รัชกาลที่ 3

พระบาทสมเด็จพระน่ังเกลาเจา อยูหัว พระมหาเจษฎาราชเจา “ ”พระบิดาแหงการแพทยแ ผนไทย

ภมู ิปญญาการแพทยแผนไทย ตำรายาทรงคณุ คา กบั พระบิดาแหงการแพทยแผนไทย ISBN : ๙๗๘-๖๑๖-๑๑-๒-๓๔๕๘-๗ ทป่ี รกึ ษา นายแพทยสุเทพ วัชรปย านันทน อธบิ ดกี รมการแพทยแผนไทยและการแพทยท างเลอื ก นายแพทยปราโมทย เสถียรรัตน รองอธบิ ดกี รมการแพทยแผนไทยและการแพทยท างเลอื ก นายแพทยสรรพงษ ฤทธริ ักษา รองอธบิ ดีกรมการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลือก บรรณาธกิ าร นนั ทศักด์ิ โชติชนะเดชาวงศ กองบรรณาธิการ อัมพร ทรงสวัสด์ิ ชินวธั มิง่ ทอง สุวมิ ล สุมลตรี จริ าภรณ ฮวดมยั ศราวุฒิ จันดี พมิ พครั้งแรก : สิงหาคม ๒๕๖๐ จำนวน ๑,๐๐๐ เลม พิมพท ี่ : จุฑาเจริญทรพั ย จัดพิมพโ ดย : กองคมุ ครองภูมปิ ญ ญาการแพทยแ ผนไทยและพ้ืนบานไทย กรมการแพทยแ ผนไทยและการแพทยทางเลอื ก กระทรวงสาธารณสุข โทรศพั ท ๐ ๒๑๔๙ ๕๖๐๗ – ๘ โทรสาร ๐ ๒๕๙๑ ๑๐๙๕ http://ptmk.dtam.moph.go.th

คำนำ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว พระมหาเจษฎาราชเจา เปนพระมหากษัตริยไทย รัชกาลที่ ๓ แหงราชวงศจักรี ทรงปฏิบัติพระราชกรณียกิจสำคัญยิ่งมากมายนานัปการอันทรง คุณูปการลนเกลาลนกระหมอมประโยชนแกไพรฟาประชาราษฎร อาทิ ทรงบูรณปฏิสังขรณ วัดพระเชตุพน รวบรวมองคความรูจารึกทั้ง โบราณคดี วรรณคดี กาพย กลอน โคลง ฉันท และวิชาการชางหลายแขนง (ชางพระพุทธรูป ชางปน ชางแกะสลัก ชางเขียน ชางกอสราง) “รวมถึงการรวบรวมตำราวิชาการแพทยแผนโบราณ จัดใหมีตำราแผนหมอนวดบอกทิศทาง ที่อยูของเสนเดินลม และภาพประกอบมากมาย ทรงใหจารึกคำโคลงษีดัดตน พรอมใหจัดสราง รูปปนประกอบ จารึกบอกสมุฏฐานของโรค วิธีการรักษาโรค ยาสำหรับรักษาเด็ก และยาสำหรับ รกั ษาผใู หญ ตลอดจนเหน็ ถงึ คณุ คา ของตน ไม ใบยาสมนุ ไพรหายากทใ่ี ชใ นการปรงุ ยา และทรงรวบรวม นำมาปลูกไวเ ปนอันมากในบริเวณวดั พระเชตุพน วิมลมงั คลาราม” ดวยสำนึกในพระมหากรุณาธิคุณ และเพื่อเปนการเทิดพระเกียรติ แสดงถึงความกตัญู ที่พระองคทรงมีคุณูปการตอการแพทยแผนไทย กระทรวงสาธารณสุขจึงเห็นควรถวาย พระราชสมัญญานามแดพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว พระมหาเจษฎาราชเจาโดยคณะ รัฐมนตรีไดลงมติเมื่อวันที่ ๑๖ มิถุนายน ๒๕๕๘ ถวายพระราชสมัญญานาม “พระบิดาแหง การแพทยแผนไทย” และกำหนดเอาวันที่ ๒๙ ตุลาคมของทุกปเปน “วันภูมิปญญาการแพทย แผนไทยแหงชาติ” ตามประกาศสำนักนายกรัฐมนตรี ราชกิจจานุเบกษา เลม ๑๓๒ ตอนพิเศษ ๑๕๐ ง ลงวนั ที่ ๓๐ มิถนุ ายน ๒๕๕๘ กรมการแพทยแผนไทยและการแพทยทางเลือก จัดพิมพหนังสือ “ภูมิปญญาการแพทย แผนไทย ตำรายาทรงคุณคา กับพระบิดาแหงการแพทยแผนไทย” เพื่อเผยแพรใหประชาชน ไดทราบถึงพระราชกรณียกิจอันสูงยิ่งตอประเทศชาติของพระองค และแสดงถึงความนอมรำลึก ถึงพระมหากรุณาธิคุณพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว พระมหาเจษฎาราชเจา ที่ไดสราง ความมั่นคง มั่งคงั่ ยัง่ ยืน ใหเ ปน ท่ีรมเย็นผาสกุ แกอ าณาประชาราษฎรตลอดมาตราบถึงปจ จบุ นั กองคุมครองภมู ิปญ ญาการแพทยแผนไทยและพนื้ บานไทย กรมการแพทยแ ผนไทยและการแพทยท างเลือก สิงหาคม ๒๕๖๐

สารบญั ˹ŒÒ ò  ¾ÃÐÃÒª»ÃÐÇÑμÔ “¾ÃкҷÊÁà´¨ç ¾Ãй§Ñè à¡ÅŒÒ਌ÒÍÂË‹Ù ÇÑ ¾ÃÐÁËÒà¨É®ÒÃÒªà¨ÒŒ ” ù ñò  ·Ã§¾Ñ²¹ÒÃкº¡ÒÃᾷἹä·ÂáÅÐÊÒ¸ÒÃ³Ê¢Ø ñô  μÓÃÒÂÒÈÅÔ Ò¨ÒÃÖ¡ ÇÑ´¾ÃÐàªμ¾Ø ¹ÇÁÔ ÅÁѧ¤ÅÒÃÒÁ  ¤ÇÒÁÊÓ¤ÞÑ ¢Í§¨ÒÃÖ¡μÓÃÒÂÒÇ´Ñ ÃÒªâÍÃÊÒÃÒÁÃÒªÇÃÇÔËÒà 㹷ҧ¡ÒÃá¾·ÂᏠ¼¹ä·Â

พระบาทสมเดจ็ พระน่งั เกลาเจา อยูห ัว พระมหาเจษฎาราชเจา ñ “ พระบิดาแหงการแพทยแผนไทย ”

ò พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจา อยูหัว พระมหาเจษฎาราชเจา “ พระบิดาแหงการแพทยแผนไทย ” ¾ÃкҷÊÁà´ç¨¾Ãй§Ñè à¡ÅÒŒ à¨ÒŒ ÍÂÙ‹ËÇÑ ¾ÃÐÁËÒà¨É®ÒÃÒªà¨ŒÒ “¾ÃкԴÒáË‹§¡ÒÃá¾·ÂᏠ¼¹ä·Â” พระบาทสมเด็จพระนง่ั เกลา เจาอยหู วั พระมหาเจษฎาราชเจา ทรงเปนพระมหากษตั ริยไทย รัชกาลท่ี ๓ แหง ราชวงศจกั รี พระบาทสมเด็จพระนัง่ เกลา เจาอยหู วั เปน พระราช โอรสในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัย ประสูติ แตสมเด็จพระศรีสุลาไลย เจาจอมมารดาเรียม (เจาจอม มารดาเรียม ณ ขณะนั้น ก็ยังคงเปนเพียงหมอมหาม ในพระองค ภายหลังเมื่อกรมหลวงอิศรสุนทรเสวย ราชสมบัติแลวจึงไดมีการสถาปนา “คุณเรียม” ใหเปน เจา จอมมารดาชน้ั เอก) เสดจ็ พระราชสมภพ เมอ่ื วนั จนั ทรท ่ี ๓๑ มีนาคม พุทธศักราช ๒๓๓๐ แรม ๑๐ ค่ำ เดือน ๔ ปมะแม เวลา ๒๒.๓๐ นาิกา ณ พระราชวังเดิม ตรงกับรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก ในขณะที่พระองค ประสูตินั้น พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัยดำรงพระอิสริยยศที่สมเด็จพระเจาลูกเธอ เจาฟา ฯ กรมหลวงอิศรสนุ ทร พระองคจ ึงมีสกลุ ยศชั้นหมอมเจา พระนามวา “หมอ มเจาชายทับ” เมอ่ื ปพ ทุ ธศกั ราช ๒๓๔๙ สมเดจ็ พระบรมชนกนาถทรงไดร บั การสถาปนาขน้ึ เปน พระมหา อุปราช กรมพระราชวังบวรสถานมงคล จึงไดรับเลื่อนพระยศตามพระบิดาขึ้นเปนพระองคเจา ตอมาเมื่อพระชนมายุครบผนวชตามพระราชประเพณี พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลก มหาราช สมเด็จพระอัยยิกาธิราชจึงโปรดเกลาฯ จัดพิธีผนวชให ณ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม และทรงพระกรณุ าโปรดเกลา ฯ เสดจ็ ออกในพธิ ผี นวชครง้ั น้ดี ว ยแมจะมีพระชนมายถุ ึง ๗๒ พรรษา แลว ก็ตาม เมื่อทรงผนวชแลว พระองคก เ็ สด็จไปจำพรรษา ณ วดั ราชสิทธาราม ตอมาในปพุทธศักราช ๒๓๕๖ ขณะพระชนมายุได ๒๖ พรรษาสมเด็จพระบรมชนกนาถ ทรงสถาปนาใหข น้ึ ดำรงพระยศเจา ตา งกรม มพี ระนามกรมวา พระเจา ลกู เธอ กรมหมน่ื เจษฎาบดนิ ทร ดวยมีพระปรีชาสามารถในหลายแขนงวิชา ไมวาจะเปนดานพระพุทธศาสนา อักษรศาสตร รัฐประศาสนศาสตร นติ ศิ าสตร สถาปต ยกรรม โดยเฉพาะอยางย่งิ ทางดาน

พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลา เจาอยูหวั พระมหาเจษฎาราชเจา ó “ พระบิดาแหงการแพทยแผนไทย ” พาณิชยศาสตร และเศรษฐศาสตร ทำใหเปนที่วางพระราชหฤทัยจากสมเด็จพระบรมชนกนาถ ใหกำกับราชการโดยดำรงตำแหนงสำคัญ ๆ ในกรมตาง ๆ เชน กรมทา กรมพระคลังมหาสมบัติ กรมตำรวจ และยังทรงทำหนาที่พิจารณาพิพากษาคดีความแทนพระองคอยูเสมอ จึงทำใหทรง รอบรงู านราชการตา ง ๆ ของแผนดินเปนอยา งดี ชว งปลายรชั กาลท่ี ๒ พระบาทสมเดจ็ พระพทุ ธเลศิ หลา นภาลยั ทรงมพี ระอาการประชวรหนกั ทรงเซื่องซึม ตรัสอะไรมิได ทรงประชวรพระวรกายอยูเพียง ๘ วัน กระทั่งวันที่ ๒๑ กรกฎาคม พทุ ธศกั ราช ๒๓๖๗ เสดจ็ สวรรคต ในยคุ สมยั นน้ั ยงั ไมม กี ารเขยี นกำหนดกฎมณเฑยี รบาลวา ดว ยการ สืบสันตติวงศ โดยมิไดทรงมอบพระราชสมบัติใหแกพระราชโอรสพระองคใด พระบรมวงศานุวงศ และขุนนางผูใหญจึงประชุมใหญหารือ ที่ประชุมใหความเห็นวา ในเวลานั้นพระนครยังคงตั้งขึ้น ไดไมนานนัก เห็นทีวาการศึกสงครามฝายพมารามัญยังมีทีทาวาจะเกิดอยูนั้น จึงเห็นควรอัญเชิญ พระราชโอรสพระองคโ ต และยงั มพี ระชนมายมุ าก พรอ มดว ยพระปรชี าสามารถหลายดา น ดว ยทรง มีความรูความชำนาญทางดานการปกครองเปนอยางดี เนื่องดวยสนองพระเดชพระคุณในรัชกาล สมเด็จพระพุทธเลิศหลานภาลัยมาเปนเวลานาน แลวลงมติกันวา ควรถวายพระราชสมบัติใหแก พระเจาลูกเธอ กรมหมื่นเจษฎาบดินทร สืบราชสมบัติแทนเปนพระมหากษัตริยรัชกาลที่ ๓ แหงราชวงศจักรี พระนามวา พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว ในวันที่ ๒๑ กรกฎาคม พุทธศักราช ๒๓๖๗ ขึ้น ๗ ค่ำ เดือน ๙ ปวอกฉศก มีพระชนมายุได ๓๗ พรรษา และประกอบพิธี บรมราชาภิเษก ไดจัดขึ้นในวันพฤหัสบดี ขึ้น ๔ ค่ำ เดือน ๙ (ตรงกับวันที่ ๒๙ กรกฎาคม พุทธศักราช ๒๓๖๗) โดยมพี ระนามตามพระสพุ รรณบฏั ของพระบาทสมเดจ็ พระนง่ั เกลา เจา อยหู วั ไดจ ารกึ ตามพระนาม ในพระสุพรรณบัฏของพระบาทสมเด็จพระเจาอยูหัวทั้งสองพระองคกอน โดยออกพระนามเต็ม ตามอกั ขระตวั เขยี นเดมิ ท่เี ขยี นในพระสพุ รรณบฏั (ศุภชยั และชยนั ต, ๒๕๕๙) วา “พระบาทสมเดจ็ พระบรมราชาธริ าชรามาธบิ ดี ศรสี นิ ทรบรมมหาจกั รพรรดริ าชาธบิ ดนิ ทร ธรณินทรธราธิราช รัตนากาศภาสกรวงษ องคป รมาธเิ บศร ตรีภวู เนตรวรนารถนายก ดลิ กรัตน ราชชาติอาชาวไศรย สมุทัยดโรมนต สกลจักรวาฬาธิเบนทร สุริเยนทราธิบดินทร หริหริน ทราธาดาธิบดี ศรีวิบุลยคุณอคณิษฐฤทธิราเมศ วรมหันต บรมธรรมิกราชาธิราชเดโชไชย พรหมเทพาติเทพยนฤบดินทร ภูมินทรปรมาธิเบศร โลกเชฐวิสุทธิรัตนมกุฏประเทศคตามหา พทุ ธางกูร บรมบพิตร”

ô พระบาทสมเด็จพระนัง่ เกลา เจา อยหู ัว พระมหาเจษฎาราชเจา “ พระบิดาแหงการแพทยแผนไทย ” ·Ã§·Ó¹ºØ ÓÃا¾ÃÐÈÒÊ¹Ò áÅÐÈÔÅ»Ç²Ñ ¹¸ÃÃÁ หลงั จากการบรู ณปฏสิ งั ขรณว ดั พระเชตพุ นฯ ครง้ั ใหญใ นแผน ดนิ พระบาทสมเดจ็ พระพทุ ธยอดฟา จุฬาโลก มหาราช เปนระยะเวลานานมากกวา ๓๐ ป ก็ยังไมพบปรากฏหลักฐานวาวัดพระเชตุพน ไดร บั การบรู ณปฏสิ งั ขรณอ กี เลย จนกระทง่ั เมอ่ื พระบาทสมเดจ็ พระนง่ั เกลา เจา อยหู วั ไดท อดพระเนตร เหน็ ถงึ ความชำรดุ ทรดุ โทรมของอาคารเสนาสนะตา ง ๆ ภายในบรเิ วณพระอาราม จงึ ทรงพระกรณุ า โปรดเกลา ฯ ใหม กี ารบรู ณปฏสิ งั ขรณว ดั พระเชตพุ นเปน การใหญ ซง่ึ เรม่ิ ตง้ั แตป พ ทุ ธศกั ราช ๒๓๗๕ เมื่อครั้งที่มีการบูรณเสร็จลงแลว ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหฉลองพระอารามเมื่อปพุทธศักราช ๒๓๙๑ ซึ่งจะเห็นไดวา ลักษณะแผนผัง สิ่งกอสรางนอยใหญ และอาคารเสนาสนะสำคัญเปน หลักฐานของพระอารามในปจจุบัน ลวนแลวแตบูรณปฏิสังขรณ และกอสรางเพิ่มเติมเมื่อครั้ง แผนดินพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัวแทบทั้งสิ้น... (ประวัติศาสตร วัดพระเชตุพนวิมล มงั คลาราม พ.ศ. ๒๓๒๕ – ๒๔๑๑ หนา ๔๒ : ๒๕๕๘) การทำนบุ ำรงุ พระศาสนาในรชั สมยั พระบาทสมเดจ็ พระนง่ั เกลา เจา อยหู วั พระมหาเจษฎาราชเจา โดยสวนพระองคแลว ทรงมีพระราชศรัทธาแกกลาในบวรพุทธศาสนา พระราชทานพระบรม ราชปู ถมั ภพ ระศาสนาตลอดรชั สมยั ทรงบำเพญ็ พระราชกศุ ล สดบั พระธรรมเทศนา และปฏบิ ตั ธิ รรม อยูมิเคยเวน ทรงพระเมตตาใหทานแกผูยากไรอยูเสมอ โปรดใหสรางเกงโรงทานสำหรับแจกทาน แกบุคคลทั่วไป แมในฤดูสำเภาออก ก็พระราชทานขาวกลองมอบใหจุนจูลำละ ๕๐ ถังบาง ๑ เกวียนบาง ออกไปใหทานคนยากจนที่เมืองจีน ในสวนคณะสงฆ ทรงทำนุบำรุงคณะสงฆ เปนอยางดี พระราชทานเงินเดือนใหอาจารยบอกคัมภีรพุทธวจนะแกพระภิกษุสามเณร แมบิดามารดาของพระภิกษุสงฆที่สอบไลไดเปรียญ กท็ รงอดุ หนนุ เลย้ี งดู ทรงเอาพระราชหฤทยั ใสอ ยา งยง่ิ คือ การที่ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหสรางบูรณะ พระอารามขึ้นมากมายทั้งในพระนคร และหัวเมือง กับทั้งยังทรงสนับสนุนใหพระบรมวงศานุวงศ ขาราชบริพาร คหบดี ชวยกันสรางวัดเพื่อใหเปน ศูนยกลางในการปฏิบัติศาสนกิจทั้งของพระสงฆ และอาณาประชาราษฎร

พระบาทสมเดจ็ พระนง่ั เกลาเจา อยูห ัว พระมหาเจษฎาราชเจา õ “ พระบิดาแหงการแพทยแผนไทย ” พระอารามในรัชกาลนี้ ลวนตกแตงดวยฝมือชาง ศิลปฝมือประณีตที่ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหสงเสริม ฟนฟูขึ้นหลายสาขา ซึ่งมีทั้งงานชางอยางโบราณ และแบบที่ทรงพระราชดำริขึ้นใหม คือ การนำศิลปะจีน ผสมสานกับศิลปะไทย เพื่อความสวยงาม คงทนถาวร รวมทั้งเขียนภาพจิตรกรรมตกแตงฝาผนัง และสราง พระพทุ ธรปู ประดิษฐานประจำพระอารามไวห ลายแหง พระองคบ ำเพญ็ พระราชกรณยี กจิ ดา นศาสนาทส่ี ำคญั คอื ๑. ทรงสราง และบูรณปฏิสังขรณวัดวาอาราม เปนจำนวนมากทั้งในเมืองหลวง และหัวเมือง วัดที่ทรง สรางใหม ๓ วัด บูรณปฏิสังขรณอีกถึง ๓๕ วัด วัดที่ ทรงสรางคือ วัดเฉลิมพระเกียรติ, วัดเทพธิดาราม และวัดราชนัดดาราม สวนวัดพระศรีรัตนศาสดาราม วัดพระเชตุพนวิมลมัคลาราม วัดสุทัศนเทพวราราม ก็ทรงปฏิสังขรณเสริมสรางดุจดังวาสรางขึ้นมาใหม นอกจากนี้ยังทรงสรางพระธาตุเจดีย คือ พระปรางคและ พระเจดียที่สำคัญ คือ พระปรางควัดอรุณราชวราราม พระเจดีย ๒ องค ในวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม สวนอทุ เทสิกเจดยี  เชน พระพทุ ธรูปกท็ รงสรา งไวม ากมาย ๒. ทรงสรางพระไตรปฎกไวไมนอยกวา ๗ ฉบับ คอื ฉบบั รดนำ้ เอก ฉบบั รดนำ้ โท ฉบบั ทองนอ ย ฉบบั สรปุ ยอ ฉบับอักษรรามัญ ฉบับเทพชุมนุม และฉบับลายกำมะลอ เปน ตน ๓. ทรงบำรุงการศึกษาพระปริยัติธรรม เพื่อสราง เสริมความรูของพระภิกษุ จนการศึกษาพระปริยัติธรรม ในพระพุทธศาสนาแพรหลายรงุ เรืองเปน อยา งยงิ่

ö พระบาทสมเดจ็ พระน่งั เกลา เจาอยหู ัว พระมหาเจษฎาราชเจา “ พระบิดาแหงการแพทยแผนไทย ” ·Ã§»‡Í§¡Ñ¹¾ÃÐÃÒªÍÒ³Ò¨¡Ñ ÃÊÂÒÁ»ÃÐà·È ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จ พระนั่งเกลาเจาอยูหัว พระมหา เจษฎาราชเจา การทำศึกสงคราม กับพมาตั้งแตสมัยกรุงศรีอยุธยา จนถึงสมัยตนกรุงรัตนโกสินทร ไดสิ้นสุดลง แตยังมีศึกแผ พระบรมเดชานภุ าพข้ึนไปในหัวเมืองในดินแดนสบิ สองปนนา และความสมั พนั ธทางพระราชไมตรี กับลาว เขมร และญวน เร่มิ มีขอขดั แยงถึงข้ันตองทำสงครามตอ กัน เชน เจา อนุวงศแหงเวยี งจนั ทร เปน กบฏเมอ่ื พทุ ธศกั ราช ๒๓๖๙ เกดิ จลาจลในเมอื งญวน ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา ฯ ใหก องทพั ไทย ขน้ึ ไปสรู บเมอ่ื พทุ ธศกั ราช ๒๓๗๖ และเขมรเปน กบฏในปเ ดยี วกนั รวมทง้ั ไดท รงปราบปรามหวั เมอื ง ตะวนั ตก หัวเมืองปก ษใตใหอยูเ ปนปกติสุขดวย เมื่อการศึกสงครามเปลี่ยนแปลงเชนนี้ จึงทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหสรางเมืองชาย พระราชอาณาเขต คอื เมืองจันทบรุ ี สรางปอมสำหรบั หวั เมอื งชายทะเล เชน ปอ มเมืองฉะเชงิ เทรา เมืองนครเขื่อนขันธ ตอกำปนเรือรบ กำปนลาดตระเวนรักษาพระนคร และใชคาขาย กับทรง พระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหสรางเรือพระที่นั่งขึ้นไวเปนเกียรติยศสำหรับแผนดิน ทรงพระกรุณา โปรดเกลาฯ ใหยกบานขึ้นเปนเมืองขึ้นมหาดไทย และขึ้นกรมพระกลาโหมขึ้นหลายเมือง ทำให บานเมอื งขยายอาณาเขตกวางขวาง และเจรญิ รุง เรอื งข้ึน ·Ã§¾²Ñ ¹ÒàÈÃÉ°¡¨Ô ¢Í§ªÒμÔ เมื่อพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว ขึ้นครองราชย สมบตั นิ น้ั ประเทศไทยตกอยใู นภาวะยากจนเปน อนั มาก เนอ่ื งจาก เมื่อตนกรุงรัตนโกสินทรประเทศไทยไดใชเงินจำนวนมากมาย มหาศาลเพื่อทำนุบำรุงบานเมืองขึ้นมาใหม ประกอบดวยกรุงศรีอยุธยาสูญเสียทรัพยสินจากการ พา ยแพส งคราม พระบาทสมเดจ็ พระนง่ั เกลา เจา อยหู วั จงึ ตง้ั ระบบการจดั เกบ็ ภาษขี น้ึ มาหลายอยา ง เพื่อหาเงินเขาทองพระคลังหลวง ในรัชกาลของพระองค รัฐมีรายไดเขาประเทศหลายอยาง คือ

พระบาทสมเด็จพระนัง่ เกลาเจา อยหู ัว พระมหาเจษฎาราชเจา ÷ “ พระบิดาแหงการแพทยแผนไทย ” จังกอบ อากรฤชา สวย ภาษี เงินคาราชการจากพวกไพร เงินคาผูกปขอมือจีน เปนตน รายไดของ รฐั มเี พม่ิ มากขน้ึ กวา รชั กาลกอ นทง้ั นเ้ี นอ่ื งจากการเปลย่ี นแปลง และการปรบั ปรงุ การเกบ็ ภาษอี ากร จากรูปของสินคา และแรงงานเปนการชำระดวยเงินตรา และที่สำคัญคือ ภาษีที่ตั้งขึ้นมาใหมถึง ๓๘ อยาง การเก็บภาษีอากรภายในประเทศนี้ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว ทรงตั้งระบบ การเก็บภาษีโดยใหเอกชนประมูลรับเหมาผูขายไปเรียกเก็บภาษีจากราษฎรเองเรียกวา เจาภาษี หรือนายอากร ซึ่งสวนใหญชาวจีนจะเปนผูประมูลได การเก็บภาษีดวยวิธีการนี้ ทำใหเกิดผลดี หลายประการในดานเศรษฐกิจ ทั้งสามารถเก็บเงินเขาพระคลังมหาสมบัติไดสูงแลว ยังสงผลดี ทางดานการเมืองอีกดวยคือ ทำใหเจาภาษีนายอากรที่สวนใหญเปนชาวจีนนั้นมีความจงรักภักดี ตอ องคพ ระมหากษตั รยิ  และมคี วามผกู พันกบั แผนดินไทยแนบแนน ขึน้ รายไดจากการคาสำเภานี้นับเปนรายไดที่สำคัญยิ่งอีกประเภทหนึ่ง เนื่องจากเศรษฐกิจของ ประเทศมเี สถยี รภาพมน่ั คง และรฐั มรี ายไดม ากขน้ึ รายไดน จ้ี งึ ไดน ำมาใชใ นการทำนบุ ำรงุ บา นเมอื ง การปองกันประเทศ การศาสนา และดานอื่น ๆ ไดอยางเต็มที่ ทั้งในรัชสมัยของพระองคเอง และในรชั สมยั ตอ มา กลา วคอื รายไดข องแผน ดนิ ในรชั กาลนป้ี รากฏวา สงู ขน้ึ มาก บางปม จี ำนวนมาก ถึง ๒๕ ลานบาท เมื่อพระองคเสด็จสวรรคต เงินในทองพระคลังหลวงซึ่งหมายรวมถึงเงินคา สำเภาดวย เหลือจากการจับจายของแผนดินมี ๔๐,๐๐๐ ชั่ง และดวยทรงมีพระราชหฤทัยหวงใย ในดานการสราง และปฏิสังขรณวัดวาอารามตาง ๆ กอนที่จะเสด็จสวรรคตทรงมีพระราชปรารภ ใหแ บง เงนิ สว นนไ้ี ปทำนบุ ำรงุ รกั ษาวดั ทช่ี ำรดุ เสยี หาย และวัดที่สรางคางอยู ๑๐,๐๐๐ ชั่ง สวนที่เหลืออีก ๓๐,๐๐๐ ชั่ง โปรดใหรักษาไวเปนคาใชจายในการ แผนดินตอไป เงินจำนวนดังกลาวนี้กลาวกันวาโปรด ใหใสถุงแดงเอาไว ตอมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จ พระจุลจอมเกลาเจาอยูหัว ทรงนำมาใชจายเปน คา ปรบั ในกรณพี พิ าทระหวา งประเทศ เมอ่ื ร.ศ. ๑๑๒ (พ.ศ.๒๔๓๖) จะเห็นไดวา แมสมเด็จพระนั่งเกลา เจาอยูหัวจะทรงเสด็จสวรรคตไปแลว พระองคยังมี สวนชวยเหลือประเทศใหรอดพนวิกฤตการณทาง การเมืองระหวางประเทศที่เกิดขึ้นในขณะนั้น ก็ดวย “เงินถุงแดง” ท่ีพระองคทรงเกบ็ สะสมไว

ø พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลา เจา อยูหวั พระมหาเจษฎาราชเจา “ พระบิดาแหงการแพทยแผนไทย ” ·Ã§ãÊ‹¾ÃÐÃÒªËķѤÇÒÁ໚¹ÍÂÙ‹¢Í§ÃÒÉ®ÃÍÂÒ‹ §»¡μÔÊØ¢ พระองคทรงเอาพระทัยใสดูแลทุกข สุขของราษฎร ดวยมีพระบรมราชวินิจฉัยวา ไมทรง สามารถจะบำบัดทุกขใหราษฎรได หากไมเสด็จออกนอกพระราชวัง เพราะราษฎรจะรองถวาย ฎกี าไดต อ เมอ่ื พระคลงั เวลาเสดจ็ ออกนอกพระราชวงั เทา นน้ั จงึ โปรดใหน ำกลองวนิ จิ ฉยั เภรอี อกตง้ั ณ ทมิ ดาบกรมวงั ในพระบรมมหาราชวงั เพอ่ื ราษฎรผมู ที กุ ขจ ะไดต กี ลองรอ งถวายฎกี าไปทลู เกลา ทลู กระหมอ มถวาย เพอ่ื ใหม ีการชำระความกนั ตอ ไป โดยพระองคจะคอยซกั ถามอยูเน่อื ง ๆ ทำให ตลุ าการ ผทู ำการพิพากษาไมอ าจพลิกแพลงคดีเปน อ่ืนได พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัวเสด็จ สวรรคต เมอ่ื วนั พธุ ขน้ึ ๑ คำ่ เดอื น ๕ ตรงกบั วนั ท่ี ๒ เมษายน พุทธศักราช ๒๓๙๔ เวลา ๘ นาิกา ๕ บาทเศษ สิริพระชนมายุได ๖๔ พรรษา ๑๑ วัน ทรงมีพระราชบุตร ๒๒ พระองค พระราชธิดา ๒๙ พระองค รวมทั้งสิ้น ๕๑ พระองค เสด็จดำรง สิรริ าชสมบตั ิ ๒๕ ป ๗ เดอื น ๒๓ วนั

พระบาทสมเดจ็ พระนั่งเกลาเจาอยหู ัว พระมหาเจษฎาราชเจา ù “ พระบิดาแหงการแพทยแผนไทย ” และในปพุทธศักราช ๒๕๔๑ พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช ไดถวาย พระราชสมัญญานามแดพ ระองควา “พระมหาเจษฎาราชเจา” และไดใชเ ปน สรอยพระนาม อกี ท้ัง พระองคทรงมีความกรุณาตอการแพทยแพทยแผนไทย การสาธารณสุข ทรงรวบรวมตำราดาน การรกั ษา ยารกั ษา และสมนุ ไพรจารกึ ไวอ ยา งมากมาย คณะรฐั มนตรไี ดล งมตเิ มอ่ื วนั ท่ี ๑๖ มถิ นุ ายน ๒๕๕๘ ถวายพระราชสมัญญานาม “พระบิดาแหงการแพทยแผนไทย” และกำหนดเอาวันที่ ๒๙ ตลุ าคมของทกุ ปเ ปน “วนั ภมู ปิ ญ ญาการแพทยแ ผนไทยแหง ชาติ ตามประกาศสำนกั นายกรฐั มนตรี ราชกิจจานุเบกษา เลม ๑๓๒ ตอนพิเศษ ๑๕๐ ง ลงวันที่ ๓๐ มิถุนายน ๒๕๕๘ สืบมาตราบถึง ปจจบุ ัน ·Ã§¾²Ñ ¹ÒÃкº¡ÒÃá¾·ÂᏠ¼¹ä·ÂáÅСÒÃÊÒ¸ÒóÊØ¢ พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว เจาอยูหัว พระมหาเจษฎาราชเจา ทรงปฏิบัติ พระราชกรณยี กจิ ในการรวบรวมความรดู า นการแพทยแ ผนไทย และภมู ปิ ญ ญาการแพทยแ ผนไทย มาเผยแพรใ นวงกวา ง ทำใหภ มู ปิ ญ ญาการแพทยแ ผนไทยเปน รากฐานของชาตไิ ทย มรี ากฐานไมจ ำกดั อยูเฉพาะแตในวังหรือเจานายชนชั้นสูง ประชาชนสามารถเขาถึง และนำไปใชประโยชนได ยังเปน ผูที่สรางรากฐานทางเศรษฐกิจของประเทศไทย มองการณไกลจากการสรางศิลปะแบบผสมผสาน ๓ วัฒนธรรม ไทย จีน ฝรั่ง ภายในวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ทำใหเกิดการเปลี่ยนแปลง ดา นการแพทยแ ผนไทย และเปน บคุ คลทท่ี ำใหก ารแพทยแ ผนไทยมคี วามเจรญิ รงุ เรอื งเกดิ คณุ ปู การ แกประชาชนในวงกวาง และตามหลักฐานจารึกแผนศิลาวาดวยการปฏิสังขรณวัดพระเชตุพนวิมล มังคลาราม ราชวรมหาวิหาร ครั้งรัชกาลที่ ๓ จ.ศ. ๑๑๙๓ ตรงกับวันที่ ๒๙ ตุลาคม พุทธศักราช ๒๓๗๔ พระบาทสมเดจ็ พระนง่ั เกลา เจา อยหู วั พระมหาเจษฎาราชเจา เสดจ็ พระราชดำเนิน มาทรงถวายผาพระกฐิน ณ วัดพระเชตุพน วิมลมังคลาราม ราชวรมหาวิหาร และได ทอดพระเนตรเห็นพระอุโบสถ พระวิหาร พระระเบียง กุฏิเสนาสนะตาง ๆ ชำรุด ปรักหักพังมาก จึงมีพระราชศรัทธาจะ ปฏิสังขรณ และขยายพื้นที่ใหมากกวาเดิม

ñð พระบาทสมเดจ็ พระนง่ั เกลาเจา อยูห วั พระมหาเจษฎาราชเจา “ พระบิดาแหงการแพทยแผนไทย ” และมีพระบรมราชโองการใหรื้อพระอุโบสถเดิม และกอเสนาสนะสงฆตาง ๆ มีการจารึกตำรา การแพทยแผนไทยติดประดับไวตามศาลาราย เชน แผนฝดาษ ฝยอดเดียว แผนชัลลุกะ (ปลิง) แผนลำบองราหู แผนกุมาร และแมซื้อ อีกทั้ง มีการจัดสรางรูปษีดัดตน ตั้งไวศาลาละ ๔ - ๕ รูป รวม ๑๖ หลัง และยังจารึกตำรายาตา ง ๆ ติดประดบั ไวในศาลาท้งั ๑๖ หลงั ปพุทธศักราช ๒๓๗๙ ในรัชสมัยของพระองคไดมีศาสนาจารย และนายแพทยชาวอเมริกัน และอังกฤษเดินทางเขามาเผยแพรคริสตศาสนาเพิ่มมากขึ้น หนึ่งในจำนวนนี้คือศาสนาจารย แดน บีช บรัดเลย เอ็ม.ดี. หรือที่คนไทยรูจักกันดี ในนามของหมอบรัดเลยไดเปนผูริเริ่มใหมีการ ปลูกฝปองกันไขทรพิษ การฉีดวัคซีนปองกันอหิวาตกโรค และการทำผาตัดขึ้นเปนครั้งแรก ในกรงุ รตั นโกสนิ ทรเ รม่ิ มกี ารผา ตดั ตามวธิ ศี ลั ยกรรมแผนปจ จบุ นั พทุ ธศกั ราช ๒๓๙๐ การใชย าสลบ โดยหมอเฮา ส ทั้งนี้ องคการการศึกษาวิทยาศาสตรและวัฒนธรรมแหงสหประชาชาติ (UNESCO) ไดประกาศรับรองใหศิลาจารึกวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม ราชวรมหาวิหารเปนมรดกความ ทรงจำแหงโลก เมื่อวันที่ ๒๗ พฤษภาคม พุทธศักราช ๒๕๕๔ นับเปนพระมหากรุณาธิคุณที่ทำให การแพทยแ ผนไทยมคี วามเจริญ รุงเรือง เกดิ คณุ ปู การแกป ระชาชน การถวายพระราชสมัญญานาม “พระบิดาแหงการแพทยแผนไทย” แดพระบาทสมเด็จ พระนงั่ เกลาเจา อยหู วั พระมหาเจษฎาราชเจา ตามขอเสนอและความเห็นของหนวยงานที่เกี่ยวของไดแก สำนักงานราชบัณฑิตยสภา สำนักหอสมุดแหงชาติ กรมศิลปากร กรมสงเสริมวัฒนธรรม เปนตน ในฐานะคณะกรรมการ และคณะทำงานกำหนดใหมีวันภูมิปญญาการแพทยแผนไทยแหงชาติ ในปปฏิทินของชาติไทย และกำหนดให วนั ท่ี ๒๙ ตลุ าคม ของทกุ ป เปน วนั ภมู ปิ ญ ญาการแพทยแ ผนไทย จะทำใหภ มู ปิ ญ ญา การแพทยแผนไทยไดรับการอนุรักษ คุมครองและตระหนักถึงคุณคาที่บรรพบุรุษรุนกอนได สั่งสมจนเปนภูมิปญญาที่ไดรับการยอมรับ อีกทั้งยังเปนการเฉลิมพระเกียรติ พระบาทสมเด็จ พระนั่งเกลาเจาอยูหัว พระมหาเจษฎาราชเจา และกระตุนการปลุกจิตสำนึกใหคนไทยทั้งชาติ ไดรูจัก และตระหนักในคุณคาของภูมิปญญาการแพทยแผนไทยอันเปนภูมิปญญาประจำชาติ ที่มีมาชานาน รวมทั้งการสรางกระแส และเปนกลไกผลักดัน ในการขับเคลื่อนการดำเนินงาน ตลอดจนการใชกลไกการคุมครองภูมิปญญาการแพทยแผนดั้งเดิมในระบบบริการสุขภาพ ระบบเศรษฐกิจ และการพ่ึงตนเองของสงั คมไทยอยางย่ังยนื

พระบาทสมเดจ็ พระนัง่ เกลาเจาอยหู ัว พระมหาเจษฎาราชเจา ññ “ พระบิดาแหงการแพทยแผนไทย ” ความสำคัญของตำราแผนนวดของไทย กับพระบดิ าแหง การแพทยแ ผนไทย ภูมิปญญาการนวดไทยนั้น นับไดวาเปนภูมิปญญาอันล้ำคาที่ไดมีการสืบทอดกันมาอยาง ชานานของบรรพชนชาวไทย เปนภูมิปญญาเพื่อใชในการรักษาโรคที่ใชไดผลดี และมีความสำคัญ มาตง้ั แตอ ดตี จนถงึ ปจ จบุ นั โดยเชอ่ื วา การนวดมจี ดุ เรม่ิ ตน มาจากการชว ยเหลอื กนั เองภายในครวั เรอื น เชน การนวดของสามีใหภรรยา ลูกหลานนวดใหพอ แม หรือปูยา ตายายมีการใชอ วัยวะตา ง ๆ เชน มือ ศอก เขา และเทา นวดใหผูอื่นหรือนวดใหตนเอง จากหลักฐานพบวา มีการบันทึกเกี่ยวกับ การนวดเปน ลายลักษณอกั ษรเกาแกท ีส่ ุด คือ ศิลาจารึกสมัยสุโขทัยท่ขี ุดพบทีว่ ัดปามะมว ง ตรงกบั สมัยพอ ขุนรามคำแหง มีรอยจารึกเปนรูปการรักษาดวยการนวด สมัยกรุงศรีอยุธยาปรากฏการบันทึกใน ๒ รัชสมัย คือ รัชสมัยของพระบรมไตรโลกนาถ ในกฎหมายตราสามดวง ไดกลาวถึงการแบงสวนราชการนาพลเรือใหหมอนวด จำแนกตาม ตำแหนง เปน หลวง ขนุ หมน่ื พัน และมีศกั ดนิ าเชนเดียวกับขาราชการสมัยน้ัน และรัชสมยั สมเดจ็ พระนารายณม หาราช การแพทยแผนไทยมคี วามเจรญิ รงุ เรอื งเปน อยางมาก จนปรากฏในทำเนียบ ศกั ดนิ า ขา ราชการฝา ยทหาร และพลเรอื นทต่ี ราขน้ึ ในปพ ทุ ธศกั ราช ๑๙๙๘ มกี ารแบง กรมหมอนวด เปนฝายขวา ซาย เปนกรม ที่คอนขางใหญ มีหนาที่รับผิดชอบมาก และตองใชหมอมากกวา กรมอื่น ๆ หลักฐานจากจดหมายเหตุของราชทูต ลา ลู แบร ประเทศฝรั่งเศส ไดบันทึกเรื่องผูนวด ในแผน ดนิ สยามมคี วามวา “ในกรงุ สยามนน้ั ถา ใครปว ยไขล ง กจ็ ะเรม่ิ ทำเสน สายยดื โดยใหผ ชู ำนาญ ในทางนี้ ขึ้นไปบนรางกายของคนไข แลวใชเทาเหยียบ กลาวกันวาหญิงมีครรภมักใหเด็กเหยียบ เพ่ือใหค ลอดบุตรงาย ไมม กั เจบ็ ปว ย” สมัยรัตนโกสินทร พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช ทรงใหปฏิสังขรณ วดั โพธารามหรอื วดั โพธข์ิ น้ึ เปน พระอารามหลวง และทรงโปรดใหร วบรวมตำรายา รปู ปน ษดี ดั ตน ตำราการนวดใหเก็บแสดงไวตามศาลาราย เพื่อใหประชาชนไดศึกษาโดยทั่วกัน และในรัชสมัย พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหมีการบูรณปฏิสังขรณ วดั โพธใ์ิ หม ทรงโปรดใหห ลอ รปู ษดี ดั ตนดว ยสงั กะสผี สมดบี กุ ๘๐ ทา ๘๒ ตน รวบรวมตำราการนวด และจารกึ สรรพวชิ าการนวดไทยลงบนแผน หนิ ออ น จำนวน ๖๐ ภาพ แสดงถงึ จดุ นวดอยา งละเอยี ด ประดับบนฝาผนังศาลาราย และบนเสาภายในวัดโพธิ์ เพื่อเผยแพรใหประชาชนทั่วไปไดศึกษา และสามารถนำไปใชร ักษาตนเองยามเจ็บปว ยได นอกจากน้ี ยงั มเี สน ประธานสบิ ทเ่ี ปน หลกั ฐานสำคญั ของวชิ าการนวดไทย ตามทบ่ี รู พาจารย ไดมีการถายทอดสืบตอกันมา เชื่อกันวาภายในรางกายประกอบดวยเสนทั้งปวงถึง ๒๗,๐๐๐ เสน แตเสนที่เปนเสนประธานหลักของเสนทั้งปวงมีเพียง ๑๐ เสนเทานั้น เสนประธานทางเดินของลม

ñò พระบาทสมเด็จพระน่งั เกลา เจาอยูหัว พระมหาเจษฎาราชเจา “ พระบิดาแหงการแพทยแผนไทย ” ซง่ึ เปน พลงั ภายในทห่ี ลอ เลย้ี งรา งกายใหส ามารถทำงานไดต ามปกติ เสน ประธาน ๑๐ มคี วามสำคญั ตอการบำบัดรักษาโรค ดวยวิธีการนวดรักษา เพราะเปนโครงสรางในการนำมาใชอธิบายถึงอาการ ปกติ และอาการผิดปกติของรางกาย โดยเฉพาะความผิดปกติที่มีสาเหตุมาจากการติดขัดหรือ การกำเริบของลม จึงสามารถนำหลักของทางเดิน เสนประธาน ๑๐ มาใชในการตรวจวินิจฉัย หาสาเหตุของความผิดปกติ อาการที่เกิดจากความผิดปกติมีความสัมพันธกับเสนประธานเสนใด รวมทั้งสามารถกำหนดวิธีการนวดรักษาที่สอดคลองสัมพันธกับเสนประธานนั้นไดอยางมีหลักการ และในตำราโรคนิทานคำฉันท ๑๑ ของพระยาวิชยาบดี (กลอม) พรรณนาลักษณะจุดกำเนิดของ เสนประธาน ๑๐ μÓÃÒÂÒÈÔÅÒ¨ÒÃ¡Ö Ç´Ñ ¾ÃÐàªμ¾Ø ¹ÇÁÔ ÅÁ§Ñ ¤ÅÒÃÒÁ “ในคร้ังทีท่ รงพระราชปฏสิ งั ขรณวดั พระเชตุพน ฯ ครัง้ น้นั ทรงพระราชดำรเิ หน็ วา ทุกวนั น้ี คัมภีรแพทยตาง ๆ ที่มีอยูขาดตกบกพรองเสื่อมสูญไป มิไดเปนเรื่องปลาย อนึ่งเลาแพทยผูเฒาที่ ชำนาญในลักษณะโรค และสรรพคุณแหงยานั้นก็มีนอยลง ภายหลังยากที่กุลบุตรจักเลาเรียนให ชดั เจนได และทรงพระมหากรณุ าธคิ ณุ จะใหเ ปน หติ านหุ ติ ประโยชนส มณชี พี ราหมณ อาณาประชา ราษฎรในขัณฑสีมาสืบไป จึงมีพระบรมราชโองการมาณพระบัณฑูรสุรสีหนาท ดำรัสสั่งพระยา บำเรอราชแพทยา ใหเปนผูสืบเสาะแสวงหาตำราลักษณะโรคทั้งปวง ตามพระราชาคณะและ ขา ราชการตลอดจนราษฎร ผใู ดมตี ำรายาดขี อใหจ ดสรรพคณุ ยานน้ั ๆ มาถวาย เพอ่ื จะไดต รวจสอบ และจดลงเปนตำราไว ครั้งนั้นมีผูนำตำรายา สมุฏฐาน และวิธีบำบัดโรคซึ่งเคยใชเคยเห็นคุณ มาถวายตามพระราชประสงคเปนอันมาก จึงทรงพระกรุณาโปรดเกลา ฯ ใหจารึกลงในแผนศิลา ประดับไวในที่ตาง ๆ ศาสตรที่จารึกไวมีการบริหารรางกาย (ษีดัดตน) เวชศาสตร เภสัชศาสตร หตั ถศาสตร (แผนหมอนวด) แลไดเ ปน ประโยชนแ กผ สู นใจในการศกึ ษามาแตบ ดั นั้น” (ตำรายาศิลาจารกึ ในวดั พระเชตพุ นวมิ ลมงั คลาราม, ๒๕๕๙)

พระบาทสมเดจ็ พระนง่ั เกลาเจาอยูห ัว พระมหาเจษฎาราชเจา ñó “ พระบิดาแหงการแพทยแผนไทย ” วดั พระเชตุพนวิมลมังคลาราม (วัดโพธ)ิ์ เปนพระอารามหลวงชัน้ เอก ชนดิ ราชวร มหาวิหาร ๑ ใน ๖ วัดของไทย เดิมชื่อวา “วัดโพธาราม” เปนวัดโบราณเกาแกที่ราษฎร สรา งขน้ึ มาตง้ั แตส มยั กรงุ ศรอี ยธุ ยาเปน ราชธานี ในระหวา ง พทุ ธศกั ราช ๒๒๓๑-๒๒๔๖ ในรชั กาล สมเด็จพระเพทราชา แตไ มป รากฏหลกั ฐานการสรางท่แี นชัด ชาวบา นเรยี กกันวา “วัดโพธ์ิ” มาจน ทุกวนั น้ี ภายหลังจากท่ีพระบาทสมเดจ็ พระพุทธยอดฟา จุฬาโลกมหาราชพระปฐมบรมกษตั ริยแ หง พระบรมราชจักรีวงศ (พุทธศักราช ๒๓๒๕ - ๒๓๕๒) ทรงสถาปนากรุงเทพมหานครเปนราชธานี ไดท รงพระกรณุ าโปรดเกลา ฯ ใหบ รู ณปฏสิ งั ขรณว ดั โพธาราม (วดั โพธ)์ิ และสถาปนาใหเ ปน วดั ประจำ รัชกาลของพระองค พระราชทานนามวา “วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาวาศ” (ตอมาพระบาทสมเด็จ พระจอมเกลาเจาอยูหัวรัชกาลที่ ๔ โปรดเกลาฯ ใหเปลี่ยนสรอยนามวัดเปน วัดพระเชตุพนวิมล มังคลาราม และมีพระราชประสงคใหรวบรวมตำรายา และปนรูปษีดัดตนประดิษฐานเปนวิทยา ทานแกร าษฎร นบั เปน จดุ เรม่ิ ตน ใหเ กดิ การจารกึ ความรขู องบรรพชนในสาขาวชิ าตา ง ๆ ขน้ึ ทว่ี ดั โพธ์ิ ในเวลาตอมา ครน้ั ถงึ รชั สมยั พระบาทสมเดจ็ พระนง่ั เกลา เจา อยหู วั รชั กาลท่ี ๓ (พทุ ธศกั ราช ๒๓๖๗ - ๒๓๙๔) ทรงพระกรุณาโปรดเกลาฯ ใหบูรณปฏิสังขรณพระอารามครั้งใหญ (พรอมทั้งขยายอาณาเขต พระอาราม ใชเวลานานถึง ๑๖ ป ๗ เดือน) ในการนี้โปรดใหเหลานักปราชญราชบัณฑิตรวบรวม ตรวจสอบและคัดเลือกสรรพความรูในสาขาตาง ๆ จารึกประดับไวในอาคารเขตพุทธาวาส เพอ่ื เผยแพรค วามรแู กร าษฎร วดั โพธจ์ิ งึ เปน แหลง เรยี นรขู องปวงชนทใ่ี ฝห าความรเู ปรยี บเสมอื นเปน “มหาวทิ ยาลยั แหง แรกของเมอื งไทย” ทร่ี วมเอาภมู ปิ ญ ญาไทยไวเ ปน มรดกใหล กู หลานไทยไดเ รยี นรู และเปน มรดกแหงภูมิปญญาไทยใหคงอยูคูป ระเทศไทย ในดา นจารกึ ตำราการแพทยแ ผนไทย วดั โพธ์ิ เปน วชิ าการแพทยแ ผนไทยทเ่ี ปน ความรสู บื ทอด มาแตโบราณ สันนิษฐานวาเมื่อครั้งสมัยอยุธยาในยามที่บานเมืองมีศึกสงคราม ตำราการแพทย แผนไทยคงจะสูญหายกระจัดกระจายไปไมนอย ตอมาเมื่อถึงสมัยธนบุรี ภายหลังจากที่สมเด็จ พระเจาตากสินมหาราช (พ.ศ. ๒๓๑๐ - ๒๓๒๕) ทรงกอบกูเอกราชแลว ไดทรงฟนฟูบานเมืองใน ทุกดาน ในสวนที่เกี่ยวกับตำราการแพทยแผนไทยก็ทรงสนพระทัยโปรดใหคนควา รวบรวม และฟนฟูบูรณาการขึ้นเชนเดียวกันการรวบรวมวิชาการแพทยแผนไทยจึงไดถายทอดสืบตอกันมา ถึงสมัยรัตนโกสินทร พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟาจุฬาโลกมหาราช พระปฐมกษัตริยแหง

ñô พระบาทสมเด็จพระน่ังเกลา เจา อยหู วั พระมหาเจษฎาราชเจา “ พระบิดาแหงการแพทยแผนไทย ” พระบรมราชจักรวี งศ ทรงตระหนักถึงคณุ คา และความสำคญั ของวิชาการแพทย แผนไทยดงั กลา วจึงโปรดเกลาฯ ใหร วบรวมตำรายาจารึกลงบนแผน ศลิ า และปน รปู ษดี ดั ตนประดษิ ฐานไวท ว่ี ดั โพธ์ิ เมอ่ื พทุ ธศกั ราช ๒๓๓๑ ถงึ รชั กาลพระบาทสมเดจ็ พระนั่งเกลาเจาอยูหัว โปรดเกลาฯ ใหประชุมนักปราชญราชบัณฑิตในวิชาการ สาขาตา ง ๆ คน ควา รวบรวม ตรวจสอบ และคดั สรรตำราวชิ าการตา ง ๆ ใหถ กู ตอ ง แลวใหจารึกลงบนแผนศิลาประดิษฐานไวตามเสนาสนะภายในวัดโพธิ์ เพื่อให อาณาประชาราษฎรไดศึกษาเรียนรูอยางทั่วถึง เฉพาะเรื่องที่เกี่ยวกับตำราการ แพทยแผนไทยนั้น เปนตำราที่จารึกไวอยางมีระบบ ซึ่งหมอยาหรือผูมีความรู ในตำรายาเหลานั้นตองสาบานตัววายาขนานนั้น ๆ ตนเคยใชรักษาโรคมาแลว และไดผลดีจริง ตอจากนั้นพระยาบำเรอราชแพทย ซี่งเปนแพทยหลวงประจำราชสำนักในขณะนั้น จะตรวจสอบ อีกครง้ั หน่ึงกอ นทจ่ี ะนำมาจารึก อนึ่ง ลักษณะรูปทรงสัณฐานของจารึกนั้น มี ๓ รปู แบบ ไดแ ก รูปสีเ่ หล่ียมจตุรสั สเี่ หล่ียมผืนผา และวงรี โดยระบสุ มฏุ ฐานโรค อาการของโรค ยาทใ่ี ช ในการรักษาโรค และบอกวิธีการรักษา เปนตน ตลอดถงึ สรรพคุณยา และตำรบั ยาสำหรบั รกั ษาโรคตา ง ๆ ทงั้ เด็กและผูใ หญ ¤ÇÒÁÊÓ¤Ñޢͧ¨ÒÃ¡Ö μÓÃÒÂÒÇÑ´ÃÒªâÍÃÊÒÃÒÁÃÒªÇÃÇËÔ Òà 㹷ҧ¡ÒÃá¾·ÂᏠ¼¹ä·Â วดั ราชโอรสาราม เปน พระอารามหลวงชน้ั เอกชนดิ “ราชวรวหิ าร” และเปน วดั ประจำรชั กาล ที่ ๓ แหงพระบรมราชจักรีวงศ ปจจุบันตั้งอยูริมคลองสนามไชยฝงตะวันตก และมีคลองบางหวา สกดั อยดู า นเหนอื ติดเนอ้ื ทขี่ องวดั ในทอ งที่เขตจอมทอง กรุงเทพมหานคร เปน วัดโบราณ มมี าแต สมยั กรงุ ศรอี ยธุ ยา เปน ราชธานี มชี อ่ื เรยี กแตเ ดมิ วา “วดั จอมทอง” สนั นษิ ฐานวา คงจะเพย้ี นมาจาก คำวา วัดเจาทองหรือวัดกองทอง เนื่องจากอดีตเจาอาวาสซึ่งมีนามวา พระสุธรรมเทพเถร เลากัน สบื มาวา ชอ่ื ทอ และการเรยี กพระภกิ ษสุ งฆใ นยคุ นน้ั ชาวบา นกน็ ยิ มเรยี กวา “ทา นเจา ” เมอ่ื นำคำวา ทา นเจา มารวมกบั คำวา ทอง กจ็ ะเปน “ทา นเจา ทอง” ภายหลงั หดสน้ั ลง เรยี กสน้ั ๆ วา วดั เจา ทอง ตอมาพระเจาลูกยาเธอ กรมหมื่นเจษฎาบดินทรพระองคทรงอยูในฐานะจอมทัพเคยนำไพรพล ผา นมาประทบั แรม และปฏสิ งั ขรณว ดั น้ี ชาวบา นจงึ นำคำวา “จอม” จากคำวา “จอมทพั ” รวมกนั เปนวัดจอมทอง ซง่ึ เปน วัดที่มีความสำคัญทางประวตั ิศาสตร โบราณคดี และศลิ ปกรรม

พระบาทสมเดจ็ พระนั่งเกลาเจา อยหู วั พระมหาเจษฎาราชเจา ñõ “ พระบิดาแหงการแพทยแผนไทย ” มลู เหตทุ พ่ี ระบาทสมเดจ็ พระนง่ั เกลา เจา อยหู วั รัชกาลที่ ๓ ทรงสถาปนาวัดราชโอรสารามนั้น คงจะ เนื่องมาจากบริเวณนี้เปนนิวาสสถานขางพระญาติ ฝายพระบรมราชชนนีของพระองค คือ กรมสมเด็จ พระศรีสุลาลัย (เจาจอมมารดาเรียม) ธิดาของ พระยานนทบรุ ี (บญุ จนั ) ซง่ึ มจี วนอยรู มิ แมน ำ้ เจา พระยาอนั เปน ทต่ี ง้ั วดั เฉลมิ พระเกยี รตใิ นปจ จบุ นั กับคุณหญิงเพ็ง ซึง่ เปนธดิ าของพระยาราชวงั สนั (หวงั ) บา นอยูขางวดั หงสร ัตนาราม และทา นชู เปนพระปยยิกา (ยายทวด) ของพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว กลาวกันวาเปนธิดาของ คหบดชี าวสวน มนี วิ าสสถานอยแู ถววดั หนงั ซง่ึ อยทู างทศิ เหนอื ของวดั จอมทอง โดยมคี ลองบางหวา คั่นอยู บริเวณสองฟากคลองดาน และคลองบางหวา ซึ่งมีวัดอยู ๓ วัด คือ วัดจอมทอง วัดหนัง และวัดนางนอน จึงมีพวกชาวสวนผูเปนวงศาคณาญาติของทานชูอยูจำนวนมาก และกลาวไดวา บุคคลเหลานี้ ลวนเปนพระประยูรญาติขางฝายพระบรมราชชนนีในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลา เจา อยูหัวทง้ั สิน้ ในดานจารึกตำรายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร เปนตำราการแพทยแผนไทย ๑ ใน ๔ รายการ ของตนสาแหรกของตำราการแพทยแผนไทยดั้งเดิม ลักษณะเปนแผนหินออนสีเทา รปู สเ่ี หลย่ี มจตั รุ สั ขนาดกวา งยาว ดา นละ ๓๓ เซนตเิ มตร ตดิ ประดบั อยทู ผ่ี นงั ดา นนอกของระเบยี ง พระวหิ ารพระพทุ ธไสยาสน จำนวน ๔๒ แผน และผนงั ศาลารายหนา พระอโุ บสถวดั ราชโอรสาราม ราชวรวิหาร จำนวน ๒ ศาลา ๆ ละ ๔ แผน มีจำนวนทั้งหมด ๕๐ แผน ซึ่งจากเดิมมีจำนวน ๙๒ แผน โดยกอ ปนู เปน กรอบบวั ประดบั จารกึ แตล ะแผน ใหเ หน็ เดน ชดั และงดงามยง่ิ ขน้ึ การบนั ทกึ เนอ้ื หาของจารกึ ตำรายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร ใชอ กั ษรไทยบนั ทกึ เนอ้ื ความเพยี งดา นเดยี ว โดยจัดเรียงบรรทัดทางมุมแหลมทุกแผน สวนใหญบันทึกเนื้อความแผนละ ๑๗ บรรทัด ยกเวน ๓ แผน ทีเ่ ปนแผนปลงิ และแผนนวด มักมีจำนวนบรรทดั นอยกวา เพราะวาดโครงรา ง มนุษยกอน แลวกำหนดจุดสำคัญแตละจุด ทั้งซีกซาย และซีกขวาของรางกาย สำหรับรักษาโรค โดยลากเสน โยงจากจุดเหลาน้ันออกมาบนั ทกึ คำอธิบาย วิธกี าร รักษาในบริเวณที่วางดานซาย และขวา ตามลำดับบรรทัด ซึ่งแผนที่ ๑๖ เปนแผน ปลิงคว่ำ มจี ำนวนบรรทัด ๑๕ บรรทัด และแผนท่ี ๑๙ แผนปลงิ หงาย มีจำนวนบรรทดั เพยี ง ๑๓ บรรทดั เทา นน้ั เนอ้ื หาในจารกึ ตำรายาวดั ราชโอรสารามราชวรวหิ าร กลา วถงึ เรื่อง โรคเด็ก โรคไขตาง ๆ โรคสำหรับบุรุษ โรคลม โรคตา โรคเลือด โรคระบบ ทางเดนิ ปส สาวะ โรคปว ง แผนปลอ ยปลงิ หงายและควำ่ และแผนนวดควำ่ เปน ตน

òñö “พ“พรพรพะะรรบบะะาาบบททิดิดสสาามมแแเเหดหดง็จงจ็ กพกพารารรระะนแนแพงั่พ่งั เทเทกกยยลลแาแาเผเผจจนานาออไไททยยยูหยูหัววั”” พพรระะมมหหาาเเจจษษฎฎาารราาชชเเจจาา ºÃóҹ¡Ø ÃÁ กองคุมครองภูมิปญญาการแพทยแผนไทยและพื้นบานไทย. (๒๕๕๘). พระบิดาแหงการแพทย แผนไทย. พมิ พค ร้ังท่ี ๑. กรงุ เทพฯ : หางหุนสวนจำกดั อรณุ การพิมพ. กองแกว วีระประจักษ. (๒๕๕๔, หนา ๕๔). “การแพทยแผนไทยวัดโพธิ์” ใน จารึกวัดโพธิ์ : มรดกความทรงจำแหงโลก. กรงุ เทพฯ : อมรินทรพ ร้นิ ติ้งแอนดพ ับลิชชิง่ . คณะสงฆวัดพระเชตุพน. (๒๕๕๘). ประวัติศาสตร วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม (พ.ศ. ๒๓๒๕ – ๒๔๑๑). พมิ พค รง้ั ท่ี ๑ ในการออกเมรพุ ระราชทานเพลงิ ศพพระธรรมปญ ญาบด.ี กรงุ เทพฯ : บริษทั อมรนิ ทรพ ริ้นตงิ้ แอนดพ บั ลิชชิ่ง จำกดั (มหาชน). คณาจารยโรงเรียนแพทยแผนโบราณ. (๒๕๐๕. หนา ก). ตำรายาศิลาจารึกในวัดพระเชตุพน วิมลมังคลาราม (วัดโพธิ)์ . กรุงเทพฯ : มหามกุฏราชวทิ ยาลยั . โรงเรียนแพทยแ ผนโบราณ วัดพระเชตุพนฯ. (๒๕๕๙). ตำรายาศลิ าจารึกในวดั พระเชตุพนวมิ ล มังคลาราม. พมิ พครง้ั ที่ ๑. กรงุ เทพฯ : นำอักษรการพมิ พ. ศภุ ชยั ตยิ วรนนั ท และ ชยนั ต พเิ ชยี รสนุ ทร. (๒๕๕๙). ประมวลศลิ าจารกึ ตำรายา วดั ราชโอรสาราม ฉบบั รวมศลิ าจารกึ ๕ แผน ทท่ี ำแทนแผน ทส่ี ญุ หาย. พมิ พค รง้ั ท่ี ๑. ขอนแกน : โรงพมิ พ มหาวิทยาลัยขอนแกน ศวิ รรณ คมุ โห. (๒๕๖๐). พระบาทสมเดจ็ พระนง่ั เกลา เจา อยหู วั รชั กาลท่ี ๓. (ระบบออนไลน) . แหลงที่มา http://www.openbase.in.th/http:/%252Fwww.panyathai.or.th/wiki/ index.php/ สายใหม จบกลศึก. (๒๕๕๙) มูลนิธิเฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัว. กรุงเทพฯ. สำนักคุมครองภูมิปญญาการแพทยแผนไทย. (๒๕๕๗). ตำราแผนนวดของไทย ในศิลาจารึก วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม (วัดโพธิ์) เลม ๑ ชุดตำราภูมิปญญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนุรักษ. พิมพครั้งที่ ๑. กรุงเทพฯ : โรงพิมพองคการสงเคราะหทหารผานศึก ในพระบรมราชปู ถมั ภ.

กรมการแพทยแ ผนไทยและการแพทยท างเลือก เลขท่ี ๘๘/๒๓ หมู ๔ ถนนติวานนท ต.ตลาดขวญั อ.เมอื ง จ.นนทบรุ ี ๑๑๐๐๐ โทรศัพท : (+๖๖) ๐-๒๕๙๑-๗๐๐๗ โทรสาร : (+๖๖) ๐-๒๕๙๑-๗๐๐๙