1_03 บาลีไวยกรณ์ วจีวิภาค สมาสและตัทธิต

ประโยค๑ - บาลไี วยกรณ วจีวภิ าค สมาสและตทั ธิต - หนา ที่ 107 สมาส [๙๔] นามศพั ท ตั้งแต ๒ ขึน้ ไป ทานยอเขาเปน บทเดียวกัน ชื่อสมาส ๆ น้ี บางอยา งกม็ ีในภาษาของเรา เหมอื นคาํ วา '' อยาทํา ซ่ึงบาป '' ยอ เขาสมาสเปน \" อยา ทาํ บาป \" \" สิง่ นี้กา ไหลด วยทอง \" เปน \" สง่ิ นี้กา ไหลด วยทอง \" \" นายใหรางวัลแกบาว \" เปน \" นาย ใหร างวัลแกบ า ว \" \" สมดุ ของใคร \" เปน \" สมดุ ใคร \" \" สตั วใ นนํา้ หรือสัตวเกิดในนาํ้ \" เปน \" สตั วน ํา้ \" เปน ตน . สมาสในบาลภี าษา วาโดยกจิ มี ๒ อยาง คือ สมาสท่ีทานลบวิภตั ติเสียแลว เรยี กวา \" ลุตฺตมาโส,'' สมาสทีท่ า นยงั มไิ ดล บวภิ ัตติ เรยี กวา \" อลตุ ตฺ สมาโส. \" ลตุ ตสมาส มอี ุทาหรณวา \" กินทุสสฺ  ผาเพอื่ กฐิน, ราชธน ทรพั ยข องพระราชา \" เปนตน . อลตุ ตสมาส มอี ุทาหรณว า \" ทูเรนิทาน วตั ถุมีนิทานในทไ่ี กล, อุรสิโลโม พรฺ าหฺมโณ พราหมณม ีขนทีอ่ ก \" เปน ตน. สมาสนั้น วา โดยชอื่ มี ๖ อยาง คือ \" กมมฺ ธารโย, ทิค,ุ ตปปฺ รุ โิ ส, ทวนทฺ โฺ ว, อพฺยยีภาโว, พหุพฺพหิ ิ.\"

ประโยค๑ - บาลไี วยกรณ วจวี ภิ าค สมาสและตทั ธติ - หนาท่ี 108 กมั มธารยสมาส [๙๕] นามศพั ท ๒ บท มวี ิภตั ตแิ ละวจนะเปน อยางเดยี วกัน บทหนึ่งเปนประธาน คอื เปน นามนาม, บทหน่งึ เปน วิเสสนะ คอื เปน คณุ นาม หรือเปน คณุ นามทง้ั ๒ บท มีบทอ่ืนเปน ประธาน ที่ ทานยอเขาเปนบทเดียวกัน ชอื่ กัมมธารยสมาส ๆ นน้ั มี ๖ อยาง คือ \" วิเสสนปพุ ฺพปโท, วิเสสนตุ ฺตรปโท, วเิ สสโนภยปโท, วิเสสโนปมปโท, สมภฺ าวนปุพฺพปโท, อวธารณปุพพฺ ปโท.\" วิเสสนบพุ พบท มบี ท วิเสสนะ อยูตน , บทประธานอยูขา ง หลงั อยา งน้ี \" มหนโฺ ต ปรุ โิ ส = มหาปรุ โิ ส บรุ ุษใหญ. ขตฺตยิ า กฺา = ขตฺติยกฺา นางกษัตริย. นลี  อุปปฺ ล = นีลปุ ปฺ ล ดอก อบุ ลเขยี ว. \" ในสมาสนี้ เอามหนั ตศัพท เปน มหา อยา งน้ี \" มหา- ราชา พระราชาผูใ หญ, มหาธานี เมืองใหญ, มหาวน ปา ใหญ \" เปนตน . บางสมาสทา นก็ยอ บทวิเสสนะ เหลอื ไวแตอ กั ษรตัวหนา อยางน้ี \" กจุ ฺฉติ า ทิฏ ิ = กุทฏิ  ิ ทฏิ ฐอิ ันบณั ฑิตเกลียด. ปธาน วจน = ปาวจน คําเปน ประธาน, สนฺโต ปุรโิ ส = สปฺปุริโส บรุ ุษ ระงบั แลว. \" แมถึงอยา งน้ี ก็เปน วิเสสนบพุ พบทแท. วเิ สสนุตตรบท มบี ทวเิ สสนะ อยหู ลัง บทประธานอยูหนา อยางน้ี \" สตฺโต วเิ สโส = สตตฺ วเิ สโส สัตววเิ ศษ, นโร วโร=นรวโร นระประเสริฐ, มนุสโฺ ส ทลิทโฺ ท=มนสุ สฺ ทลิทฺโท มนษุ ยขัดสน.\"

ประโยค๑ - บาลีไวยกรณ วจีวภิ าค สมาสและตทั ธติ - หนา ที่ 109 วเิ สสโนภยบท มบี ททงั้ ๒ เปนวเิ สสนะ มบี ทอ่ืนเปนประธาน อยา งนี้ \" สตี ฺจ สมฏ ฺจ = สตี สมฏ๑ [ าน ท่ี ] ทั้งเยน็ ทัง้ เกล้ยี ง. อนโฺ ธ จ วธโิ ร จ=อนธฺ วธโิ ร [ ปรุ โิ ส บรุ ุษ ] ท้งั บอดทัง้ หนวก ขโฺ ช จ ขชุ โฺ ช จ=ขฺชขุชโฺ ช [ ปรุ โิ ส บรุ ษุ ] ทงั้ กระจอกท้งั คอม.\" วเิ สสโนปมบท มบี ทวิเสสนะเปนอปุ มา จัดเปน ๒ ตาม วเิ สสนะอยูหนา และหลงั . สมาสทีม่ อี ปุ มาอยหู นา เรยี ก \" อปุ มา- ปพุ ฺพปโท.\" มี อุ. อยางน้ี \" สงขฺ  อวิ ปณฺฑร=สงขฺ ปณฑฺ ร [ ขรี  น้าํ นม ] ขาวเพยี งดังสังข. กาโก อิว สโู ร=กากสโู ร คนกลา เพียงดังกา. ทิพพฺ  อวิ จกขฺ ุ = ทิพฺพจกฺขุ จกั ษุเพียงดงั ทิพย \" สมาส ที่มอี ุปมาอยูหลัง เรยี ก \" อุปมานตุ ฺตรปโท \" มี อ.ุ อยางน้ี \" นโร สโี ห อวิ =นรสโี ห นระเพยี งสหี ะ. าณ จกขฺ ุ อิว=าณจกฺขุ ญาณเพียงดังจักษุ. ปฺา ปาสาโท อิว=ปฺ าปาสาโท ปญญา เพียงดังปราสาท.\" สัมภาวนบุพพบท มีบทหนา อนั ทานประกอบดว ยอิติศัพท บท หลังเปนประธาน ดงั นี้ \" ขตตฺ ิโย [ อห ] อติ ิ มาโน =ขตตฺ ยิ มาโน มานะวา [ เราเปน ] กษตั ริย. สตโฺ ต อิติ สฺ า = สตฺตสฺ า ความสําคญั วาสัตว. สมโณ [ อห ] อติ ิ ปฏิ ฺา = สมณปฏิ ฺา ปฏญิ ญาวา [ เราเปน ] สมณะ.\" ๑. ในสทั ทนตี วิ า สิตฺต จ ต สมฺมฏ าน ฯ คือทัง้ รดนํ้าทงั้ ปด กวาด ฯ

ประโยค๑ - บาลีไวยกรณ วจวี ภิ าค สมาสและตัทธติ - หนาท่ี 110 อวธารณบุพพบท มีบทหนาอนั ทานประกอบดว ย เอว ศพั ท [ เพอ่ื จะหามเนอ้ื ความอนั อ่นื เสยี ] บทหลงั เปนประธาน ดังน้ี \" ปฺ า. เอว ปโชโต = ปฺ าปโชโต [ ประทปี ] อนั โพลงท่วั คือปญ ญา. พทุ ฺโธ เอว รตน = พทุ ฺธรตน รตั นะ คอื พระพุทธเจา . สทธฺ า เอว ธน = สทฺธาธน ทรัพยคือศรัทธา.\" วิธีวางวิเคราะหแหงกมั มธารยสมาส ที่เขียนไวขางตน น้ัน มิใช แบบทน่ี ักปราชญท านใชใ นคมั ภีรศพั ทศาสตร เปนแตข างเจาคดิ ยอ ใหส ัน้ เขา จะไดไ มต อ งแปลวเิ คราะห ใหย ืดยาว แบบวเิ คราะหทีท่ า น ใชในคมั ภรี ศ ัพทศาสตรทัง้ หลาย ดงั นี:้ - วเิ สสนบพุ พบท. มหนโฺ ต จ โส ปรุ โิ ส จา ติ มหาปรุ โิ ส ๑ ๒๓ ๔ ๕ ๖ ๗ บุรุษ น้ัน ดวย เปนผใู หญ ดว ย เหตนุ ้ัน ชอ่ื บุรษุ ผใู หญ. ๓ ๓๕ ๑ ๒ ๖ ๗ วเิ สสนตุ ตรบท. สตฺโต จ โส วิเสโส จา ติ สตฺตวิเสโส ๑ ๒๓ ๔ ๕๖ ๗ สตั ว นน้ั ดว ย วิเศษ ดว ย เหตนุ ้ัน ชอื่ สัตวว เิ ศษ. ๑ ๓๒ ๔ ๕ ๖ ๗ วเิ สสโนภยบท. สีตฺ จ ต สมฏฺ จา ติ สตี ตสมฏ  [ าน ๑ ๒๓ ๔ ๕ ๖ ๗ ๘ ที ] นัน้ เยน็ ดวย เกล้ียง ดวย เหตุน้นั ชือ่ วา ท้งั เย็นทั้งเกลีย้ ง. ๘๓ ๑๒ ๔ ๕ ๖ ๗ อีก ๓ สมาสนนั้ มีแบบวเิ คราะหเ หมอื นอยา งในทน่ี ้ี.

ประโยค๑ - บาลีไวยกรณ วจีวภิ าค สมาสและตัทธติ - หนา ที่ 111 [ ๙๖ ] กมั มธารยสมาส มสี ังขยาอยูขา งหนา ช่อื ทิคสุ มาส ๆ น้ัน มี ๒ อยา ง คอื สมาหาโร. อสมาหาโร. ทคิ สุ มาส ท่ที า นรวม นามศพั ท มเี นือ้ ความเปนพหวุ จนะทําใหเ ปน เอนกจนะ นปสุ กลิงค ช่ือสมาหารทคิ ุ อ.ุ อยา งนี้ \" ตโย โลกา = ติโลก โลก ๓. จตสโฺ ส ทิสา = จตุทฺทสิ  ทศิ ๔. ปจฺ อินทฺ ฺริยานิ = ปจฺ ินฺทรฺ ิย อินทรยี  ๕. ทิคุสมาส ท่ีทานไมไดท าํ อยา งนี้ ชอื่ อสมาหารทิคุ อุ. อยา งน้ี \" เอโก ปุคฺคโล = เอกปุคคฺ โล บคุ คลผูเดียว. จตสฺโส ทสิ า = จตุทฺทิสา ทิศ ๔ ท. ปจฺ พลานิ = ปจฺ พลานิ กําลัง ๕ ท. \" [ ๙๗ ] นานศัพทมี อ วภิ ัตติเปนตน ในท่ีสดุ ทา นยอ เขาดว ยบท เบ้ืองปลาย ช่ือตปั ปุริสสมาส ๆ นี้ มี ๖ อยาง คอื ทตุ ยิ าตปฺปรุ ิโส, ตตยิ าตปฺปรุ ิโส, จตตุ ฺถีตปฺปุริโส, ปฺจมีตปปฺ ุริโส, ฉฏ ีตปฺปุริโส, สตฺตมตี ปปฺ รุ โิ ส, ทุตยิ าตัปปุรสิ ะ อยางนี้ \" สุข ปตฺโต = สขุ ปฺปตฺโต [ ปรุ ิโส บรุ ุษ ] ถึงแลวซึง้ สขุ . คาม คโต = คามคโต [ ปรุ ิโส บุรษุ ] ไปแลวสบู า น. สพพฺ รตตฺ ึ โสภโณ = สพฺพรตฺตโิ สภโณ [ จนโฺ ท พระจนั ทร ] งามตลอดราตรี ทัง้ สิ้น.\" ตติยาตปั ปุรสิ ะ อยา งน้ี \" อสฺเสน [ ยตุ โฺ ต ] รโถ = อสฺสรโถ รถ [ เทยี มแลว ] ดวยมา .

ประโยค๑ - บาลีไวยกรณ วจีวภิ าค สมาสและตัทธติ - หนาที่ 112 สลเฺ ลน วทิ โฺ ธ=สลลฺ วิทโฺ ธ [ ชนตฺ ุ สัตว ] อันลกู ศรแทงแลว . อสนิ า กลโห=อสกิ ลโห ความทะเลาะเพราะดาบ. \" จตตุ ถีตปั ปุริสะ อยางนี้ \" กนิ สฺส ทุสสฺ =กินทุสฺส ผา เพ่ือกฐนิ . อาคนฺตุกสฺส ภตฺต =อาคนฺตุกภตฺต ภตั เพอื่ ผูมา. คิลานสสฺ เภสชชฺ =คลิ านเภสชฺช ยาเพื่อคนไข.\" ปญจมตี ปั ปรุ สิ ะ อยางนี้ \" โจรมหฺ า ภย=โจรภย ภัยแตโ จร. มรณสฺมา ภย=มรณภย ความกลวั แตความตาย. พนธฺ นา มุตฺโต=พนฺธนมตุ โฺ ต [ สตฺโต สัตว ] พันแลวจากเคร่ืองผกู .\" ฉฏั ฐตี ปั ปรุ ิสะ อยางนี้ \" รโฺ  ปตุ ฺโต=ราชปุตโฺ ต บตุ รแหง พระราชา. ธฺาน ราส=ธฺราสิ กองแหงขา วเปลือก. รกุ ฺขสฺส สาขา=รกุ ขฺ สาขา ก่ิงแหงตนไม. \" สัตตมตี ัปปรุ สิ ะ อยางนี้ \"รเู ป สฺ า=รูปสฺา ความสาํ คญั ในรูป. สส าเร ทุกฺข =สส ารทกุ ฺข ทกุ ขใ นสงสาร. วเน ปปุ ผฺ = วนปุปฺผ ดอกไมในปา.\" สมาสท่มี ี น อยหู นา อยางน้ี \" น พรฺ าหมฺ โณ=อพฺราหฺมโณ [ อย ชโน ชนน้ี ] มใิ ชพ ราหมณ. น วสโล = อวสโล [ อย ชโน ชนน้ี ] มิใชค นถอ ย. น อสฺโส = อนสโฺ ส

ประโยค๑ - บาลีไวยกรณ วจวี ภิ าค สมาสและตทั ธติ - หนาท่ี 113 [ อย สตฺโต สัตวน ้ี ] มใิ ชม า . น อริโย = อนรโิ ย [ อย ชโน ชนนี้ ] มใิ ชพ ระอริยเจา.\" เปน ตน เรียกวา อุภยตัปปุริสะบา ง กมั มธารยะมี น เปนบทหนา บาง. ในสมาสนี้ ถาพยัญชนะ อยหู ลงั น. เอา น เปน อ เหมอื น อพรฺ าหมฺ โณ เปนตน . ถาสระ อยูหลงั น. เอา น เปน อน เหมือน อนสโฺ ส เปน ตน. ตปั ปรุ สิ สมาสนี้แปลกกันกับ กมั มธารยะ อยางน้ี กมั มธารยะ มีวิภัตติและวจนะเสมอกนั บทหนึง่ เปน ประธาน บทหนงึ่ เปน วิเสสนะ หรอื เปนวิเสสนะทงั้ ๒ บท. สว นตปั ปรุ สิ สมาส มวี ภิ ัตตแิ ละวจนะ ไมเสมอกนั ผูศกึ ษาพึงสังเกตใหแ มนยํา. [ ๙๘ ] นามนามตั้งแต ๒ ศัพทข ึ้นไป ทา นยอเขา เปน บทเดยี วกัน ชอื่ ทวนั ทวสมาส ๆ นมี้ ี ๒ อยา ง คือ สมาหาโร อสมาหาโร [ เหมือนทคิ ุ ] สมาหาระ อยา งนี้ \" สมโถ จ วปิ สฺสนา จ สมถ- ๑ ๒๓ ๔ วิปสสฺ น สมถะ ดว ย วิปส สนา ดวย ชอ่ื สมถะและวิปสสฺ นา. ๕ ๑๒๓ ๔ ๕ สงโฺ ข จ ปณโว จ สงขฺ ปณว สังข ดว ย บณั เฑาะว ดว ย ช่ือ ๑ ๒๓ ๔ ๕ ๑ ๒ ๓ ๔ สังขแ ละบณั เฑาะว ปตโฺ ต จ จีวรฺ จ ปตตฺ จีวร บาตร ดวย จีวร ๕ ๑ ๒๓ ๔ ๕ ๑ ๒๓

ประโยค๑ - บาลไี วยกรณ วจวี ภิ าค สมาสและตทั ธติ - หนา ท่ี 114 ดว ย ชอ่ื บาตรและจีวร. หตถฺ ี จ อสโฺ ส จ รโถ จ ปตฺติโก จ ๔๕ ๑ ๒ ๓ ๔๕ ๖ ๗ ๘ หตถฺ ีอสฺสรถปตฺตกิ  ชา ง ดว ย มา ดวย รถ ดวย คนเดนิ ดวย ๙ ๑ ๒๓ ๔ ๕๖ ๗ ๘ ชื่อชางและมา และรถและคนเดนิ . ๙ อสมาหาระอยางนี้ \" จนฺทมิ า จ สรุ โิ ย จ จนฺทิมสรุ ยิ า พระจนั ทร ๑ ๒๓๔ ๕ ๑ ดว ย พระอาทิตย ดวย พระจันทรแ ละพระอาทติ ย ท. ๒๓ ๔ ๕ สมโณ จ พรฺ าหฺมโณ จ สมณพฺราหฺมณา สมณะ ดว ย ๑๒๓ ๔ ๕ ๑๒ พราหมณ ดว ย ชอื่ สมณะและพราหมณ ท. ๑๔ ๕ สารีปตุ โฺ ต จ โมคฺคลลฺ าโน จ สารีปุตตฺ โมคคฺ ลฺลานา พระสารีบตุ ร ๑๒๓ ๔ ๕ ๑ ดวย พระโมคคลั ลานะ ดวย ชอื่ พระสารีบุตรและพระโมคคลั ลานะ ท. ๒๓๔ ๕ ปณณฺ จฺ ปุปผฺ จฺ ผลฺจ ปณณฺ ปปุ ฺผผลานิ ใบไมด วย ๑ ๒๓ ๔๑ ดอกไมด วย ผลไมดวย ช่ือใบไมแ ละดอกไมและผลไม ท. ๒๓ ๔ ทวันทวสมาสนแี้ ปลกกันกบั วิเสสโนภยบทกัมมธารยะ อยางนี้

ประโยค๑ - บาลไี วยกรณ วจีวภิ าค สมาสและตทั ธติ - หนา ท่ี 115 วิเสสโนภยบท เปน บทวิเสสนะทงั้ ๒ บท ทวันทวสมาส เปน บท ประธานทัง้ ส้ิน [ ๙๙ ] สมาสท่มี ีอุปสัคหรอื นิบาตอยูขางหนาชอื่ อัพยยภี าวสมาส ๆ มี ๒ อยา ง คอื อปุ สคคฺ ปพุ พฺ โก. นปิ าตปุพพโก อุปสคั คปพุ ฺพกะ มอี ุปสคั อยูขางหนา อยางนี้ \" นครสสฺ สมปี  อปุ นคร ท่ีใกลเ คยี ง แหง เมือง ชอ่ื ใกลเ มือง. ๑๓ ทรถสฺส อภาโว นททฺ รถ ความไมมี แหง ความกระวนกระวาย ๑ ๒๓ ๒ ๑ ชื่อความไมมีความกระวนกระวาย ๓ วาต อนุวตตฺ ตี-ติ อนุวาต [ ย วตถฺ ุ สิง่ ใด ] ยอ มเปน ไปตาม ๑๒ ๓ ๒ ซ่ึงลม เหตุนัน้ [ ต วตถฺ ุ สิง่ น้ัน ] ชอื่ วา ตามลม. ๑๓ ๔ วาตสฺส ปฏวิ ตฺตต-ี ติ ปฏิวาต [ ส่งิ ใด ] ยอ มเปน ไป [ (ทวน,แกล ม)(ตอบ,แกล ม) ] ๑ ๒๓ ๔ ๒ ๑ เหตนุ ้นั [ สิ่งน้ัน ] ช่อื วาทวนลม. ๓๔ อตตฺ าน อธวิ ตฺตตี-ติ อชฌฺ ตตฺ  [ สิ่งใด ] ยอ มเปนไปทับ ซ่งึ ตน ๑ ๒๓ ๔ ๒๑

ประโยค๑ - บาลีไวยกรณ วจวี ภิ าค สมาสและตัทธิต - หนาที่ 116 เหตนุ นั้ [ สงิ่ นนั้ ] ชอื่ วา ทบั ตน. [ เอา อธิ เปน อชฌฺ ในพยญั ชนะสนธิ ]. ๓๔ นิปาตปพุ พกะ มนี ิบาตอยูข างหนา อยา งน้ี \" วุฑฺฒาน ปฏิปาฏิ ยถาวฑุ ฺฒ ลําดบั แหงคนเจรญิ แลว ท. ๑ ๒ ๓๓ ๑ ชื่อวา ตามคนเจรญิ แลว. ๔ ชีวสสฺ ยตตฺ โก ปริจเฺ ฉโท ยาวชีว กําหนด เพียงไร แหง ชีวิต ๑๒ ๓ ๔๓ ๒ ๑ ชอื่ เพียงไรแหง ชีวิต. ๔ ปพพฺ ตสสฺ ติโร ตโิ รปพฺพต ภายนอก แหงภเู ขา. นครสฺส พหิ พหินคร ภายนอก แหงเมือง. ปาสาทสสฺ อนฺโต อนโฺ ตปาสาท ภายใน แหง ปราสาท. ภตฺตสฺส ปจฉฺ า ปจฉฺ าภตฺต ภายหลัง แหง ภัตร.\" สมาสนีก้ บั ตัปปรุ ิสสมาส ตา งกันดังน้ี ตัปปุรสิ สมาสมีบทหลงั เปน ประธาน ไมไ ดนิยมลิงคและวจนะ สมาสน้มี ีบทหนา เปนประธาน และเปน อุปสัคและนิบาต บทหลงั เปน นปสุ กลงิ คเอกวจนะ บางสมาส ก็มอี าการคลายกมั มธารยะ เหมือนวเิ คราะหวา \" เย เย วุฑฒฺ า ๑๑ ๓ ยถาวฑุ ฒฺ  ชนเจรญิ แลว ท. ใด ใด ช่อื เจรญิ แลว อยา งไร.\" ๔ ๓ ๑๑ ๔ ถึงกระนั้น กเ็ ปน ท่ีสังเกตไดบ าง ดว ยวา กมั มธารยะ ไมม นี ิยมบท

ประโยค๑ - บาลีไวยกรณ วจีวภิ าค สมาสและตัทธติ - หนา ที่ 117 หลัง จะเปน ลิงคใ ดกไ็ ด แตส มาสน้ีคงเปน นปุสกลงิ ค เอกวจนะ อยางเดียว เหมือนบทวา \" อนุตเฺ ถโร พระเถระนอ ย \" คงเปน กัมมธารยะแท. [ ๑๐๐ ] สมาสอยางหน่ึง มีบทอนื่ เปน ประธาน ช่อื พหพุ พหิ ิ ๆ มี ๖ อยา งตามวิภตั ติ คือ ทุติยาพหพุ พหิ ิ,ตติยาพหุพพิหิ, จตุตถี- พหุพพหิ ิ, ปญจมีพหุพพิห,ิ ฉฏั ฐพี หพุ พิหิ, สตั ตมพี หุพพิห.ิ ทตุ ยิ าพหพุ พิหิ เอาบทที่เปน ทุตยิ าวิภัตติ ในวเิ คราะหเ ปน ประธาน แหง บทสมาส อยางน้ี \" อาคตา สมณา ย โส อาคตสมโณ อาราโม สมณะ ท. ๑ ๒ ๓๔ ๕ ๖ ๒ มาแลว สูอารามใด อาราม นนั้ ช่อื วา มีสมณะมาแลว. ๑ ๓ ๖๔ ๕ รฬุ หฺ า ลตา ย โส รฬุ ฺหลโต รุกโฺ ข เครือวัลย ขึน้ แลว ๑ ๒ ๓๔ ๕ ๖ ๒ ๑ สตู น ไมใด ตนไม น้นั ชือ่ วามเี ครือวลั ยขึ้นแลว. ๓ ๖๔ ๕ สมฺปตฺตา ภิกขฺ ู ย โส สมปฺ ตตฺ ภิกขุ อาวาโส ภกิ ษุ ท. ๑ ๒ ๓๔ ๕ ๖๒ ถึงพรอ มแลว ซง่ึ อาวาสใด อาวาส นัน้ ชื่อวา มภี กิ ษถุ ึงพรอมแลว. ๑ ๓ ๖๔ ๕ ตตยิ าพหพุ พหิ ิ เอาบทที่เปน ตตยิ าวิภัตติ ในวิเคราะห เปน ประธาน แหงบทสมาส อยางนี้

ประโยค๑ - บาลีไวยกรณ วจวี ภิ าค สมาสและตทั ธิต - หนาท่ี 118 ชิตานิ อนิ ทฺ ฺริยานิ เยน โส ชิตินทฺ รฺ โิ ย สมโณ อินทรีย ท. ๑ ๒ ๓๔ ๕ ๖ ๒ อันสมณะใด ชนะแลว สมณะ นน้ั ชื่อวา มีอนิ ทรียอนั ชนะแลว. ๓ ๑ ๖๔ ๕ กต ปุ ฺ เยน โส กตปุฺโ ปรุ โิ ส บญุ อันบรุ ษุ ใด ๑ ๒ ๓๔ ๕ ๖๒ ๓ ทําแลว บรุ ษุ นนั้ ชอื่ วา มบี ุญอันทาํ แลว. ๑ ๖๔ ๕ อาหิโต อคฺคิ เยน โส อาหติ คคฺ ิ พฺราหมฺ โณ ไฟ อนั ๑ ๒ ๓๔๕ ๖ ๒ พราหมณใ ด บชู าแลว พราหมณ น้ัน ชอ่ื วามีไฟอนั บชู าแลว .'' ๓ ๑ ๖๔ ๕ อกี อยา งหน่ึง บทวเิ สสนะอยูหลัง อยางน้ีบา ง \" อคฺคิ อาหิโห เยน โส อคฺยาหโิ ต พรฺ าหฺมโณ [ แปลเหมือนแบบกอน ].\" \" วสิ  ปต เยน โส วิสปโต สโร ยาพิษ อนั ลูกศรใด ๑ ๒๓๔ ๕ ๖ ๑ ๓ ดื่มแลว ลกู ศร นั้น ช่อื วามียาพิษอันดม่ื แลว.\" ๒ ๖๔ ๕ จตุตถีพหุพพิหิ เอาบททเ่ี ปนจตุตถีวภิ ัตติ ในวเิ คราะห เปน ประธาน แหง บทสมาส อยางนี้ \" ทนิ โฺ น สงุ ฺโก ยสสฺ โส ทนิ ฺนสุงโฺ ก ราชา สว ย [ นาคเรหิ ๑ ๒ ๓๔ ๕ ๖ ๒ อนั ชาวเมือง ท.] ถวายแลว แดพระราชาใด พระราชา นน้ั ช่อื วา ๑ ๓ ๖๔ มีสว ยอนั ชาวเมือง ท. ถวายแลว.

๕

ประโยค๑ - บาลไี วยกรณ วจีวภิ าค สมาสและตทั ธิต - หนาที่ 119 กต ทณฺฑกมมฺ  ยสฺส โส กตทณฺฑกมโฺ ม สิสฺโส ทณั ฑกรรม ๑ ๒ ๓๔ ๕ ๖๒ [ อันอาจารย ] ทําแลว แกศิษยใ ด ศษิ ย น้ัน ช่ือวา มีทัณฑกรรม ๑ ๓ ๖๔ ๕ อนั อาจารยท าํ แลว. สชฺ าโต สเ วโค ยสสฺ โส สฺชาตสเ วโค ชโน ความ ๑ ๒๓๔ ๕ ๖ สงั เวช เกดิ พรอมแลว แกชนใด ชน นน้ั ชอื่ วา มีความสงั เวช ๒ ๑ ๓ ๖๔ ๕ เกดิ พรอ มแลว.\" ปญ จมีพหพุ พิหิ เอาบททเ่ี ปนปญจมวี ิภัตติ ในวเิ คราะห เปน ประธาน แหงบทสมาส อยา งน้ี \" นคิ ฺคตา ชนา ยสมฺ า โส นคิ คฺ ตชโน คาโม ชน ท. ๑ ๒ ๓๔ ๕ ๖ ๒ ออกไปแลว จากบานใด บาน นนั้ ช่อื วา มีชนออกไปแลว . ๑ ๓ ๖๔ ๕ ปตติ านิ ผลานิ ยสมฺ า โส ปตติ ผโล รกุ โฺ ข ผล ท. ๑ ๒ ๓ ๔ ๕ ๖๒ หลนแลว จากตนไมใ ด ตนไม น้ัน ชื่อวามผี ลหลน แลว . ๑ ๓ ๖๔ ๕ วีโต ราโค ยสฺมา โส วตี ราโค ภกิ ขฺ ุ ราคะ ไปปราศแลว ๑ ๒ ๓๔ ๕ ๖ ๒ ๑ จากภกิ ษุใด ภิกษุ น้ัน ชื่อวามรี าคะไปปราศแลว.\" ๓ ๖๔ ๕

ประโยค๑ - บาลีไวยกรณ วจีวภิ าค สมาสและตัทธิต - หนา ที่ 120 ฉฏั ฐพี หพุ พิหิ เอาบททีเ่ ปน ฉฏั ฐีวิภตั ติ ในวิเคราะห เปน ประธาน แหงบทสมาส อยางนี้ \" ขณี า อาสวา ยสฺส โส ขณี าสโว ภิกขฺ ุ อาสวะ ท. ๑ ๒ ๓๔ ๕ ๖ ๒ ของภิกษใุ ด ส้นิ แลว ภกิ ษุ น้นั ชอ่ื วา มีอาสวะส้ินแลว . ๓ ๑ ๖๔ ๕ สนตฺ  จิตตฺ  ยสสฺ โส สนตฺ จติ ฺโต ภกิ ฺขุ จติ ของภิกษใุ ด ๑ ๒ ๓๔ ๕ ๖ ๒ ๓ ระงับแลว ภกิ ษุ นนั้ ชอ่ื วามีจิตระงับแลว . ๑ ๒๔ ๕ ฉินฺนา หตฺถา ยสฺส โส ฉินฺนหตโฺ ถ ปรุ ิโส มือ ท. ๑ ๒ ๓๔ ๕ ๖ ๒ ของบรุ ษุ ใด ขาดแลว บุรษุ นน้ั ชือ่ วา มมี ือขาดแลว .\" ๓ ๑ ๖๔ ๕ อีกอยา งหนึ่ง บทวเิ สสนะอยูหลัง อยางนบ้ี า ง \" หตถฺ า ฉนฺนา ยสฺส โส หตฺถจฉฺ นิ โฺ น ปรุ ิโส [ แปลเหมือนบทกอ น ].\" ฉฏั ฐอี ปุ มาพหพุ พิหิ อยางน้ี สุวณฺณสฺส วณโฺ ณ อวิ วณโฺ ณ ยสสฺ โส สุวณณฺ วณฺโณ ๑ ๒๓ ๔ ๕๖ ๗ ภควา วรรณ ของพระผูมพี ระภาคใด เพียงดงั วรรณ แหง ทอง ๘๔ ๕ ๓ ๒๑ พระผูมพี ระภาค นน้ั ชือ่ วามีวรรณเพยี งดังวรรณแหง ทอง. ๘๑ ๗

ประโยค๑ - บาลีไวยกรณ วจวี ภิ าค สมาสและตทั ธติ - หนา ที่ 121 พรฺ หฺมโุ น สโร อวิ สโร ยสสฺ โส พรฺ หมฺ สฺสโร ภควา ๑ ๒๓ ๔ ๕ ๖ ๗ ๘ เสียง ของพระผูม ีพระภาคใด เพียงดัง เสยี ง แหง พรหม พระผูมี ๔๕ ๓๒๑ พระภาค นนั้ ชอื่ วามเี สียงดังเสียงแหงพรหม.\" ๘๖ ๗ สตั ตมีพหพุ พิหิ เอาบทที่เปน สัตตมวี ภิ ตั ติ ในวิเคราะห เปน ประธาน แหงบทสมาส อยางนี้ \" สมฺปนนฺ านิ สสสฺ านิ ยสฺมึ โส สมปนนฺ สสฺโส ชนปโท ๑ ๒ ๓๔ ๕ ๖ ขา วกลา ท. ในชนบทใด ถงึ พรอมแลว ชนบท นัน้ ชอ่ื วา มีขาว ๒ ๓ ๑ ๖๔ ๕ กลาถึงพรอมแลว. พหู นทโิ ย ยสฺมึ โส พหนุ ทโิ ก ชนปโท แมนาํ้ ท. ใน ๑๒๓๔ ๕ ๖ ๒ ชนบทใด มาก ชนบท นั้น ชอ่ื วามแี มน าํ้ มาก. ๓ ๑๖ ๔ ๕ ติ า สริ ิ ยสฺมึ โส ิตสิริ ชโน ศรี ตงั้ อยู ในชนใด ๑ ๒ ๓ ๕ ๕ ๖๒ ๑ ๓ ชน นน้ั ช่อื วา มีศรตี ง้ั อยู.\" ๖๔ ๕ ในวเิ คราะหแหงสมาสทง้ั หลายเหลา นี้ บทประธานและบท วเิ สสนะมีวิภัตตแิ ละลิงคเสมอกนั แปลกแตบทสัพพนาม ท่เี ปน

ประโยค๑ - บาลีไวยกรณ วจีวภิ าค สมาสและตทั ธิต - หนา ท่ี 122 ประธานแหงบทสมาส ทา นจึงเรยี กสมาสทัง้ หลายเหลา น้ีวา ตลุ ยาธ-ิ กรณพหุพพหิ ิ. พหุพพิหทิ แ่ี สดงมาแลว เหลาน้ี มีเน้ือความไมปฏิเสธ พหุพพิหิ ทีม่ ีเนือ้ ความปฏเิ สธ มวี เิ คราะหอ ยางนี้ :- \" นตถฺ ิ ตสฺส สโม-ติ อสโม ผูเสมอ ไมม ี แกทาน [ ตสฺส ๑ ๒ ๓๔ ๕ ๓ ๑ ๒ ภควโต แกพ ระผมู ีพระภาคนนั้ ] เหตนุ ั้น [ โส ทาน ] ช่ือวา มผี ูเ สมอ ๔๕ หามิได หรอื ไมม ีผูเสมอ. นตถฺ ิ ตสสฺ ปฏปิ คุ ฺคโล-ติ อปปฺ ฏปิ คุ ฺคโล บคุ คลเปรยี บ ๑ ๒ ๓๔ ๕ ๓ ไมม ี แกท า น เหตนุ ั้น [ ทา น ] ชอ่ื วา มบี คุ คลเปรียบหามิได หรอื ๑๒ ๔ ๕ ไมม ีบุคคลเปรียบ. นตถฺ ิ ตสฺส ปุตตฺ า-ติ อปตุ ตฺ โก บุตร ท. ของเขา [ ตสสฺ ๑ ๒ ๓๔ ๕ ๓ ๒ ชนสฺส ของชนนนั้ ] ไมม ี เหตนุ ้ัน [ โส เขา ] ชอ่ื วามีบตุ รหามไิ ด ๑๔ ๕ หรอื ไมม ีบตุ ร.\" น บพุ พบท พหพุ พหิ นิ ้ี ในแบบเลาเรียนทานสอนใหแปลวา \" มี .....ไมมี \" เหมอื นศพั ทว า อสโม แปลวา \" มผี ูเสมอไมมี \" เพอ่ื จะไมใ หเ สยี รปู สมาส แตเ ห็นวาผูศกึ ษาจะเขาใจไดย าก เพราะไมมี โวหารใชในภาษาของเรา นอกจากแบบเรยี น ขาพเจาจึงคิดเปลีย่ น

ประโยค๑ - บาลไี วยกรณ วจวี ภิ าค สมาสและตทั ธิต - หนา ท่ี 123 เสียวา \" มี...... หามไิ ด \" พอไมใ หเสียรปู สมาส ถาจะตอ งการแต ความอยางเดียว ไมเ ออื้ เฟอตอรปู สมาส กต็ อ งแปลวา \" ไมมี \" เทา นน้ั เอง ขาพเจา แปลไวทั้ง ๒ อยา งนน้ั ดวยเหน็ วา วธิ แี ปลหนังสือ มี ๒ แปลตามพยญั ชนะอยาง ๑ แปลตามความอยาง ๑ แปลตาม พยัญชนะน้นั ควรใชใ นแบบเลา เรียน เปน ทใ่ี หผูศึกษาสงั เกตงายกวา แปลตามความทเี ดียว แปลตามความนน้ั ควรใชใ นการแปล หนงั สอื อ่นื ๆ นอกจากแบบเลา เรียน ผูอ านผฟู งจะไดเ ขาใจความได งาย ๆ ผศู กึ ษาควรจะเขาใจวธิ ีแปลหนงั สอื ๒ อยางน.ี้ ในวเิ คราะหแหงสมาสใด บททั้งหลายมีวิภตั ติตางกนั ทาน เรยี กสมาสนัน้ วา ภนิ นาธิกรณพหพุ พหิ ิ อทุ าหรณอ ยางน:้ี - \" เอกรตตฺ ึ วาโส อสฺสา ติ เอกรตฺตวิ าโส ความอยู ของเขา ๑ ๒ ๓๔ ๕ ๒๓ [ อสฺส ชนสสฺ ของชนน้นั ] สิ้นคืนเดียว เหตุนั้น [ โส เขา ] ๑๔ ช่อื วา มคี วามอยสู ้นิ คืนเดียว. ๕ อุรสิ โลมานิ ยสสฺ โส อรุ สโิ ลโม พรฺ าหมฺ โณ ขน ท. ที่อก ๑ ๒ ๓๔ ๕ ๖ ๒ ๑ ของพราหมณใด [อตถฺ ิ มอี ยู ] พราหมณ นั้น ชื่อวา มขี นที่อก. ๓ ๖๔๕ อสิ หตฺเถ ยสสฺ โส อสหิ ตฺโถ โยโธ ดาบ [ มี ] ในมอื ๑๒๓๔๕ ๖ ๑ ๒

ประโยค๑ - บาลไี วยกรณ วจีวภิ าค สมาสและตัทธติ - หนาท่ี 124 ของทหาร [ คนรบ ] ใด ทหาร นั้น ชอ่ื วามดี าบในมือ ๓ ๖๔ ๕ ฉตตฺ  ปาณิมฺหิ ยสสฺ โส ฉตตฺ ปาณี ปรุ โิ ส รม [ มี ] ในมือ ๑ ๒ ๓๔ ๕ ๖ ๒ ของบรุ ุษใด บรุ ษุ นน้ั ชอ่ื วามรี มในมอื . ๓ ๖๔ ๕ มณิ กณเฺ  ยสสฺ โส มณิกณโฺ  นาคราชา แกว [ มี ] ที่คอ ๑ ๒ ๓๔ ๕ ๖๑ ๒ ของนาคราชใด นาคราช น้ัน ช่ือวามีแกว ท่ีคอ.\" ๓ ๖๔ ๕ วิเคราะหท ่ีแสดงมาน้ี เปนแตรปู เอกวจนะอยางเดียว ถา ประสงคความเปน พหุวจนะ จะแสดงเปนรปู พหวุ จนะก็ได อ.ุ อยา งนี้ \" กต กุสล เยหิ เต กตกุสลา ชนา กศุ ล ท. ใด ๑ ๒ ๓๔ ๕ ๖ ๒ ทําแลว ชน ท. นั้น ชอื่ วามีกศุ ลอนั ทาํ แลว . ๑๖ ๔ ๕ อาวุธา หตเฺ ถสุ เยส เต อาวธุ หตถฺ า โยธา อาวุธ ท. [ม]ี ๑ ๒ ๓๔ ๕ ๖ ๑ ในมอื ท. ของทหาร ท. ใด ทหาร ท. นั้น ชื่อวามีอาวธุ ในมือ.\" ๒๓ ๖๖๕ พหพุ พิหนิ ้ี ถาจะสังเกตแตงา ย ๆ วา สมาสนีแ้ ปลวา \"มี\" ดเู ปน ท่ีกาํ หนดงา ยกวา ทุกสมาส ถึงอยา งนัน้ ถา สังเกตใหละเอียดลง ไปวา เปน พหพุ พิหิอะไร ก็กลับเปนท่ีกาํ หนดไดยากวาทุกสมาส

ประโยค๑ - บาลไี วยกรณ วจวี ภิ าค สมาสและตทั ธติ - หนา ท่ี 125 เพราะแปลวา \" มี ๆ \" เหมือนกนั ไปหมด ผูศึกษา เมือ่ ไดยนิ ชอ่ื สมาส ที่แปลวา \" มี \" ทราบวา เปน พหุพพิหิ แลว ประสงคจะ ทราบใหล ะเอียดลงไปวา เปนพหุพพิหิอะไร จงแยกอนุบทแหงสมาส นั้นออก แลว ลองตงั้ เปน วเิ คราะห ตามแบบทแ่ี สดงไวแ ลว ต้ังแต ทตุ ิยาพหพุ พิหิ เปนตนไป เมื่อตั้งเปนวิเคราะหแ หงสมาสใดแลว ถา ไมไดเนอ้ื ความชัด จงรูวา มใิ ชส มาสน้นั ถาไดเ น้ือความชัด จงรวู า เปน สมาสนั้น อันน้ีเปนวิธีสาํ หรบั กาํ หนดของผูแลกศึกษา พหุพพิหทิ แ่ี สดงมานี้ เปนแตช ้ันเดยี ว พหพุ พิหบิ างอยาง มี สมาสอน่ื เปนทอ ง อ.ุ อยา งนี้:- \" ธมโฺ ม เอว จกกฺ =ธมฺมจกกฺ  จกั รคอื ธรรม กมั . อว. ปวร ธมมฺ - จกกฺ = ปวรธมมฺ จกกฺ  ธรรมจักรบวร กมั . ว.ิ ปวตตฺ ิต ปวรธมมฺ จกฺก ๑๒ เยน โส ปวตตฺ ิตปปฺ วรธมฺมจกโฺ ก ภควา ธรรมจักรบวร อนั พระผมู ี- ๓๔ ๕ ๖๒ ๓ พระภาคใด ใหเปน ไปแลว พระผูม ีพระภาค นัน้ ชอื่ วามีธรรมจกั ร ๑ ๖ ๔๕ บวชอนั ใหเ ปน ไปแลว .\" สมาสนเี้ รยี กวา ตติยาตุลยาธิกรณพหพุ พิหิ มี กมั มธารยะ เปน ทอง. คนโฺ ธ จ มาลา จ คนธฺ มาลา ของหอม ดวย ระเบียบ ดว ย ๑ ๒๓ ๔ ๑ ๑ ๒ ๓ ๔ ชือ่ วาของหอมและระเบียบ ท. อ. ทวัน. ๕

ประโยค๑ - บาลไี วยกรณ วจีวภิ าค สมาสและตัทธติ - หนาที่ 126 ตา อาทโย เยส ตานิ คนฺธมาลาทีนิ วตถฺ ูนิ มนั ท. [ตา ๖ ๗ ๘ ๑๐ ๑๑ ๖ คนธฺ มาลา ของหอมและระเบยี บ ท. นัน้ ] เปนตน ของวัตถุ ท. ใด ๗๘ วัตถุ ท. นน้ั ช่ือวา มขี องหอมและระเบยี บเปนตน . ๑๑ ๙ ๑๐ สมาสน้ีเรยี กวา ฉัฏฐตี ุลยาธิกรณพหพุ พหิ ิ มี ทวนั ทวสมาส เปน ทอ ง คนฺธมาลาทีนิ หตเฺ ถสุ เยส เต คนฺธมาลาทิหตฺถา มนสุ ฺสา ๑๒ ๑๓ ๑๔ ๑๕ ๑๖ ๑๗ [ วัตถุ ท. ] มขี องหอมและระเบยี บเปนตน [ มี ] ในมอื ท. ของมนุษย ท. ๑๒ ๑๓ ๑๔ ใด มนุษย ท. นั้น ชอ่ื วา มวี ตั ถมุ ขี องหอมและระเบยี บเปน ตน ในมอื . ๑๗ ๑๕ ๑๖ สมาสน้ีเรยี กวา ฉฏั ฐีภินนาธิกรณพหพุ พหิ ิ มีทวนั ทว. พหุพพหิ ิ. เปน ทอ ง.\" วธิ ีแบง สมาสท่ีแสดงมาน้ี ตามความชอบใจของขา พเจา ถูก กับคมั ภรี ศัพทศาสตรบ างกม็ ี ผดิ กันบา งกม็ ี เพราะสอบในคมั ภีรศ พั ท- ศาสตรหลายฉบบั กเ็ ห็นทา นแบง ตาง ๆ กนั หาตรงเปน แบบเดียว กนั ไม ขาดส่งิ นไี้ ดส ิง่ โนน หรือในทน่ี ้ีวา อยา งน้ี ในท่ีนั้นวา อยา งนัน้ เปนอยอู ยางนี้โดยมาก เหมอื นหนึ่ง ศพั ท คอื สงฺขปณฑฺ ร [ ขรี  น้าํ นม ] ขาวเพยี งดงั ส่ัง ทีข่ า พเจา จดั เปน อุปมาบุพพบท กัมมธารยะ น้นั ตามมติของอาจารยผ แู ตง คัมภีรพ าลปโพธแิ ละสตั ถสารัตถชาลินี

ประโยค๑ - บาลไี วยกรณ วจวี ภิ าค สมาสและตัทธิต - หนาท่ี 127 ศัพท คอื กากสูโร คนกลาเพยี งดงั กา แมถ ึงทานจะไมไดย กข้ึน แสดงในคัมภรี ทง้ั ๒ นนั้ วา เปน อปุ มาบุพพบท กมั มธารยะ ก็มรี ูป ความ เหมือนศัพท คอื สงขฺ ปณฑฺ ร ขา พเจาจึงจัดไวเปนพวกเดียวกนั สวนในฎกี าแหงสตั ถสารตั ถชาลนิ ี กลา ววา ศพั ท คือ กากสโู ร คน กลา เพียงดงั กา สหี สโู ร คนกลาเพยี งดงั สีหะ ๒ ศพั ทน ้ี เปน ปฐมา- พหพุ พหิ ิ ในจลุ สัททนตี ิ ก็กลาวเหมอื นฎีกาแหง สัตถสารัตถชาลนิ ี ยกเอาศพั ทท ั้ง ๒ คอื สงขฺ ปณฺฑร และ กากสูโร เปนอุทาหรณ และกลาวใหว ิเศษตอ ไปวา \" อธิบายอยางอน่ื ยังมีอีก คอื กากโต สูโร =กากสโู ร คนกลากวา กา ในอรรถน้เี ปนปญ จมีตปั ปรุ สิ ะ \" ศพั ทที่ยก ข้ึนแสดง เปน อทุ าหรณเ หลา นี้ มีรปู ความเปนอยางเดียวกัน จะเปน สมาสอะไรกต็ อ งเปน ดว ยกนั แตทา นแสดงตาง ๆ กนั ไปอยา งน้ี ขา พเจา เองก็ยังแสวงหาเหตุอยวู า ศัพทเ หลานี้ เปนปฐมาพหพุ พหิ ดิ วยเหตไุ ร หรือจะประสงคว า บรรดาศพั ทที่มีบทอนื่ เปนประธานแลว เปนพหพุ พิหิ สิ้น ตามสตู รวา \" อฺปทตฺเถสุ พหพุ พิห.ิ พหุพพิหิ ในอรรถแหง บทอ่นื ทั้งหลาย \" ถาถือมนั่ ตามแบบนี้แลว กมั มธารยะ บางอยา ง มี สีตสมฏ [ าน ที่ ] ทง้ั เยน็ ทงั้ เกลย้ี ง, กสุ ลสงขฺ าต กมมฺ  กรรม [ อันบัณฑติ ] นบั พรอ มวากุศล. เปน ตน และตปั ปุรสิ ะบางอยาง มี อรฺคโต ชนไปแลวสปู า , สลลฺ วทิ โฺ ธ สตั วอนั ศรแทงแลว เปน ตน จะมิตอ งกลายเปน พหฺพพิหิดว ยหรือ ? อีกอยา งหนึ่ง ในพาลปโพธิและสตั ถสารัตถชาลินี จัดไวแต

ประโยค๑ - บาลีไวยกรณ วจีวภิ าค สมาสและตทั ธติ - หนาท่ี 128 อุปมาบพุ พบทกมั มธารยะ ไมมอี ปุ มานตุ ตรบท. ในสทั ทนตี ิ ยกเอา อุปมาบุพพบท เปน พหพุ พิหเิ สยี แสดงแต อุปมานุตตรบท ขาพเจา เหน็ ควรจะมีทงั้ ๒ อยา ง จึงนาํ มารวมไวเ ปน หมวดเดยี วกัน เรยี กวา วเิ สสโนปมบท. อกี ประการหน่ึง ในคัมภรี ทั้งหลายกลาววา ทิคสุ มาสมีบทหนา เปนประธาน ถาเชนนัน้ จะตองแปลตรง ๆ ตามภาษาของเราวา \" ทวฺ ปิ ๒ บท , จตทุ ฺทสิ า ๔ ทศิ ท \" แตใ นฎกี าสัตถสารัตถชาลนิ ี ชกั เอาคาํ ของอาจารยอ่นื มาแสดงไววา \" ทคิ สุ มาส มีอรรถแหง บท หนา เปน ประธานอยางไร. วตฺถุตตฺ ย [ แปลตามนยั นว้ี าวตั ถุ ๓ ] ทคิ ุ มอี รรถแหง บทหลงั เปนประธานอยางไร. ติโลก โลก ๓ ท่ีแปลไว ขางตน นัน้ ดูเหมอื นเอาบทหลงั เปนประธาน ตามแบบที่เคยเลา เรยี น ถงึ อพั ยยภี าวสมาส กเ็ หมือนกัน ในคําภีรท ้ังหลายวา มีอรรถแหง บทหนาเปน ประธาน ในฏกี าสตั ถสารัตถชาลินี ทช่ี ักเอาคําอาจารย อืน่ มาแสดงไวน ้นั วา มีทงั้ ๒ อยางเหมือนทคิ สุ มาส. สมาสท่ีใชม ากในหนังสือท้ังปวงอีกอยา งหนึง่ คอื \" สห ปุตฺเตน โย วตฺตตี ติ สปตุ ฺโต ปต า ชนใด ยอมเปนไป ๑ ๒๓ ๔๕ ๖ ๗ ๓ ๔ กับ ดว ยบุตร เหตนุ ั้น [ โส ชโน ชนนน้ั ] ชื่อวา เปน ไปกบั ดวยบุตร ๑๒๕ [ คือ ] บิดา ๗

ประโยค๑ - บาลีไวยกรณ วจีวภิ าค สมาสและตทั ธิต - หนาที่ 129 สห รฺา ยา วตฺตตี-ตี สราชกิ า ปริสา บริษทั ใด ยอ มเปนไป ๑ ๒ ๓ ๔๕ ๖ ๗ ๗ ๓ ๔ กบั ดวยพระราชา เหตุนน้ั [ สา ปริสา บรษิ ทั น้ัน ] ชอื่ วาเปน ไปกับ ๑๒ ๕ ดวยพระราชา. ๖ สห มจเฺ ฉเรน ย วตฺตตี-ติ สมจฺเฉร จติ ฺต จติ ใด ยอ มเปนไป ๑ ๒ ๓ ๔๕ ๖ ๗ ๗๓ ๔ กับ ดวยความตระหน่ี เหตุนน้ั [ ต จิตตฺ  จติ นัน้ ] ช่ือวาเปนไป ๑๒๕ กบั ดว ยความตระหน.่ี \" ๖ ในคมั ภีรทงั้ หลาย ทานกลา ววาเปน สหบุพพบท พหุพพหิ สิ มาส ในหนังสือสันสกฤตท่ีนักปราชญบอกสัมพนั ธไ ว ถาเปน ปุลิงคหรือ อติ ถีลงิ ค เปนคุณของบทอื่น วา เปน พหุพพิหิ ถา เปน นปสุ กลงิ ค กริ ยิ าวเิ สสนะ วาเปน อพั ยยภี าวะ ขา พเจาพิจารณาตามรปู ความ แลว เหน็ คลา ยอัพยยถี าวะ แปลกแตไ มเ ปน นปุสกลงิ ค เอกวจนะ เหมอื นอัพยยีภาวะเทา นั้น ถาวา จะนิยมวา อพั ยยภี าวะ มศี พั ทที่ เรยี กวา อพั ยยะ คือ อปุ สัคและนิบาตอยขู างหนาและมอี รรถแหง บท หนา เปนประธานโดยมาก สมาสนีก้ จ็ ะพลอยชื่อวา อัพยยีภาวะไดบ า ง ถา นยิ มลงเปน อยา งเดยี ววา อัพยยีภาวะ ตองมอี ัพยยศพั ทอ ยูขางหนา ขางหลงั ตอ งเปน นปสุ กลิงค เอกวจนะ และสมาสที่มบี ทอ่นื เปน ประธาน ตองเปน พหพุ พิหิ, สมาสนก้ี จ็ ําตอ งเปนพหุพพิหิ ขาพเจา

ประโยค๑ - บาลไี วยกรณ วจีวภิ าค สมาสและตัทธิต - หนา ท่ี 130 มคี วามสนเทหอยูอยางน้ี จงึ ไมสามารถท่ีจะจดั ไวในสมาสไหนได ใน คมั ภรี ท้ังหลาย ทานแบง สมาสตาง ๆ กัน ตามมติของทาน หาตรงกัน เปน แบบเดยี วไม ทข่ี า พเจานํามากลาวน้ี ยังไมส ้ินเชงิ เปนแตสวน ท่มี ใี นหนังสือนี้ เหตุนั้น ขา พเจาจะถอื เอาฉบับไหนเปนประมาณให สนิ้ เชิงทีเดยี ว กไ็ มได ตอ งเลอื กเอาทน่ี น้ั บางทน่ี ี้บางมารวบรวมไว ในท่ีน้ี พอเปน เครอ่ื งประดับปญญาของผูศึกษา. สมาสทม่ี บี ทอนื่ เปน ประธาน คอื กัมมธารยะบางอยาง และ ตัปปรุ ิสะบางอยาง พหพุ พหิ ทิ ั้งสิน้ มีวธิ แี จกดวยภัตตินาม ตาม การันตข องตน ตามลงิ คของบทท่เี ปน ประธาน อยางนีเ้ ปน ตัวอยา ง.

ประโยค๑ - บาลีไวยกรณ วจีวภิ าค สมาสและตัทธติ - หนา ที่ 131 กมั มธารยะ สตี สมฏโ  ปเทโส ประเทศ ทัง้ เยน็ ท้ังเกลย้ี ง สตี สมฏ า ภูมิ แผน ดิน \" สตี สมฏ าน ที่ \" ตัปปรุ สิ ะ คามคโต ปุริโส บุรษุ ไปแลว สบู าน คามคตา อติ ถฺ ี หญงิ \" คามคต กุล ตระกลู \" พหุพพหิ ิ รุฬหฺ ลโต รกุ ฺโข ตนไม มเี ครือวัลยข้ึนแลว รุฬหฺ ลตา สาลา ศาลา \" รุฬฺหลต ฆร เรอื น \" ๑๐๑ คําถามชื่อสมาสใหผูศ กึ ษาตอบ ๑. มหานาโค นาคใหญ ๒. ติทณฺฑ ไม ๓ อัน ๓. อรฺ คโต ไปแลว สปู า

ประโยค๑ - บาลไี วยกรณ วจีวภิ าค สมาสและตัทธติ - หนาที่ 132 ๔. ทาสีทาส ทาสีและทาส ๕. ตโิ รปาการ ภายนอกแหงกําแพง ๖. กณฺหเนตโฺ ต มีตาดํา ๗. ิตเปโต มีความรักตั้งอยู ๘. อปุ วน ท่ีใกลเ คียงแหง ปา ๙. นรนารโิ ย นระและนารี ท. ๑๐.สงฺฆทาน ทานเพอื่ สงฆ ๑๑.ปฺจนิ ฺทฺริยานิ อนิ ทรยี  ๕ ท. ๑๒.ปรุ สิ ตุ ฺตโม บรุ ษุ สูงสุด ๑๓.ปฺาธาน ทรพั ยค ือปญญา ๑๔.กตกสุ โล มกี ศุ ลอนั ทาํ แลว ๑๕.วนรกุ ฺโข ตน ไมในปา ๑๖.ปาปรหโิ ต เวน แลวจากบาป ๑๗.ปุ ฺ สมฺมต สมมตวิ าบุญ ๑๘.ทนิ ฺนยโส มยี ศอันทา นใหแลว ๑๙.มหิฬามโุ ข มหี นา เพียงดังหนาแหง ชางพงั ๒๐.คหฏปพฺพชติ า คฤหัสถและบรรพชติ ๒๑.พทุ ธฺ สีโฆ พระพุทธเจาเพียงดงั สีหะ ๒๒.คมกิ ภตฺต ภัตรเพอื่ ผไู ป ๒๓.อนโฺ ตเคห ภายในแหง เรือน

ประโยค๑ - บาลีไวยกรณ วจวี ภิ าค สมาสและตัทธิต - หนาท่ี 133 ๒๔.ธฺ ราสิ กองแหง ขา วเปลือง ๒๕.นโิ ครฺ ธปรมิ ณฑฺ โล มีปริมณฑลเพยี งดงั ปริมณฑล แหง ตน นโิ ครธ ๒๖.นิกกฺ ิเลโส มกี เิ ลสออกแลว ๒๗.ทีฆชงฆฺ า แขง ยาว ๒๘.ทฆี ชงโฺ ฆ มีแขง ยาว ๒๙.อนธฺ วธิโร บรุ ษุ ทัง้ บอดท้ังหนวก ๓๐.อนธฺ วธิรา คนบอดและคนหนวก ท. ๓๑.ขตฺติยมาโน มานะวาเราเปนกษตั รยิ  ๓๒.ขตตฺ ยิ มาโน มานะแหงกษตั รยิ  ๓๓.สูรสีโห กลาเพียงดงั สหี ะ ๓๔.สรู สโี ห สหี ะกลา ๓๕.สารปี ตุ ุตตเฺ ถโร พระสารบี ุตรผูเถระ ๓๖.สารีปุตฺตตฺเถโร พระเถระชอื่ วา สารบี ตุ ร ๓๗.อผาสกุ  ทุกขไมใ ชค วามสําราญ ๓๘.อผาสุก มคี วามสําราญหามไิ ด ๓๙.สกู รเปโต เปรตเพยี งดังสกุ ร ๔๐.สกู รเปโต เปรตมศี รษี ะเพียงดังศรีษะแหงสุกร ๔๑.ปรุ ิสสทโฺ ท เสียงแหงบุรุษ ๔๒.ปรุ ิสสทโฺ ท ศพั ทค ือปรุ ิสะ

ประโยค๑ - บาลไี วยกรณ วจีวภิ าค สมาสและตัทธิต - หนาท่ี 134 ๔๓.สททฺ สฺา ความสําคัญในเสยี ง ๔๔.สททฺ สฺ า ความสําคญั วาเสยี ง ๔๕.าณชาล ญาณเพียงดงั ขาย ๔๖.าณชาล ขา ยคอื ญาณ ๔๗.นิททฺ รถ ความไมมีแหง ความกระวนกระวาย ๔๘.นิทฺทรโถ มีความกระวนกระวายหามิได ๔๕.เทวราชา เทวดาผพู ระราชา ๔๖.เทวราชา พระราชาแหงเทวดา. จบสมาสแตเ ทา นี้

ประโยค๑ - บาลไี วยกรณ วจวี ภิ าค สมาสและตทั ธิต - หนาท่ี 135 ตทั ธิต [๑๐๒] ปจจัยหมูหนึ่ง เปน ประโยชนเ กื้อกลู แกเนือ้ ความยอ สําหรบั ใชแ ทนศพั ท ยอคําพูดลงใหสัน้ เรยี กงาย ๆ เหมือนคําวา \" สยฺ าเม ชาโต เกิดในสยาม \" ลงปจ จยั แทน ชาต เอาไวแต สยฺ า เปน สยฺ ามโิ ก เรยี กวา ตัทธิต ๆ น้ัน โดยสงั เขป แบง เปน ๓ อยาง คอื สามฺ ตทฺธิต, ภาวตทฺธติ , อพยฺ ยตทฺธิต. [ ๑๐๓ ] สามัญญตทั ธิต แบง ออกไปอีกเปน ๑๓ อยาง คอื โคตฺตตทธฺ ติ , ตรตยฺ าทติ ทฺ, ราคาทติ ทฺ, ชาคาทติ ทฺ, ชาตาทติ ทฺ, สมุหตท,ฺ านตทฺ, พหลุ ตทฺ, เสฏ ตท,ฺ ตทสฺสตถฺ ติ ทฺ, ปกติตท,ฺ สงฺขยาตทฺ, ปูรณตทฺ, วิภาคตท.ฺ ในคัมภีรศ พั ทศาสตรท งั้ หลาย ทา นแบง เปน ๑๕ เตมิ อปุ มา ตัทธติ และนสิ ิตตทั ธติ . ขาพเจาเห็นวาไมไดใชส าธารณะ จึงมิได ประสงคทจ่ี ะกลาวในทน่ี ้ี แสดงแต ๑๓ อยาง ตามแบบของพระ อมราภิรกั ขิต [ เกดิ ] วัดบรมนวิ าส. ------------------------- ในโคตตตทั ธติ มีปจจัย ๘ คอื ณ, ณายน, ณาน, เณยฺย, ณิ, ณิก, ณว, เณร. ผศู ึกษาพึงทราบวา เมอ่ื ลงปจจยั ทมี่ ี ณ ถา สระอยูหนา ศพั ทเ ปน รสั สะลวน ไมม ีพยญั ชนะสังโยคอยเู บอื้ งหลงั ตองพฤทธิ์ คือ ทีฆะ อ เปน อา, วิการ อิ เปน เอ, อุ เปน โอ, เวนไวแตสระทอี่ ยูหนาศัพทเ ปนรสั สะ มีพยญั ชนะสงั โยคอยูเบื้องหลงั

ประโยค๑ - บาลีไวยกรณ วจีวภิ าค สมาสและตทั ธติ - หนา ท่ี 136 หรือเปน ทีฆะ ไมต อ งพฤทธิ์ และพยญั ชนะ คือ ณ นนั้ ตอ งลบเสยี คงไวแ ตส ระท่ี ณ อาศยั และสระพยญั ชนะอน่ื ๆ. ศัพททล่ี ง ณ ปจ จัย อยา งน้ี วสิฏสสฺ อปจจฺ  วาสิฏโ เหลากอ แหงวสฏิ ฐะ ชื่อวาสฏิ ฐะ. ๑๒๓๒ ๑ ๓ โคตมสสฺ อปจฺจ โคตโม เหลากอ แหง โคตมะ ชื่อโคตมะ. วสุเทวสสฺ ๑๒ ๓ ๒ ๑๔ ๑ อปจจฺ  วาสเุ ทโว เหลา กอ แหงวสุเทวะ ชอ่ื วาสเุ ทวะ. ๒ ๓๒ ๑ ๓ ศัพทท ีล่ ง ณายน ปจ จยั อยางน้ี กจฺจสสฺ อปจจฺ  กจจฺ ายโน เหลา กอ แหง กจั จะ ชอ่ื กัจจายนะ. ๑ ๒๓ ๒ ๑ ๓ วจฺฉสฺส อปจฺจ วจฺฉายโน เหลากอ แหง วจั ฉะ ชื่อวัจฉายนะ. ๑ ๒๓ ๒๑ ๓ โมคคฺ ลลฺ ยิ า อปจจฺ  โมคฺคลลฺ ายโน เหลา กอ แหงนางโมคคัลลี ๑ ๒๓ ๒ ๑ ชื่อโมคคลั ลายนะ. ๓ ศพั ทท ี่ลง ณาน ปจ จัย อยางน้ี กจจฺ าโน, วจฉฺ าโน, โมคฺคลลฺ าโน. วเิ คราะหแ ละคาํ แปล เหมอื นใน ฌายน ปจ จยั .

ประโยค๑ - บาลไี วยกรณ วจวี ภิ าค สมาสและตทั ธติ - หนาที่ 137 ศัพททลี่ ง เณยยฺ ปจ จยั อยา งน้ี ภคนิ ยิ า อปจฺจ ภาคเิ นยฺโย เหลา กอ แหง พ่ีนองหญิง ชอ่ื ๑ ๒๓ ๒ ๑ ภาคเิ นยยะ. วนิ ตาย อปจฺจ เวนเตยฺโย เหลา กอ แหงนางวินตา ๓ ๑๒ ๓ ๒ ๑ ชือ่ เวนเตยยะ. โรหณิ ิยา อปจจฺ โรหเิ ณยโฺ ย เหลา กอ แหง นาง ๓ ๑ ๒๓๒๑ โรหิณี ชอื่ โรหิเณยยะ. ๓ ศัพทท่ลี ง ณิ ปจ จัย อยางน้ี ทกฺขสสฺ อปจจฺ  ทกฺขิ เหลากอ แหง ทักขะ ชอื่ ทักข.ิ วสวสฺส อปจฺจ วาสวิ เหลากอ แหง วสวะ ช่วื าสว.ิ วรุณสฺส อปจจฺ  วารณุ เหลา กอ แหงวรณุ ะ ช่อื วารณุ ิ. ศัพททล่ี ง ณิก ปจ จัย อยางนี้ สกยฺ ปตุ ฺตสฺส อปจจฺ  สากยฺ ปตุ ตฺ ิโก เหลา กอ แหง บุตร แหง สกั ยะ ชื่อสากยปุตตกิ ะ. นาฏปตุ ฺตสฺส อปจฺจ นาฏปุตฺตโิ ก เหลา กอ แหงบตุ รแหงชนรํา ชื่อนาฏปตุ ตกิ ะ. ชินทตฺตสสฺ อปจจฺ  เชนทตฺตโิ ก เหลากอ แหง ชนิ ทัตตะ ช่ือเชนทัตติกะ. ศัพทท ล่ี ง ณว ปจ จยั อยา งนี้ อปุ กุสสฺ อปจจฺ  โอปกโว เหลา กอ แหงอปุ กุ ชอ่ื โอปกวะ. มนโุ น อปจฺจ มานโว เหลากอ แหง มนุ ช่ือมานวะ.

ประโยค๑ - บาลไี วยกรณ วจวี ภิ าค สมาสและตัทธิต - หนา ท่ี 138 [ มนุ นั้น ในหนังสอื สนั สกฤตวา ชนที่เปนบุรพบรุ ุษของมนษุ ย เน้อื ความศพั ทน ี้ ก็เหน็ จะประสงคเน้ือความอยางนั้นเปน แน เหตนุ ้นั ศัพทน้เี ห็นจะติดมาแตสันสกฤต ] ภคฺคคโุ น อปจฺจ ภคฺคโว เหลากอ แหง ภคั คุ ชอื่ ภคั ควะ. ศพั ทท ่ีลง เณร ปจ จยั อยางนี้ วธิ วาย อปจจฺ  เวธเวโร เหลากอ แหง แมหมาย ชอ่ื เวธเระ. สมณสฺส อปจฺจ สามเณโร เหลากอ แหงสมณะ ชอ่ื สามเณระ. ------------------------ ในตรตยฺ าทิตัทธติ ลง ณิก ปจ จัย อยางนี้ นาวาย ตรต-ี ติ นาวิโก [ โย ชโน ชนใด ] ยอ มขาง ดว ยเรือ ๑ ๒๓ ๔ ๒๑ เหตนุ ัน้ [ โส ชโน ชนนั้น ] ช่อื นาวิกะ [ ผูขา มดว ยเรอื ]. ๓๔ ตเิ ลหิ สสฏ โภชน เตลิก โภชนะ ระคนพรอ มแลว ๑๒ ๓ ๔ ๓ ๒ ดว ยมเมลด็ งา ท. ชอื่ เตลกิ ะ [ ระคนแลวดว ยงา ]. ๑๔ สกเฏน จรตี-ติ สากฏิโก [ ชนใด ] ยอ มเทยี วไป ดว ยเกวียน ๑ ๒๓ ๔ ๒๑ เหตุน้นั [ ชนนนั้ ] ชอื่ สากฏิกะ [ ผเู ทยี วไปดวยเกวยี น ]. ๓๔ ราชคเห ชาโต ราชคหิโก [ ชน ] เกดิ แลว ในเมืองราชคฤห ๑๒๓ ๒๑ ชื่อราชคหิกะ [ ผเู กดิ ในเมอื งราชคฤห ], ตสมฺ ึ วสติ วา ราชคหิโก ๓ ๑ ๒๓ ๔

ประโยค๑ - บาลีไวยกรณ วจวี ภิ าค สมาสและตัทธติ - หนา ที่ 139 อีกอยางหนึ่ง [ ชนใด ] ยอ มอยู ในเมอื งราชคฤห [ ชนนั้น ] ชื่อ ๓ ๒๑ ราชคหกิ ะ [ ผูอยูในเมอื งราชคฤห ]. ๔ กาเยน กต กมมฺ  กายิก กรรม อนั ชนทําแลว ดวยกาย ชือ่ ๑ ๒ ๓ ๔๓ ๒ ๑ กายิกะ [ อนั ชนทําแลว ดวยกาย ], ตสฺม วา วตตฺ ตี-ติ กายิก ๔ ๑ ๒ ๓๔ ๕ อีกอยา งหนึ่ง [ ย กมมฺ  กรรมใด ] ยอ มเปนไป ในกายนน้ั เหตุนน้ั ๒ ๓ ๑๔ [ ต กมมฺ  กรรมนั้น ] ชื่อกายกิ ะ [ เปนไปในกาย ]. ๕ ทวฺ าเร นยิ ตุ โฺ ต โทวาริโก [ ชน ] ประกอบ ในประตู ชอ่ื ๑๒ ๓ ๒๑ โทวาริกะ [ ผปู ระกอบในประตู ]. ๓ สกเุ ณ หนฺตวฺ า ชีวต-ี ติ สากณุ ิโก [ ชนใด ] ฆา ซึ่งนก ท. เปนอยู ๑ ๒ ๓๔ ๕ ๒๑ ๓ [ เลีย้ งชีวติ ] เหตนุ ้นั [ ชนนัน้ ] ชื่อ สากุณกิ ะ [ ผฆู าซงึ่ นกเปน อยู ]. ๔๕ สงฺฆสฺส สนตฺ ก สงฆฺ กิ  [ ย วตถฺ ุ ของใด ] เปน ของมอี ยู ๑ ๒๓ ๒ แหงสงฆ [ ต วตฺถุ ของน้ัน ] ชอ่ื สงั ฆิกะ [ ของมีอยแู หงสงฆ ] ๑๓ อกฺเขน ทพิ พฺ ต-ี ติ อกขฺ ิโก [ ชนใด ] ยอ มเลน ดวยสะกา

๑ ๒๓ ๔ ๒ ๑ เหตุนัน้ [ ชนน้นั ] ช่อื อักขกิ ะ [ ผเู ลน ดว ยสะกา ] ๓๔

ประโยค๑ - บาลไี วยกรณ วจีวภิ าค สมาสและตัทธติ - หนา ท่ี 140 ในราคาทติ ทั ธิต ลง ณ ปจจัย อยางน้ี กสาเวน รตฺต วตฺถ กาสาว ผา [ อนั บคุ คล ] ยอมแลว ๑ ๒๓ ๔๓ ๒ ดวยรสฝาด ชื่อกาสาวะ [ ผา อันบุคคลยอมแลว ดว ยรสฝาด ]. ๑๔ มหสิ สสฺ อทิ  มส มาหิส เนอ้ื นี้ ของกระบอื ชอื่ มาหิสะ ๑ ๒ ๓ ๔ ๓๒ ๑ ๔ [ ของกระบือ ]. มคเธ ชาโต มาคโธ [ ชน ] เกดิ แลว ในแวนแควนมคธ ๑ ๒๓ ๒๑ ช่อื มาคธะ [ ผูเกดิ ในแวนแควน มคธ ] ตสมฺ ึ วสตี-ติ วา มาคโธ ๓ ๑ ๒๓๔ ๕ อีกอยางหน่ึง [ ชนใด ] ยอ มอยู ในแวน แควน มคธนน้ั เหตนุ ั้น ๔ ๒๑ ๓ [ ชนนน้ั ] ชอ่ื มาคธะ [ ผอู ยูในแควนมคธ ], ตตฺร วา อิสสฺ โร ๕ ๑๒ ๓ มาคโธ อกี อยางหนงึ่ [ ชน ] เปนอิสระ ในแวนแควน มคธน้ัน ๔๒ ๓๑ ชื่อมาคธะ [ เปน อสิ ระในแวนแควน มคธ ] . ๔ กตฺตกิ าย นิยุตฺโต มาโส กตฺติโก เดอื น ประกอบ ดว ยฤกษ- ๑ ๒๓๔ ๓ ๒ ๑ กตั ตกิ าย ชอ่ื กตั ติกา [ เดอื นประกอบดวยฤกษกตั ตกิ า ]. ๔ วยฺ ากรณ อธิเต-ติ เวยฺยากรโณ [ ชนใด ] ยอมเรยี น

๑ ๒๓ ๔ ๒ ซง่ึ พยากรณ เหตนุ ้ัน [ ชนใด ] ชอื่ เวยยากรณะ [ ผูเรียนซ่งึ พยากรณ ]. ๑๓ ๔ ----------------------

ประโยค๑ - บาลีไวยกรณ วจีวภิ าค สมาสและตทั ธิต - หนา ท่ี 141 ในชาตาทติ ัทธิต มปี จจัย ๓ ตวั คอื อิม, อยิ , กิย. ศพั ททล่ี ง อมิ ปจจยั อยางน้ี ปุเร ชาโต ปรุ ิโม [ ชน ] เกิดแลวในกอ น ชือ่ ปรุ ิมะ [ เกดิ แลวในกอน ]. มชเฺ ณ ชาโต มชฺฌโิ ม [ ชน ] เกิดแลว ในทามกลาง ช่อื มชั ฌิมะ [ เกดิ แลวในทามกลาง ]. ปจฉฺ า ชาโต ปจฉฺ โิ ม [ ชน ] เกดิ แลว ในภายหลัง ชอ่ื ปจฉิมะ [ เกิดแลวในภายหลัง ]. ปุตโฺ ต อสสฺ อตฺถ-ี ติ ปุตฺติโม บตุ ร ของชนนน้ั มอี ยู เหตุนั้น [ ชนน้ัน ] ชอ่ื วามบี ตุ ร. อนเฺ ต นิยตุ ฺโต อนตฺ ิโม [ ชน ] ประกอบในทส่ี ดุ ชื่ออันติมะ [ ประกอบในที่สดุ ]. ศัพททล่ี ง อิย ปจจัย อยา งนี้ มนุสสฺ ชาตยิ า ชาโต มนุสฺสชาติโย [ ชน ] เกดิ แลว โดยชาติ แหงมนุษย ช่อื มนุสสชาติยะ [ เกิดแลวโดยชาติแหง มนษุ ย ]. อสสฺ ชาติยา ชาโต อสฺสชาตโิ ย [ สัตว ] เกดิ แลว โดยชาติ แหงมา ชือ่ อสสั ชาตยิ ะ [ เกิดแลวโดยชาติแหงมา ]. ปณฑฺ ติ ชาตยิ า ชาโต ปณฑฺ ิตชาตโิ ย [ ชน ] เกดิ แลว โดย ชาติ แหงบณั ฑิต ชอ่ื ปณ ฑติ ชาตยิ ะ [ เกิดแลว โดยชาติแหง บณั ฑติ ] ปณฺฑิตชาติ อสฺส อตฺถ-ี ติ วา ปณฺฑิตชาตโิ ย อกี อยางหน่ึง ชาติ

ประโยค๑ - บาลไี วยกรณ วจวี ภิ าค สมาสและตัทธติ - หนาท่ี 142 แหงบัณฑติ ของชนน้ัน มอี ยู เหตุน้นั ชนนน้ั ชอ่ื วามชี าติ แหงบณั ฑติ . ศัพทท ่ลี ง กยิ ปจจยั อยางน้ี อนเฺ ธ นยิ ุตโฺ ต อนธฺ กิโย [ ชน ] ประกอบในมืด ชอ่ื อนั ธกิยะ [ ประกอบในมืด ]. ------------------------------------------- สมหุ ตทั ธติ มีปจ จัย ๓ ตวั คอื กณ,ฺ ณ, ตา ศพั ทท่ีลง กณฺ ปจ จยั อยา งน้ี มนสุ สฺ าน สมโุ ห มานุสโก ประชมุ แหงมนษุ ย ท. ชอ่ื มานุกะ [ ประชุมแหง มนษุ ย หรอื หมแู หง มนุษย ]. มยรุ าน สมโุ ห มายุรโก ประชุม แหงนกยูง ท. ชอ่ื มายุรกะ [ ประชมุ แหงนกยูง หรอื ฝงู แหงนกยงู ] กโปตาน สมุโห กาโปตโก ประชมุ แหง นกพริ าบ ท. ช่ือ กาโปตกะ [ ประชุมแหงนกพริ าบ หรอื ฝูงแหงนกพริ าบ ]. ศัพททลี่ ง ณ ปจ จยั อยางน้ี มานโุ ส, มายุโร. กาโปโต. วเิ คราะหแ ละคําแปล เหมอื น ใน กณปฺ จจยั . ศัพทท ีล่ ง ตา ปจจัย อยา งน้ี คามาน สมุโห คามตา ประชุม แหง ชาวบา น ท. ชือ่ คามตา [ ประชมุ แหง ชาวบา น ].

ประโยค๑ - บาลีไวยกรณ วจวี ภิ าค สมาสและตทั ธิต - หนาที่ 143 ชนาน สมุโห ชนตา ประชมุ แหง ชน ท. ชอื่ ชนตา [ ประชมุ แหง ชน ]. สหายาน สมโุ ห สหายตา ประชุม แหงสหาย ท. ชือ่ สหายตา [ ประชมแหง สหาย ]. ---------------------------- ในฐานตทั ธติ ลง อีย ปจ จัย อยางนี้ มทนสฺส าน มทนีย ที่ตง้ั แหงความเมา ชือ่ มทนยี ะ [ ทต่ี ง้ั แหงความเมา ]. พนธฺ นสสฺ าน พนฺธนยี  ท่ตี งั้ แหง ความผกู ชื่อพนั ธนยี ะ [ ท่ีต้งั แหงความผกู ]. โมจนสสฺ าน โมจนยี  ท่ตี ั้ง แหง ความแก ชื่อโมจนยี ะ [ ท่ีตัง้ แหงความแก ]. อีย, เอยฺย, ปจ จยั ๒ นี้ลงในอรรถ คือ อรห [ ควร ] อยา งนี้ ทสสฺ น อรหต-ี ติ ทสสฺ นีโย [ ชนใด ] ยอ มควร ซง่ึ ความเห็น เหตนุ น้ั [ ชนนั้น ] ชอื่ ทสั สนยี ะ [ ผคู วรซึง่ ความเหน็ หรือ นาดู ]. ปชู น อรหตี-ติ ปูชเนยโฺ ย วา [ ชนใด ] ยอ มควรซ่ึง บูชา เหตุนั้น [ ชนนัน้ ] ชื่อปชู นียะ ช่ือปชู เนยยะบา ง [ ผคู วรซ่ึงบูชา ] ทกขฺ ณิ  อรหต-ี ติ ทกฺขเิ ณยฺโย [ ชนใด ] ยอ มควร ซงึ่ ทกั ขิณา เหตนุ ้นั [ ชนน้นั ] ช่อื ทกั ขเิ ณยยะ [ ผูค วรซ่งึ ทักขณิ า ]. ในสัททนตี ิวา อยี ปจ จยั ลงในอรรถอนั อน่ื ไดบ า ง อยา งนี้ อปุ าทานาน หิต อุปาทานีย เกื้อกลู แกอ ปุ าทาน ท. ช่ือ

ประโยค๑ - บาลไี วยกรณ วจวี ภิ าค สมาสและตัทธิต - หนาที่ 144 อปุ าทานยี ะ [ เก้อื กูลแกอ ปุ าทาน ]. อทุ เร ภว อทุ รยี  [ โภชนะ ] มีในทอ ง ชอื่ อทุ รยี ะ [ โภชนะ มใี นทอ ง ]. ------------------- ในพหุลตทั ธติ ลง อาลุ ปจ จัย อยา งนี้ อภชิ ฌฺ า อสสฺ ปกติ อภชิ ฺฌาลุ อภชิ ฌา เปน ปกติ ของชนนัน้ [ ชนนน้ั ] ชอ่ื วา มอี ภชิ ฌาเปน ปกติ, อภิชฺฌา อสสฺ พหุลา วา อภชิ ฺฌาลุ อีกอยางหน่ึง อภิชฌา ของชนน้ันมาก [ ชนนั้น ] ชอ่ื วา มอี ภิชฌามาก. สตี  อสสฺ ปกติ สตี าลุ หนาว เปนปกติ ของประเทศน้ัน [ ประเทศน้ัน ] ชือ่ วา มหี นาวเปนปกติ, สตี  เอตถฺ พหุล วา สตี าลุ อีกอยา งหน่ึง หนาว ในประเทศนน้ั มาก [ ประเทศนัน้ ] ชอื่ วา มีหนาวมาก. ทยา อสฺส ปกติ ทยาลุ ความเอน็ ดู เปน ปกติของชนน้ัน [ ชนนัน้ ] ช่อื วา มีความเอน็ ดู เปนปกติ ทยา อสฺส พหลุ า วา ทยาลุ อกี อยา งหน่งึ ความเอ็นดู ของชนนน้ั มาก [ ชนนัน้ ] ช่อื วา มีความเอ็นดูมาก. ------------------------- ในเสฏฐตทั ธิต มปี จจยั ๕ ตวั คอื ตร, ตม , อยิ สิ สฺ ก , อิย , อฏิ  . ศัพทท ล่ี ง ตร ปจจยั อยา งนี้ ปาปตโร เปน บาปกวา, ปณฺฑติ ตโร เปน บณั ฑติ กวา, หนี ยโร เลวกวา , ปณตี ตโร ประณีตกวา .

ประโยค๑ - บาลีไวยกรณ วจวี ภิ าค สมาสและตทั ธิต - หนาที่ 145 ศัพทท ล่ี ง ตม ปจจยั อยางน้ี ปาปตโม เปนบาปทีส่ ดุ , ปณฺฑิตตโม เปน บณั ฑติ ท่ีสุด, หนี ตโม เลวทสี่ ดุ , ปณีตตโม ประณีตทส่ี ดุ . ศัพทท ล่ี ง อยิ ิสสฺ ก ปจจยั คือ ปาปยิสสฺ โก เปนบาปกวา. ศพั ทท ล่ี ง อยิ ปจ จยั อยางน้ี ปาปโย เปน บาปกวา , กนิโย นอยกวา , เสยโฺ ย ประเสรฐิ กวา, เชยโฺ ย เจริญกวา . ศัพทท ลี่ ง อฏิ  ปจ จยั อยางนี้ ปาปฏ โ  เปนบาปท่ีสุด, กนฏิ โ นอยที่สดุ . เสฏโ  ประเสริฐ ทส่ี ดุ . เชฏโ เจริญที่สดุ . ในปจจยั ท้ัง ๕ น้ี ตร และ อยิ ลงในวเิ สสคณุ ศพั ท ตม และ อิฏ ลงในอตวิ เิ สสคณุ ศัพท ตามนัยที่กลา วแลวในคณุ นาม [ ๑๗ ] แตท านแสดงวิเคราะหไ วเปนแบบเดยี ว ไมตา งกันอยา งนี้ สพฺเพ อเิ ม ปาปา, อยมิเมส วิเสเสน ปาโปติ ปาปตโร ปาปตโม. ชน ท. เหลา นี้ ท้ังปวง เปนบาป, ชนนี้เปนบาป โดยวิเศษ แหง [ กวา ] ชน ท. เหลา นี้ เหตุนั้น [ ชนน้ี ] ช่ือ ปาปตร. ปาปตม. ใน สทั ทนีตแิ สดงวเิ คราะหเ ปน แบบเดียวกนั อยา งน้นั แลวกลา ววา มี เน้ือความแปลกกนั เพราะคําวา \" อิมสสฺ อธิมตุ ตฺ ิ มุทุ อธมิ ุติ ของชนน้ี ออ น. อิมสฺส มุทตุ รา ของชนน้ี ออ นกวา. อมิ สฺส มทุ ุตมา ของชนน้ี ออนทีส่ ุด\" สวน อยิ ิสสฺ ก นนั้ ไมเหน็ มีในทอ่ี น่ื

ประโยค๑ - บาลไี วยกรณ วจวี ภิ าค สมาสและตัทธติ - หนา ท่ี 146 นอกจาก ปาปยิสสฺ โก ทท่ี า นยกขึ้นแสดงเปน อุทาหรณ ในคมั ภีร ศพั ทศาสตรนัน้ ๆ . ------------------------- ในตทสั สัตถิตัทธติ มปี จจยั ๙ ตวั คอื ว,ี ส, ส,ี อิก, อ,ี ร, วนตฺ ุ, มนตฺ ุ, ณ. ศัพททีล่ ง วี ปจ จัย อยางน้ี เมธา อสฺส อตฺถ-ี ติ เมธาวี เมธา [ ปญ ญา ] ของชนนน้ั มอี ยู ๑ ๒ ๓๔ ๕ ๑ ๒๓ เหตุน้ัน [ ชนนน้ั ] ชอื่ วา มีเมธา. มายา อสฺส อตฺถี-ติ มายาวี มายา ๔๕ ของชนน้นั มอี ยู เหตนุ ้นั [ ชนนนั้ ] ชือ่ วา มีมายา. ศัพทที่ลง ส ปจ จยั คือ สุเมธา อสสฺ อตถฺ -ี ติ สเุ มธโส เมธาดี. ของชนนั้น มอี ยู เหตนุ น้ั [ ชนนนั้ ] ชอ่ื วา มเี มธาด.ี ศัพทท ่ลี ง สี ปจ จยั อยา งนี้ ตโป อสสฺ อตฺถ-ี ติ ตปสี ตปะ [ ความเพียรอนั เผาบาป ] ของ ชนน้ัน มอี ยู เหตุนนั้ [ ชนน้ัน ] ชอ่ื วา มีตปะ. เตโช อสสฺ อตฺถ-ี ติ เตชสี เดช ของชนนน้ั มอี ยู เหตุนน้ั [ ชนนัน้ ] ชื่อวา มเี ดช. ศพั ทท ลี ง อกิ ปจ จัย อยางนี้ ทณฺโฑ อสฺส อตถฺ -ี ติ ทณฑฺ โิ ก ไมเทา ของชนนน้ั มอี ยู เหตนุ นั้ [ ชนน้ัน ] ชื่อวา มไี มเทา. อตโฺ ถ อสฺส อตฺถ-ี ติ อตฺถโิ ก ความตองการ ของชนนนั้ มีอยู เหตนุ ้นั [ ชนนนั้ ] ชอื่ วา มี ความตองการ.

ประโยค๑ - บาลีไวยกรณ วจีวภิ าค สมาสและตทั ธิต - หนาที่ 147 ศัพทท ่ลี ง อี ปจจัย อยางน้ี ทณฑฺ ี คนมีไมเทา [ วเิ คราะหเ หมอื นทณฑฺ ิโก ] สุข อสสฺ อตฺถ-ี ติ สุขี สุข ของชนนน้ั มอี ยู เหตุนัน้ [ ชนนัน้ ] ชอื่ วา มีสุข. โภโค อสฺส อตฺถ-ี ติ โภคี โภคะ [ สมบตั ิ ] ของชนน้ัน มอี ยู เหตุนนั้ [ ชนน้ัน ] ชอ่ื วา มโี ภคะ. ศพั ทท ี่ลง ร ปจ จัย อยา งนี้ มธุ อสสฺ อตถฺ -ี ติ มธโุ ร นํา้ ผึง้ ของขนมน้ัน มอี ยู เหตุนัน้ [ ขนมนน้ั ] ช่ือวา มีน้ําผงึ้ [ มรี สหวาน ]. มุข อสสฺ อตฺถี-ติ มขุ โร ปาก ของชนนนั้ มอี ยู เหตนุ ั้น [ ชนนั้น ] ชอ่ื วา มีปาก [ คนปากกลา ]. ศพั ทท ี่ลง วนตฺ ุ ปจ จัย อยา งน้ี คโุ ณ อสสฺ อตฺถ-ี ติ คณุ วา คุณ ของชนน้ัน มอี ยู เหตนุ ั้น [ ชนนัน้ ] ชื่อวา มีคณุ . ธน อสสฺ อตถฺ -ี ติ ธนวา ทรพั ย ของชนนน้ั มีอยู เหตุนนั้ [ ชนนนั้ ] ชื่อวา มที รพั ย. ปฺ า อสสฺ อตถฺ -ี ติ ปฺ าวา ปญญา ของชนน้ัน มีอยู เหตุนนั้ [ ชนน้ัน ] ช่ือวา มปี ญ ญา. ปฺ อสฺส อตฺถ-ี ติ ปุ ฺวา บญุ ของชนนนั้ มอี ยู เหตุนั้น [ ชนนน้ั ] ช่ือวา มบี ญุ .

ประโยค๑ - บาลีไวยกรณ วจีวภิ าค สมาสและตทั ธติ - หนา ที่ 148 ศัพททลี่ ง มนตฺ ุ ปจ จยั อยา งน้ี อายุ อสฺส อตฺถ-ี ติ อายสมฺ า อายุ ของชนนั้น มอี ยู เหตุนน้ั [ ชนนั้น ] ชอ่ื วา มอี าย.ุ สติ อสฺส อตฺถ-ี ติ สตมิ า สติ ของชนนนั้ มีอยู เหตุน้นั [ ชนนน้ั ] ชอื่ วา มีสต.ิ จกขฺ ุ อสสฺ อตถฺ -ี ติ จกขฺ มุ า จักษุ ของชนนนั้ มีอยู เหตนุ น้ั [ ชนนนั้ ] ชอื่ วา มีจกั ษุ [ คนตาดี หรอื คนมีญาณ ] ชตุ ิ อสฺส อตฺถ-ี ติ ชุตมิ า ความโพลง ของชนนัน้ มีอยู เหตุนนั้ [ ชนนน้ั ] ชอื่ วา มคี วามโพลง. ในสทั ทนีติ วา ศพั ท คือ ปตุ ตฺ มิ า ชนมีบุตร ปาปม า ชนมีบาป [ มาร ] ลง อิมนฺตุ ปจจัย. ศัพทท่ีลง ณ ปจ จยั อยา งนี้ สทฺธา อสสฺ อตฺถ-ี ติ สทฺโธ ศรทั ธา ของชนนน้ั มอี ยู เหตุน้ัน [ ชนน้ัน ] ชอ่ื วา มีศรัทธา. มจเฺ ฉร อสฺส อตถฺ -ี ติ มจฺเฉโร ความตระหนี่ ของชนนั้น มอี ยู เหตนุ น้ั [ ชนน้นั ] ชื่อวา มีความตระหน่ี. --------------------- ในปกติตทั ธิตลง มย ปจ จยั อยา งน้ี สวุ ณเฺ ณน ปกต โสวณณฺ มย [ ภาชน ภาชนะ ] อันบุคคล ทาํ แลว ดวยทอง ช่ือโสวณั ณมยะ [ อันบุคคลทาํ แลว ดวยทอง ].

ประโยค๑ - บาลไี วยกรณ วจวี ภิ าค สมาสและตทั ธติ - หนาท่ี 149 สุวณฺณสสฺ วิกาโร วา โสวณฺณมย อีกอยา งหนง่ึ [ ภาชนะ ] เปนวิการ แหงทอง ช่อื โสวัณณยะ [ เปน วิการแหง ทอง ]. มตตฺ กิ าย ปกต มตตฺ กิ ามย [ ภาชนะ ] อันบคุ คลทาํ แลว ดว ยดิน ชอื่ มตั ตกิ ามยะ [ อนั บคุ คลทําแลวดวยดนิ ], มตตฺ กิ าย วิกาโร วา มตตฺ ิกามย อกี อยา งหนึ่ง [ ภาชนะ ] เปน วกิ าร แหงดิน ชื่อ มตั ตกิ ามยะ [ เปนวกิ ารแหง ทอง ]. อยสา ปกต อโยมย [ ภาชนะ ] อันบุคคลทาํ แลว ดวยเหลก็ ชือ่ อโยมยะ [ อันบุคคลทาํ แลว ดวยเหล็ก ], อยโส วา วกิ าโร อโยมย อีกอยา งหนึ่ง [ ภาชนะ ] เปน วกิ าร แหง เหล็ก ชือ่ อโยมยะ [ เปน วิการแหง เหลก็ ]. ------------------------ ในปูรณตัทธติ มปี จ จยั ๕ ตวั คอื ตยิ , ถ, , ม, อี, ศัพทท ลี ง ตยิ ปจจยั คอื ทฺวนิ ฺน ปรู โณ ทตุ ิโย [ ชน ] เปน ที่เตม็ แหง ชน ท. ๒ ชอื่ วา ที่ ๒ [ แปลตามอยา งวิเคราะหก ็ได ]. ตณิ ณฺ  ปูรโณ ตติโย [ ชน ] เปน ท่ีเต็ม แหงชน ท. ๓ ชอ่ื วา ท่ี ๓. ศัพทที่ลง ถ ปจจยั คือ จตุนนฺ  ปรู โณ จตตุ โฺ ถ [ ชน ] เปน ท่ีเตม็ แหงชน ท. ๔ ชื่อวา ที่ ๔. ศพั ททลี่ ง  ปจจยั คือ ฉนนฺ  ปรู โณ ฉฏโ [ ชน ] เปน ที่เต็ม แหงชน ท. ๖ ช่ือวา ที่ ๖.

ประโยค๑ - บาลไี วยกรณ วจวี ภิ าค สมาสและตทั ธติ - หนา ท่ี 150 ศัพทท ี่ลง ม ปจ จยั อยางน้ี ปฺจนนฺ  ปูรโณ ปจฺ โม [ ชน ] เปน ท่เี ตม็ แหงชน ท. ๕ ชอ่ื วา ที่ ๕ สตฺตนฺน ปูรโณ สตตฺ โม [ ชน ] เปนทีเ่ ตม็ แหงชน ท. ๗ ชอ่ื วาท่ี ๗ เปน ตวั อยา ง. ในอิตถลี งิ ค ต้ังแต เอกาทส เปนตน ถงึ อฏารส ลง อี ปจจยั อยางน้ี \" เอกาทสนฺน ปูรณี เอกาทสี [ อิตถฺ ี หญิง ] เปนที่เต็ม แหง หญิง ท. ๑๑ ชอ่ื วาที่ ๑๑ ทวฺ าทสนฺน ปูรณี ทฺวาทสี [ หญงิ ] เปน ท่ีเต็ม แหงหญิง ท. ๑๒ ช่ือวา ๑๒ เปน ตวั อยาง. อฑเฺ ฒน ทุตโิ ย ทวิ ฑฺโฒ ทยิ ฑโฺ ฒ ที่ ๒ ทงั้ กง่ึ ชื่อ ทวิ ฑั ฒะ และ ทยิ ฑั ฒะ [ แปลเหมือนวเิ คราะห ถือเอาความวาหนึ่งกับครงึ่ ]. อฑฺเฒน ตติโย อฑฒฺ ตโิ ย อฑฺฒเตยโฺ ย ท่ี ๓ ทัง้ กึง่ ชื่อ อฑั ฒตยิ ะ และ อัฑฒเตยยะ [ ๒ กับคร่งึ ] อฑฺเฒน จตุตฺโถ อฑฺฒฑุ โฺ ฒ [ ๓ กบั ครึ่ง ]. ----------------------- ในสงั ขยาตทั ธติ ลง ก ปจ จัย อยางนี้ เทฺว ปรมิ าณานิ อสสฺ าติ ทวฺ กิ  ปริมาณ ท. [ เคร่อื งกาํ หนดนับ ] ของวัตถุน้ัน ๒ เหตนุ ัน้ [ วตั ถุนนั้ ] ชอื่ วา มปี ริมาณ ๒ ตณี ิ ปรมิ าณานิ อสสฺ าติ ติก ปริมาณ ท. ของวัตถนุ ้ัน ๓ เหตนุ ้ัน [ วัตถุนนั้ ] ชอ่ื วา มปี รมิ าณ ๓.

ประโยค๑ - บาลีไวยกรณ วจวี ภิ าค สมาสและตทั ธติ - หนา ที่ 151 ในวิภาคตทั ธติ มปี จ จัย ๒ ตัว คือ ธา, โส. ศัพททล่ี ง ธา ปจ จยั อยางน้ี เอเกน วิภาเคน เอกธา โดยสวนเดียว ชื่อ เอกธา. ทวฺ หี ิ วิภาเคหิ ทฺวิธา โดยสวน ท. ๒ ชอ่ื ทฺวิธา. ศัพททลี่ ง โส ปจ จยั อยางนี้ ปเทน วิภาเคน ปทโส โดยความจาํ แนก โดยบท ช่อื ปทโส. สุตฺเตน วิภาเคน สตุ ฺตโส โดยความจําแนก โดยสตู ร ชือ่ สตุ ตฺ โส. ---------------------------- [ ๑๐๔ ] ในภาวตทั ธติ มีปจจัย ๖ ตวั คือ ตตฺ , ณฺย, ตตฺ น, ตา, ณ, กณฺ. ศพั ททีล่ ง ตฺต ปจ จัย อยา งน้ี ในช่อื , จนฺทสสฺ ภาโว จนทฺ ตตฺ  ความเปน แหงพระจันทร ชื่อ จนั ทัตตะ. ในชาต,ิ มนสุ ฺสสสฺ ภาโว มนุสสฺ ตตฺ  ความเปน แหงมนษุ ย ชอ่ื มนสุ สตั ตะ. ในทพั พะ, ทณฺฑโิ น ภาโว ทณฑฺ ติ ฺต ความเปน แหง คนมไี มเทา ช่ือ ทัณฑิตตะ. ในกริ ิยา, ปาจกสฺส ภาโว ปาจกตตฺ  ความเปน แหงคนหุง ชอ่ื ปาจกตั ตะ. ในคณุ , นีลสฺส ภาโว นีลตตฺ  ความเปน แหงของเขียว ชอ่ื นลี ัตตะ. ศพั ทท่ีลง ณฺย ปจจยั อยา งนี้ ปณฺฑติ สฺส ภาโว ปณฑฺ จิ ฺจ ความเปน แหงบัณฑิต ชอื่ ปณฑิจจะ. กสุ ลสสฺ ภาโว โกสลลฺ  ความเปน แหง คนฉลาด ช่อื โกสลั ละ.

ประโยค๑ - บาลีไวยกรณ วจีวภิ าค สมาสและตทั ธติ - หนาท่ี 152 สมณสฺส ภาโว สามฺ ความเปน แหง สมณะ ชอ่ื สามญั ญะ. สุหทสสฺ ภาโว โสหชชฺ  ความเปน แหง เพอ่ื น [ คนมีใจดี ] ชือ่ โสหชั ชะ ปรุ สิ สสฺ ภาโว โปริสฺส ความเปน แหง บรุ ุษ ช่อื โปรสิ สะ. นิปกสสฺ นปิ กสฺส ภาโว เนปกกฺ  ความเปน แหงคนมีปญ ญา [ รักษาไวซงึ่ ตน ] ชื่อ เนปกกะ. อปุ มาย ภาโว โอปมมฺ  ความเปน แหง อุปมา ช่อื โอปม มะ. ในทนี่ ้ี ผศู กึ ษาพงึ สังเกต ณยฺ ปจ จยั นี้ พฤทธิ์ สระ ตัวหนา ที่เปนรัสสะ ลวน และตอ งลบ ตามพวกปจ จัยที่มี ณ อักษร ทกี่ ลา ว แลวในโคตตตทั ธิตขางตน [ ๑๐๓ ] เม่อื ลบ ณ แลว เหลืออยแู ต ย, ลบ อ สระที่สุดศัพท ขา งหนาเสีย เหมอื น ศัพท คือ ปณ ฑิตะ ลบ อ เสยี คงแต ปณฑติ แลวเอาพยัญชนะทสี่ ดุ ศัพท ซง่ึ มีสระอนั ลบเสียแลวนน้ั กับ ย ปจ จัย อาเทศตามสถานท่ีควร อยางน้ี :- [ ๑ ] เอา ตยฺ เปน จจฺ [ ๒ ] เอา ลยฺ เปน ลฺล [ ๓ ] เอา ณยฺ เปน ฺ [ ๔ ] เอา ทฺย เปน ชฺช นอกนนั้ เอาเปน เหมอื นพยัญชนะหนา ย ทั้ง ๒ ตวั หรอื คงไว อยา งเดิม ไมอาเทศ. ในสัททนตี ิวา ศพั ท คอื วริ ยิ  ความเปน ผูกลา [ ความเพยี ร ] และ อาลสยิ  ความเปนผูเกยี จครา น, ลง ณยิ ปจจยั . โสเจยยฺ  ความเปน ของสะอาด, ลง เณยฺย ปจ จยั . ทาสพยฺ  ความเปน ทาส, ลง พยฺ ปจจัย

ประโยค๑ - บาลไี วยกรณ วจีวภิ าค สมาสและตทั ธิต - หนา ที่ 153 ศพั ทที่ลง. ตตฺ น ปจ จยั ๑ พบแตทท่ี านยกขึ้นแสดงเปน อุทาหรณ ไว ๒ ศพั ทเทาน้นั คือ ปุถชุ ชฺ นตฺตน ความเปนปุถุชน, เวทนตฺตน ความเปน ผูมีเวทนา. ศพั ทท ล่ี ง ตา ปจ จยั อยางนี้ มทุ ุโน ภาโว มทุ ตุ า ความเปน แหงคนออ น [ คนใจออน ] ชอ่ื มทุ ตุ า. นิทฺทารามสฺส ภาโว นทิ ทฺ ารามตา ความเปน แหง คน มคี วามหลบั เปน ท่มี ายนิ ดี ชือ่ นทิ ทฺ ารามตา. สหายสฺส ภาโว สหายตา ความเปน แหง สหาย ชื่อ สหายตา. ศพั ทท ล่ี ง ณ ปจจัย อยางน้ี วิสมสฺส ภาโว เวสม ความเปนแหง ของเสมอปราศ [ ไมเสมอ ] ช่อื เวสมะ. สจุ ิโน ภาโว โสจ ความเปน แหง ของสะอาด ชื่อ โสจะ. มุทโุ น ภาโว มทฺทว ความเปน แหง คนออน ชอ่ื มทั ทวะ. ศัพททลี่ ง ณ ปจ จยั คอื รมณยี สสฺ ภาโว รามณยี ก ความเปน แหง ของอันบคุ คลพึงยนิ ดี ชือ่ รามณียกะ. มนุ ฺสฺส ภาโว มานุ ฺ ก ความเปน แหง ของทเ่ี ปน ที่ฟูใจ ชอ่ื มานญุ ญกะ. -------------------------- [ ๑๐๕ ] ในอพั ยยตัทธติ มปี จ จัย ๒ ตวั คือ ถา, ถ. ถา ปจ จัย ลงในประการ หลังสัพพนาม อยางน้ี ยถา ประการใด, ตถา ประการนนั้ , สพพฺ ถา ประการท้งั ปวง เปน ตน . ๑. ชายตฺตน ความเปน เมยี , ชารตตฺ น ความเปนชู กล็ ง ตตฺ น ปจจยั นดี้ วย ฯ