Rajasthan Board

izkpk;Z] dkWyst f'k{kk] jktLFkku

ikB~;iqLrd iqufuZjh{k.k lfefr la’kks/kudrkZ MkW- gqdepUn tSu ¼la;kstd½ bfrgkldkj izkpk;Z ¼lsokfuo`r½ dkWyst f’k{kk] jktLFkku 19 clUr fogkj Lis’ky] dksVk MkW- ukjk;.k yky ekyh lgk;d vkpk;Z ¼bfrgkl½ jktdh; egkfo|ky;] jk;iqj ¼HkhyokM+k½ vjfoUn flag HkkLdj iz/kkukpk;Z jktdh; mPp ek/;fed fo|ky;] ykyklh ¼lhdj½











1 jktLFkku ds izkphu LFkkuh; uke 1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

egkjk.kk çrki 12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

egkjkt lwjtey 23

24

25

26

27

28

2 xksxkth 29

rstkth ikcwth 30

nsoukjk;.kth jkensoth 31

32

33

nknwn;ky 34

ehjk ckbZ 35

36

37

38

v/;k; 3 jktLFkku ds mRlo] R;kSgkj ,oa esys jktLFkku esa ,d dgkor izpfyr gS& ^lkr okj] ukS R;kSgkj* vFkkZr~ lIrkg ds lkr fnuksa esa ;gk¡ ukS R;kSgkj gksrs gSaA ;gk¡ dh LFkkuh; laLd`fr dh vfHkO;fDr yksdksRloksa esa Li\"V :i ls ns[kh tk ldrh gSA ;s R;kSgkj] mRlo o esys bl izdkj jps x;s gS fd ekSle] le; rFkk yksd Hkkouk lcdk larqyu buesa fn[kkbZ nsrk gSA vDlj Qlyksa dh dVkbZ o cnyrs ekSle ds lkFk la;ksftr ;s volj vketu dks ,d uohu ÅtkZ iznku djrs gSaA ;s mRlo] R;kSgkj vkSj esys lkalkfjd&my>uksa esa Q¡ls yksxksa dks dqN le; ds fy;s 'kkjhfjd ,oa ekufld 'kakfr rFkk vkuan iznku djrs gSaA jktLFkku dh bUnz/kuq\"kh&laLd`fr dh igpku izdV djus okys dqN izeq[k mRlo] R;kSgkj o esyksa dh >yd ;gk¡ izLrqr gS & x.kxkSj jktLFkku dk ,d izeq[k R;kSgkj gSA ^x.k* vFkkZr~ f'ko] ^xkSj* vFkkZr~ xkSjh ikoZrhA bl volj ij f'ko o ikoZrh dh vkjk/kuk }kjk vfookfgr yM+fd;ka vius fy;s ;ksX; oj rFkk ogha fookfgr fL=;ka v[k.M lqgkx dh dkeuk djrh gSaA ;g R;kSgkj gksyh ds nwljs fnu pS= d`\".kk izfrink ls ysdj pS= 'kqDyk r`rh;k rd pyrk gSA bl ekSds ij gksyh dh jk[k ds fi.M cukdj tkS ds vadqjksa ds lkFk budk iwtu fd;k tkrk gSA vfookfgr yM+fd;ka miouksa ls Qwyksa dks dy'k esa ltkdj x.kxkSj ds xhr xkrh gqbZ bUgsa vius ?kj ys tkrh gSaA x.kxkSj dk R;kSgkj f'ko&ikoZrh ds :i esa bZljth vkSj x.kxkSj dh izfrekvksa ds iwtu }kjk euk;k tkrk gSA tuJqfr ds vuqlkj bldk vkjEHk ikoZrh ds xkSus ;k vius firk ds ?kj iqu% ykSVus vkSj viuh lf[k;ksa }kjk Lokxr xku dks ysdj gqvk FkkA bldh Le`fr esa fL=;ka x.kxkSj dh dk\"B dh izfrekvksa dks ltk dj feV~Vh dh izfrekvksa ds lkFk fdlh tyk'k; ij tkrh gSaA u`R; vkSj xhrksa ds lkFk feV~Vh dh izfrekvksa dks folftZr dj dk\"B izfrekvksa dks iqu% ykdj LFkkfir djrh gSaA bl R;kSgkj dks tks/kiqj] t;iqj] mn;iqj] dksVk fj;klrksa esa cM+h /kwe/kke ls euk;k tkrk FkkA ges'kk ls gh x.kxkSj ds volj ij x.kxkSj dh lokjh dk fjokt jgk gSA mn;iqj dh x.kxkSj dh lokjh dk duZy VkWM us cM+k jkspd o.kZu izLrqr fd;k gS] tgk¡ vV~kfydkvksa esa cSBdj lHkh tkfr;ksa dh efgyk,a] cPps vkSj iq#\"k jax&fcjaxs oL=ksa o vkHkw\"k.kksa ls lqlfTtr gks x.kxkSj dh lokjh dks ns[krs FksA ;g lokjh rksi ds /kekds vkSj uxkM+s dh vkokt ls jktizklkn ls izkjaHk gksdj fiNkSyk >hy ds x.kxkSj ?kkV rd cM+h /kwe/kke ls igq¡prh Fkh vkSj ukSdk fogkj rFkk vkfr'kckth ds izn'kZu ds i'pkr~ lekIr gksrh FkhA jktLFkku esa ,d dgkor izpfyr gS& ^rht R;kSgkjk ckojh] ys Mwch x.kxkSjA vFkkZr~ R;kSgkjksa ds pØ dh 'kq#vkr Jko.k ekg esa rht ls gksrh gS rFkk bldk var x.kxkSj ls gksrk gSA o\"kkZ _rq esa Jko.k ekg esa euk;k tkus okyk rht dk R;kSgkj jktLFkku dh fL=;ksa dk lokZf/kd 39

fiz; R;kSgkj gSA Jko.k 'kqDyk r`rh;k dks ckfydk,a ,oa uofookfgrk,a bl R;kSgkj dks eukrh gSaA ;g R;kSgkj fookg ds i'pkr~ igyh ckj ihgj esa eukus dh ijEijk gSA ekU;rk gS fd fookg ds ckn ds igys lkou esa lkl vkSj cgw dks ,d lkFk ugha jguk pkfg,] blhfy, llqjky i{k fdlh vfu\"V dh vk'kadk ls mls ihgj Hkst nsrk gSA bl volj ij lHkh uofookfgrk,a isM+ksa ij >wyk Mkydj >wyrh gSa rFkk lkFk esa _rq rFkk Ük`axkj laca/kh xhr Hkh xkrh gSaA rht ls ,d fnu iwoZ os gkFkksa vkSj ik¡oksa esa esgUnh yxkrh gSaA rkykcksa ds fdukjksa ij esyksa dk vk;kstu gksrk gSA bl R;kSgkj ds vkl&ikl [ksrksa esa eksB] cktjk] Qyh vkfn dh cqokbZ Hkh 'kq: gksrh gSA jktLFkku esa xqykch uxj t;iqj dk rht dk R;kSgkj izfl) gSA rht dh lokjh esa lts&ltk, gkFkh] ?kksM+s] Å¡V vkSj onhZ igus gq, muds egkor] ?kqM+lokj vkfn rht dh izfrek ds lkFk tqywl esa pyrs gSaA bl R;kSgkj dk vkuan mBkus ds fy, jkT;Hkj ls gtkjksa dh la[;k esa yksx vkrs gSaA jktLFkkuh os'kHkw\"kk esa yksx jktLFkkuh yksdxhr vkSj u`R; djrs utj vkrs gSaA bl n`'; dk fons'kh i;ZVd ?kaVksa Bgj dj vkuan mBkrs jgrs gSaA rht dk R;kSgkj iwjs jktLFkku esa tgk¡ Jko.kh rht dks euk;k tkrk gS] cwanh esa ;g Hkknzin d`\".kk r`rh;k dks euk;k tkrk gSA blesa lqlfTtr ikyfd;ksa esa rht dk mYykl e; tqywl euksje uoy lkxj ls 'kq# gksdj] dqaHkk LVsfM;e ij lekIr gksrk gSA gksyh dk R;kSgkj QkYxqu iwf.kZek dks iwjs Hkkjr esa cM+s mRlkg o mYykl ls euk;k tkrk gSA _rq ifjorZu vkSj jch dh Qly dh dVkbZ ls tuekul euksjatu ds fy, mRlkgh gks tkrk gSA bl volj ij gksfydk dh iwtk dh tkrh gSA xkscj ds daMksa dks ,df=r djds dqN daMksa dh ekyk,a gksfydk ngu ds fy, lefiZr dh tkrh gSaA u`R;] xku vkSj xqyky ls R;kSgkj dk egRo iznf'kZr gksrk gSA gksyh ij jax Mkyus dh ijEijk yxHkx lHkh txg ,d leku gS fdarq dqN LFkkuksa ij blesa fofo/krk Hkh fn[kkbZ nsrh gSA fHkuk; esa dksM+k ekj [ksyh tkrh gS ftlesa yksx nks nyksa esa caVdj ,d nwljs ij dksM+ksa ls izgkj djrs gSaA esokM+ esa mn;iqj] ckalokM+k] Mwaxjiqj rFkk nf{k.kh jktLFkku esa vkfnoklh yksxksa esa HkxkSfj;k [ksyk tkrk gSA esokM+ ds vusd vapyksa esa gksyh ds ekSds ij xSj u`R; fd;k tkrk gSA izfl) tSu rhFkZ LFkyh Jhegkohjth esa yV~Bekj gksyh esa efgyk,a gkFkksa esa yV~B ysdj iq#\"kksa ij izgkj djrh gSaA 'ks[kkokVh {ks= esa gksyh ds volj ij xhUnM+ u`R; fd;k tkrk gSA ckM+esj dh iRFkj gksyh esa bZyksth dh ckjkr Hkh fudkyh tkrh gS tks ckn esa jksus&fcy[kus esa cny tkrh gSA blh ls yksxksa dk euksjatu gksrk gSA t;iqj esa fiNys dqN o\"kks± ls gksyh ds volj ij ^tUe] ej.k vkSj ij.k* dk lH; lekt ds }kjk vk;kstu gksrk gSA bl dk;ZØe esa cki dh vFkhZ] csVs dh ckjkr rFkk ikS= dk tUe fn[kk;k tkrk gSA dksVk ds vkoka rFkk lkaxksn dLcksa dk nks lkS o\"kZ iqjkuk ^Ugk.k* vk;kstu Hkh izfl) gSA ;gk¡ gksyh ij [ksy rek'kksa ds tfj;s euksjatu fd;k tkrk gSA oS'kk[k ekg dh 'kqDy i{k dh r`rh;k dks v{k; r`rh;k dgrs gSaA v{k; r`rh;k dks tu lkekU; ^vcw> lkos* ds :i esa ekurs gSaA xzkeh.k vapyksa esa fcuk eqgwrZ fudyok;s gh bl fnu cM+h la[;k esa cky&fookg gksrs Fks tks vc iz'kklu ds dM+s #[k o tkx:drk ds dkj.k cgqr de gks x;s gSaA d`\"kd 40

bl fnu [ksrksa esa gy pykdj vPNh o\"kkZ ,oa Qly dh dkeuk djrs gSaA cktjk] xsgw¡] pkoy] fry] tkS bR;kfn lkr vUuksa dh iwtk dh tkrh gSA bl fnu xsgwa&cktjs vkfn dk [khpM+k] xqM+ dh xyok.kh o eaxksM+h dk lkx cuk;k tkrk gSA chdkusj dk LFkkiuk fnol gksus ds dkj.k bls ogk¡ vkSj Hkh mRlkg ds lkFk euk;k tkrk gSA iwjs ns'k esa euk, tkus okys lHkh ioZ] R;kSgkj vkfn jktLFkku esa Hkh mrus gh g\"kksZYykl ls euk, tkrs gSaA _rq rFkk /keZ ds ifjizs{; esa Hkkjrh; tulkekU; ds dbZ vU; mRlo gSa ftuesa j{kkca/ku] tUek\"Veh] x.ks'k prqFkhZ] uojkf=] n'kgjk] nhikoyh] edj&laØkfr] 'kjn&iwf.kZek] clar&iapeh] ukx&iapeh vkfn izeq[k gSaA buds vfrfjDr tSu lEiznk; ls lacaf/kr vusd mRlo jktLFkku esa cM+h J)k ds lkFk euk;s tkrs gSaA tSuksa dk lcls ifo= vkSj egRoiw.kZ mRlo i;wZ\"k.k Hkknzin esa euk;k tkrk gSA Jkodx.k bl ekSds ij eafnj tkdj] iwtu] vpZu] Lrou] dhrZu] ozr] miokl vkfn izfØ;kvksa }kjk vkRe&'kqf)] la;e ,oa fu;e dk ikyu djrs gSaA bl mRlo dk vafre fnu laoRljh dgykrk gSA vf'ou d`\".kk izfrink dks {kekok.kh ioZ ds ekSds ij lHkh Jkod ,d txg ,df=r gksdj ,d&nwljs ls {kek ;kpuk djrs gSaA eqlyekuksa ds mRloksa esa bZnqytqgk] ftls cdjk bZn Hkh dgrs gSa] ftyfgTt dh nloha rkjh[k dks bczkge }kjk vius fiz; iq= bLekby dh dqckZuh dh ;kn esa euk;k tkrk gSA eqgjZe ds xeh ds ekSds ij os nl fnu rd miokl j[krs gSa vkSj vafre fnu eqgEen lkgc ds ukrh gqlSu beke dh dqckZuh ds miy{k esa rkft;s fudkyrs gSaA 'kcsjkr dk R;kSgkj cM+h [kq'kh dk gksrk gSA ,slk ekuk tkrk gS fd ml fnu lHkh ekuoksa ds deks± dh tkap gksdj muds deks± ds vuqlkj muds HkkX; dk fu/kkZj.k fd;k tkrk gSA eqgEen lkgc ds ifo= tUe ,oa ej.k dh Le`fr esa ckjkoQkr dk R;kSgkj eqfLye lekt cM+h J)k ls eukrk gSA jetku dh lekfIr dk fnu bnqy&fQrj dgykrk gS] ftl fnu ubZ iks'kkd esa eqfLye lekt vkilh esy&feyki djrk fn[kkbZ nsrk gSA bZlkbZ mRloksa esa igyh tuojh] bZLVj] xqM ÝkbMs] fØlel&Ms vkfn izeq[k gSa ftUgsa yksx fxjtk?kjksa ,oa bZlkb;ksa ds fuokl LFkku esa cM+s mYykl ls eukrs gSaA bu izeq[k yksdksRloksa ds vfrfjDr egkiq#\"kksa dh t;Urh] ozr rFkk miokl ds volj ij Hkh mRlo euk;s tkrs gSaA buesa egkohj t;Urh] u`flag t;Urh] guqeku t;Urh] cq)t;Urh vkfn eq[; gSaA ozr ds mRloksa esa vekoL;k ozr] oV lkfo=h ozr] futZyk ,dkn'kh] nso>wyuh ,dkn'kh] gfjrkfydk rht] ifo=k prqnZ'kh] _f\"k iapeh] vuUrprqnZ'kh] xksik\"Veh] vkaoyk ,dkn'kh vkfn izeq[k gSaA esys dk vFkZ gS& ,d LFkku fo'ks\"k ij tulewg dk feyuk vkSj mRloksa dk eukukA yksd thou iwjh lfØ;rk ls esyksa rFkk R;kSgkjksa ds vk;kstu esa 'kkfey gksrk gSA blls ;gk¡ dh yksd&laLd`fr thoar gks mBrh gSA bu mRlo] R;kSgkjksa ,oa esyksa ds vius xhr vkSj viuh laLd`fr gSaA izk;% bu esyksa vkSj R;kSgkjksa ds ewy esa /keZ gksrk gSA fdarq dbZ esys vkSj R;kSgkj vius lkekftd vkSj vkfFkZd egŸo ds dkj.k vf/kd izfl) gSaA vtesj esa iq\"djth dk esyk] vUudwV ij ukFk}kjk dk esyk] lokbZek/kksiqj ds f'kokM+ {ks= esa f'kojkf= dk esyk] pq: ftys esa lkyklj guqekuth dk esyk] ukxkSj esa xksB ekaxyksn esa nf/kefr ekrk dk esyk] mn;qij ds ikl pkjHkqtk dk esyk] djkSyh esa dSyknsoh dk esyk] ,dfyaxth esa f'kojkf= dk esyk] dslfj;kth dk /kqyso dk esyk] vyoj ds ikl Hkr`Zgfj dk esyk vkfn /keZ&iz/kku esys gSaA Mwaxjiqj dk cS.ks'oj dk esyk] ck¡jk ftys dh 'kkgckn rglhy dk lgfj;ksa dk lhrkckM+h esyk vkfn vkfnokfl;ksa ds esyksa dk izfrfuf/kRo djrs gSaA ijcrlj esa rstkth dk esyk] iksdj.k ds :.khpk 41