบูรณแแก฽ต฾นน้า ลาธาร ให฾ฟื้นสภาพกลับคืนมาได฾มาก อาชีพ การเกษตรเปน็ อาชพี หลักของคนไทย ที่คานึงถึงความสมดุล ทาแต฽น฾อยพออย฽พู อกิน แบบ \"เฮ็ดอยู฽เฮ็ดกิน\" ของ พอ฽ ทองดี นนั ทะ เมือ่ เหลอื กนิ ก็แจกญาติพ่ีน฾อง เพื่อนบา฾ น บ฾านใกล฾เรือนเคียง นอกจากน้ี ยังนาไปแลกเปล่ียน กับสงิ่ ของอยา฽ งอ่นื ท่ตี นไมม฽ ี เม่ือเหลอื ใชจ฾ ริงๆ จึงจะนาไปขาย อาจกลา฽ วไดว฾ า฽ เป็นการเกษตรแบบ \"กิน-แจก- แลก-ขาย\" ทาให฾คนในสังคมได฾ช฽วยเหลือเกื้อกูล แบ฽งปในกัน เคารพรัก นับถือ เป็นญาติกัน ทั้งหม฽ูบ฾าน จึงอย฽ู รว฽ มกนั อย฽างสงบสขุ มคี วามสมั พนั ธแกนั อยา฽ งแนบแนน฽ ธรรมชาติไม฽ถูกทาลายไปมากนัก เน่ืองจากทาพออยู฽พอ กนิ ไม฽โลภมากและไม฽ทาลายทกุ อย฽างผิด กบั ในปจใ จุบนั ถอื เป็นภูมปิ ใญญาทส่ี ร฾างความ สมดลุ ระหว฽างคน สังคม และธรรมชาติ 5. เปล่ยี นแปลงปรับปรงุ ได฾ตามยคุ สมัย

แมว฾ ฽ากาลเวลาจะผา฽ นไป ความรส฾ู มัยใหม฽ จะหลัง่ ไหลเข฾ามามาก แต฽ภูมปิ ญใ ญาไทย กส็ ามารถ ปรับเปล่ียนใหเ฾ หมาะสมกบั ยุคสมยั เชน฽ การรู฾จกั นาเครือ่ งยนตแมาติดตั้งกับเรือ ใส฽ใบพัด เป็นหางเสือ ทาให฾เรือ สามารถแล฽นได฾เร็วข้ึน เรียกว฽า เรือหางยาว การร฾ูจักทาการเกษตรแบบผสมผสาน สามารถพลิกฟ้ืนคืน ธรรมชาตใิ ห฾ อดุ มสมบูรณแแทนสภาพเดิมท่ีถูกทาลายไป การร฾ูจักออมเงิน สะสมทุนให฾สมาชิกกู฾ยืม ปลดเปล้ือง หน้สี นิ และจัดสวสั ดกิ ารแก฽สมาชกิ จนชมุ ชนมคี วามม่ันคง เขม฾ แขง็ สามารถช฽วยตนเองได฾หลายร฾อยหม฽ูบ฾านทั่ว ประเทศ เชน฽ กลุ฽มออมทรัพยแคีรีวง จังหวัดนครศรีธรรมราช จัดในรูปกองทุนหมุนเวียนของชุมชน จนสามารถ ชว฽ ยตนเองได฾ เมื่อปาุ ถูกทาลาย เพราะถูกตัดโค฽น เพื่อปลูกพชื แบบเดีย่ ว ตามภูมปิ ญใ ญาสมยั ใหม฽ ทหี่ วัง ร่ารวย แต฽ในท่ีสดุ ก็ขาดทนุ และมีหน้ีสิน สภาพแวดล฾อมสูญเสียเกิดความแห฾งแล฾ง คนไทยจึงคิดปลูกปุา ที่กิน ได฾ มีพืชสวน พืชปุาไม฾ผล พืชสมุนไพร ซึ่งสามารถมีกินตลอดชีวิตเรียกว฽า \"วนเกษตร\" บางพื้นที่ เม่ือปุาชุมชน ถูกทาลาย คนในชุมชนก็รวมตัวกัน เป็นกลุ฽มรักษาปุา ร฽วมกันสร฾างระเบียบ กฎเกณฑแกันเอง ให฾ทุกคนถือ ปฏิบัติได฾ สามารถรักษาปุาได฾อย฽างสมบูรณแดังเดิม เม่ือปะการังธรรมชาติถูกทาลาย ปลาไม฽มีท่ีอยู฽อาศัย ประชาชนสามารถสร฾าง \"อูหยัม\" ข้ึนเปน็ ปะการงั เทียม ให฾ปลาอาศัยวางไข฽ และแพรพ฽ นั ธุใแ หเ฾ จริญเตบิ โต มีจานวนมากดังเดิมได฾ ถือเป็นการใชภ฾ ูมปิ ญใ ญาปรบั ปรงุ ประยุกตแใช฾ไดต฾ ามยุคสมยั สารานกุ รมไทยสาหรบั เยาวชนฯ เล฽มที่ 19 ให฾ความหมายของคาวา฽ ภมู ิปญใ ญาชาวบา฾ น หมายถึง ความรู฾ของชาวบ฾าน ซึ่งได฾มาจากประสบการณแ และความเฉลียวฉลาดของชาวบ฾าน รวมทั้งความรู฾ท่ี สง่ั สมมาแต฽บรรพบรุ ุษ สบื ทอดจากคนร฽ุนหน่ึงไปสู฽คนอีกรุ฽นหน่ึง ระหว฽างการสืบทอดมีการปรับ ประยุกตแ และ เปลย่ี นแปลง จนอาจเกิดเปน็ ความรูใ฾ หม฽ตามสภาพการณแทางสังคมวัฒนธรรม และ สิง่ แวดลอ฾ ม ภูมปิ ใญญาเปน็ ความร฾ูที่ประกอบไปดว฾ ยคุณธรรม ซง่ึ สอดคลอ฾ งกับวถิ ีชวี ิตดั้งเดิมของชาวบา฾ น ในวถิ ีดั้งเดิมน้ัน ชีวิตของชาวบ฾านไม฽ได฾แบ฽งแยกเป็นส฽วนๆ หากแต฽ทุกอย฽างมีความสัมพันธแกัน การทามาหากิน การอยู฽ร฽วมกันในชุมชน การปฏิบัติศาสนา พิธีกรรมและประเพณี ความร฾ูเป็นคุณธรรม เมื่อผ฾ูคนใช฾ความร฾ูนั้น เพือ่ สรา฾ งความสมั พนั ธทแ ด่ี รี ะหว฽าง คนกับคน คนกับธรรมชาติ และคนกับส่ิงเหนือธรรมชาติ ความสัมพันธแท่ีดี เป็นความสัมพันธแที่มีความสมดุล ที่เคารพกันและกัน ไม฽ทาร฾ายทาลายกัน ทาให฾ทุกฝุายทุกส฽วนอยู฽ร฽วมกันได฾ อย฽างสันติ ชุมชนด้ังเดิมจึงมีกฎเกณฑแของการอยู฽ร฽วมกัน มีคนเฒ฽าคนแก฽เป็นผู฾นา คอยให฾คาแนะนาตักเตือน ตัดสิน และลงโทษหากมีการละเมิด ชาวบ฾านเคารพธรรมชาติรอบตัว ดิน น้า ปุา เขา ข฾าว แดด ลม ฝน โลก และจักรวาล ชาวบ฾านเคารพผู฾หลักผู฾ใหญ฽ พ฽อแม฽ ปุูย฽าตายาย ทั้งที่มีชีวิตอยู฽และล฽วงลับไปแล฾ว ภูมิปใญญาจึง เป็นความร฾ูท่ีมีคุณธรรม เป็นความร฾ูท่ีมีเอกภาพของทุกส่ิงทุกอย฽าง เป็นความรู฾ว฽า ทุกสิ่งทุกอย฽างสัมพันธแกัน อย฽างมีความสมดุล เราจงึ ยกยอ฽ งความรข฾ู ้นั สงู สง฽ อันเปน็ ความรแู฾ จง฾ ในความจริงแห฽งชวี ติ นี้วา฽ \"ภมู ิปใญญา\" ความคดิ และการแสดงออก เพื่อจะเข฾าใจภูมิปใญญาชาวบ฾าน จาเป็นต฾องเข฾าใจความคิดของชาวบ฾านเก่ียวกับ โลก หรือที่เรียกว฽า โลกทัศนแ และเก่ียวกับชีวิต หรือที่เรียกว฽า ชีวทัศนแ ส่ิงเหล฽านี้เป็นนามธรรม อันเกี่ยวข฾อง สัมพันธโแ ดยตรงกับการแสดงออกใน ลักษณะต฽างๆ ทีเ่ ป็นรูปธรรม แนวคิดเร่อื งความสมดุลของชีวิตเป็นแนวคิด พืน้ ฐานของภมู ิปญใ ญาชาวบา฾ น การแพทยแแผนไทย หรือที่เคยเรียกกันว฽า การแพทยแแผนโบราณนั้น มีหลักการ วา฽ คนมสี ขุ ภาพดี เมื่อร฽างกายมีความสมดุลระหว฽างธาตุทั้ง ๔ คือ ดิน น้า ลม ไฟ คนเจ็บไข฾ได฾ปุวย เพราะธาตุ ขาดความสมดุล จะมีการปรับธาตุ โดยใช฾ยาสมุนไพร หรือวิธีการอ่ืนๆ คนเป็นไข฾ตัวร฾อน หมอยาพ้ืนบ฾านจะให฾ ยาเย็น เพอื่ ลดไข฾ เปน็ ตน฾ การดาเนินชวี ิตประจาวนั ก็เช฽นเดยี วกนั ชาวบ฾านเชื่อวา฽ จะต฾องรกั ษาความสมดุลใน ความสัมพนั ธแสามดา฾ น คอื ความสมั พนั ธแกับคนในครอบครัว ญาติพ่ีน฾อง เพื่อนบ฾านในชุมชน ความสัมพันธแที่ดี

มีหลักเกณฑแ ท่บี รรพบุรุษไดส฾ ัง่ สอนมา เช฽น ลูกควรปฏิบตั ิอยา฽ งไรกับพ฽อแม฽ กับญาติพ่ีน฾อง กับผ฾ูสูงอายุ คนเฒ฽า คนแก฽ กับเพ่ือนบ฾าน พ฽อแม฽ควรเล้ียงดูลูกอย฽างไร ความเอื้ออาทรต฽อกันและกัน ช฽วยเหลือเกื้อกูลกัน โดยเฉพาะในยามทุกขแยาก หรือมีปใญหา ใครมีความสามารถพิเศษก็ใช฾ความสามารถนั้นช฽วยเหลือผ฾ูอื่น เช฽น บางคนเป็นหมอยา ก็ช฽วยดูแลรกั ษาคนเจ็บปวุ ยไม฽สบาย โดยไม฽คิดค฽ารักษา มีแต฽เพียงการยกครู หรือการราลึก ถึงครูบาอาจารยแที่ประสาทวิชามาให฾เท฽าน้ัน หมอยาต฾องทามาหากิน โดยการทานา ทาไร฽ เล้ียงสัตวแเหมือนกับ ชาวบ฾านอ่ืนๆ บางคนมีความสามารถพิเศษด฾านการทามาหากิน ก็ช฽วยสอนลูกหลานใหม฾ วี ิชาไปด฾วย ความสมั พนั ธแระหว฽างคนกับคนในครอบครวั ในชมุ ชน มกี ฎเกณฑแเปน็ ข฾อปฏบิ ัติ และขอ฾ หา฾ ม อยา฽ งชดั เจน มกี ารแสดงออกทางประเพณี พิธีกรรม และกิจกรรมต฽างๆ เช฽น การรดน้าดาหัวผู฾ใหญ฽ การบายศรี สู฽ขวัญ เป็นตน฾ ความสมั พนั ธแกับธรรมชาติ ผ฾ูคนสมัยก฽อนพึ่งพาอาศัยธรรมชาติแทบทุกด฾าน ตั้งแต฽อาหารการ กิน เครื่องนง฽ุ หม฽ ท่ีอยอ฽ู าศยั และยารักษาโรค วิทยาศาสตรแ และเทคโนโลยียังไม฽พัฒนาก฾าวหน฾าเหมือนทุกวันน้ี ยังไมม฽ รี ะบบการค฾าแบบสมัยใหม฽ ไม฽มีตลาด คนไปจับปลาล฽าสัตวแ เพ่ือเป็นอาหารไปวันๆ ตัดไม฾ เพ่ือสร฾างบ฾าน และใช฾สอยตามความจาเป็นเท฽านั้น ไม฽ได฾ทาเพื่อการค฾า ชาวบ฾านมีหลักเกณฑแในการใช฾ส่ิงของในธรรมชาติ ไม฽ตดั ไมอ฾ อ฽ น ทาให฾ต฾นไม฾ในปาุ ข้ึนแทนต฾นที่ถูกตดั ไปได฾ตลอดเวลา ชาวบ฾านยังไม฽รู฾จักสารเคมี ไม฽ใช฾ยาฆ฽าแมลง ฆ฽าหญ฾า ฆ฽าสัตวแ ไม฽ใช฾ป฻ุยเคมี ใช฾สิ่งของในธรรมชาติให฾เกื้อกูลกัน ใช฾มูลสัตวแ ใบไม฾ใบ หญ฾าที่เน฽าเป่ือยเป็นป฻ุย ทาให฾ดินอุดมสมบูรณแ น้าสะอาด และไม฽เหือดแห฾ง ชาวบ฾านเคารพธรรมชาติ เชื่อว฽า มีเทพมีเจ฾าสถิตอยู฽ในดิน น้า ปุา เขา สถานที่ทุกแห฽ง จะทาอะไรต฾องขออนุญาต และทาด฾วยความเคารพ และพอดี พองาม ชาวบ฾าน รค฾ู ณุ ธรรมชาติ ที่ไดใ฾ ห฾ชีวิตแก฽ตน พิธีกรรมต฽างๆ ล฾วนแสดงออกถึงแนวคิดดังกล฽าว เช฽น งานบุญพิธี ที่เก่ียวกับ น้า ข฾าว ปุาเขา รวมถึงสัตวแ บ฾านเรือน เครื่องใช฾ต฽างๆ มีพิธีสู฽ขวัญข฾าว ส฽ูขวัญควาย ส฽ูขวัญเกวี ยน ทางอีสาน มพี ิธแี ฮกนา หรือแรกนา เลีย้ งผีตาแฮก มงี านบุญบา฾ น เพอ่ื เลย้ี งผี หรอื สง่ิ ศักดิ์สิทธ์ิประจาหมบู฽ า฾ น เป็นต฾น ความสมั พนั ธแกบั ส่ิงเหนือธรรมชาติ ชาวบา฾ นร฾วู า฽ มนษุ ยแเป็นเพียงส฽วนเลก็ ๆ ส฽วนหนึ่ง ของ จักรวาล ซึ่งเต็มไปด฾วยความเร฾นลับ มีพลัง และอานาจ ท่ีเขาไม฽อาจจะหาคาอธิบายได฾ ความเร฾นลับดังกล฽าว รวมถึงญาตพิ ่ีน฾อง และผูค฾ นทีล่ ว฽ งลบั ไปแล฾ว ชาวบ฾านยงั สมั พนั ธแกบั พวกเขา ทาบุญ และราลึกถึงอย฽างสม่าเสมอ ทุกวัน หรือในโอกาสสาคัญๆ นอกน้ันเป็นผีดี ผีร฾าย เทพเจ฾าต฽างๆ ตามความเชื่อของแต฽ละแห฽ง สิ่งเหล฽าน้ี สงิ สถิตอยูใ฽ นสง่ิ ต฽างๆ ในโลก ในจกั รวาล และอยู฽บนสรวงสวรรคกแ ารทามาหากิน แมว฾ ิถีชีวิตของชาวบา฾ นเม่ือกอ฽ นจะดูเรียบงา฽ ยกวา฽ ทกุ วันนี้ และยังอาศัยธรรมชาติ และ แรงงานเป็นหลัก ในการทามาหากิน แต฽พวกเขาก็ต฾องใช฾สติปใญญา ที่บรรพบุรุษถ฽ายทอดมาให฾ เพ่ือจะได฾อย฽ู รอด ท้ังนีเ้ พราะปญใ หาต฽างๆ ในอดีตกย็ ังมไี ม฽น฾อย โดยเฉพาะเมื่อครอบครัวมีสมาชิกมากข้ึน จาเป็นต฾องขยายที่ ทากนิ ตอ฾ งหักรา฾ งถางพง บกุ เบกิ พ้ืนที่ทากนิ ใหม฽ การปรับพ้ืนที่ปใ้นคันนา เพ่ือทานา ซ่ึงเป็นงานท่ีหนัก การทา ไร฽ทานา ปลูกพืชเล้ียงสัตวแ และดูแลรักษาให฾เติบโต และได฾ผล เป็นงานที่ต฾องอาศัยความร฾ูความสามารถ การจับปลาล฽าสัตวแก็มีวิธีการ บางคนมีความสามารถมากร฾ูว฽า เวลาไหน ท่ีใด และวิธีใด จะจับปลาได฾ดีท่ีสุด คนทไี่ ม฽เกง฽ ก็ตอ฾ งใชเ฾ วลานาน และได฾ปลาน฾อย การลา฽ สัตวกแ เ็ ชน฽ เดยี วกัน การจดั การแหล฽งน้า เพ่อื การเกษตร ก็เปน็ ความรูค฾ วามสามารถ ทีม่ ีมาแตโ฽ บราณ คนทาง ภาคเหนือรู฾จักบริหารน้า เพ่ือการเกษตร และเพื่อการบริโภคต฽างๆ โดยการจัดระบบเหมืองฝาย มีการจัด แบ฽งปในน้ากันตามระบบประเพณีที่ สืบทอดกันมา มีหัวหน฾าที่ทุกคนยอมรับ มีคณะกรรมการจัดสรรน้าตาม สัดส฽วน และตามพ้นื ที่ทากนิ นับเป็นความร฾ูท่ีทาให฾ชุมชนต฽างๆ ที่อาศัยอยู฽ใกล฾ลาน้า ไม฽ว฽าต฾นน้า หรือปลายน้า ได฾รบั การแบ฽งปในนา้ อย฽างยตุ ิธรรม ทกุ คนไดป฾ ระโยชนแ และอย฽รู ฽วมกนั อยา฽ งสันติ

ชาวบา฾ นรจู฾ ักการแปรรูปผลิตผลในหลายรูปแบบ การถนอมอาหารให฾กินได฾นาน การดองการ หมัก เช฽น ปลาร฾า นา้ ปลา ผกั ดอง ปลาเค็ม เน้ือเคม็ ปลาแหง฾ เนอ้ื แหง฾ การแปรรปู ข฾าว ก็ทาได฾มากมายนับร฾อย ชนิด เช฽น ขนมต฽างๆ แต฽ละพิธีกรรม และแต฽ละงานบุญประเพณี มีข฾าวและขนมในรูปแบบไม฽ซ้ากัน ต้ังแต฽ ขนมจีน สังขยา ไปถึงขนมในงานสารท กาละแม ขนมครก และอื่นๆ ซ่ึงยังพอมีให฾เห็นอยู฽จานวนหนึ่ง ในปจใ จุบันสว฽ นใหญ฽ปรบั เปลย่ี นมาเป็นการผลิตเพ่อื ขาย หรือเปน็ อตุ สาหกรรมในครัวเรอื น ความร฾เู ร่อื งการปรุงอาหารก็มีอยูม฽ ากมาย แตล฽ ะท฾องถน่ิ มีรปู แบบ และรสชาตแิ ตกตา฽ งกันไป มมี ากมายนับร฾อยนับพันชนิด แม฾ในชีวิตประจาวัน จะมีเพียงไม฽ก่ีอย฽าง แต฽โอกาสงานพิธี งาน เลี้ยง งานฉลอง สาคัญ จะมีการจัดเตรียมอาหารอย฽างดี และพิถีพิถัน การทามาหากินในประเพณีเดิมน้ัน เป็นทั้งศาสตรแและ ศิลป฼ การเตรียมอาหาร การจัดขนม และผลไม฾ ไม฽ได฾เป็นเพียงเพื่อให฾รับประทานแล฾วอร฽อย แต฽ให฾ได฾ความ สวยงาม ทาให฾สามารถสัมผัสกับอาหารนั้น ไม฽เพียงแต฽ทางปาก และรสชาติของลิ้น แต฽ทางตา และทางใจ การเตรียมอาหารเป็นงานศิลปะ ท่ีปรุงแต฽ด฾วยความต้ังใจ ใช฾เวลา ฝีมือ และความรู฾ ความสามารถ ชาวบ฾านสมัยก฽อนส฽วนใหญ฽จะทานาเป็นหลัก เพราะเม่ือมีข฾าวแล฾ว ก็สบายใจ อย฽างอ่ืนพอหาได฾จากธรรมชาติ เสร็จหน฾านาก็จะทางานหัตถกรรม การทอผ฾า ทาเสื่อ เลี้ยงไหม ทาเครื่องมือ สาหรับจับสัตวแ เคร่ืองมือ การเกษตร และ อุปกรณตแ ฽างๆ ท่จี าเปน็ หรือเตรยี มพน้ื ท่ี เพือ่ การทานาครงั้ ต฽อไป หตั ถกรรมเปน็ ทรพั ยสแ ิน และมรดกทางภมู ปิ ใญญาทยี่ ิง่ ใหญท฽ ีส่ ุดอยา฽ งหนง่ึ ของบรรพบรุ ุษ เพราะเป็นส่ือที่ถา฽ ยทอดอารมณแ ความรู฾สึก ความคิด ความเช่ือ และคุณค฽าต฽างๆ ท่ีสั่งสมมาแต฽นมนาน ลายผ฾า ไหม ผา฾ ฝาู ย ฝีมือในการทออยา฽ งประณีต รูปแบบเคร่ืองมอื ทส่ี านดว฾ ยไม฾ไผ฽ และอุปกรณแ เครื่องใช฾ไม฾สอยต฽างๆ เครื่องดนตรี เครื่องเล฽น สิ่งเหล฽าน้ีได฾ถูกบรรจงสร฾างขึ้นมา เพื่อการใช฾สอย การทาบุญ หรือการอุทิศให฾ใครคน หน่ึง ไม฽ใช฽เพื่อการค฾าขาย ชาวบ฾านทามาหากินเพียงเพื่อการยังชีพ ไม฽ได฾ทาเพ่ือขาย มีการนาผลิตผลส฽วน หน่ึงไปแลกสิ่งของที่จาเป็น ที่ตนเองไม฽มี เช฽น นาข฾าวไป แลกเกลือ พริก ปลา ไก฽ หรือเส้ือผ฾า การขายผลิตผล มแี ต฽เพียงส฽วนนอ฾ ย และเม่ือมคี วามจาเป็นต฾องใช฾เงนิ เพอ่ื เสยี ภาษใี หร฾ ฐั ชาวบ฾านนาผลติ ผล เชน฽ ข฾าวไปขายใน เมืองใหก฾ ับพอ฽ คา฾ หรือขายให฾กบั พ฽อคา฾ ทอ฾ งถิ่น เชน฽ ทางภาคอีสาน เรียกว฽า \"นายฮ฾อย\" คนเหล฽านี้จะนาผลิตผล บางอย฽าง เช฽น ข฾าว ปลาร฾า วัว ควาย ไปขายในท่ีไกลๆ ทางภาคเหนอื มีพอ฽ ค฾าวัวต฽างๆ เปน็ ตน฾ แม฾ว฽าความร฾ูเรอ่ื งการค฾าขายของคนสมัยก฽อน ไม฽อาจจะนามาใช฾ในระบบตลาดเช฽นปจใ จุบนั ได฾ เพราะสถานการณแได฾เปล่ียนแปลงไปอย฽างมาก แต฽การค฾าท่ีมีจริยธรรมของพ฽อค฾าในอดีต ทไ่ี ม฽ไดห฾ วงั แต฽เพียง กาไร แต฽คานึงถึงการชว฽ ยเหลอื แบ฽งปในกันเปน็ หลัก ยังมีคุณคา฽ สาหรบั ปจใ จบุ ัน นอกนัน้ ในหลายพื้นทใ่ี นชนบท ระบบการแลกเปลย่ี นสิ่งของยังมีอยู฽ โดยเฉพาะในพ้นื ทยี่ ากจน ซ่งึ ชาวบ฾านไม฽มเี งนิ สด แต฽มีผลติ ผลตา฽ งๆ ระบบ การแลกเปลี่ยนไม฽ไดย฾ ดึ หลกั มาตราช่ังวัด หรอื การตรี าคาของสงิ่ ของ แตแ฽ ลกเปล่ยี น โดยการคานงึ ถงึ สถานการณแของผู฾แลกท้ังสองฝาุ ย คนท่ีเอาปลาหรือไกม฽ าขอแลกข฾าว อาจจะไดข฾ ฾าวเป็นถัง เพราะเจา฾ ของข฾าว คานึงถงึ ความจาเปน็ ของครอบครัวเจา฾ ของไก฽ ถ฾าหากตีราคาเป็นเงนิ ข฾าวหนงึ่ ถงั ย฽อมมีค฽าสูงกว฽าไก฽หน่ึงตวั การอยู่รว่ มกนั ในสงั คม การอย฽ูร฽วมกันในชุมชนด้ังเดิมนั้น ส฽วนใหญ฽จะเป็นญาติพี่น฾องไม฽กี่ตระกูล ซึ่งได฾อพยพย฾ายถิ่นฐานมา อยู฽ หรือสืบทอดบรรพบุรุษจนนับญาติกันได฾ท้ังชุมชน มีคนเฒ฽าคนแก฽ที่ชาวบ฾านเคารพนับถือเป็นผู฾นาหน฾าท่ี ของผู฾นา ไม฽ใช฽การส่ัง แต฽เป็นผู฾ให฾คาแนะนาปรึกษา มีความแม฽นยาในกฎระเบียบประเพณีการดาเนินชีวิต ตัดสินไกล฽เกล่ีย หากเกิดความขัดแย฾ง ช฽วยกันแก฾ไขปใญหาต฽างๆ ที่เกิดข้ึน ปใญหาในชุมชนก็มีไม฽น฾อย ปใญหา

การทามาหากิน ฝนแล฾ง น้าท฽วม โรคระบาด โจรลักวัวควาย เป็นต฾น นอกจากน้ัน ยังมีปใญหาความขัดแย฾ง ภายในชุมชน หรือระหว฽างชุมชน การละเมิดกฎหมาย ประเพณี ส฽วนใหญ฽จะเป็นการ \" ผิดผี\" คือ ผีของบรรพ บุรุษ ผู฾ซึ่งได฾สร฾างกฎเกณฑแต฽างๆ ไว฾ เช฽น กรณีที่ชายหน฽ุมถูกเน้ือต฾องตัวหญิงสาวท่ียังไม฽แต฽งงาน เป็นต฾น หาก เกิดการผิดผีข้ึนมา ก็ต฾องมีพิธีกรรมขอขมา โดยมีคนเฒ฽าคนแก฽เป็นตัวแทนของบรรพบุรุษ มีการว฽ากล฽าว สั่งสอน และชดเชยการทาผิดนั้น ตามกฎเกณฑแที่วางไว฾ ชาวบ฾านอยู฽อย฽างพึ่งพาอาศัยกัน ยามเจ็บไข฾ได฾ปุวย ยามเกิดอุบัติเหตุเภทภัย ยามท่ีโจรขโมยวัวควายข฾าวของ การช฽วยเหลือกันทางานท่ีเรียกกันว฽า การลง แขก ทง้ั แรงกายแรงใจทีม่ ีอยกู฽ จ็ ะแบ฽งปนใ ชว฽ ยเหลือ เอื้ออาทรกัน การแลกเปล่ียนสิ่งของอาหารการกิน และอ่ืนๆ จึง เกี่ยวข฾องกับวิถีของชุมชน ชาวบ฾านช฽วยกันเก็บเก่ียวข฾าว สร฾างบ฾าน หรืองานอื่นท่ีต฾องการคนมากๆ เพื่อจะได฾ เสรจ็ โดยเรว็ ไม฽มกี ารจ฾าง กรณตี ัวอยา฽ งจากการปลกู ข฾าวของชาวบ฾าน ถา฾ ปหี นง่ึ ชาวนาปลูกข฾าวได฾ผลดี ผลิตผลท่ีได฾จะใช฾เพื่อการ บริโภคในครอบครัว ทาบุญท่วี ัด เผ่ือแผใ฽ หพ฾ ่ีนอ฾ งที่ขาดแคลน แลกของ และเก็บไว฾ เผ่ือว฽าปีหน฾าฝนอาจแล฾ง น้า อาจท฽วม ผลิตผล อาจไม฽ดีในชุมชนต฽างๆ จะมีผ฾ูมีความรู฾ความสามารถหลากหลาย บางคนเก฽งทางการรักษา โรค บางคนทางการเพาะปลูกพืช บางคนทางการเล้ียงสัตวแ บางคนทางด฾านดนตรีการละเล฽น บางคนเก฽ง ทางด฾านพิธีกรรม คนเหล฽าน้ีต฽างก็ใช฾ความสามารถ เพื่อประโยชนแของชุมชน โดยไม฽ถือเป็นอาชีพ ท่ีมี ค฽าตอบแทน อยา฽ งมากกม็ ี \"ค฽าครู\" แตเ฽ พียงเล็กน฾อย ซ่ึงปกติแล฾ว เงินจานวนนั้น ก็ใช฾สาหรับเครื่องมือประกอบ พธิ ีกรรม หรือ เพือ่ ทาบุญท่วี ัด มากกว฽าทห่ี มอยา หรือบคุ คลผ฾ูนนั้ จะเก็บไว฾ใช฾เอง เพราะแท฾ท่ีจริงแล฾ว \"วิชา\" ท่ี ครูถ฽ายทอดมาให฾แก฽ลูกศิษยแ จะต฾องนาไปใช฾ เพื่อประโยชนแแก฽สังคม ไม฽ใช฽เพ่ือผลประโยชนแส฽วนตัว การตอบ แทนจึงไม฽ใช฽เงินหรือสิ่งของเสมอไป แต฽เป็นการช฽วยเหลือเก้ือกูลกันโดยวิธีการต฽าง ๆ ด฾วยวิถีชีวิตเช฽นนี้ จึงมี คาถาม เพ่ือเป็นการสอนคนรนุ฽ หลงั ว฽า ถา฾ หากคนหนึ่งจับปลาช฽อนตัวใหญ฽ได฾หนึ่งตัว ทาอย฽างไรจึงจะกินได฾ท้ังปี คนสมัยน้อี าจจะบอกว฽า ทาปลาเค็ม ปลารา฾ หรอื เก็บรกั ษาด฾วยวิธีการตา฽ งๆ แต฽คาตอบที่ถูกต฾อง คือ แบ฽งปในให฾ พี่น฾อง เพอื่ นบา฾ น เพราะเมื่อเขาได฾ปลา เขาก็จะทากับเราเช฽นเดียวกัน ชีวิตทางสังคมของหม฽ูบ฾าน มีศูนยแกลาง อย฽ทู ่ีวัด กจิ กรรมของส฽วนรวม จะทากนั ทีว่ ัด งานบญุ ประเพณตี า฽ งๆ ตลอดจนการละเลน฽ มหรสพ พระสงฆเแ ป็น ผน฾ู าทางจิตใจ เป็นครูท่ีสอนลูกหลานผู฾ชาย ซ่งึ ไปรบั ใชพ฾ ระสงฆแ หรอื \"บวชเรยี น\" ทง้ั นเี้ พราะก฽อนนี้ยังไม฽มี โรงเรียน วัดจึงเป็นท้งั โรงเรยี น และหอประชมุ เพ่ือกจิ กรรมตา฽ งๆ ต฽อเมื่อโรงเรยี นมขี น้ึ และแยกออกจากวดั บทบาทของวัด และของพระสงฆแ จงึ เปลีย่ นไป งานบุญประเพณีในชุมชนแต฽ก฽อนมีอยู฽ทกุ เดอื น ต฽อมาก็ลดลงไป หรือสองสามหมบ฽ู ฾านร฽วมกนั จดั หรือ ผลัดเปลยี่ นหมนุ เวียนกัน เชน฽ งานเทศนแมหาชาติ ซึ่งเปน็ งานใหญ฽ หม฽ูบา฾ นเลก็ ๆ ไม฽อาจจะจัดได฾ทกุ ปี งาน เหลา฽ นมี้ ที ้งั ความเช่ือ พธิ ีกรรม และความสนุกสนาน ซึ่งชมุ ชนแสดงออกรว฽ มกัน ระบบคณุ คา่ ความเชื่อในกฎเกณฑแประเพณี เป็นระเบียบทางสังคมของชุมชนด้ังเดิม ความเช่ือน้ีเป็นรากฐานของ ระบบคุณค฽าต฽างๆ ความกตัญโูร฾ูคุณต฽อพ฽อแม฽ ปุูย฽าตายาย ความเมตตาเอื้ออาทรต฽อผู฾อื่น ความเคารพต฽อส่ิง ศกั ดส์ิ ิทธ์ิในธรรมชาตริ อบตวั และในสากลจักรวาล ความเชื่อ \"ผี\" หรือสิ่งศักด์ิสิทธิ์ในธรรมชาติ เป็นที่มาของการดาเนินชีวิต ทั้งของส฽วนบุคคล และของ ชุมชน โดยรวมการเคารพในผีปูุตา หรือผีปูุย฽า ซ่ึงเป็นผีประจาหม฽ูบ฾าน ทาให฾ชาวบ฾านมีความเป็นหนึ่งเดียวกัน

เป็นลูกหลานของปูุตาคนเดียวกัน รักษาปาุ ทมี่ ีบ฾านเลก็ ๆ สาหรับผี ปลูกอย฽ูติดหม฽ูบ฾าน ผีปุา ทาให฾คนตัดไม฾ด฾วย ความเคารพ ขออนุญาตเลอื กตัดตน฾ แก฽ และปลกู ทดแทน ไมท฽ ง้ิ ส่ิงสกปรกลงแม฽น้า ด฾วยความเคารพในแม฽คงคา กินขา฾ วดว฾ ยความเคารพ ในแมโ฽ พสพ คนโบราณกินขา฾ วเสรจ็ จะไหวข฾ ฾าว พิธีบายศรีส฽ูขวัญ เป็นพิธีรื้อฟื้น กระชับ หรือสร฾างความสัมพันธแระหว฽างผู฾คน คนจะเดินทางไกล หรือ กลับจากการเดินทาง สมาชิกใหม฽ ในชุมชน คนปุวย หรือกาลังฟ้ืนไข฾ คนเหล฽าน้ีจะได฾รับพิธีส฽ูขวัญ เพื่อให฾เป็น สิริมงคล มีความอย฽เู ยน็ เป็นสขุ นอกน้นั ยังมพี ธิ สี บื ชะตาชวี ิตของบุคคล หรอื ของชมุ ชน นอกจากพิธีกรรมกับคนแล฾ว ยังมีพิธีกรรมกับสัตวแและธรรมชาติ มีพิธีสู฽ขวัญข฾าว ส฽ูขวัญควาย สู฽ขวัญ เกวยี น เป็นการแสดงออกถงึ การขอบคุณ การขอขมา พิธีดังกล฽าวไม฽ได฾มีความหมายถึงว฽า สิ่งเหล฽านี้มีจิต มีผีใน ตัวมันเอง แต฽เป็นการแสดงออก ถึงความสัมพันธแกับจิตและส่ิงศักดิ์สิทธ์ิ อันเป็นสากลในธรรมชาติทั้งหมด ทาให฾ผู฾คนมีความสัมพนั ธแอนั ดีกบั ทกุ สิง่ คนขบั แท็กซใ่ี นกรุงเทพฯ ทมี่ าจากหมบู฽ ฾าน ยังซ้อื ดอกไม฾ แล฾วแขวนไว฾ที่ กระจกในรถ ไม฽ใช฽เพ่ือเซ฽นไหว฾ผีในรถแท็กซี่ แต฽เป็นการราลึกถึงส่ิงศักดิ์สิทธ์ิ ใน สากลจักรวาล รวมถึงที่สิงอยู฽ ในรถคันนั้น ผ฾ูคนสมัยก฽อนมีความสานึกในข฾อจากัดของตนเอง ร฾ูว฽า มนุษยแมีความอ฽อนแอ และเปราะบาง หากไม฽รักษาความสัมพันธแอันดี และไม฽คงความสมดุลกับธรรมชาติรอบตัวไว฾ เขาคงไม฽สามารถมีชีวิตได฾อย฽าง เป็นสุข และยืนนาน ผู฾คนท่ัวไปจึงไม฽มีความอวดกล฾าในความสามารถของตน ไม฽ท฾าทายธรรมชาติ และส่ิง ศักดิส์ ทิ ธิ์ มีความอ฽อนน฾อมถอ฽ มตน และรักษากฎระเบยี บประเพณีอย฽างเครง฽ ครดั ชีวิตของชาวบ฾านในรอบหน่ึงปี จึงมีพิธีกรรมทุกเดือน เพื่อแสดงออกถึงความเช่ือ และความสัมพันธแ ระหว฽างผู฾คนในสังคม ระหว฽างคนกับธรรมชาติ และระหว฽างคนกับส่ิงศักดิ์สิทธ์ิต฽างๆ ดังกรณีงานบุญประเพณี ของชาวอสี านทีเ่ รียกวา฽ ฮตี สบิ สอง คือ เดอื นอา฾ ย (เดอื นที่หนงึ่ ) บญุ เข฾ากรรม ให฾พระภิกษุเข฾าปริวาสกรรม เดือนย่ี (เดือนที่สอง) บุญคูณลาน ให฾นาข฾าวมากองกันท่ีลาน ทาพิธีก฽อนนวด เดือนสาม บุญข฾าวจ่ี ให฾ถวาย ขา฾ วจ่ี (ข฾าวเหนยี วปน้ใ ชบุ ไขท฽ าเกลอื นาไปย฽างไฟ) เดือนส่ี บุญพระเวส ให฾ฟใงเทศนแมหาชาติ คือ เทศนแเรื่องพระ เวสสันดรชาดก เดือนห฾า บุญสรงน้า หรือบุญสงกรานตแ ให฾สรงน้าพระ ผ฾ูเฒ฽าผ฾ูแก฽ เดือนหก บุญบ้ังไฟ บูชา พญาแถน ตามความเชื่อเดิม และบุญวิสาขบูชา ตามความเช่ือของชาวพุทธ เดือนเจ็ด บุญซาฮะ (บุญชาระ) ให฾บนบานพระภูมิเจ฾าที่ เลี้ยงผีปูุตา เดือนแปด บุญเข฾าพรรษา เดือนเก฾า บุญข฾าวประดับดิน ทาบุญอุทิศส฽วน กุศลให฾ญาติพ่ีนอ฾ งผล฾ู ฽วงลบั เดือนสิบ บุญขา฾ วสาก ทาบญุ เช฽นเดอื นเก฾า รวมใหผ฾ ีไมม฽ ีญาติ (ภาคใต฾มีพิธีคล฾ายกัน คือ งานพิธีเดือนสิบ ทาบุญให฾แก฽บรรพบุรุษผู฾ล฽วงลับไปแล฾ว แบ฽งข฾าวปลาอาหารส฽วนหนึ่งให฾แก฽ผีไม฽มีญาติ พวกเด็กๆ ชอบแย฽งกันเอาของท่ีแบ฽งให฾ผีไม฽มีญาติหรือเปรต เรียกว฽า \"การชิงเปรต\") เดือนสิบเอ็ด บุญออก พรรษาเดอื นสบิ สอง บุญกฐิน จัดงานกฐนิ และลอยกระทง ภูมปิ ญใ ญาชาวบ฾านในสังคมปจใ จุบนั ภมู ิปใญญาชาวบ฾านได฾ก฽อเกิด และสืบทอดกันมาในชุมชนหม฽ูบ฾าน เมื่อหม฽ูบ฾านเปล่ียนแปลงไปพร฾อมกับสังคมสมัยใหม฽ ภูมิปใญญาชาวบ฾านก็มีการปรับตัวเช฽นเดียวกัน ความร฾ู จานวนมากไดส฾ ญู หายไป เพราะไมม฽ กี ารปฏบิ ตั สิ บื ทอด เชน฽ การรักษาพื้นบ฾านบางอย฽าง การใช฾ยาสมุนไพรบาง ชนิด เพราะหมอยาที่เก฽งๆ ได฾เสียชีวิต โดยไม฽ได฾ถ฽ายทอดให฾กับคนอื่น หรือถ฽ายทอด แต฽คนต฽อมาไม฽ได฾ปฏิบัติ เพราะชาวบ฾านไม฽นิยมเหมือนเม่ือก฽อน ใช฾ยาสมัยใหม฽ และไปหาหมอ ที่โรงพยาบาล หรือคลินิก ง฽ายกว฽า งาน หันตถกรรม ทอผ฾า หรือเคร่ืองเงิน เครื่องเขิน แม฾จะยังเหลืออย฽ูไม฽น฾อย แต฽ก็ได฾ถูกพัฒนาไปเป็นการค฾า ไม฽ สามารถรักษาคุณภาพ และฝีมือแบบด้ังเดิมไว฾ได฾ ในการทามาหากินมีการใช฾เทคโนโลยีทันสมัย ใช฾รถไถแทน ควาย รถอีแตนเ แทนเกวยี น

การลงแขกทานา และปลูกสร฾างบ฾านเรือน ก็เกือบจะหมดไป มีการจ฾างงานกันมากขึ้น แรงงานก็หา ยากกว฽าแต฽ก฽อน ผ฾คู นอพยพยา฾ ยถิ่น บา฾ งก็เข฾าเมือง บ฾างก็ไปทางานท่ีอื่น ประเพณีงานบุญ ก็เหลือไม฽มาก ทาได฾ ก็ต฽อเมือ่ ลูกหลานท่ีจากบ฾านไปทางาน กลับมาเยี่ยมบ฾านในเทศกาลสาคัญๆ เช฽น ปีใหม฽ สงกรานตแ เข฾าพรรษา เปน็ ตน฾ สงั คมสมัยใหม฽มรี ะบบการศกึ ษาในโรงเรียน มีอนามัย และโรงพยาบาล มีโรงหนัง วิทยุ โทรทัศนแ และ เครื่องบันเทิงต฽างๆ ทาให฾ชีวิตทางสังคมของชุมชนหมู฽บ฾านเปล่ียนไป มีตารวจ มีโรงมีศาล มีเจ฾าหน฾าท่ีราชการ ฝาุ ยปกครอง ฝาุ ยพัฒนา และอน่ื ๆ เขา฾ ไปในหมบู฽ า฾ น บทบาทของวัด พระสงฆแ และคนเฒ฽าคนแก฽เร่ิมลดน฾อยลง การทามาหากินก็เปล่ียนจากการทาเพ่ือยังชีพไปเป็นการผลิตเพื่อการขาย ผ฾ูคนต฾องการเงิน เพ่ือซ้ือเครื่อง บริโภคต฽างๆ ทาให฾ส่ิงแวดล฾อม เปลี่ยนไป ผลิตผลจากปุาก็หมด สถานการณแเช฽นนี้ทาให฾ผ฾ูนาการพัฒนาชุมชน หลายคน ที่มีบทบาทสาคัญในระดับจังหวัด ระดับภาค และระดับประเทศ เร่ิมเห็นความสาคัญของภูมิปใญญา ชาวบ฾าน หน฽วยงานทางภาครัฐ และภาคเอกชน ให฾การสนับสนุน และส฽งเสริมให฾มีการอนุรักษแ ฟ้ืนฟู ประยุกตแ และคน฾ คดิ สิง่ ใหม฽ ความรใู฾ หม฽ เพือ่ ประโยชนแสขุ ของสงั คม

ความเปน็ มาและความสาคญั ของการทาบายศรี ความหมายของบายศรี พจนานุกรมไทย ฉบบั ราชบัญฑติ ยสถาน พ.ศ. 2542 ไดใ฾ ห฾ความหมายของ คาว฽า บายศรี ไว฾ ดงั น้ี บายศรี หมายถึง เครื่องเชิญขวัญ หรือ รับขวัญ ที่ทาด฾วยใบตอง รูปคล฾ายกระทงเป็นช้ันๆ มีขนาดใหญ฽ เล็ก สอบขึ้นไปตามลาดับ เป็น 5 ชั้น 6 ชั้น 7 ชั้น 9 ชั้น มีเสาปใกตรงกลางเป็นแกรน มีเครื่อง สังเวยวางอยู฽ในบายศรีและมีไขขวัญเสียบอยู฽บนยอด โดยสรุปแล฾วบายศรีอาจจะมีรูปแบบใดก็ได฾ที่มี ความสวยงามพิเศษและสามารถใส฽ของมงคลต฽างๆได฾ หรือของสวยงามที่จัดตกแต฽งขึ้นตามรูปแบบ โบราณนิยม หรือ การสร฾างสรรครแ ปู แบบใหมโ฽ ดยมีของมงคลต฽างๆใส฽ภาชนะ วางไวร฾ อบๆบายศรกี ็ได฾ ประวัติความเป็นมาของการทาบายศรี บายศรีเป็นภูมิปใญญาท฾องถ่ินท่ีสืบทอดกันมาช฾านานต้ังแต฽สมัยโบราณ บายศรีของไทยทาด฾วยใบตอง เป็นรูปแบบกระทงบรรจุอาหาร โดยมีข฾อสันนิษฐานว฽า บายศรีมีมาตั้งแต฽ในสมัยอยุธยา เน่ืองจากมีหลักฐาน ปรากฏอยู฽ในวรรณคดีเรื่อง มหาชาติคาหลวง กัณฑแมหาราช ซึ่งแต฽งขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2025 และต฽อมามีการนา บายศรีเข฾ามาผนวกกบั พธิ ีในพระพทุ ธศาสนา เชน฽ พิธีทาขวัญนาค ซ่ึงในคร้ังนั้นจะมีรูปแบบใดไม฽มีหลักฐานแน฽ ชัด พระบาทสมเด็จพระจลุ จอมเกล฾าเจา฾ อยห฽ู ัว ทรงอธบิ ายไว฾ในพระราชพิธีสิบสองเดือน ตอนหน่ึงว฽า \"บายศรี ตองก็เป็นกระทงท่ีสาหรับบรรจุอาหาร แต฽เป็นการออกหน฾าประชุมคนพร฾อมๆกัน ก็คิดตกแต฽งให฾งดงาม มากมาย ชะรอยบายศรแี ตเ฽ ดมิ จะใช฾โต฿ะกบั ขา฾ วโต฿ะหนึ่ง จานเรียงซ฾อนๆ กันขึ้นไปจนสูงๆ เหมือนแขกเขาเล้ียง ที่เมอื งกลนั ตัน ภายหลังเห็นว฽าไม฽เป็นของท่ีแนน฽ หนา และยงั ไม฽ส฾ูใหญ฽โตนักสมปรารถนา จึงเอาพานซ฾อนกันข้ึน ไปสามชน้ั ห฾าชน้ั แลว฾ เอาของต้งั วางบนปากพาน ทเ่ี ป็นคนวาสนานอ฾ ยไม฽มีโต฿ะ ไม฽มพี าน ก็เย็บกระทงตัง้ ซอ฾ น ข้นึ ไปสามช้นั ห฾าช้ัน เจ็ดชัน้ กเ็ จมิ ปากใหเ฾ ปน็ กระทงเจิม ให฾เป็นการงดงาม\" การทาบายศรี มีขอ฾ สนั นิษฐานว฽าไดป฾ ระดษิ ฐขแ น้ึ มาจากคติความเชือ่ ของพราหมณแ โดยพิจารณาจากการ นาใบตองมาประดษิ ฐแบายศรี เนือ่ งด฾วยใบตองน้นั เปน็ ของสะอาดบรสิ ทุ ธไิ์ ม฽มีมลทินของอาหารเกา฽ ใหแ฾ ปดเปอ้ื น และอีกประการหน่งึ กค็ ือ รปู ร฽างลักษณะของบายศรที ี่ไดจ฾ าลองเขาพระสเุ มรุซงึ่ เป็นทีส่ ถิตของพระอศิ วร ตลอดจนเคร่ืองสงั เวยก็มีความเช่อื มาจากคติพราหมณแ เช฽น ไข฽ แตงกวา มะพร฾าว รวมถึงพธิ กี าร เชน฽ การเวยี น เทยี น การเจิม และพิธกี ารตา฽ งๆ เหลา฽ น้ีพราหมณเแ ป็นผู฾ประกอบพิธที ั้งสน้ิ ในสมัยอยุธยา มีหลักฐานชัดเจนเก่ียวกับบายศรี เช฽น มีคาว฽า \"บายศรี\" ในวรรณคดีเร่ือง มหาชาติคา หลวง กณั ฑมแ หาราช และทีบ่ านประตตู ฾ูลายรดนา้ ศลิ ปะอยุธยา กป็ รากฏเรอ่ื งราวเก่ยี วกบั บายศรีเชน฽ กนั จึง ยืนยนั ได฾ว฽าบายศรมี ีใช฾กนั ในสมยั อยุธยาและสืบเนื่องต฽อมาจนถงึ ปใจจุบัน ในปใจจุบัน คนไทยมีความเช่ือและนับถือส่ิงศักดิ์สิทธ์ิ รวมท้ังเทพเจ฾าในลัทธิต฽างๆ กันอย฽างกว฾างขวาง และมศี รัทธาว฽า สงิ่ ศักดส์ิ ิทธ์ิ และเทพเจ฾าที่ตนนับถือน้ันจะสามารถดลบันดาลให฾มีความสุข ความเจริญรุ฽งเรือง และประสบความสาเรจ็ ในชวี ิตได฾ ดังน้นั ในช฽วงทศวรรษท่ผี า฽ นมาจะเห็นไดว฾ ฽า คนไทยนับถือเทพเจ฾าบนสรวง สวรรคทแ อ่ี ยูใ฽ นระดบั ชั้นพรหม และชั้นเทพ ที่มีทั้งเทพฝุายชาย และเทพฝุายหญิง เทพเจ฾าในลัทธิของจีนตาม นกิ ายมหายาน ตลอดจนเทวดาอารักษแและสมมตเิ ทพ ทเ่ี ป็นสมเด็จพระบูรพมหากษัตริยาธิราชในอดีตของไทย หลายพระองคแ ผ฾ูท่ีนับถือศรัทธาเทพเจ฾าองคแใด ก็สักการะเทพเจ฾าองคแนั้น ตามความเชื่อในลัทธิของตน ใน บรรดาเทพเจ฾าเหล฽านั้นจะมีเทพเจ฾าชั้นสูงของพราหมณแรวมอย฽ูด฾วยหลายองคแ ผ฾ูที่สืบเชื้อสาย จากพราหมณแ หรือผ฾ทู เ่ี ชือ่ ว฽า สามารถส่อื สารกับส่งิ ศักด์ิสทิ ธ์ิได฾ มกั จัดทาบายศรเี ป็นเครอ่ื งสักการบูชาส่ิงศักดิ์สิทธ์ิ ที่ตนนับถือ

ประกอบกับบายศรีเป็นส่ิงที่ได฾รับอิทธิพลมาจากพราหมณแโดยตรง ดังน้ันไม฽ว฽าจะเป็นการบวงสรวงสังเวย สักการะ หรือไหว฾ครูประจาปี เพื่อขอความเป็นสิริสวัสดิมงคลแก฽ตน จึงมักนาบายศรีไปเป็นเคร่ืองบูชา การทาบายศรีน้ีมักทาขึ้นเป็นการเฉพาะ เพื่อบูชาส่ิงศักดิ์สิทธ์ิ ซ่ึงมีทั้งระดับช้ันพรหม และช้ันเทพ ที่ เรียกกันว฽า บายศรีพรหม และบายศรีเทพ บายศรีเหล฽านี้ จะมีความงดงามอลังการ และวิจิตรบรรจง ตาม ความคิดสร฾างสรรคแจินตนาการของผู฾ประดิษฐแ และตามความสาคัญของเทพเจ฾า โดยมีหลักเกณฑแในการทา บายศรีแต฽ละต฾น ส฽วนใหญ฽มักนาหลักธรรมในพระพุทธศาสนา มาเป็นแนวคิดประดิษฐแตกแต฽ง เช฽น อริยสัจ 4 มรรค 8 โพธิปใกขิยธรรม 37 หรือนาความเช่ือเร่ืองระบบจักรวาล หรือไตรภูมิ ที่มีเขาพระสุเมรุเป็นศูนยแกลาง แวดล฾อมด฾วยทิวเขาสาคัญ หรือความเชื่อในเร่ืองพรหมโลกตามคติพระพุทธศาสนา สาหรับรูปแบบการทา บายศรีน้ัน จะแตกต฽างกันไปในแต฽ละสานัก เช฽น การถือหลักนับตัวแม฽ตัวลูกบายศรีเป็นเกณฑแ ตัวอย฽าง เช฽น บายศรพี รหมและบายศรีเทพ มีจานวนตัวแม฽ตัวลูกบายศรีเป็นเลขคู฽ และเป็นท่ีร฾ูกันว฽า จะนาบายศรีแบบใดไป สักการะพรหม หรือ เทพองคแใด อย฽างไรก็ตาม ไม฽วา฽ สานกั ใดจะทาบายศรเี ป็นรูปแบบใด บายศรีเหล฽านั้นก็ล฾วน แตม฽ คี วามหมายเปน็ มงคลท้งั ส้นิ นอกจากนี้ยงั มีการตง้ั ชือ่ เฉพาะของบายศรตี ามแตผ฽ ู฾ทาบายศรีนั้นๆ ตั้งข้ึน เช฽น บายศรีอาภาพันธแุ บายศรพี ุทธบชู า บายศรพี ชั รโอภาส ฯลฯ ประเภทและลักษณะของบายศรี แบ฽งเปน็ 2 ประเภท ได฾แก฽ 1. บายศรีของหลวง คือ บายศรีที่ใช฾ในพระราชพธิ อี ันเกี่ยวเน่ืองกบั พระมหากษตั รยิ แ พระมเหสี พระราชโอรส พระราชธิดา และพระบรมวงศานุวงศแ ทัง้ พระราชพิธที จ่ี ดั ข้นึ เป็นประจาและพระราชพธิ ที ที่ รง พระกรณุ าโปรดเกลา฾ ฯ ให฾จดั ขนึ้ หรอื ในโอกาสพิเศษ และบายศรที ีใ่ ชใ฾ นงานพธิ ีท่ีรฐั บาลหรือราชการกาหนด โดยกราบบังคมทลู เชญิ เสดจ็ ฯ มาทรงเป็นประธาน หรือโปรดเกลา฾ ฯ ใหพ฾ ระราชวงศแเสด็จฯ แทนพระองคแ บายศรีของหลวง มี 3 แบบ ได฾แก฽ 1.1. บายศรตี น้ ทาด฾วยใบตอง มแี ปูนไม฾เป็นโครง ทาเปน็ ชั้น มี 3 ชนั้ 5 ช้ัน 7 ช้ัน และ 9 ช้นั ภาพแสดง บายศรีต฾น 5 ช้ัน (ที่มา : สารานกุ รมไทยสาหรับเยาวชน เล฽มที่ 38)

1.2. บายศรีแก้ว ทอง เงิน ประกอบด฾วยพานแก฾ว พานทอง พานเงิน มีท้ังขนาดใหญ฽และขนาดเล็ก วางซ฾อนกนั ขึ้นไปตามลาดับ เป็นชั้นๆ จานวน 5 ช้ัน โดยบายศรีแก฾วอยู฽ตรงกลาง บายศรีทองอย฽ูทางขวา และ บายศรเี งนิ อยทู฽ างซา฾ ยของผร฾ู บั การสมโภช บายศรีแก฾ว ทอง เงิน มี 2 ขนาด คือ ขนาดใหญ฽ เรียกว฽า สารับใหญ฽ ใช฾ในพระราชพิธีอย฽างใหญ฽ หรือพระราชพิธีที่มีการสมโภชเวียนเทียนโดยวิธียืนเวียนเทียน และขนาดเล็ก เรียกว฽า สารบั เลก็ ใชใ฾ นพระราชพิธีอยา฽ งเล็ก เปน็ งานสมโภชเวยี นเทียนโดยวิธนี งั่ เวียนเทียน ภาพแสดง บายศรแี ก฾ว ทอง เงนิ (ทม่ี า : สารานุกรมไทยสาหรับเยาวชน เลม฽ ที่ 38) 1.3. บายศรีตองรองทองขาว ทาดว฾ ยใบตองลกั ษณะเดียวกนั กบั บายศรีตน฾ ของราษฎร แต฽นาไปต้ังบน พานใหญ฽ซ่ึงเป็นโลหะทองขาว มี 5 ช้ัน 7 ชั้น โดยมากมักทาเป็น 7 ช้ัน บายศรีชนิดน้ีมักตั้งคู฽กับบายศรีแก฾ว ทอง เงิน สารับใหญ฽ และใช฾ในพระราชพิธีอย฽างใหญ฽ เช฽น พระราชพิธีสมโภชข้ึนระวางช฾างสาคัญ พระราชพิธี สมโภชเดือนและข้ึนพระอู฽ พระราชพิธีโสกันตแ ซึ่งปใจจุบันได฾ยกเลิกไปแล฾ว พระราชพิธีอุปสมบทนาคหลวงท่ี เปน็ พระราชวงศชแ น้ั หม฽อมเจา฾ ขึ้นไป ซึ่งปจใ จุบนั งดการสมโภช 2. บายศรีของราษฎร คือ บายศรีทใ่ี ชใ฾ นพิธีกรรมต฽างๆ ของราษฎร ซึ่งแตกต฽างกันในแตล฽ ะท฾องถน่ิ แบ฽งเปน็ 2 ชนดิ คือ 2.1. บายศรีปากชาม ใช฾ใบตองม฾วนเป็นกรวยคว่าไว฾กลางชามเบญจรงคแ ชามลายคราม หรือชามท่ีมี ลวดลายสวยงาม ข฾างในกรวยใส฽ข฾าวสุก บนยอดกรวยมีไม฾แหลมเสียบไข฽ต฾มสุกปอกเปลือกท่ีเรียกว฽า ไข฽ขวัญ บนยอดไข฽ขวัญปกใ ดอกไมเ฾ สียบต฽อข้นึ ไป สว฽ นใหญใ฽ ชด฾ อกมะลิ รอบกรวยประดับด฾วยใบตองท่ีพับทบกันไปมาให฾ เป็นรูปแหลมเรียว เรียกว฽า นมแมว ซ฾อนทับเหลื่อมกันเป็น 3 ช้ัน 5 ช้ัน 7 ชั้น หรือ 9 ชั้น ชั้นละ 3 ยอด และ นาใบตองมาตัดใหห฾ ยักไปหยักมาเหมือนอย฽างฟในเลื่อยลดหล่ันกันข้ึนไป ตอนกลางตัดแหว฽งเป็นหน฾าจั่วกลายๆ รวม 3 ใบ เรียกว฽า แมงดา หรือตัวเต฽า โดยวางแมงดาแทรกระหว฽างนมแมว ตอนล฽างของแมงดามีใบตองเป็น หางหักพับรบั ตอนลา฽ งของหางนมแมวอีกที บนแมงดาวางกล฾วยน้าไท แตงกวาตัดฝานตามยาว อย฽างละ 3 ชิ้น

หรืออาจวางขนมหวาน เช฽น ขนมต฾มขาว ฝอยทอง นอกจากน้ียังมีดอกไม฾ธูปเทียน 3 ชุด และด฾ายสายสิญจนแ เดด็ ขนาดผกู ขอ฾ มือพาดไว฾ตามนมแมว หรืออาจใสอ฽ อ฾ ยตัดเป็นทอ฽ นเล็กๆไวใ฾ นบายศรี ภาพแสดง บายศรีปากชาม (ทมี่ า : สารานกุ รมไทยสาหรบั เยาวชน เล฽มท่ี 38) 2.2. บายศรใี หญ่ เป็นบายศรีขนาดใหญ฽ ทาด฾วยใบตองม฾วนและพับให฾เป็นยอดแหลมจับให฾ก฾นชนกัน เป็นค฽ูๆ แล฾วจับโค฾งเป็นวงอย฽างวงกาไล จะเห็นเป็นยอดแหลมๆ ย่ืนออกไปท้ังข฾างบนและข฾างล฽าง นาไปตรึง รอบขอบแปูนไม฾รูปกลม ตรงกลางแปูนเจาะรูมีไม฾ยาวเสียบเป็นแกนกลาง แปูนไม฾น้ีวางซ฾อนกันเป็นชั้นๆ ระยะห฽างพอสมควร แต฽มีขนาดเรียวขึ้นไปตามลาดับ บนยอดบายศรีใหญ฽ต้ังชามหรือโถขนาดเล็กหรือขัน ประดบั ด฾วยพ฽ุมดอกไม฾ หรอื อาจใชบ฾ ายศรีปากชามกไ็ ด฾ มีไมไ฾ ผ฽สสี กุ ผ฽าซกี 3 ซกี พันด฾วยผา฾ ขาวขนาบข฾างผูกด฾วย ด฾ายเป็น 3 เปลาะ นายอดตองอ฽อน 3 ยอด ปะทับปิดซีกไม฾ เอาผ฾าอย฽างดีคลุมรอบบายศรีอีกชั้นหนึ่ง ผ฾าน้ี เรียกว฽า ผ฾าหอ฽ ขวญั บายศรชี นิดน้ีอาจเรยี กว฽า บายศรชี ัน้ หรือบายศรีต้ัง

เครื่องประกอบบายศรี ในพธิ ีกรรมการทาขวัญ บวงสรวง สมโภช และไหว฾ครู บางประเภท นอกจากมีตัวบายศรแี ล฾ว ยงั มสี ารับ อาหาร ดอกไม฾ ธปู เทยี น และส่ิงอื่นๆ อยู฽ในตวั บายศรี เรยี กว฽า เคร่อื งประกอบบายศรี และไม฽ไดก฾ าหนดไว฾ ชดั เจนแน฽นอน สว฽ นใหญป฽ ระกอบดว฾ ย ข฾าว ไข฽ กลว฾ ย ดอกไม฾ ธูปเทยี น ถ฾ามีการผูกขวญั และเวียนเทยี น กจ็ ะมี ดา฾ ยผกู ข฾อมือ แวน฽ เวียนเทียน และขันปใกแวน฽ เวียนเทียน นอกจากนี้ยงั มอี าหารคาว-หวาน และผลไม฾ แยก ตา฽ งหาก อีกสารบั หนง่ึ พระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกล฾าเจ฾าอยห฽ู วั มีพระบรมราชวนิ จิ ฉัย ถงึ เหตผุ ลของการจัด สารับคาว-หวานเพม่ิ เติมว฽า เพราะต฾องการให฾หรูหราเปน็ งานใหญ฽ และเหน็ เป็นรปู ธรรมมากขึน้ และสมเดจ็ - พระเจา฾ บรมวงศเแ ธอเจ฾าฟูากรมพระยานรศิ รานุวัดติวงศแ ทรงพระวินจิ ฉัยเร่อื งสารับคาว-หวานท่แี ยกต฽างหาก จากบายศรีวา฽ เป็นเพราะความไมร฽ ฾ู และไม฽มีทีว่ ฽างพอทจี่ ะวางสารบั เหล฽าน้ี อย฽างไรก็ตาม เครอ่ื งประกอบบายศรี เท฽าที่พบเหน็ ท่วั ไป ส฽วนใหญ฽ประกอบด฾วย 1. ขนั ปกใ แว฽นเวียนเทียน เรียกวา฽ ขันเหม ใช฾ใสข฽ า฾ วสารสาหรบั ปใกแว฽น 2. เทียนชยั 3. น้ามนั หอม 4. พานใสใ฽ บพลู ตลับแปงู เจิม 5. ด฾ายผกู ขอ฾ มอื 6. มะพร฾าวออ฽ นปอกเปลอื กเจาะปาก 7. เปด็ ปน้ใ ดว฾ ยแปูง (มกั ใชใ฾ นพธิ ีของหลวง ปจใ จบุ นั นามาใช฾ในพระราชพธิ ีสมโภชเดอื นและขึน้ พระอู฽ เทา฽ นนั้ เรยี กว฽า เปด็ ปากทอง) 8. หัวหมู 9. อาหารและขนม 10. ธปู เทียนบชู า ภาพแสดงเครอื่ งประกอบบายศรี (ท่มี า : สารานกุ รมไทยสาหรบั เยาวชน เล฽มท่ี 38)

พธิ กี รรมทใี่ ช้บายศรีเป็นองคป์ ระกอบหลกั พธิ กี รรมท่ีใช฾บายศรเี ป็นองคปแ ระกอบหลัก ได฾แก฽ 1 การทาขวัญ บายศรถี ือเปน็ องคแประกอบสาคัญท่ีบางท฾องถนิ่ ใชใ฾ นการทาขวญั คนไทยมีความเชื่อว฽า ขวัญเป็นสงิ่ ทม่ี ี ความสาคัญมาก จงึ ต฾องมีพธิ กี รรม เพื่อไมใ฽ ห฾ขวัญหนไี ปจากตวั และเชื่อวา฽ เม่ือขวัญหนีไป กต็ อ฾ งทาพธิ ีกรรม เรียกขวัญ หรอื รบั ขวัญ ให฾กลับมาอย฽ูกบั ตัว เม่ือมีการเจ็บไขไ฾ ดป฾ วุ ย หรือมผี ู฾มาเยอื น ก็จะมีการทาขวญั เพื่อ ความเปน็ สริ ิมงคลทง้ั สนิ้ เชน฽ ทาขวัญ 3 วนั ใชบ฾ ายศรีปากชาม ทาขวัญเดือน โกนจกุ ใช฾บายศรปี ากชามหรือบายศรตี น฾ แลว฾ แตฐ฽ านะของเจ฾าภาพ และขนาดของพธิ ี ทาขวัญนาค ใชบ฾ ายศรตี ฾น ยอดบายศรี มกั เปน็ บายศรีปากชาม ทาขวัญแต฽งงาน ในภาคเหนือและภาคอสี านนิยมทาขวญั แต฽งงาน สว฽ นภาคกลาง ไมน฽ ยิ มทาขวญั สัตวแ สิ่งของ ภาพแสดงการทาขวัญข฾าว (ทีม่ า : สารานุกรมไทยสาหรับเยาวชน เล฽มท่ี 38) 2 การบวงสรวงสงั เวย การบวงสรวงสังเวยเป็นพิธีกรรมอย฽างหน่ึงที่มนุษยแใช฾ในการบาบวง เซ฽นไหว฾ และสังเวยส่ิงศักด์ิสิทธิ์ หรือสิ่งที่ตนเคารพนับถือ เพื่อช฽วยดลบันดาลให฾ประสบกับโชคลาภ ความผาสุก และความสาเร็จในกิจการ ท้ังปวง ในการบวงสรวงสังเวย จะต฾องมีเคร่ืองสังเวยบูชาเป็นโภชนาหารต฽างๆ โดยต฾องมีบายศรีเป็น องคแประกอบหลัก การบวงสรวงจึงเป็นการบอกกล฽าวเทวดา อัญเชิญมาร฽วมในพิธีและเสวยอาหารในบายศรี และเคร่ืองสังเวย การบวงสรวงสังเวย จะมีทั้งพระราชพิธีท่ีเก่ียวเน่ืองกับ พระมหากษัตริยแ และพิธีที่ราษฎร จัดทาข้ึน ในการบวงสรวงของราษฎรมักใช฾บายศรีปากชาม เครื่องบวงสรวงสังเวย ได฾แก฽ โภชนาหารที่มีพวก

เน้ือสัตวแ ที่เรียกว฽า เครื่องมัจฉมังสาหาร เช฽น หัวหมู เป็ด ไก฽ กุ฾ง ปู ปลา ซ่ึงส฽วนใหญ฽ต฾มสุกแล฾ว และพวกท่ีไม฽ ปรุงด฾วยเนือ้ สัตวแ เรียกว฽า เคร่ืองกระยาบวช เช฽น มะพร฾าวอ฽อน กล฾วยน้าไท ขนมต฾มแดง ขนมต฾มขาว เผือกต฾ม มนั ต฾ม แกงบวด ถั่ว งา และนมเนย ถา฾ เป็นบายศรีในศาลพระภูมิต฾องมีไข฽ต฾มสุกอีก ๓ ฟอง การทาพิธีบวงสรวง สงั เวยของราษฎร เช฽น การบวงสรวงสังเวยตงั้ หรือถอนศาลพระภูมิเจ฾าท่ี ใช฾พราหมณแหรือผ฾ูร฾ูเป็นผ฾ูประกอบพิธี แลว฾ แต฽จะทาในโอกาสใด พิธีบวงสรวงของหลวงมักใช฾บายศรีต฾น 3 ชั้น ไม฽ใช฾บายศรีปากชามอย฽างของราษฎร เคร่ืองประกอบ บายศรีมีหัวหมู เป็ด ไก฽ ก฾ุง ปู ปลาช฽อน แปฺะซะ ทองหยิบ ทองหยอด ฝอยทอง ขนมต฾มแดง ขนมต฾มขาว ไข฽ เมีย่ งสม฾ ผลไม฾ กล฾วยนา้ ไท มะพรา฾ วอ฽อน เคร่ืองประกอบบายศรีเหล฽าน้ี อาจงดเว฾นบางอย฽างก็ได฾ ไม฽ได฾บังคับว฽า ตอ฾ งมตี ามรายการน้ที ้งั หมด การทาพธิ นี ้นั พราหมณเแ ป็นผ฾ูทาพิธี โดยกล฽าวคาชุมนุมเทวดาและอ฽านคาประกาศ บวงสรวง พิธีบวงสรวงของหลวงเป็นพิธีใหญ฽ และมักเก่ียวกับ เร่ืองของพระมหากษัตริยแ เช฽น พิธีบวงสรวง สมเด็จพระนเรศวรมหาราช ที่อาเภอดอนเจดียแ จังหวัดสุพรรณบุรี พิธีบวงสรวงพระบาทสมเด็จพระพุทธยอด ฟาู จฬุ าโลกมหาราช ท่เี ชิงสะพานพระพุทธยอดฟาู 3 การไหวค้ รู การไหวค฾ รทู ตี่ ฾องใช฾บายศรี ได฾แก฽ การไหว฾ครูของกลมุ฽ ศิลปนิ และช฽างสาขาต฽างๆ งานช฽างศิลปกรรมนัน้ ล฾วนเปน็ สงิ่ ท่ีต฾องสร฾างสรรคแ ด฾วยความประณีตและวิจิตรบรรจง งานช฽างบางอย฽างยุ฽งยากซับซ฾อน จะต฾องหาที่ พึง่ ทางจติ ใจเพอื่ เสรมิ สร฾างกาลังใจให฾ม่ันคง จึงจะสาเร็จลุล฽วงได฾ ส฽วนงานด฾านนาฏศิลป฼ก็เช฽นกัน มีการกาหนด ข้ันตอนไว฾เป็นแบบแผน ท้ังยังยึดถือปฏิบัติ ด฾วยความเช่ือม่ันศรัทธา เพราะผ฾ูเรียนต฾องได฾รับการถ฽ายทอด ความร฾ูจากง฽ายไปส฽ูยาก จากการเป็นผ฾ูไม฽รู฾ไปส฽ูผ฾ูรู฾ และยังนาความร฾ูนั้น ไปประกอบอาชีพ ด฾วยความม่ันใจ ทา ให฾มคี วามผกู พันและใหค฾ วามสาคัญยกยอ฽ งครมู าก ดังนน้ั การไหวค฾ รูของพวกชา฽ งและศิลปิน จึงเปน็ การแสดง ความกตัญโกู ตเวทีต฽อครู ด฾วยความศรัทธาและเคารพอย฽างแท฾จรงิ ภาพแสดงบายศรที ่ีเป็นเครอื่ งสักการบชู าสาคัญในพิธีไหวค฾ รู (ท่ีมา : สารานุกรมไทยสาหรับเยาวชน เล฽มท่ี 38)

เครือ่ งประกอบพธิ กี รรมในการไหว฾ครชู ฽างและโขนละคร ประกอบด฾วยเครื่องบูชา เครือ่ งสังเวย ไดแ฾ ก฽ อาหารคาว-หวานต฽างๆ เครือ่ งกระยาบวช นอกจากน้ยี ังมีเคร่อื งมอื ช฽าง (ไหวค฾ รชู ฽าง) และหวั โขนละครต฽างๆ (ไหวค฾ รโู ขนละคร) ส่งิ ทขี่ าดไม฽ได฾ คือ บายศรี ส฽วนจะใช฾บายศรชี นดิ ใดนน้ั ขน้ึ อยู฽กบั ฐานะของผู฾จัดและขนาด ของพธิ ี หากเป็นการไหว฾ครูระดับธรรมดามักใช฾บายศรปี ากชาม ถา฾ มีการเวยี นเทยี นจะใชบ฾ ายศรีตน฾ ซ่งึ จะมกี ่ี ชนั้ แล฾วแตจ฽ ะกาหนด ในการไหวค฾ รดู ังกล฽าวน้นั มักประกอบพิธดี ฾วยการบชู าเทวรปู สรงน้าเทวรูป กล฽าวคาชุมนมุ เทวดา อัญเชิญเทพเจา฾ และครูผูล฾ ว฽ งลบั ไปแล฾ว มารว฽ มพิธี รวมทง้ั ร฽วมรบั เครอ่ื งสกั การะและเครื่องสังเวย การประกอบ พธิ ีกรรม เป็นไปตามการไหว฾ครูของศิลปะแตล฽ ะประเภท และมพี ธิ ีครอบครู ซ่งึ เป็นพิธีการประกาศยอมรบั ความเปน็ ศิษยแ ซ่ึงเป็นโอกาส ที่จะฝึกหดั วิชาการขนั้ สงู ตอ฽ ๆ ไป นอกจากน้ยี งั มบี ายศรีซ่งึ ใช฾สักการะเทพเจ฾าช้ันพรหม ชน้ั เทพ ท่ีแพร฽หลายอย฽างกวา฾ งขวางในปจใ จบุ ัน พธิ ไี หว฾ครูมักกระทาเปน็ ประจาปี หรอื กาหนดวัน-เวลาแตกต฽างกนั ไปในแตล฽ ะสานกั เช฽น ไหว฾ครู ยกครู ในการ ประกอบพธิ ีดงั กลา฽ ว อาจมีทั้งพิธีทางพระพุทธศาสนาและพิธพี ราหมณแควบค฽ูกันไปดว฾ ย ทั้งน้ี เท฽ากบั เป็นการ เชื่อมโยงพระพุทธศาสนา เขา฾ กับคตคิ วามเชือ่ ของพราหมณแ ซึ่งยังคงยึดถือและเชอื่ มั่นไม฽เสือ่ มคลาย 4 การสมโภช เป็นงานฉลองในพิธีมงคลเพ่ือความร่ืนเรงิ ยนิ ดี การสมโภชส฽วนใหญจ฽ ะเปน็ พิธีของหลวง เช฽น พระราช พิธีสมโภชขึ้นระวางช฾างสาคัญ พระราชพธิ ีสมโภชเดอื นและข้ึนพระอ฽ู พระราชพธิ ีสมโภชกรงุ รตั นโกสนิ ทรแ 200 ปี ส฽วนการสมโภชของราษฎร ใชใ฾ นพธิ สี มโภชฉลองพระพทุ ธรูป ฉลองสมณศักดิ์ บายศรีท่ีใชใ฾ นการสมโภชมที ้งั บายศรีปากชามและบายศรีต฾น ในพธิ ีของหลวง ใชบ฾ ายศรแี กว฾ ทอง เงิน ตามแบบแผนที่มกี ารกาหนดไวใ฾ นราช ประเพณี บางพธิ ีอาจใช฾บายศรตี ฾น และบายศรีตองรองทองขาว ควบคไ฽ู ปด฾วย บายศรนี อกจากจะใช฾ในโอกาสตา฽ งๆ ตามท่ีกล฽าวมาแลว฾ ยังไดข฾ ยายวงกว฾างออกไป โดยนาไป สักการบูชาพระพุทธรปู หรอื ถวายแก฾บน ดงั ท่ีพบเหน็ กนั ทั่วไปตามวัดวาอารามต฽างๆ จงึ กล฽าวได฾ว฽า บายศรเี ปน็ องคแประกอบสาคัญในพธิ ีกรรมการทาขวญั บวงสรวงบชู าเทพยดา บูชาครู เพ่ือความเป็นสริ ิมงคลแก฽ตนเอง หรอื สว฽ นรวม ทง้ั น้ี เพราะบายศรีจะนาไปใชเ฾ ฉพาะในงานพธิ ี ทเ่ี ปน็ มงคลเท฽าน้ัน จะไมใ฽ ชใ฾ นพิธีอวมงคล

บายศรใี นปจั จบุ นั ปใจจบุ ันการประดิษฐแบายศรจี ะพบเห็นทว่ั ไปในในชมุ ชนทั่วทั้ง 4 ภาคของประเทศไทย ซึ่งแตล฽ ะภมู ภิ าค จะมรี ูปลกั ษณแและวิธีการประดิษฐทแ แี่ ตกต฽างกนั เชน฽ บายศรีภาคเหนือ บางท฾องทีจ่ ะเรียก “ขนั ศรี” ทาด฾วย ใบตอง กาหนดชัน้ ของบายศรมี ตี งั้ แตช฽ ้นั เดยี วจนถงึ ๙ ช้นั นยิ มนบั เลขคี่เชน฽ เดียวกับภาคกลางแต฽การกาหนด ช้นั จะขึ้นอย฽ูกับฐานันดรศักด์ขิ องผ฾ูรับขวญั บายศรีภาคใต฾ ส฽วนใหญใ฽ ชต฾ น฾ กลว฾ ยมาทาเป็นหลักของบายศรตี ัว บายศรใี ช฾ใบตองพบั ประดบั ประดาด฾วยดอกไม฾ บางทอ฾ งที่ใช฾ใบพลูมาพับทบั ซ฾อนคล฾ายกับกระจงั ติดรัดด฾วยกาบ กล฾วย บนยอดบายศรีมีถว฾ ยหรอื กระทงสาหรบั บรรจขุ า฾ วและขนม 12 อย฽าง และปกใ เทยี น สว฽ นใหญ฽จะนับ จานวนชนั้ เปน็ เลขคเี่ สมอ บายศรีภาคตะวันออกเฉยี งเหนือหรือภาคอีสาน ภาษาถน่ิ จะเรยี กว฽า “พาขวญั ” หรือ “พานพาขวัญ” ส฽วนใหญใ฽ ช฾ประกอบการทาขวญั เหมือนกบั ภาคอืน่ ๆ กลา฽ วคือ จะใชท฾ าพธิ ที าขวญั ให฾กบั คน สัตวแ และส่งิ ของ เชน฽ ได฾เรือนใหม฽ (ข้นึ บา฾ นใหม)฽ ทาขวญั ให฾เกวียน ทาขวญั ให฾ววั ควาย ทาขวัญให฾คนปุวย ตลอดจนตอ฾ นรบั แขกผมู฾ าเยอื น บายศรีภาคกลาง จะเป็นที่รจ฾ู กั กันในนามของบายศรีท่ใี ช฾ในราชสานกั เกี่ยวกบั สถาบันพระมหากษตั ริยแ และบายศรที ใ่ี ชท฾ ัว่ ไป สามารถแบ฽งได฾ 2 ลักษณะ คือ บายศรีของราษฎรแ ได฾แก฽ บายศรีปากชาม บายศรีใหญ฽หรือบายศรีต฾น บางท฾องที่เรียกบายศรีต้ังหรือบายศรีช้ัน ส฽วนใหญ฽ใช฾ในงานบวชนาค โกนผมไฟหรือโกนจุก และมีบายศรีใน พิธีกรรมในการเซ฽นสรวงบชู าเทพเจ฾าในศาสนาพราหมณแ เช฽น บายศรตี อ บายศรเี ทพ บายศรีพรหม บายศรีของ หลวงในราชสานัก ได฾แก฽ บายศรีในพระราชพิธีต฽างๆ อันเกี่ยวเนื่องกับพระราชพิธีต฽างๆ จัดข้ึนตามโบราณราช ประเพณซี ง่ึ มีกฏเกณฑทแ แี่ น฽นอนระบไุ ว฾อยา฽ งชดั เจน บายศรีของหลวงในงานพระราชพิธตี า฽ งๆ ในปใจจุบันมี 3 ลกั ษณะ ไดแ฾ ก฽ (1) บายศรตี น฾ ทาเป็นบายศรตี ฾องมแี ปูนไม฾เป็นโครงแบ฽งเปน็ ชั้น 3 ชั้น 5 ชนั้ 7 ชัน้ และ 9 ช้ัน (2) บายศรแี กว฾ เงิน ทอง เปน็ บายศรที ่ที าด฾วยวัสดุ 3 ชนิด คือ แกว฾ เงนิ ทอง ใชใ฾ นพระราชพธิ ีขนาด ใหญ฽ ในพระราชพิธีสมโภชเวียนเทียนในพระท่ีนั่ง ภายในพระบรมมหาราชวัง เช฽น พระราชพิธีสมโภชเครื่อง ราชกกุธภัณฑแในพระราชพิธีฉัตรมงคล สมโภชพระราชพิธีเปลี่ยนเครื่องทรงพระพุทธมหามณีรัตนปฏิมากร พระแก฾วมรกต เป็นต฾น (3) บายศรตี องรองทองขาว สว฽ นใหญใ฽ ช฾ในพระราชพธิ สี มโภชเดอื นและข้ึนพระอ฽ู จะใช฾ตง้ั ค฽กู บั บายศรี แกว฾ เงนิ ทอง สารบั ใหญ฽

1. บายศรภี าคกลาง ปใจจุบันมีการทาบายศรหี ลายรูปแบบ ซึ่งสามารถจาแนกออกได฾ โดยดูจากรูปแบบของบายศรวี า฽ เปน็ บายศรีแบบดง้ั เดมิ หรอื แบบประยกุ ตแ บายศรีแบบด้ังเดิม จะทาตามแบบด้งั เดมิ โบราณ โดยมกี ารกาหนด รปู แบบทีแ่ นน฽ อนตายตัว เช฽น บายศรปี ากชาม บายศรเี ทพ บายศรพี รหม บายศรตี อ บายศรีหลัก (บายศรตี ฾น หรอื บายศรีพระเกต)ุ บายศรีขนั ธแ 5 ฯลฯ ส฽วนบายศรีแบบประยุกตแ จะทาตามจินตนาการของผู฾ทาบายศรี โดย มกี ารประดษิ ฐแแ บบวิจติ รสวยงามสอดคลอ฾ งกับความเช่ือต฽างๆ เชน฽ บายศรกี าเนิดพระแม฽กวนอิม บายศรีพระ แม฽ธรณี บายศรีพรหมเปิดโลก บายศรีพระแมโ฽ พสพ บายศรีธรรมจกั ร ฯลฯ ดังนั้น บายศรภี าคกลางพอจาแนกได฾ดังน้ี 1.1. บายศรีปากชาม 1.2. บายศรีเทพ 1.3. บายศรีพรหม บายศรีพรหมสห่ี น฾า 1.4. บายศรีตอ 1.5. บายศรีหลัก (บายศรตี น฾ หรือบายศรีพระเกต)ุ 1.6. บายศรขี ันธแ 5 1.1. บายศรปี ากชาม บายศรปี ากชามจะประกอบดว฾ ยแม฽ 3 องคแ ลูก 3 องคแ ตามลาดับ จะใช฾แม฽ 9 น้วิ 7 นิว้ หรือ 5 นว้ิ ก็ แลว฾ แตค฽ วามเหมาะสม ของงานท่ที า วา฽ ใหญ฽มากหรือน฾อยเพยี งใด หรอื ตามท่ีเจ฾าภาพต฾องการ องคบแ ายศรี อย฽างละ 3 องคแ มคี วามหมายแทนพระพุทธ พระธรรม และพระสงฆแ หรอื ถา฾ ถอื ตามศาสนาพราหมณแ หมายถงึ พระตรีมรู ติ ซง่ึ ได฾แก฽ พระศวิ ะ พระนารายณแ และพระพรหม ภาพแสดง บายศรปี ากชาม (ทม่ี า : สารานกุ รมไทยสาหรับเยาวชน เล฽มท่ี 38)

ความสาคัญของบายศรปี ากชาม 1. บายศรปี ากชามถือเป็นบายศรีพน้ื ฐานของบายศรีทุกชนิด 2. การนาบายศรปี ากชามไปใช฾ในพิธกี รรมตา฽ งๆ ตอ฾ งนาไปใช฾เป็นคเู฽ สมอ 3. ในการทาพธิ ีกรรมต฽างๆ จะขาดบายศรปี ากชามไมไ฽ ด฾ หากในพธิ กี รรมไมม฽ ีบายศรีชนิดอื่นอยา฽ งน฾อย ต฾องมบี ายศรปี ากชาม 1 คู฽ 4. บายศรีปากชามใช฾ไดใ฾ นทุกพธิ ีกรรม 1.2. บายศรีเทพ ประกอบดว฾ ย 1) บายศรแี ม฽ 16 น้วิ 4 องคแ ลูก 9 นวิ้ 4 องคแ รวม 8 องคแตอ฽ 1 พานหรือแม฽และลกู 9 นิ้ว ทง้ั 8 องคแ ตอ฽ 1 พาน 2) กรวยบายศรี กะความสงู ใหด฾ พู องาม ตกแต฽งด฾วยดอกไม฾ใหส฾ วยงาม ความสาคญั ของบายศรีเทพ 1. การบชู าพระ 2. พิธกี ารบวงสรวงเทวดาอารักษแ 3. พธิ กี ารไหว฾ครปู ระจาปี 4. การบูชาองคเแ ทพทอี่ ย฽ูในช้ันเทวโลกทกุ ๆ ช้ัน 5. ใช฾สาหรับต฾อนรับองคแเทพที่อยูบ฽ นสวรรคชแ ้ันเทวโลก ภาพแสดง บายศรีเทพ (ที่มา : สารานกุ รมไทยสาหรับเยาวชน เลม฽ ท่ี 38)

1.3. บายศรีพรหม บายศรีพรหมสี่หนา้ บายศรีพรหมมหี ลายแบบ เช฽น บายศรีพรหม บายศรพี รหมสหี่ นา฾ บายศรีพรหมประกาศิต ฯลฯ อาจมี ช่อื เรยี กแตกตา฽ งกัน ตามแตล฽ ะท฾องถนิ่ แต฽ก็จะมลี กั ษณะทีเ่ หมอื นกันคือ ต฾องมีแม฽ 16 น้ิว จานวน 4 ทศิ และ ลกู 9 น้ิว จานวน 4 ทิศเหมือนกนั ถึงจะเปน็ พรหมส่หี นา฾ ถ฾านบั ดา฾ นใดดา฾ นหน่ึงกจ็ ะมจี านวน 16 นวิ้ เหมือนกัน ความสาคญั ของบายศรีพรหม 1. การบชู าพระ 2. พธิ ีการบวงสรวงเทวดาอารักษแ 3. พธิ กี ารไหวค฾ รปู ระจาปี 4. การบูชาองคแพระพรหมและใช฾สาหรับรองรบั องคแพระพรหมท่ีอย฽บู นสวรรคแช้ันพรหมโลก ซึ่ง ประกอบดว฾ ย รูปพรหม 16 และอรูปพรหม 4 ภาพแสดงบายศรีพรหม ภาพแสดงบายศรีพรหมสี่หนา฾ (ทม่ี า : สารานุกรมไทยสาหรับเยาวชน เล฽มท่ี 38) 1.4 บายศรตี อ การประดิษฐแหรอื การประกอบบายศรีตอมีอยห฽ู ลายรปู แบบ และหลายขัน้ ตอน แลว฾ แต฽จินตนาการของ ผป฾ู ระดิษฐหแ รือผ฾ูประกอบ ในหลกั การ ส่ิงทใ่ี ช฾ในการประกอบโดยเฉพาะฐานของบายศรีตอ ตามแบบโบราณ ส฽วนใหญ฽ใชต฾ ฾นกล฾วยตดั เปน็ ท฽อนๆ (ปใจจุบนั อาจเปน็ ฐานเหลก็ หรอื ฐานไม฾) สูงประมาณ 17 น้ิวคร่ึง หรือ ประมาณ 50 เซนติเมตร แล฾วก็ใช฾9องคแบายศรี เชน฽ แม฽ 5 ลูก 3 หรือแม฽ 9 ลกู 5 ความสาคญั ของบายศรตี อ 1. พิธีการบวงสรวงเทวดาอารกั ษแ 2. พธิ ีการไหวค฾ รูประจาปี 3. ใช฾สาหรับต฾อนรบั องคเแ ทพที่อย฽ใู นชน้ั ภาคพืน้ ดิน พระมหากษัตริยแ หรอื ผูท฾ ่ีสร฾างคุณงามความดีต฽อ

ประเทศชาติทุกยุคทกุ สมัย เชน฽ สมัยหริภุญชยั สุโขทัย อยุธยา รตั นโกสนิ ทรแ ได฾แก฽ เจ฾าแม฽จามเทวี เจ฾าพ฽อ พระยาแล เจา฾ พ฽อพชิ ยั ดาบหัก เจ฾าแม฽สุโขทัย ภาพแสดง บายศรีตอ (ที่มา : สารานกุ รมไทยสาหรับเยาวชน เลม฽ ท่ี 38) 1.5. บายศรีหลัก (บายศรตี น้ หรอื บายศรพี ระเกตุ) บายศรีหลกั หรือเรียกอกี อยา฽ งว฽า บายศรีต฾น บายศรีพระเกตุ มีหลายประเภท เชน฽ บายศรหี ลักบวั คว่า บวั หงาย บายศรหี ลักหงสแ บายศรหี ลกั พญานาค อย฽างไรก็ตาม แมม฾ ชี ่ือเรียกเปน็ อย฽างอ่นื องคแประกอบท่สี าคญั ของบายศรหี ลัก ได฾แก฽ 1. ไม฾หลกั ต฾นบายศรี (ในสมัยโบราณจะใชต฾ น฾ กล฾วย ปจใ จุบันใช฾เปน็ หลักไมห฾ รือเหล็กเพอื่ ความสะดวก ในการจดั เกบ็ ) บายศรี 9 ช้ัน ไมห฾ ลักสงู ประมาณ 2 เมตร สว฽ นบายศรหี ลัก 3 ชัน้ 5 ชัน้ 7 ชนั้ กะความสูงให฾ พอเหมาะกับความสูงขององคแบายศรี 2. แปูนรองบายศรีแต฽ละชน้ั อาจจะใชโ฾ ฟม หรือต฾นกลว฾ ยตดั เป็นทอ฽ นๆ กไ็ ด฾ ขนาดแลว฾ แตผ฽ ท฾ู าบายศรี กาหนด 3. จานวนชั้นของหลกั บายศรี จะเปน็ เลขคเ่ี สมอ คือ บายศรหี ลกั 3 ช้นั 5 ช้ัน 7 ชน้ั หรอื 9 ช้นั 4. จานวนองคบแ ายศรีในแต฽ละชน้ั แล฾วแต฽ผูท฾ าบายศรีกาหนด ไม฽ได฾กาหนดไว฾แน฽นอนตายตวั แตท฽ ี่ กาหนดไว฾เปน็ หลักตายตัวคือ จานวนช้นั ของบายศรี ความสาคัญของบายศรหี ลัก (บายศรตี น้ หรือบายศรพี ระเกตุ) 1. พิธีการบวงสรวงเทวดาอารกั ษแ 2. พิธีการไหว฾ครูประจาปี

3. งานพธิ ีสาคัญ เชน฽ บายศรีทูลพระขวัญ ในพิธที ูลพระขวญั บายศรีหลกั ที่ใช฾ในพธิ ีจะใช฾บายศรเี ดย่ี ว 1 หลัก ถ฾าใช฾ในพิธีกรรมอน่ื นิยมใช฾เป็นค฽ู หรือถ฾าจะใช฾แบบเด่ียว ตอ฾ งตงั้ บายศรหี ลักไวต฾ รงกลาง บายศรีทูลพระขวัญถวายตามพระอสิ ริยยศเปน็ ประเพณี ดงั นี้ บายศรี 9 ช้นั ใช฾สาหรบั พระบาทสมเด็จพระเจ฾าอยูห฽ ัว และสมเด็จพระนางเจ฾าฯ พระบรมราชินีนาถ บายศรี 7 ชน้ั ใชส฾ าหรับเจา฾ นายชั้นเจา฾ ฟูา และพระราชอาคนั ตกุ ะชั้นประธานาธบิ ดี บายศรี 5 ชน้ั ใชส฾ าหรบั เจ฾านายท่ที รงกรมหรอื เสนาบดี บายศรี 3 ชน้ั ใช฾ในพิธีสมรสของช้ันหลานเจ฾านาย บายศรีชั้นเดียว หรือบายศรใี หญ฽ที่ใส฽ขนั พานรองใบเดยี ว ใช฾ในพธิ ขี องราษฎรทั่วไป ภาพแสดงบายศรีหลัก 9 ชั้น (ท่มี า : สารานุกรมไทยสาหรับเยาวชน เลม฽ ท่ี 38) 1.6. บายศรีขนั ธ์ 5 ในการประกอบขันธแ 5 จะตอ฾ งประกอบดว฾ ยกรวยบายศรใี หญ฽ 1 กรวย บายศรี 5 น้วิ จานวน 5 องคแ กรวยเลก็ 5 กรวย ธปู 5 มดั (มัดละ 5 ดอก) เทียน 5 คู฽ นาหมากพลู ถวั่ งา บุหรี่ ธปู เทียน ใส฽ในกรวยให฾ครบทั้ง 5 กรวย จากนน้ั จึงตกแตง฽ ดว฾ ยดอกไมม฾ งคล เพ่ือความเปน็ สิรมิ งคลแก฽ตวั ผ฾ูรับขนั ธแ 5

ความสาคญั ของบายศรีขันธ์ 5 1. การรับขันธแ 5 เพื่อเป็นการเตือนตนให฾ตง้ั อย฽ูบนความไมป฽ ระมาท และหมั่นสร฾างคุณงามความดี ปฏิบตั ดิ ี ปฏิบัตชิ อบ รกั ษาศีล 2. การรบั ขันธแ 5 ไปบูชา เพ่ือใหเ฾ กดิ นมิ ติ หมายมงคลท่ดี งี ามในสรรพมงคลตา฽ งๆ เกิดความ เจริญรุง฽ เรืองสืบต฽อไป ภาพแสดงบายศรีขนั ธแ 5 (ท่ีมา : สารานกุ รมไทยสาหรับเยาวชน เลม฽ ท่ี 38)

1. บายศรภี าคเหนอื บายศรีภาคเหนือเปน็ ภูมปิ ญใ ญาท฾องถ่นิ ท่สี ืบทอดกนั มาแต฽โบราณ พระราชชายา เจ฾าดารารศั มี พระราช ชายา ในพระบาทสมเดจ็ พระจลุ จอมเกล฾าเจ฾าอยู฽หัว ซ่ึงเปน็ ธิดาของเจ฾าอินทวิชยานนทแ และแม฽เจา฾ ทพิ เกสร เจา฾ ผูค฾ รองนครเชยี งใหม฽ ทรงอนุรักษแงานบายศรีไว฾ตามแบบแผนดง้ั เดมิ และทรงนาความรท฾ู ีไ่ ด฾พบเห็นจากราช สานกั ภาคกลาง ตงั้ แต฽เมื่อคร้ังเสด็จลงมาถวายตวั เข฾ารบั ราชการฝุายในเป็นเวลาหลายปี มาจดั รปู แบบใหม฽ ทรง รวบรวมผม฾ู ฝี มี ือในการประดิษฐแ ตัดเยบ็ ใบตองและทาบายศรจี ากท่ีตา฽ งๆ ในนครเชยี งใหมม฽ าเปน็ ครูฝึกสอนคน ของพระองคแแ ละผูท฾ ส่ี นใจทวั่ ไป ณ พระตาหนกั ดาราภิรมยแ อาเภอแม฽รมิ จงั หวดั เชียงใหม฽ โดยทรงสอน แบบอยา฽ งไวใ฾ ห฾แกเ฽ จ฾าอุน฽ เรือน ณ เชยี งใหม฽ ผเ฾ู ปน็ โอรส ของเจ฾าแก฾วปราบเมือง ณ เชียงใหม฽ พระเชษฐาต฽าง มารดา พระราชชายา เจ฾าดารารัศมี ทรงจัดลาดบั ช้นั ของเคร่อื งบายศรีไว฾ ดงั นี้ บายศรี 9 ชัน้ สาหรับทูลเกล฾าฯ ถวายแดพ฽ ระมหากษตั ริยแ และสมเด็จพระบรมราชนิ ี บายศรี 7 ช้ัน สาหรับเจ฾านายช้นั สูง บายศรี 5 ชั้น สาหรับเจา฾ นายชัน้ กลาง บายศรี 3 ชั้น สาหรบั เจา฾ นาย หรอื ขา฾ ราชการชัน้ ผ฾ใู หญ฽ บายศรธี รรมดา สาหรับบคุ คลทั่วไป บายศรขี องภาคเหนือจาแนกได฾ดังนี้ บายศรีภาคเหนอื แบ฽งเปน็ 2 ประเภท ได฾แก฽ 2.1 บายศรหี ลวงหรอื บายศรีใหญ่ นยิ มใช฾ในพธิ ีสู฽ขา฾ วเอาขวัญ ฮ฾องขวญั หรือส฽ูขวญั ใช฾กับบคุ คลธรรมดาทวั่ ไป เรียกว฽า การฮอ฾ งขวญั หรอื สข฽ู วญั กรณีท่ใี ชใ฾ นพระราชพิธตี า฽ งๆ เรียกว฽า พธิ ที ลู พระขวัญ ซ่งึ บายศรจี ะมจี านวนก่ชี ้ันข้ึนอยกู฽ ับฐานันดรศักดิ์ ของเจา฾ ของพธิ ี บายศรีหลวงหรือบายศรีใหญ฽ 9 ชั้น นิยมใช฾สาหรับพระมหากษัตริยแ และพระบรมราชินีบายศรี 7 ชั้น นิยมใช฾สาหรับพระมหาอุปราช เช฽น สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร สมเด็จพระเทพ รัตนราชสุดาฯ สยามบรมราชกุมารี บายศรี 5 ช้ัน นิยมใช฾สาหรับเจ฾านาย พระราชวงศแ ส฽วนขุนนางและ ประชาชนนยิ มทา 3 ช้นั บายศรีหลวงหรอื บายศรใี หญ฽ของภาคเหนือ นอกจากนาไปใช฾ในพิธีสู฽ข฾าวเอาขวัญหรือ ฮอ฾ งขวญั แลว฾ ยงั นาไปใช฾ในพธิ ีการบวงสรวงเทวดาอารักษแอกี ดว฾ ย

ภาพแสดงบายศรีหลวง หรือบายศรใี หญ฽ (ท่มี า : สารานกุ รมไทยสาหรับเยาวชน เล฽มที่ 38) 2.2. บายศรนี มแมว ขันผูกมือหรือขันมดั มือ บายศรีนมแมว ขันผูกมือหรือขันมัดมือน้ีจะ ประกอบด฾วย พาน หรือโตก หรือขันแดง และสิ่งสาคัญอีก อยา฽ งหน่งึ ที่ถือว฽า เป็นเอกลักษณแ ของบายศรีภาคเหนือก็คือ สลุง (ขัน) กาบหรือขาของบายศรีภาคเหนือจะทายอดให฾ เป็นกรวยแหลม มีความยาวประมาณ 6-8 นิ้ว แล฾วจึง ประกอบ ตัวนมสาว นมแมว หรือน้ิว ประกบเข฾าไปใน ลักษณะท่ีเรียงลดหล่ันตามลาดับลงมา (ส฽วนท่ีประกอบ สาเรจ็ แลว฾ เรยี กวา฽ นมแมว โดยจะใช฾สรรพนามเรียกว฽า กาบ หรือขา) จะมีความสูงขนาดใดข้ึนอย฽ูกับความเหมาะสมกับ ภาชนะท่ีใส฽ ในสมัยโบราณ ถ฾าเป็นงานข้ึนบ฾านใหม฽หรืองาน บวชนาค บายศรีจะมีความสูงเป็น \"ศอก คืบ 3 นิ้ว ของ เจ฾าของงาน\" (ศอก หมายถึง ความยาวของแขนต้ังแต฽ปลาย น้ิวกลางถงึ ปลายข฾อศอก คืบ หมายถึง ความกว฾างของนิ้วทั้ง 5 นิ้ว ที่เรียงชิดกันต้ังแต฽น้ิวก฾อย ถึงน้ิวหัวแม฽มือ ส฽วน 3 นิ้ว หมายถึง นิ้วชี้ นิว้ กลาง และนิว้ นางเรียงชิดกนั ) ภาพแสดงบายศรีนมแมวขนั ผกู มือหรือขันมัดมือ (ทีม่ า : สารานุกรมไทยสาหรับเยาวชน เลม฽ ท่ี 38)

ประเพณีบายศรสี ู฽ขา฾ วเอาขวญั หรอื การฮอ฾ งขวัญของภาคเหนือเป็นประเพณีมงคลท่ีต฾องการให฾ผู฾ได฾รับ การทาบายศรีมีความสุขสวัสดี เพราะขวัญได฾รับการผูกไว฾ไม฽ให฾หนีไปไหน คนที่มีขวัญอย฽ูกับตัวย฽อมเป็นคนมี กาลังใจดี มสี ภาพจติ ใจม่นั คงเขม฾ แขง็ ในสมัยโบราณ จงึ ใหท฾ าการสขู฽ า฾ วเอาขวัญหรือฮ฾องขวัญ พิธีกรรมในการส฽ู ขา฾ วเอาขวัญหรือฮ฾องขวัญน้ัน ปุูอาจารยแจะเป็นเจ฾าพิธีหรือผ฾ูทาพิธี โดยนาบายศรีมาวางตรงหน฾าผู฾รับการเรียก ขวญั เพอ่ื ปใดเคราะหไแ ล฽เสนียดจญั ไร แลว฾ กลา฽ วประวตั ผิ ูไ฾ ด฾รับการทาบายศรีเรยี กขวญั 32 ขวญั มัดมือให฾โอวาท แก฽ผู฾รับบายศรี แลว฾ อวยพร จากนัน้ ผ฾ูรับบายศรมี อบของแกป฽ ุอู าจารยแ ความสาคญั ของบายศรนี มแมว ขันผูกมือ หรือขนั มดั มือ 1. พิธีเลี้ยงต฾อนรับอาคันตุกะผูม฾ าเยี่ยมเยอื น ผู฾จะเดินทางไกล ผ฾เู ดินทางมาถึง 2. งานวันเกดิ 3. งานวนั ปีใหม฽ 4. งานข้ึนบา฾ นใหม฽ 5. พิธีบวชนาค 6. พิธีแต฽งงาน 7. การรบั ขวัญผเ฾ู จ็บปุวย รับขวัญผ฾ูหายจากการเจ็บปุวย 8. การรับขวัญ ผ฾ูไดเ฾ ลอื่ นยศตาแหน฽ง หรือผทู฾ ี่ยา฾ ยมารบั ตาแหนง฽ ใหม฽ หรือผทู฾ ่ีจะเดินทางไปรับตาแหนง฽

3. บายศรีภาคใต้ บายศรีของภาคใต฾ในอดีตยังไม฽นิยมทากัน แต฽ปใจจุบัน เทคโนโลยีและการสื่อสารมีความก฾าวหน฾า ทาให฾ มีการถ฽ายทอดและเช่ือมโยง ทางวัฒนธรรมและประเพณีมากข้ึน ภาคใต฾จึงได฾รับอิทธิพลทางวัฒนธรรม หลากหลายมากขึ้น ดงั นัน้ จงึ มีบายศรใี ชก฾ ัน ตามความเชอ่ื และความศรัทธามากข้ึนกว฽าเดิม บายศรีของภาคใต฾ ท่ีนิยมยึดถือเป็นประเพณีปฏิบัติสืบทอดกันมาช฾านาน เป็นบายศรี ของทางจังหวัดปใตตานี ยะลา นราธิวาส โดยบายศรีจะร฽วมอย฽ูในขบวนบายศรีประเพณีแห฽นก ซ่ึงมีการจัดพานบายศรี (หรือที่เรียกกันในภาษาท฾องถ่ิน วา฽ บุหงาซีเระ หรือบุหงาซือรี) โดยมีสาวสวยเข฾าร฽วมทูนพานบายศรี บหุ งา แปลตามภาษามลายู คือ \"ดอกไม\"฾ ซเี ระ แปลตามภาษามลายู คือ \"พล\"ู พานบายศรี (บหุ งาซเี ระ หรอื บุหงาซือรี) เป็นการจัดพาน บายศรที ใี่ ช฾ร฽วมในประเพณีแหน฽ ก โดยเลา฽ ตอ฽ ๆ กนั มาวา฽ บรรพ บุรษุ ของชาวไทยมุสลิมมีชื่อเสียงในงานศลิ ปะและงานประดษิ ฐแ อยา฽ งมาก โดยเฉพาะการประดษิ ฐบแ หุ งาซีเระ เปน็ ทขี่ ึ้นชือ่ มาแต฽ โบราณ และเปน็ ท่นี ยิ มจดั ทากนั สบื เนอื่ งมาจนถงึ ปจใ จุบนั แตไ฽ ม฽ มหี ลกั ฐานใดๆ ใหค฾ นรุน฽ หลังไดร฾ ับรู฾ ประวตั ิความเปน็ มา มแี ต฽ คาบอกกล฽าวของบรรพบรุ ุษท่วี ฽า ชาวไทยมุสลมิ ส฽วนใหญเ฽ ม่อื จะ จัดงานแทบทุกงาน ไม฽วา฽ จะเปน็ งานแต฽งงาน พธิ ีขลบิ หนงั หม฾ุ ปลายอวัยวะเพศชาย (เขา฾ สุหนัต) พธิ สี ู฽ขอ พิธรี ับขวัญเด็ก พิธี การจัดงานมหกรรมต฽างๆ หรอื ขบวนแห฽ ตามประเพณีของชาว ไทยมุสลมิ มักจะใช฾บายศรบี ุหงาซีเระมาประกอบพธิ กี ารเหล฽านี้ เพอ่ื ให฾เกิดความเปน็ สิรมิ งคลของเจ฾าภาพ ถอื เปน็ ส่งิ นาโชคและ เพ่อื ความสวยงาม บางหมูบ฽ ฾านหรอื บางตาบลก็จัดแข฽งขนั การ ประดิษฐบแ ุหงาซีเระขึน้ เพ่อื คงศิลปะนี้ไว฾ ไม฽ใหส฾ ูญหายไป ภาพแสดงบุหงาซเึ ระ (ที่มา : สารานกุ รมไทยสาหรับเยาวชน เลม฽ ท่ี 38)

ปใจจุบัน การทาบายศรีของภาคใต฾ มลี ักษณะเป็นการ ผสมผสานรปู แบบของบายศรีภาคกลางและภาคอีสานเข฾าด฾วยกัน และเปน็ การทาบายศรใี นรูปแบบของการประยุกตแตามจนิ ตนาการ ของผ฾ทู าบายศรี ยกเว฾นบายศรีของ 3 จงั หวดั ชายแดนภาคใต฾ ได฾แก฽ ปใตตานี ยะลา และนราธวิ าส ทีย่ งั คงทาบายศรี เป็นเอกลกั ษณแของตนเอง ความสาคญั ของพานบายศรี (บุหงาซเี ระ) 1. บุหงาซเี ระ 3 ชั้น ใชใ฾ นโอกาสพิธีการท่ีไมส฽ าคัญมาก เช฽น พธิ เี ขา฾ สหุ นัต พิธแี ตง฽ งาน พิธีสูข฽ อ พธิ ีขึ้นเปลรบั ขวัญเด็ก พิธที ีต่ อ฾ ง ใช฾ถอื เดินรว฽ มในขบวนแหต฽ ฽างๆ 2. บหุ งาซีเระ 5 ชัน้ ใช฾ในพิธีทตี่ ฾องตง้ั อย฽ูกับที่ เช฽น บนขบวน รถแห฽ เพราะมขี นาดใหญ฽ ตั้งประดบั ขบวนรถ ใชต฾ อ฾ นรับแขกบ฾าน แขกเมือง ใช฾ในงานพิธกี ารต฽างๆ เพื่อเปน็ เกียรติเชน฽ มหกรรมกิน ปลากะพง อาเภอยะหริ่ง จงั หวดั ปใตตานี 3. บุหงาซเี ระ 7 ชนั้ ใชใ฾ นพิธที ีจ่ ัดยิ่งใหญ฽งานมหกรรมตา฽ งๆ เช฽น ประเพณีแหน฽ ก 4. บหุ งาซเี ระ 9 ช้นั จดั ทาขึ้นเพื่อเทดิ พระเกยี รติ พระบาทสมเด็จพระเจา฾ อยหู฽ ัว และสมเดจ็ พระนางเจา฾ ฯ พระบรมราชินีนาถ ภาพแสดงขบวนบุหงาซเึ ระ (ขบวนบายศร)ี (ทมี่ า : สารานกุ รมไทยสาหรับเยาวชน เลม฽ ที่ 38)

4. บายศรภี าคอีสาน ประเพณีการสขู฽ วัญของภาคตะวันออกเฉียงเหนอื หรือภาคอีสาน เปน็ ประเพณที ี่สบื ทอดกันมาช฾านาน เปน็ เร่อื งเกี่ยวกบั ความเชื่อ เร่อื งขวญั หรือจิตใจอันก฽อให฾เกดิ กาลังใจที่ดีข้ึน ชาวอสี านเห็นความสาคัญทางดา฾ น จิตใจมาก ในการดาเนนิ ชีวติ แตล฽ ะช฽วง มักมกี ารสู฽ขวัญควบคู฽กันเสมอ จงึ พบเห็นการส฽ูขวัญทกุ ท฾องถิน่ ในภาค อสี าน การส฽ูขวญั เรยี กอีกอยา฽ งวา฽ การสูดขวัญ หรือการสูดขวน เป็นจิตวทิ ยาอยา฽ งหนง่ึ เปน็ การสร฾างขวัญและ กาลังใจแก฽คน หรือเสริมสิริมงคลแก฽บ฾านเรือน ล฾อเลื่อน เกวียน วัว รถ เป็นต฾น การสู฽ขวัญจึงเป็นพิธีกรรมหนึ่ง ที่ทาให฾สามารถดาเนินชีวิตได฾อยา฽ งมีประสทิ ธิภาพ การบารงุ ขวญั ถือเปน็ การรวมสิรแิ หง฽ โภคทรพั ยแ ในพิธีส฽ูขวัญ บางทีเรียกว฽า พิธีบายศรี พิธีสูดขวัญ หรือบายศรีส฽ูขวัญ ซึ่งเป็นประเพณีสาคัญอย฽างหนึ่ง ของชาวอีสาน และนิยมทากัน แทบทุกโอกาส จะมีการทาบายศรีประกอบในพิธี โดยเป็นบายศรีแบบดั้งเดิม หรอื แบบประยุกตแ ซึง่ การทาบายศรีแบบประยกุ ตแนี้ จะทาตามจินตนาการของผ฾ูทาบายศรีให฾เกิดความสวยงาม วิจิตรพิสดารและสอดคล฾องกับความเช่ือของท฾องถ่ินน้ันๆ โดยชาวอีสานยังคงยึดถือและปฏิบัติกันมาจนถึง ปจใ จบุ ัน บายศรีภาคอีสาน จาแนกได฾ดังน้ี 4.1. บาศรี หรือพาขวัญ หรือพานบายศรี เดิมเรียกวา฽ บาศรสี ดู ขวัญ เปน็ พธิ ีท่เี จ฾านายผ฾ูใหญท฽ ากัน การจัดพาขวัญนีน้ ิยมจัดเป็น 3 ชั้น 5 ชั้น 7 ชั้น และ 9 ชน้ั พาขวญั 3 ชนั้ 5 ช้ัน จัดสาหรับคนธรรมดาสามัญ ส฽วน 7 ช้ัน 9 ช้นั จัดสาหรบั พระมหากษตั รยิ แ และเชื้อพระวงศแ พาขวัญประกอบดว฾ ย ช้นั ที่ 1 (ชั้นบนสุด) ประกอบด฾วย แม฽ 9 นิ้ว ทงั้ 4 ทศิ อาจแซมดว฾ ยลายกนกทิพยแ หรือถ฾าไมม฽ ีตวั แซมจะใช฾แม฽ 7 นวิ้ ทั้ง 7 ทิศ ชั้นท่ี 2 ประกอบดว฾ ย แม฽ 11 นว้ิ 7 ทศิ ชัน้ ท่ี 3 ประกอบดว฾ ย แม฽ 13 นวิ้ 7 ทศิ ชน้ั ที่ 4 ประกอบด฾วย แม฽ 15 นิ้ว 7 ทิศ ชั้นที่ 5 ประกอบด฾วย แม฽ 17 นวิ้ 7 ทิศ ช้นั ที่ 6 ประกอบด฾วย แม฽ 19 นว้ิ 7 ทศิ ชน้ั ที่ 7 ประกอบด฾วย แม฽ 21 นวิ้ 7 ทศิ ช้ันท่ี 8 ประกอบดว฾ ย แม฽ 23 นว้ิ 7 ทศิ ชั้นท่ี 9 ประกอบด฾วย แม฽ 25 นว้ิ 7 ทศิ ภาพแสดงบาศรี หรือพาขวัญ หรือพานบายศรี (ท่ีมา : สารานุกรมไทยสาหรับเยาวชน เลม฽ ที่ 38)

4.2. ขันหมากเบ็ง ประวัติความเป็นมาของขันหมากเบ็งนั้น ผ฾ูเฒ฽าผู฾แก฽ทางภาคอีสานได฾เล฽าให฾ฟใงว฽า แต฽โบราณมตี น฾ หมากเบง็ ลกั ษณะเป็นพ฽มุ และมีดอก ชาวบา฾ นนิยมนาดอกหมากเบ็งมาสักการบูชาพระพุทธรูป ตามถ้า หรือตามบ฾านเรือน ต฽อมาต฾นหมากเบ็งได฾สูญพันธแุ ชาวบ฾านจึงได฾คิดประดิษฐแขันหมากเบ็งใช฾แทนต฾น หมากเบ็งท่ีได฾สูญหายไป ขันหมากเบ็งอีกความหมายหนึ่งคือ ทิศทั้ง 4 ทิศที่มีเทวาธิราช 4 พระองคแทรง ปกครอง ได฾แก฽ ธตรฐมหาราช ปกครองเทพนครที่ตั้งอย฽ูทิศตะวันออก และมีอานาจปกครองหมู฽คนธรรพแ วิรุฬหกมหาราช ปกครองเทพนครท่ีตั้งอย฽ูทิศใต฾ และมีอานาจปกครองหมู฽กุมภัณฑแ วิรูปใกษมหาราช ปกครอง เทพนครท่ีต้ังอยู฽ทิศตะวันตก และมีอานาจปกครองหม฽ูนาคา เวสสุวัณมหาราช ปกครองเทพนครท่ีตั้งอย฽ูทิศ เหนือ และมอี านาจปกครองหมย฽ู กั ษแ ขนั หมากเบ็งจะนยิ มทาถวายเป็นคู฽ ใชใ฾ นพิธีกรรมตา฽ งๆ ดังน้ี 1. สกั การบชู าพระพทุ ธรูป 2. กราบไหว฾บูชาครบู าอาจารยแ 3. พิธีสกั การบชู าพ฽อเมือง บรรพบุรษุ ของเมือง เพ่อื เปน็ สิรมิ งคล แก฽บ฾านเมอื ง และประชาชน 4. พิธีบวช ผทู฾ ีจ่ ะบวชนาขันหมากเบง็ มาถวายสกั การะ พระอปุ ใชฌายแ นับแตโ฽ บราณกาลจนถงึ ปจใ จบุ นั ชาวอสี าน ถือว฽าพธิ บี ายศรีเปน็ พิธีมงคลสงู สดุ กวา฽ พิธีใดๆ และจะทา พิธีบายศรี เฉพาะเร่ืองท่ีเป็นมงคลเท฽านัน้ ถา฾ เป็นการทา พธิ บี ายศรปี ูชนียสถาน ปูชนียวัตถุ สตั วแ พชื ส่งิ ของ เรียกวา฽ บายศรสี มโภช ถ฾าทาบายศรใี หแ฾ ก฽บุคคลเรยี กว฽า บายศรีสูข฽ วญั ผูท฾ ่ีไดร฾ บั การบายศรสี ฽ูขวัญตอ฾ งเปน็ ผท฾ู ่มี ี เกียรตแิ ละเป็นผู฾ท่ีใหค฾ วามเคารพนบั ถือยง่ิ จึงได฾มอบ ความเปน็ มงคลสูงสดุ ให฾ ภาพแสดงขันหมากเบ็ง (ทมี่ า : สารานุกรมไทยสาหรับเยาวชน เล฽มท่ี 38) พธิ ีบายศรสี ขู่ วัญของภาคอีสานมอี งคป์ ระกอบของพิธีดังน้ี 1. พานบายศรหี รอื ต฾นบายศรี ทาดว฾ ยใบตองดอกไม฾สด ปจใ จุบนั ดัดแปลงเป็นผ฾าแพร กระดาษ และ ดอกไม฾ประดิษฐแแ ทน เพราะการทาดว฾ ยใบตองดอกไมส฾ ดเป็นภาระยุ฽งยาก ต฾องใชก฾ าลังคนมาก และเก็บได฾ไม฽ นาน เมอ่ื เย็บบายศรีแล฾ว จึงนาไปประกอบลงในโตก พาน หรือขัน ซ฾อนกันเปน็ ชนั้ ๆ แล฾วประดบั ด฾วยดอกไม฾ มงคล เชน฽ ดอกรัก ดอกบวั ดอกบานไมร฽ โ฾ู รย ดอกบานช่ืน ดอกดาวเรือง 2. เครอื่ งสงั เวย มไี ก฽ ไข฽ไก฽ อาหารคาว-หวาน สุรา ยาสูบ ผลไม฾ มะพรา฾ วอ฽อน ดอกไม฾ธปู เทยี น ขนั ห฾า

3. ดา฾ ยผกู ขวัญ (ผกู ข฾อมือ) ใช฾ด฾ายดบิ สายสญิ จนแ 4. หมอสดู ขวัญ (ไม฽ใช฽พราหมณแ) เปน็ ผ฾อู าวุโสคงแก฽เรียนในทอ฾ งถนิ่ นั้นๆ อาจเป็นหญิงหรือชายกไ็ ด฾ แต฽ ตอ฾ งมีพร฾อมทั้งวยั วุฒิ และคุณวฒุ ิ 5. ผฟ฾ู อู น แบง฽ เป็น 2 กล฽ุม คือ กลุม฽ เชิญบายศรี และกล฽ุมฟูอนเชิญขวญั 6. ผ฾ูแห฽หอ฾ ม (ตูม฾ ห฽อ) คือ ชายหญงิ ผ฾นู ่งั ล฾อมบายศรี เพื่อชว฽ ยรอ฾ งเรียกขวญั ในขณะทาพิธี พธิ บี ายศรสี ขู่ วัญของภาคอสี านมอี งคป์ ระกอบของพิธีดงั นี้ 1. พานบายศรหี รอื ตน฾ บายศรี ทาด฾วยใบตองดอกไม฾สด ปจใ จบุ นั ดดั แปลงเป็นผ฾าแพร กระดาษ และ ดอกไม฾ประดิษฐแแ ทน เพราะการทาด฾วยใบตองดอกไม฾สดเป็นภาระยง฽ุ ยาก ต฾องใชก฾ าลังคนมาก และเกบ็ ได฾ไม฽ นาน เมื่อเยบ็ บายศรีแล฾ว จึงนาไปประกอบลงในโตก พาน หรอื ขัน ซ฾อนกันเปน็ ช้ันๆ แล฾วประดบั ด฾วยดอกไม฾ มงคล เชน฽ ดอกรัก ดอกบวั ดอกบานไม฽ร฾ูโรย ดอกบานชื่น ดอกดาวเรือง ดอกมะลิ หรอื ประกอบเปน็ ตน฾ บายศรี 3 ช้นั 5 ชั้น 7 ชัน้ และ 9 ชั้น ตามฐานะ ยศ ตาแหน฽ง ฐานันดรของบุคคลผร฾ู บั การบายศรีส฽ขู วัญ 2. เครอ่ื งสังเวย มีไก฽ ไขไ฽ ก฽ อาหารคาว-หวาน สุรา ยาสบู ผลไม฾ มะพรา฾ วอ฽อน ดอกไมธ฾ ปู เทยี น ขนั ห฾า 3. ดา฾ ยผกู ขวญั (ผูกข฾อมือ) ใช฾ดา฾ ยดบิ สายสญิ จนแ 4. หมอสดู ขวัญ (ไมใ฽ ช฽พราหมณแ) เปน็ ผ฾ูอาวุโสคงแกเ฽ รยี นในท฾องถ่ินน้ันๆ อาจเป็นหญิงหรือชายก็ได฾ แต฽ ตอ฾ งมีพร฾อมท้ังวัยวุฒิ และคุณวุฒิ 5. ผ฾ูฟอู น แบ฽งเปน็ 2 กลุ฽ม คือ กล฽มุ เชิญบายศรี และกล฽ุมฟูอนเชญิ ขวัญ 6. ผแ฾ู หห฽ อ฾ ม (ตมู฾ ห฽อ) คือ ชายหญิงผ฾นู ง่ั ลอ฾ มบายศรี เพื่อชว฽ ยร฾องเรียกขวญั ในขณะทาพธิ ี อนึง่ ผู฾ประกอบพิธผี ูกข฾อมือต฾องเป็นผ฾ูเฒา฽ ผ฾แู กห฽ รือผอ฾ู าวโุ สชายหญิง สว฽ นเด็กและหนุม฽ สาวจะเปน็ บริวารรมุ ลอ฾ มแห฽หอ฾ ม ชว฽ ยกันร฾องเรยี กขวัญเท฽านัน้ ปใจจบุ นั จะเหน็ วา฽ บายศรียังคงนิยมใชก฾ นั อยา฽ งแพร฽หลาย โดยเฉพาะในภาคอีสานและภาคเหนือ ส฽วน ในภาคใตไ฾ ม฽ค฽อยนยิ ม และเริ่มลดความสาคัญลง

บทความจากการสัมภาษณเ์ จ้าของภูมิปัญญา จากการสัมภาษณแคุณยายบวั สด หลาบยองศรี อายุ 65 ปี ซึง่ เป็นเจา฾ ของภมู ิปญใ ญาน้ี ทาให฾ได฾รับทราบ ข฾อมูลว฽า บายศรีนั้นมีมากมายหลายชนิด แต฽บายศรีที่นิยมทากันมากที่สุด ได฾แก฽ บายศรีปากชาม เน่ืองจาก บายศรีปากชามเป็นบายศรีที่ทาได฾ง฽าย หาอุปกรณแในการทาง฽าย และสามารถทาให฾เสร็จได฾ภายในระยะเวลา สั้นๆ รวมทั้งบายศรีปากชามยังถือเป็นบายศรีพื้นฐานของบายศรีทุกชนิด และสามารถนาไปใช฾ได฾ในทุก พธิ ีกรรมอีกด฾วย โดยการทาบายศรปี ากชามแต฽ละคร้งั คณุ ยายบวั สดจะออกแบบตกแต฽งบายศรีโดยใช฾วัสดุที่มี ในท฾องถิ่น หรือตามฤดูกาล ซ่ึงจะมีรูปแบบท่ีแตกต฽างกันออกไป เป็นลักษณะเฉพาะที่คุณยายคิดและทาข้ึนมา เชน฽ ถา฾ ช฽วงนัน้ มีดอกดาวเรอื งมากก็จะเลือกใชด฾ อกดาวเรอื ง เป็นต฾น การทาบายศรีถือว฽าเป็นการใช฾เวลาว฽างใหเ฾ กิดประโยชนแ และยงั สามารถสรา฾ งรายได฾ให฾กับครอบครวั ของ คณุ ยายบวั สดได฾อกี ด฾วย โดยคุณยายบัวสดจะรับทาบายศรีในงานพธิ ีต฽างๆ เช฽น งานเข฾าพรรษา งานกฐนิ งาน บวช งานแต฽งงาน งานวนั พ฽อ (5 ธนั วาคม) งานขึน้ บ฾านใหม฽ งานไหว฾ศาล เปน็ ตน฾ โดยจะมีผูว฾ า฽ จ฾างโทรศัพทแมา ตดิ ต฽อคุณยายหรอื เดนิ ทางมาติดตอ฽ คุณยายถึงบ฾านเพ่ือวา฽ จ฾างให฾ทาบายศรี โดยเฉล่ียแลว฾ ใน 1 เดือน จะมีผ฾วู า฽ จ฾างให฾คณุ ยายทาบายศรปี ระมาณ 4-5 คู฽ สาหรบั ค฽าแรงในการทาบายศรี จะข้นึ อย฽ูกบั ความยากง฽าย และขนาด ของบายศรี เช฽น ถ฾าเปน็ บายศรีปากชาม 1 คู฽ จะไดค฾ ฽าแรงในการทาประมาณค฽ูละ 100-500 บาท ถา฾ เปน็ บายศรเี ทพพรหม จะไดค฾ ฽าแรงในการทาประมาณค฽ูละ 1,000-1,500 บาท ถ฾าเป็นการทาบายศรสี าหรบั งาน แต฽งงาน จะได฾ค฽าแรงในการทาประมาณชดุ ละ 800-1,500 บาท เปน็ ตน฾ โดยงานทีต่ ดิ ต฽อมาใหค฾ ุณยายทา บายศรีเปน็ ประจา คือ งานกฐิน ของวดั วังนา้ เยน็ และวดั ท฽ุงมหาเจริญ สาหรับชว฽ งเวลาท่ีมผี มู฾ าว฽าจา฾ งให฾ทา บายศรีมากทสี่ ดุ คือ ชว฽ งเขา฾ พรรษา คณุ ยายบัวสด หลาบยองศรี อธิบายวา฽ “บายศรปี ากชาม เป็นบายศรีท่ีนาใบตองมาพับเรียงตอ฽ กันเปน็ ยอดแหลม 3 ตบั ๆ ละ 5,7 หรือ 9 ก็ได฾มาเรียงรอบใบตองท่ีม฾วนเปน็ กรวยแหลม ภายในกรวยบรรจขุ า฾ วสุก วางคว่าลงในชามระหวา฽ งกรวยวางแมงดาที่ตดั จากใบตอง 3 ตวั พร฾อมทง้ั เครื่องเซน฽ คือ กล฾วยนา้ ว฾าสกุ และ แตงกวาผ฽าซกี อย฽างละ 1 ลกู พรอ฾ มทั้งไข฽ตม฾ เสยี บยอดกรวยประดบั ตกแต฽งใหส฾ วยงามดว฾ ยดอกไม฾ โดยภมู ิ ปใญญาในการทาบายศรนี ้ี ได฾รับการสอนมาจากรุน฽ ตายาย สืบทอดกนั มาในเครือญาติ เรียกไดว฾ า฽ เปน็ การสอน จากรุ฽นสร฽ู ุ฽น แตอ฽ าจจะมาส้ินสุดในร฽ุนของคณุ ยาย เนื่องจากลูกๆไม฽ค฽อยสนใจในการทาบายศรี เพราะใช฾ ระยะเวลาทานาน และใช฾ความประณีตในการทา และลกู ๆมักจะสนใจในการทางานอย฽างอื่นท่ีได฾รายได฾ดีกว฽า มากกวา฽ ” คุณยายบัวสด หลาบยองศรี มีอาชีพหลัก คือ ปลูกผักและนาผักที่ปลูกนั้นมาขายท่ีตลาดสดเทศบาล เมืองวังน้าเย็น โดยคณุ ยายจะรบั ทาบายศรใี นช฽วงเวลาวา฽ ง โดยรายได฾ในการรับทาบายศรีอาจจะไม฽มากนัก แต฽ คุณยายก็ยนื ยันวา฽ จะรับทาบายศรตี ฽อไป เพราะไม฽อยากให฾การทาบายศรสี ูญหายไปจากชุมชนของเรา

ข้ันตอนการทาบายศรปี ากชาม บายศรีปากชาม เป็นบายศรีท่ีที่ทาได฾ง฽าย หาอุปกรณแในการทาง฽าย ลักษณะบายศรีรองด฾วยชามที่มี ขนาดเหมาะสม ตัวแม฽มี 5 ลูก จานวน 3 ด฾าน และมีลูก 3 ลูก แซมอีก 3 ด฾าน มีแมงดาท่ีแม฽บายศรีอีก ทั้ง 3 ดา฾ น สว฽ นตรงกลางบายศรีจะมว฾ นเปน็ กรวยด฾วยใบตองตานี ภายในใส฽ข฾าวสวยไว฾ภายใน ส฽วนยอดบายศรี จะใช฾ไข฽ต฾มเสียบ ซึ่งปใจจุบันมีการประยุกตแใช฾ดอกไม฾เสียบแทนบ฾างก็พบเห็นได฾มาก ส฽วนรอบๆบายศรีจะมีการ นาดอกไม฾มงคลต฽างๆมาประดับ เช฽นดอกดาวเรือง ดอกบานช่ืนเป็นต฾น บายศรีปากชามเป็นบายศรีท่ีมักจะใช฾ ในการสักการะบูชาเทพยดา ครูบาอาจารยแ หรือในการบวงสรวงเทพยดา ในทุกๆพิธีกรรมจะขาดบายศรี ปากชามไม฽ได฾ บายศรีปากชาม ประกอบด฾วย 1) แม฽ 9 นิ้ว ลูก 7 น้ิว หรอื 5 นิว้ 2) แม฽ 7 น้ิว ลกู 5 นวิ้ 3) แม฽ 5 นว้ิ ลูก 3 น้วิ 4) แม฽ 9 นวิ้ 7 นว้ิ หรือ 5 น้ิว ลกู เป็นแมงดา แมงดา คอื ส฽วนทีอ่ ย฽รู ะหว฽างองคบแ ายศรี มีลกั ษณะคลา฾ ยตัวแมงดา แมงดารปู แบบ โบราณจะใช฾วิธกี ารตดั ใบตองเปน็ รปู ลกั ษณะคลา฾ ยตวั แมงดา อาจฉลลุ ายได฾ตามต฾องการ ปใจจุบัน ตวั แมงดาได฾ มกี ารดดั แปลงให฾มีความงดงามมากขึน้ เปน็ รปู แบบทีป่ ระณีต โดยการพับใบตองนามาเย็บตดิ กบั แบบแมงดา หรืออาจนาดอกไม฾มาเย็บตดิ กับแบบแมงดา เพื่อให฾ดสู วยงามมากยิ่งข้ึน 5) กรวยบายศรี สาหรบั ใส฽ข฾าว ภายในกรวยใหใ฾ ส฽ข฾าวปากหมอ฾ ทีห่ ุงสกุ (ข฾าวท่หี ุงเสร็จใหมๆ฽ ยังไม฽ได฾ ตกั ) รอให฾ขา฾ วเย็น แลว฾ จงึ ตักข฾าวใหเ฾ ต็มกรวย และอดั ให฾แนน฽ เรียกวา฽ หัวบณิ ฑแ มคี วามหมายแทนข฾าวสวย พร฾อมท้ังใส฽กลว฾ ยน้าวา฾ ซ่งึ มีความหมายแทนกล฾วยน้าไทท่ีหายาก และยังแทนผลไม฾ตา฽ งๆ นอกจากนี้ ใส฽ แตงกวาซงึ่ มคี วามหมายแทนผกั สดต฽างๆ ชามละ 1 ลกู โดยตัดหัวตัดท฾ายของกลว฾ ยน้าว฾าและแตงกวาออก และผ฽าออกเป็น 3 สว฽ นตามความยาวเท฽าๆ กนั จากน้นั นากล฾วยนา้ ว฾า และแตงกวา มาประกบกัน แล฾วนาไปใส฽ สับหวา฽ งระหว฽างองคบแ ายศรี 6) ดอกไม฾ที่ใช฾ในการตกแต฽งบายศรี สว฽ นใหญ฽จะใชด฾ อกดาวเรืองนามาตกแต฽งใหส฾ วยงาม เพราะ ดาวเรืองมีความหมายถึง ความเจริญรุ฽งเรือง หรือใช฾ดอกไม฾มงคล สว฽ นยอดกรวยจะประดับดว฾ ยดอกดาวเรือง และดอกบวั ดอกบวั ท่ยี อดกรวยตามคาสงั่ สอนของครบู าอาจารยแ หา฾ มพบั เด็ดขาด และต฾องใช฾ดอกบัวตูม แต฽ถ฾า นาไปใชใ฾ นพิธกี รรม ที่มีการถวายของคาว จะต฾องเปลีย่ นจากดอกบัวเป็นไข฽ต฾ม ซงึ่ มคี วามหมายแทนอาหารคาว 7) ภาชนะท่ใี ชใ฾ นการใสบ฽ ายศรีปากชาม เดิมจะใสช฽ าม ปใจจบุ นั นิยมวางบนพาน คาที่ใช฾เรียกสว฽ นประกอบต฽างๆ คือ 7.1. คาเรียก \"ตวั \" หรือ \"นิว้ \" หมายถึง การม฾วนใบตองใหเ฾ ป็นตวั หรือนวิ้ ดว฾ ยการเอาดอกพดุ หรือดอก รกั พลาสตกิ ใส฽ตรงหวั ของใบตอง แล฾วจับมว฾ นใหก฾ ลมและมียอดแหลม หากต฾องการจะใช฾ดอกพุด ดอกรัก หรือ ดอกมะลิสด ควรเสยี บดอกไม฾สดภายหลัง เพราะถา฾ ทาบายศรคี รงั้ ละมากๆ ดอกไม฾สดจะบานและทาใหด฾ ูไม฽ สวยงาม 7.2. คาเรยี ก \"ปใ้น\" หรือ \"องค\"แ (สรรพนามที่ใชเ฾ รียก) หมายถึง ตัวหรือนว้ิ ที่นามาน฽งุ ผ฾ารวมกนั เชน฽ นา ตัวหรือน้วิ มาน฽ุงผ฾าเรยี งกนั 3 น้ิว 5 น้ิว 7 นิ้ว 9 น้ิว 16 นว้ิ กเ็ รียกวา฽ ได฾ 1 ปใ้น 1 องคแ

7.3. คาเรยี ก \"แม\"฽ และ \"ลกู \" หมายถึง ตวั หรือนิว้ ท่นี ามาน฽งุ ผา฾ รวมเป็นปใ้นหรือองคแ เรียกวา฽ แม฽ หรอื ลูก สังเกตได฾วา฽ ตัวทีป่ ระกอบเขา฾ ไปตามหลกั การไมว฽ ฽าจะเป็น 3 มุม หรอื 4 มมุ ก็ตาม จดุ นี้จะ เรียกวา฽ \"แม฽\" สว฽ นตวั ที่แทรกระหว฽างตวั ใหญน฽ ั้น จะเรยี กว฽า \"ลกู \" เชน฽ แม฽ 5 ลูก 3 และไม฽มที แี่ ม฽จะน฾อยกว฽า 5 หรอื ลูกน฾อยกวา฽ 3 มแี ต฽จะต฾องสงู ขนึ้ ไปตามลาดับ เชน฽ แม฽ 7 ลูก 5 หรือ แม฽ 9 ลกู 5 วัสดุอุปกรณ์และเครอื่ งมือ 1. ใบตอง 2. ไมไ฾ ผ฽ 3. ไขต฽ ฾ม 4. ดอกพุด ดอกรัก และดอกไม฾อืน่ ๆ 5. กลว฾ ย แตงกวา 6. ข฾าวสุกปากหม฾อ 7. ชามบายศรี หรือ ภาชนะรูปทรงกลม 8. มีด กรรไกร เข็ม ด฾าย วิธีการทาบายศรี 1. ตวั บายศรี 1.1 ฉกี ใบตองกว฾าง 2 นวิ้ เพ่ิมข้ึนชิ้นละ ¼ น้วิ จนถึง 3 ½ นว้ิ จะได฾ 7 ขนาด เท฽ากบั ช้ัน บายศรี นาขนาดใหญ฽สดุ มาพับทบรมิ ซ฾ายลงมาต้ังฉาก 1.2 พบั ทบริมซ฾ายอกี 1 ทบ 1.3 พบั รมิ ขวาเข฾าชิดสันทบ 1.4 พับสนั ทบขวาขึน้ มาทบด฾านซา฾ ยคร่งึ หน่ึง 1.5 พับขนาดรองลงมาจนครบ 7 ชน้ั นามาวางซ฾อนกันจดั ระดบั ยอดของแตล฽ ะตัวให฾ไลเ฽ รยี ง กันดูสวยงาม แล฾วตรึงด฾วยด฾าย 1.6 ฉกี ใบตองกว฾าง 2½ นิว้ พบั ผ฾านุ฽งชายธง พบั ริมซ฾ายและขวาเข฾ามาขา฾ งละ เท฽าๆ กันให฾ ทับปลายเล็กนอ฾ ย 1.7 นาปลายแหลมของผ฾าน฽ุงวางทาบด฾านหลังเล็งให฾ตรงยอดต่าจากยอด ประมาณ 3 นว้ิ แบบน้เี รียกวา฽ นุง฽ ผา฾ เขา฾ ดา฾ นหลัง 1.8 ทับชายผ฾านุ฽งโอบรดั รอบด฾วยบายศรจี นสุดชายข฾างซ฾ายแลว฾ ข฾างขวาก็ทา เช฽นเดยี วกนั 2. แมงดา 2.1 ฉกี ใบตองกว฾าง 3½ นิว้ ตดั เป็นรูปคลา฾ ยตวั และหางแมงดา 2.2 ใชก฾ รรไกรขลิบทาหยักเป็นคลบี แมงดา 2.3 ขลบิ ฉลุลวดลายทีส่ ันทบกลาง เมื่อฉลุลวดลายเสรจ็ ให฾คลี่ออกมา

3. กรวยขาว 3.1 เย็บกรวยเกลย้ี งเหลาไมเ฾ สียบไขส฽ อดทะลุปลายไว฾ก฽อน 3.2 ใส฽ขา฾ วสุกปากหมอ฾ ลงไปเล็กนอ฾ ยใช฾ไมก฾ ดลงไปให฾แน฽นเต็มยอด และต฾องให฾ไมเ฾ สยี บไขอ฽ ย฽ู ตรงกลางตลอดเวลา 3.3 ใส฽ขา฾ วเตม็ กรวย นาใบตองกลม 2 แผนขวางทางกันปิดปากกรวย 3.4 หันด฾านสีเขียวใบตองปดิ ขา฾ ว 4. ประกอบ 4.1 นำตวั บายศรที เ่ี สร็จแลว฾ เสยี บลงปากชาม ใหฐ฾ านบายศรชี นกัน ตัดใบตองสามเหลย่ี มปดิ ความไมเ฽ รยี บรอ฾ ยตรงกลาง 4.2 นากรวยข฾าวท่ีเสรจ็ แล฾วไปวางในซอกกลาง ปใกไมเ฾ สยี บไข฽ลงให฾ถงึ ก฾นชาม 4.3 นาแมงดามาสอดสบั หว฽าง หันดา฾ นหน฾านวลเข฾าขา฾ งในชาม 4.4 ผา฽ แตงกวาและกล฾วยน้าว฾าเป็น 3 ชิ้น ตามยาว ไมป฽ อกเปลือก นามาประกอบพนมรอบ กรวยตรงชอ฽ งแมงดา 4.5 นาไขต฽ ม฾ สุกมาปอกเปลือก มาเสียบหันดา฾ นเลก็ ข้ึนขา฾ งบน รอ฾ ยต฽อยอดด฾วยดอกไม฾ 4.6 ปกใ ดอกไม฾ตามยอดตัวแม฽ ตวั ลกู ตามแต฽เห็นสวยงามดว฾ ยดอกไมเ฾ ล็กๆ

ภาพประกอบขนั้ ตอนการทาบายศรี ฉีกใบตองประมาณ 2 น้วิ (ทม่ี า : http://www.skcc.ac.th/project/wisdom/pdf2.pdf) ทาลูกบายศรี (ที่มา : http://www.skcc.ac.th/project/wisdom/pdf2.pdf)

นง฽ุ ลูกบายศรี (ทม่ี า : http://www.skcc.ac.th/project/wisdom/pdf2.pdf) เขา฾ ลกู บายศรี (ทมี่ า : http://www.skcc.ac.th/project/wisdom/pdf2.pdf)

การนาภูมปิ ัญญาศกึ ษา เรื่อง การทาบายศรไี ปใช้ในชีวิตประจาวนั ในยุคโลกาภิวัตนแแม฾วา฽ ความกา฾ วหน฾าทางเทคโนโลยีและวิทยาศาสตรไแ ดแ฾ พร฽หลายอย฽างกวา฾ งขวาง การ พัฒนาประเทศไทยทม่ี ฽งุ เน฾นสอ฽ู ุตสาหกรรม และได฾รับอทิ ธพิ ลวัฒนธรรมตะวันตกเข฾ามามากมาย จนทาให฾ความ เช่ือต฽างๆ เปลี่ยนไป รูปแบบของพิธีกรรมหลายอย฽างก็ได฾เปลี่ยนแปลงไปด฾วย ดังจะเห็นว฽า มีบายศรีสาเร็จรูป เกิดข้ึนมากมาย และในปใจจุบันมักไม฽ค฽อยมีโอกาสได฾พบเห็นการทาขวัญต฽างๆ เช฽น ทาขวัญเด็ก โกนจุก บวช นาค แตง฽ งาน หรอื ทาขวญั เสาเรอื น ผเ฾ู ฒา฽ ผแ฾ู กท฽ ่มี คี วามรอบรแู฾ ละความชานาญในการทาบายศรีนับวันยิ่งจะลด น฾อยลงทุกที หรือจากัดอย฽ูในผู฾ท่ีได฾รับการสืบทอดความรู฾สืบต฽อมาในเครือญาติเท฽าน้ัน อย฽างไรก็ตาม ยังพอ กล฽าวได฾ว฽า พิธีกรรมที่ต฾องใช฾บายศรีเป็นหลักในการประกอบพิธีน้ันยังคงยึดถือปฏิบัติอย฽ูในหลายท฾องถิ่น โดยเฉพาะในภาคอีสาน และภาคเหนือ ส฽วนในพิธีของหลวงน้ันถือว฽ายังคงรักษาและยึดม่ันในแบบแผน ประเพณีอย฽างเคร฽งครัด ดังนั้นการทาบายศรีจึงยังคงเป็นมรดกทางวัฒนธรรมท่ีอนุชนรุ฽นหลังควรจะได฾เรียนรู฾ และช่ืนชมในภูมิปใญญาของบรรพชนกนั ต฽อไป การฟ้ืนฟู เรียนร฾ู และสืบทอดภูมิปใญญาท฾องถิ่น ถือเป็นบทบาทหน฾าท่ีอันสาคัญที่คนไทยทุกคนต฾อง ร฽วมกันดาเนนิ การ เพราะภูมิปญใ ญาเหล฽าน้ีเป็นสัญลักษณแและเอกลักษณแที่สาคัญซ่ึงแสดงความเป็นชาติ และ ชมุ ชนแบบไทย ซงึ่ ควรเรยี นรแ฾ู ละรักษาใหต฾ อ฽ เนือ่ งและถอื ปฏิบตั ใิ นวถิ ีชวี ิตจริง

ภาคผนวก - ประวตั ิผจ฾ู ัดทา - ภาพประกอบ

ประวัติผถู้ า่ ยทอดภูมิปญั ญา ชอ่ื : นางบัวสด หลาบยองศรี เกิด : 9 มิถุนายน 2497 อายุ 65 ปี ภูมลิ าเนา : บ้านเลขที่ 2 หมู่ 14 ตาบลวงั น้าเย็น อาเภอวังนา้ เยน็ จังหวัดสระแกว้ ที่อยปู่ จั จุบัน : บา้ นเลขท่ี 2 หมู่ 14 ตาบลวงั น้าเยน็ อาเภอวงั นา้ เยน็ จงั หวดั สระแก้ว สถานภาพ : สมรส กบั นายคาสนั ใวยวัด มีบตุ รด้วยกนั จานวน 3 คน ดงั น้ี 1. นายปฏิคม ใวยวัด 2. นายวีรพล ใวยวดั 3. นางสาวจารุณี ใวยวัด การศกึ ษา: มธั ยมศกึ ษาตอนต้น ปัจจุบนั ประกอบอาชพี : คา้ ขาย ประวตั ผิ ้เู รยี บเรยี งภูมปิ ัญญาศกึ ษา ชอื่ : นางสาวธนาทพิ ย์ ศิลปวัฒนกุล เกดิ : 17 มถิ ุนายน 2520 อายุ 41 ปี ภูมิลาเนา : บา้ นเลขที่ 272/1-2 หมู่ 1 ตาบลวงั น้าเย็น อาเภอวังนา้ เย็น จงั หวดั สระแก้ว ท่อี ยู่ปจั จุบัน : บา้ นเลขท่ี 272/1-2 หมู่ 1 ตาบลวงั น้าเย็น อาเภอวงั นา้ เย็น จงั หวัดสระแกว้ สถานภาพ : สมรส การศึกษา : ปริญญาโท จฬุ าลงกรณ์มหาวทิ ยาลัย ปจั จบุ ันประกอบอาชพี : รับราชการครู

ภาพประกอบการจัดทาภมู ิปญั ญาศกึ ษา เรื่อง การทาบายศรีปากชาม

ภาพท่ี 1 คุณยายบวั สดกาลังคัดเลอื กดอกดาวเรอื งท่ีมีมากในท฾องถ่นิ เพ่ือนามาทาบายศรี ภาพท่ี 2 คณุ ยายบัวสดกาลงั ทาบายศรีปากชาม

ภาพท่ี 3 คุณยายบวั สดและลูกๆกาลังช฽วยกนั ทาบายศรีปากชาม ภาพท่ี 4 คณุ ยายบวั สดกาลังทาบายศรีปากชาม