2

แนวทางการคัดกรองและส่งเสรมิ พฒั นาการ เดก็ ปฐมวยั (0-5 ปี) โดย อสม. สำ� นกั งานสนับสนนุ บรกิ ารสขุ ภาพ เขต 7 ขอนแกน่ กรมสนับสนนุ บรกิ ารสขุ ภาพ ค�ำนำ� การดแู ลเดก็ ใหม้ พี ฒั นาการสมวยั เปน็ จดุ เรม่ิ ตน้ ทส่ี ำ� คญั ในการสรา้ งความเขม้ แขง็ mEมเพvีครeวาaะrาyเtดมtก็หcทehมกุ irาคldsยน ของชมุ ชน กลไกทจี่ ะเขา้ ถงึ การคดั กรองและสง่ เสรมิ พฒั นาการเดก็ ในชมุ ชนนนั้ จากการ ศึกษาในเขตสุขภาพที่ 7 พบว่า อสม. เป็นผทู้ ่ีมบี ทบาทส�ำคญั และสามารถคดั กรองเดก็ ที่มีพัฒนาการล่าช้า ถึงร้อยละ 30 ท้ังยังสามารถกระตุ้นเด็กที่ล่าช้าให้กลับมาได้ปกติ ยกเว้นเด็กท่ีมีปัญหาสุขภาพทางกาย ดังน้ัน ส�ำนักงานสนับสนุนบริการสุขภาพ เขต 7 ขอนแก่น จึงได้จัดท�ำคู่มือ “แนวทางการคัดกรองและส่งเสริมพัฒนาการ เด็กปฐมวัย (0-5 ปี) โดย อสม.” เน้ือหาท้ังหมดเป็นเรื่องง่ายๆ ที่พ่อแม่ ผู้ปกครอง และ อสม. สามารถใช้ในการฝึกพัฒนาการของเด็กได้อย่างถูกวิธี ขอขอบพระคุณ พญ.ดุษฎี จึงศิรกุลวิท ผู้อ�ำนวยการสถาบันพัฒนาการเด็กภาคตะวันออกเฉียงเหนือ และ นายแพทยป์ ระสทิ ธ์ิ สจั จพงษ์ ผอู้ ำ� นวยการศนู ยอ์ นามยั ท่ี 7 ขอนแกน่ ทใ่ี หค้ ำ� แนะนำ� ขอบคุณ หวั หน้างานสขุ ภาพภาคประชาชนทัง้ 4 จงั หวัด คอื ขอนแก่น มหาสารคาม ร้อยเอด็ และกาฬสนิ ธ์ุ ทเ่ี ห็นความสำ� คญั และผลักดนั ให้ อสม. ทุกหมู่บ้าน ด�ำเนินการค้นหาพัฒนาการเด็กที่ล่าช้า จนเกิดผลงานเป็นท่ีประจักษ์ในเขตสุขภาพที่ 7 สุดท้ายขอบคุณ นายฐณะวัฒน์ ภูมิเจริญวัฒน์ ทีไ่ ดท้ มุ่ เทแรงกายและแรงใจในการลงพื้นท่ี เพือ่ จดั ทำ� คมู่ อื ใหส้ มบูรณ์และเป็นประโยชนต์ ่อชุมชนมากทีส่ ดุ สุจนิ ดา สขุ กำ� เนดิ ผู้อ�ำนวยการสำ� นกั งานสนบั สนุนบริการสขุ ภาพ เขต 7 ขอนแก่น อสม. ล้านดวงใจ สร้างสขุ ภาพเด็กไทย...ถวายพอ่ ของแผ่นดิน 1

แผนทป่ี ระเทศไทย แสดงผลการสำ� รวจระดับสติปญั ญาเดก็ นกั เรียนไทย ปี 2554 ท�ำไมเด็กไทย แรกเกิด จนถงึ อายุ 5 ปี รายจังหวดั แบง่ เป็น 3 กล่มุ จงั หวดั ตามคา่ เฉลย่ี ระดับสตปิ ญั ญา จำ� นวน 3 คน จะมี 1 คนทีพ่ ัฒนาการลา่ ช้า กอ่ ใหเ้ กิดปัญหาสตปิ ัญญาบกพรอ่ ง หรอื ที่เรียกว่า IQ ตำ�่ ผลการวัดระดบั สติปัญญา พบวา่ จังหวัดส่วนใหญ่ นกั เรียนมีค่าเฉลี่ย IQ ต่�ำกว่าเกณฑ์ (38 จังหวดั ) และส่วนใหญอ่ ยใู่ นจงั หวัดภาคอีสาน เดก็ อายุตำ�่ กว่า 6 ปี สามารถอา่ นหนงั สือได้ เพียงรอ้ ยละ 60.2 เท่านน้ั การอ่านของเดก็ เล็กอายตุ �่ำกวา่ 6 ปี อา่ นมากแคไ่ หน? การอา่ นของดก็ เล็กจ�ำแนกตามภมู ภิ าค IQ > 100 (18 จงั หวดั ) เดก็ เล็ก 64.1%ภาคเหนอื 5นอ7ก.เข4ต%เทศบาล IQ = 100 (20 จังหวัด) 55.9%ภาคเตฉะยี วงนั เหอนออืก 60.2%อา่ นหนังสอื 2.7 ลา้ นคน IQ < 100 (38 จงั หวัด) 57ภ.า9คก%ลาง 6ในเ3ขต.9เท%ศบาล 73.8%กรงุ เทพฯ เดก็ เล็ก 57.6ภา%คใต้ 39.8%ไม่อา่ นหนังสือ 1.8 ล้านคน 2

ปัญหาโรคโลหิตจาง : คณุ รู้หรือไม่ เราสามารถแก้ไข ปัญหาเหล่านไี้ ด้ ปัญหาสงู ดี สมสว่ น : เพียงแคค่ ณุ เฝ้าระวัง คัดกรอง เกณฑ์เฉลยี่ สว่ นสูงของเด็กไทย อายุ 5 ปี และส่งเสริมพฒั นาการของเดก็ อย่างต่อเน่อื ง ดว้ ยกระบวนการ - เดก็ ผชู้ าย ควรสงู เฉล่ีย 111 ซม. - เด็กผูห้ ญงิ ควรสูงเฉลีย่ 109 ซม. กิน กอด เลน่ เลา่ มีเดก็ เพยี งร้อยละ 47.4 เท่าน้ัน ทีไ่ ด้ตามเกณฑ์ 7 ขอ้ ท่คี วรรู้ การสง่ เสรมิ พัฒนาการเดก็ 3

ข้อ 1 : อาหาร (ธาตเุ หลก็ และไอโอดีน) ธาตเุ หลก็ และไอโอดนี มีผลอย่างมากต่อระดับสติปัญญาของ เด็ก และเดก็ ควรได้รบั ในปรมิ าณที่เหมาะสม ตง้ั แตย่ งั อยใู่ นครรภ์ ควรใหเ้ ดก็ ไดร้ บั ประทาน ไข่และนมทุกวัน เพราะเป็นอาหารที่มีธาตุ เหล็กและไอโอดนิ สงู บ�ำรุงสมอง ควรใหเ้ ด็กกนิ ไข่ 1-2 ฟองตอ่ วนั และ เดก็ ทีห่ ยา่ นมแม่ ควรด่มื นมจืด 3 กลอ่ งต่อวนั 4

ขอ้ 2 : การให้เดก็ ไดฝ้ ึก ขอ้ 3 : การเลอื กของเล่นเดก็ ทำ� กจิ กรรมดว้ ยตนเอง ตอ้ งเลือกให้เหมาะสมกบั อายุ เนื่องจากวัยทารกและวยั เดก็ ถอื ว่าเปน็ ของเลน่ เปน็ สว่ นสำ� คัญในการกระตุ้นพัฒนาการเดก็ แต่ วัยเร่มิ ต้นทส่ี �ำคญั ของพัฒนาการมนษุ ย์ ของเล่นบางอยา่ ง เช่น การใหเ้ ดก็ เล็กอายตุ �่ำกว่า 3 ขวบ เล่นเกมส์ ในแท็บเล็ต กลบั ทำ� ให้พฒั นาการชา้ ลง เพราะ การกอดเด็ก เป็นการกระตุน้ พัฒนาการ ภาพท่ีเคลอ่ื นไหวรวดเร็วเกนิ ไป มีผลต่อพฒั นาการเด็ก ไมเ่ ป็นไปตามลำ� ดบั ข้นั และการเลน่ เกมสก์ ่อนวัย สง่ ผล ด้านอารมณท์ ี่ส�ำคญั ยิง่ รบกวนพฒั นาการของเด็กได้ เกดิ ปญั หาสมาธสิ ้ัน การชว่ ยเหลือเดก็ มากๆ อยตู่ ลอดเวลา จะท�ำใหเ้ ด็กได้ฝึกท�ำกิจกรรมน้อยลง และท่สี �ำคญั ท�ำใหเ้ สียโอกาสในการพัฒนา เกดิ ปัญหาทางด้านอารมณต์ ามมา 5

ขอ้ 4 : การตอบสนองของพอ่ แม่ ข้อ 5 : การเล่านทิ าน เมือ่ เดก็ แสดงพฤตกิ รรมกา้ วรา้ ว สรา้ งสงั คมได้ดว้ ยการอ่าน พ่อแม่อาจไม่รู้ตัวว่า การหัวเราะ พ ่ อ แ ม ่ ที่ อ ่ า น นิ ท า น ใ ห ้ เ ด็ ก ชน่ื ชม ในขณะทเ่ี ดก็ แสดงพฤตกิ รรม ฟังต้ังแต่แรกเกิด และอ่าน กา้ วรา้ วนน้ั ไม่เหมาะสม เช่น เดก็ ตี เป็นประจ�ำทุกวัน สามารถ ผู้ใหญ่ หรือ พดู คำ� หยาบคาย หรอื กระตุ้นพัฒนาการด้านภาษา เล่นกับเพ่ือนแบบรุนแรง ใช้ปืน ไล่ จินตนาการ ท�ำให้เด็กมีสมาธิที่ ยิงกัน ท้ังหมดนั้นเป็นการส่งเสริม ดี และเป็นการสรา้ งนสิ ัยรักการ ใหเ้ ดก็ มนี สิ ัยก้าวร้าวและรุนแรงขนึ้ อา่ นหนังสือให้กับเด็ก น้องหม่อน (อายุ 3 ปี) โชคดมี ากท่มี ีคุณยายใหค้ วามสนใจอ่านหนังสือใหฟ้ ังทุกๆ วัน ตงั้ แตอ่ ายุ 2 ปีคร่งึ น้องหม่อนมีพัฒนาการรวดเร็วทกุ ดา้ น พูดรู้เรื่องไมเ่ คยงอแง และไม่นา่ เช่อื เลยวา่ เวลาไปซื้อของเล่น หมอ่ นจะเลอื กซ้อื หนังสอื แทนที่จะซอ้ื ของเลน่ ตามตลาดนดั ต่างจากเดก็ คนอน่ื ๆ ทไี่ มส่ นใจหนังสอื เลย เพราะเดก็ เหล่าน้ันไมเ่ คยร้วู า่ หนังสอื สรา้ งจนิ ตนาการทส่ี นุกสนานได้มากกว่าของเลน่ 6

ข้อ 6 : การเลยี้ งลกู ใหส้ ูงดี สมสว่ น และฟันดี ข้อ 7 : หากพบวา่ ลกู มพี ฒั นาการลา่ ช้า อาหารทสี่ ำ� คญั คอื ไขแ่ ละนม ตอ้ งใหเ้ ดก็ ไดอ้ อกกำ� ลงั กาย จงตระหนักไวว้ ่า โดยการกระโดด 2 ขา (กระโดดเชอื ก) อยา่ งนอ้ ย 30 นาทตี อ่ วนั นอนให้ได้ 9 ถึง 11 ชั่วโมงต่อวัน จึงจะส่งผลให้เด็กสูงดี เราสามารถกระต้นุ ใหเ้ ดก็ กลบั คนื เป็นปกตไิ ด้ด้วยตนเอง สมสว่ น นอกจากนกี้ ารดแู ลฟันเปน็ เรอ่ื งส�ำคัญตอ่ สุขภาพเดก็ หรอื ให้ อสม. รว่ มกบั ผปู้ กครองช่วยกนั กระต้นุ พฒั นาการเด็ก ควรแปรงฟันใหถ้ กู วิธี ใช้เวลาอย่างนอ้ ย 2-3 นาที แปรงฟัน แต่หากฝกึ พัฒนาการแล้ว ภายใน 1 เดอื น เดก็ ยังไมส่ ามารถ หลงั กินอาหารทุกครง้ั และก่อนนอน ทำ� ได้ พอ่ แม่ควรนำ� บุตรหลานของทา่ นมาพบหมอ เพ่ือช่วยฝกึ และกระตุ้นใหเ้ ด็กมีพัฒนาการตามเกณฑ์อายุ อย่างเรง่ ดว่ น 6 6วิธีแปรงฟันให้เด็กอายุ เดอื น ถงึ ขวบ การปกปิดปัญหา หรอื ปกป้องเด็ก 1. ให้ลูกนอนเอาหัวหนนุ บนตกั โดยคิดวา่ เดก็ จะท�ำได้เองภายหลัง 2. ขยบั แปรงไปมาสนั้ ๆ ในแนวนอน โดยไม่ใส่ใจกบั ชว่ งอายุที่ควรท�ำได้ อาจเป็นการท�ำร้ายลกู ของท่านโดยไมร่ ตู้ ัว - โดยใช้น้ิวชว่ ยแหวกกระพงุ้ แกม้ และรมิ ฝีปาก - แปรงฟนั หน้าบน-ล่าง ดา้ นใกลร้ มิ ฝปี ากและ เราจะรู้ได้อย่างไรว่า.....เด็กมพี ฒั นาการล่าช้า ดา้ นใกล้ลนิ้ โดยใชแ้ บบคดั กรองและสง่ เสริมพัฒนาการเด็กปฐมวยั - ขยบั ไปมาส้นั ๆ ดา้ นละ 4-5 ครัง้ เน้นเปน็ พิเศษ 7 บรเิ วณคอฟนั 3. ส�ำหรบั ฟันกรามน�้ำนม ให้แปรงบนด้านบดเค้ียว ด้านใกล้ลน้ิ และด้าน ใกลแ้ ก้ม ขยับไปมาทง้ั 3 ดา้ น ดา้ นละ 4-5 คร้งั 4. ในกรณีเดก็ อายุตำ�่ กวา่ 3 ขวบ หลงั จากแปรง ครบทุกซ่ี ทุกด้าน ให้ใช้ผ้าสะอาดชุ่มน�ำ้ เชด็ ฟองยาสฟี ันออก เพอ่ื ปอ้ งกนั เดก็ กลืนยาสีฟัน

แบบคัดกรองและส่งเสรมิ พัฒนาการเด็กปฐมวยั (ตามช่วงอายุเด็ก) โดย อสม. อายุ 9 เดือน (หมายถึง อายทุ ่เี ตม็ เดือนและนบั ต่ออีก 29 วัน คือ 9 เดือน 29 วัน) ด้านการเคลอ่ื นไหว ดา้ นการใชก้ ล้ามเนื้อมดั เล็กและ ดา้ นการเข้าใจภาษา ดา้ นการใช้ภาษา ดา้ นการช่วยเหลือตวั เอง สตปิ ญั ญา และสงั คม 1. ลุกขนึ้ นั่งได้จากทา่ นอน 3. หยิบก้อนไมจ้ ากพนื้ และถือไว้ 5. ท�ำตามคำ� สงั่ งา่ ยๆ เม่ือใช้ 6. เด็กรู้จกั การปฏเิ สธด้วย 8. ใช้นิว้ หยิบอาหารกินได้  ผ่าน  ไมผ่ า่ น มอื ละช้นิ หรือถือก้อนไม้ 2 ก้อน ท่าทางประกอบ การแสดงท่าทาง  ผา่ น  ไมผ่ า่ น เคาะกนั 2. ยืนอยู่ไดโ้ ดยใช้มือเกาะเคร่ืองเรือนสูง  ผ่าน  ไมผ่ า่ น  ผ่าน  ไม่ผา่ น ระดับอก  ผา่ น  ไมผ่ ่าน 7. เลยี นเสยี งคำ� พดู ทีค่ ุน้ เคย  ผ่าน  ไม่ผา่ น 4. ใช้นว้ิ หวั แม่มอื และน้วิ อ่ืนๆ หยบิ ได้อย่างน้อย 1 เสยี ง เช่น ของขึน้ จากพืน้ หมำ�่ จะ๊  ผา่ น  ไม่ผ่าน  ผ่าน  ไม่ผา่ น วิธฝี กึ ทกั ษะ ตวั อยา่ งการฝกึ หยบิ กอ้ นไม้ ตัวอยา่ งการฝกึ โบกมือ ตัวอย่างการฝกึ ปฏเิ สธ ตัวอย่างการฝึกใช้น้ิวหยิบ ตวั อยา่ งการฝึกลุกขึ้นนั่งจากท่านอน 1. น�ำวัตถุสีสดใสขนาดประมาณ 1. เล่นกับเด็กโดยใช้ค�ำส่ังง่ายๆ เมอื่ เดก็ รบั ประทานอาหารหรอื อาหารกินได้ 1. จดั เดก็ ในทา่ นอนคว่�ำ จบั เขา่ งอทั้ง 2 ขา้ ง 1 นวิ้ เชน่ กอ้ นไม้ 2 กอ้ น (ใชว้ ตั ถุ เช่น โบกมือ ตบมือ พร้อมกับ ขนมอิ่มแล้ว ถามเด็กว่า “กิน 1. วางอาหารที่เด็กชอบและ จบั มอื เด็กทง้ั 2 ขา้ งยันพ้นื เหมือนกัน 2 ชน้ิ ) ท�ำท่าทางประกอบ อีกไหม” แล้วสั่นศีรษะพร้อม หยิบง่ายขนาด 1 ค�ำ เช่น 2. กดทส่ี ะโพกเดก็ เพอ่ื ใหเ้ ดก็ ยนั ตวั ลกุ ขนึ้ มา 2. เคาะของเล่นกับโต๊ะทีละช้ินเพื่อ 2. ถ้าเด็กไม่ท�ำ ให้จับมือท�ำและ กบั พดู วา่ “ไมเ่ อา” ใหเ้ ดก็ เลยี น ขนมปงั กรอบ ตรงหน้าเดก็ อยใู่ นทา่ น่ัง กระตุ้นให้เด็กหยบิ ค่อยๆ ลดความช่วยเหลือลง แบบตาม ทำ� เชน่ นก้ี บั สถานกา 2. จับมือเด็กหยิบอาหารใส่ 3. ถ้าเด็กไม่หยิบช่วยจับมือเด็กให้ โดยเปลี่ยนเป็นจับข้อมือ จาก รณอ์ ื่นๆ เพ่อื ให้เดก็ เรยี นรูเ้ พ่ิม ปาก แล้วปล่อยให้เด็กท�ำ กระตุ้นให้เด็กลุกข้ึนน่ัง เช่น ใช้ลูกบอลยาง หยบิ น้ันเปล่ียนเป็นแตะข้อศอก ขนึ้ เองฝึกบ่อยๆ จนสามารถ บีบกระตุ้น หรอื ตบมอื /ใช้ท่าทางเรียก เมื่อเร่ิมตบมือเองได้แล้ว ลด หยบิ อาหารกนิ ได้เอง การชว่ ยเหลือลง เปน็ บอกหรือ ของเล่นที่ใช้แทนได้: อุปกรณ์ที่มีสีและ วัสดุที่ใช้แทนได้: กล่องเล็กๆ เช่น สง่ั ใหท้ �ำอยา่ งเดียว เสียง เช่น กรุ๋งกร๋ิงท�ำด้วยพลาสติก/ผ้า กล่องสบู่ กล่องนม ลกู บอลยางบบี /สตั วย์ างบบี ขวดพลาสตกิ ใส่ เมด็ ถ่วั /ทราย พันให้แนน่ เด็กอายุ 9 เดอื น พบว่าการใช้นวิ้ หยบิ อาหารกินเองไดด้ ว้ ยตนเอง ท�ำไม่คอ่ ยได้ ผปู้ กครองจงึ ต้องใสใ่ จ เพราะถ้าฝึกชา้ จะมผี ลใหเ้ ด็กในชว่ งอายุต่อไป จะมีพัฒนาการดา้ นอน่ื ๆ ชา้ ลงไปด้วย 8

อายุ 18 เดอื น (หมายถึง 1 ปี 6 เดอื น 29 วนั ) ด้านการเคล่อื นไหว ด้านการใชก้ ล้ามเนือ้ ด้านการเข้าใจภาษา ด้านการใชภ้ าษา ด้านการช่วยเหลอื ตวั เอง มัดเลก็ และสติปัญญา และสงั คม 1. วงิ่ ได้ 3. เปดิ หนา้ หนังสอื ท่ที �ำ 5. เลอื กวตั ถุตามคำ� สงั่ ได้ถูกตอ้ ง 7. พดู เลยี นคำ� ทเี่ ดน่ หรอื ค�ำสุดทา้ ยของค�ำพูด 9. สนใจ/มองตามส่งิ ทผี่ ใู้ หญ่  ผา่ น  ไมผ่ า่ น ดว้ ยกระดาษแขง็ ที 3 ชนิด  ผา่ น  ไมผ่ า่ น ชที้ ่ีอยู่ไกลออกไปอย่าง 2. เดนิ ถือลกู บอลไปได้ไกล ละแผน่ ไดเ้ อง  ผา่ น  ไม่ผา่ น 8. พดู เป็นค�ำๆ ได้ 4 ค�ำ เรยี กชอื่ สิง่ ของหรอื น้อย 3 เมตร  ผา่ น  ไม่ผ่าน 6. ช้อี วัยวะได้ 1 สว่ น (เปน็ทคักำ�ทอาน่ืยทไ่ี มใ่ ช่ พอ่ แม่ ชอื่ ของคนคนุ้ เคยในบา้ น  ผา่ น  ไมผ่ ่าน 3 เมตร 4. ต่อกอ้ นไม้ 2 ขั้น  ผา่ น  ไมผ่ า่ น หรอื ชอื่ ของสัตว์เล้ียงในบ้าน) 10. ด่ืมนำ้� จากแก้วโดยไม่หก  ผา่ น  ไม่ผา่ น  ผา่ น  ไม่ผ่าน  ผา่ น  ไมผ่ ่าน  ผา่ น  ไม่ผ่าน วิธฝี กึ ทกั ษะ ตัวอย่างการฝึกเปิด ตวั อยา่ งการฝกึ เลอื กวตั ถตุ ามคำ� สงั่ ตัวอยา่ งการฝึกพูดเลยี นคำ� ตัวอย่างการฝึกมองส่งิ ท่ีช้ี ตัวอย่างการฝึกเดินถืลูกบอล หนา้ หนังสือ 1. เตรียมของเล่นหรือวัตถุที่เด็กคุ้น 1. พูดกับเด็กก่อนแล้วค่อยท�ำกริยานั้นให้เด็กดู - ช้ีส่ิงท่ีอยู่ใกล้ตัวให้เด็กมอง ไปไกล 3 เมตร 1. เปิดหน้าหนังสือทีละ เคย 2 ชนดิ และบอกใหเ้ ดก็ รจู้ กั ชอื่ เช่น เม่ือแต่งตัวเสร็จ พูดว่า “ไปกินข้าว” แล้ว ตาม หากเด็กยังไม่มองให้ 1. ฝกึ ใหเ้ ดก็ เดนิ โดยถอื ของมอื เดยี ว ห น ้ า แ ล ้ ว ชี้ ใ ห ้ เ ด็ ก ดู วัตถุทีละชนดิ ออกเสยี ง “กนิ ” หรอื “ขา้ ว” ใหเ้ ดก็ ฟงั แลว้ จงึ พาไป ประคองหน้าเด็กให้หันมอง 2. เม่ือเด็กท�ำได้แล้วให้พ่อแม่ รปู ภาพและปดิ หนงั สอื 2. ถามเด็ก “…อยไู่ หน” โดยให้เด็กชี้ 2. สอนให้เดก็ พูดตามความจรงิ เชน่ ตาม แลว้ คอ่ ยชข้ี องทอ่ี ยไู่ กล หรอื หยบิ ถา้ เดก็ เลอื กไมถ่ กู ตอ้ งให้ - ขณะแต่งตัว เมื่อเด็กให้ความร่วมมือดี ออกไป จนถงึ 3 เมตร ผู้ปกครอง วางตะกร้าไว้ใน 2. บอกใหเ้ ด็กทำ� ตาม เล่ือนของเข้าไปใกล้ และจับมือ ใหช้ มเชยวา่ “หนเู ปน็ เดก็ ด”ี เพอ่ื ใหเ้ ดก็ เลยี นคำ� ระยะหา่ ง 3 เมตร แลว้ ถอื ของท่ี 3. ถ้าเด็กท�ำไม่ได้ให้ช่วย เดก็ ช้ีหรอื หยบิ “เด็ก” หรอื “ด”ี ได้ ตัวอยา่ งการฝึกดืม่ น้�ำ มีขนาดใหญ่ขึ้นด้วยสองมือ 3. เม่ือเด็กสามารถเลือกได้ถูกต้อง - เมื่อแต่งตัวเสรจ็ พดู วา่ “ไปกนิ ข้าว” รอใหเ้ ด็ก 1. ประคองมอื เดก็ ใหย้ กแกว้ นำ�้ และเดนิ เอาของไปใสต่ ะกรา้ ให้ จับมือเด็กพลิกหน้า เพ่ิมของเลน่ หรอื วัตถุท่เี ด็กคนุ้ เคย ออกเสียง “กิน” หรอื “ข้าว” กอ่ นแล้วจงึ พาไป ข้ึนด่ืม ค่อยๆ ลดการช่วย เดก็ ดู แลว้ บอกให้เดก็ ทำ� ตาม หนังสือทีละหนา้ เป็น 3 ชนิด และถามเช่นเดิมจน 3. ถ้าเด็กไม่ออกเสียงพูดตาม ให้ซ�้ำค�ำเด่นหรือ เหลือจนเด็กสามารถถือแก้ว 3. ถ้าเด็กท�ำไม่ได้ ให้ขยับตะกร้า 4. เ ล ่ า นิ ท า น ป ร ะ ก อ บ เดก็ ชหี้ รอื หยบิ ไดถ้ กู ตอ้ งทงั้ 3 ชนดิ ค�ำสุดท้ายนั้นจนเด็กสามารถเลียนค�ำพูด น้ำ� ยกขนึ้ ดม่ื โดยไมห่ ก ให้ใกล้ข้ึน และจับมือเด็กถือ รปู ภาพ เพือ่ เสรมิ สรา้ ง 4. เพ่ิมวัตถุชนิดอ่ืนท่ีเด็กสนใจช้ีให้ สดุ ทา้ ยนั้นได้ 2. ฝึกเด็กดื่มนมและน�้ำจาก ของ ชว่ ยพยงุ หากเดก็ ยงั ทรงตวั จนิ ตนาการของเด็ก เด็กดู แล้วพูดให้เด็กช้ี เพ่ือเพ่ิม 4. เม่ือเด็กพูดได้แล้ว ให้ความสนใจและพูด แก้ว (เลกิ ใช้ขวดนม) ไดไ้ มด่ ี หนังสือที่ใช้แทนได้: การเรยี นร้ภู าษาของเด็ก โตต้ อบกบั เดก็ เปลยี่ นใชค้ ำ� อน่ื ๆ ในสถานการณ์ 4. เมอ่ื เดก็ ทรงตวั ไดแ้ ละถอื ของได้ ห นั ง สื อ เ ด็ ก ที่ ท� ำ ด ้ ว ย วัสดุที่ใช้แทนได้: ของใช้ในบ้าน ต่างๆ ของที่ใชแ้ ทนได:้ ขนั นำ้� ด้วยตนเองให้เพ่ิมระยะทาง พ ล า ส ติ ก ผ ้ า ห รื อ ชนิดอ่ืนๆ ที่ไมเ่ ปน็ * ขณะกำ� ลงั ดหู นังสือฝกึ ให้เด็กพดู คำ� ต่างๆ ตาม จนถึง 3 เมตร กระดาษหนาๆ อันตราย รปู ภาพ เชน่ “ปลา” “โต๊ะ” “แมว” ของเล่นที่ใช้แทนได้: วัสดุใน บ้าน เชน่ ตกุ๊ ตา หมอน เดก็ อายุ 1 ปีครง่ึ ส่วนใหญ่ด้านท่ที ำ� ไมค่ อ่ ยได้ มี 3 เรื่อง คอื รจู้ กั อวัยวะอย่างน้อย 1 ส่วน พูดไดอ้ ย่างนอ้ ย 4 คำ� และด่มื น้�ำไดเ้ อง 9

อายุ 30 เดอื น (หมายถงึ 2 ปี 6 เดือน 29 วัน) ด้านการเคลอ่ื นไหว ดา้ นการใช้กลา้ มเนอื้ มดั เลก็ ดา้ นการเขา้ ใจภาษา ด้านการใชภ้ าษา ด้านการชว่ ยเหลอื ตวั เองและ และสติปญั ญา สังคม 1. กระโดดข้ามเชือกบนพื้นไป 3. ต่อก้อนไม้ส่ีเหลี่ยม ลูกบาศก์ 5. สนใจฟงั นทิ านได้ นาน 5 นาที 7. พูดติดต่อกัน 2 ค�ำ อย่างมี 8. รอ้ งเพลงไดบ้ างคำ� หรอื รอ้ งเพลง ข้างหน้าได้ เป็นหอสูงได้ 8 ก้อน  ผา่ น  ไมผ่ า่ น ความหมายโดยใชค้ ำ� กรยิ าได้ คลอตามท�ำนอง  ผ่าน  ไม่ผา่ น  ผา่ น  ไม่ผา่ น ถูกตอ้ งอยา่ งนอ้ ย 4 กรยิ า  ผา่ น  ไมผ่ า่ น 6. วางวัตถุไว้ “ข้างบน” และ “ข้างใต”้  ผ่าน  ไม่ผา่ น 2. ขว้างลูกบอลขนาดเลก็ ได้ 4. ย่นื วตั ถใุ ห้ผ้ทู ดสอบได้ 1 ช้นิ ตามคำ� สงั่ ได้ 9. เด็กรู้จักรอให้ถึงรอบของตนเอง โดยยกมือขึ้นเหนอื ศีรษะ ตามคำ� ส่งั (ร้จู ำ� นวนเท่ากับ 1)  ผา่ น  ไมผ่ ่าน ในการเลน่ โดยมผี ใู้ หญค่ อยบอก  ผ่าน  ไมผ่ า่ น  ผ่าน  ไม่ผา่ น  ผ่าน  ไมผ่ า่ น วธิ ีฝึกทักษะ ตัวอยา่ งการฝึกต่อกอ้ นไม้ ตัวอยา่ งการฝกึ ฟงั นทิ าน ตวั อยา่ งการฝกึ พดู ตดิ ต่อกัน ตวั อยา่ งการฝกึ รอ ตวั อย่างการฝึกกระโดดเชือก 1. ใช้วัตถุที่เป็นทรงสี่เหล่ียม เช่น 1. อ่านนิทานส้ันๆ ให้เด็กฟังทุกวันด้วย ฝึกให้เด็กพูดตามสถานการณ์ 1. ผลดั กนั เลน่ กบั เดก็ จนเดก็ คนุ้ เคยกอ่ น 1. กระโดดอยกู่ บั ที่ ให้เดก็ ดู ก้อนไม้ กล่องสบู่ วางต่อกันใน น้ำ� เสียงทส่ี นุกสนาน จรงิ เชน่ ขณะรบั ประทานอาหาร 2. ฝึกให้เด็กเล่นเป็นกลุ่มด้วยกัน 2. จบั มือเด็กไว้ท้ัง 2 ข้าง แล้วฝกึ แนวตัง้ ใหเ้ ด็กดู 2. ให้เดก็ ดรู ูปภาพ และแต่งเรื่องเลา่ จาก ถามเด็กว่า “หนูก�ำลังท�ำอะไร” โดยมีพ่อแม่ ผู้ปกครองบอกเด็ก กระโดดมาจากบันไดข้ันท่ีติด 2. กระตุน้ ใหเ้ ดก็ ทำ� ตาม รปู ภาพเพอื่ ใหเ้ ดก็ สนใจ เชน่ “กระตา่ ย รอให้เด็กตอบ “กินข้าว” หรือ เชน่ “..(ช่ือเดก็ )..เอาห่วงใสห่ ลกั ” กบั พ้ืนหรือจากพ้ืนตา่ งระดบั 3. ถ้าเด็กท�ำไม่ได้ให้จับมือเด็กวาง น้อยมีขนสีขาวมีหูยาวๆ กระโดดได้ ขณะอ่านหนังสือ ถามเก่ียวกับ “แลว้ รอก่อนนะ” 3. กระโดดขา้ มเชอื กให้เด็กดู ก้อนไม้ก้อนท่ี 1 ที่พื้น และวาง ไกล และวงิ่ ไดเ้ ร็ว” รปู ภาพในหนงั สอื เช่น ช้ีไปท่ีรูป 3. พ่อแม่ ผู้ปกครองบอกให้เด็กคน 4. ยืนหันหน้าเข้าหาเด็กโดยวาง ก้อนท่ี 2 บนก้อนท่ี 1 วางไป 3. ในระยะแรกใช้นิทานส้ันๆ ที่ใช้เวลา แมว แลว้ ถามวา่ “แมว ทำ� อะไร” ตอ่ ไปเอาหว่ งใสห่ ลกั ถา้ เดก็ รอไม่ เรอื่ ยๆ จนครบ 8 ชัน้ 2-3 นาที ต่อเร่ืองก่อน ต่อไปจึงเพิ่ม รอให้เด็กตอบ เช่น “แมววิ่ง” ไดใ้ หเ้ ตอื นทกุ ครงั้ จนเดก็ รอไดเ้ อง เชือกค่ันกลาง และจับมือเด็ก ความยาวของนิทานให้มากข้ึนจนใช้ ถา้ เดก็ ตอบไม่ได้ ใหช้ ว่ ยตอบนำ� 4. ฝึกเล่นเกมอย่างอื่น เช่น ร้อง พยุงไว้ดึงมือให้เด็กกระโดด 4. ท�ำซ�้ำหลายครั้งและลดการช่วย เวลาประมาณ 5 นาที และถามซ้�ำ เพื่อให้เด็กตอบเอง เพลง/นับเลขพร้อมกันก่อนแล้ว ข้ามเชือก ฝึกบ่อยๆ จนเด็ก เหลอื ลง จนเดก็ ตอ่ กอ้ นไมไ้ ดเ้ อง ตัวอย่างการฝกึ วางวัตถุบน-ลา่ ง ฝึกในสถานการณ์อื่นๆ โดยเด็ก ค่อยกินขนม หรือในสถานการณ์ ม่ันใจและสามารถกระโดด หากเด็กทำ� ได้แลว้ ใหช้ มเชย 1. วางของเล่น เช่น บอล ไว้ที่ต�ำแหน่ง ต้องใช้วลี 2 ค�ำขึ้นไป ที่ใช้ค�ำ อย่างอื่นท่ีต้องมีการรอให้ถึงรอบ ขา้ มเชอื กได้เอง “ขา้ งบน” แลว้ บอกเดก็ วา่ “บอลอยขู่ า้ ง กรยิ าไดถ้ กู ตอ้ ง เชน่ ใหต้ อบจาก ของตนเองกับเด็ก เช่น พ่อแม่ 5. พ่อแม่ ผู้ปกครอง อสม. ควร ตวั อย่างการฝึกย่นื วตั ถุ 1 ช้ิน บนโต๊ะ” บตั รภาพค�ำกริยา ได้แก่ อาบน้�ำ ผปู้ กครองเขา้ แถวรอจา่ ยเงนิ เวลา ระมดั ระวงั ในระหวา่ งการกระโดด 1. วางวัตถุชนิดเดียวกัน 3 ช้ินตรง 2. ส่ังให้เด็ก หยิบของเล่นอีกชิ้นหนึ่งมา ลา้ งหนา้ แปรงฟัน เป็นตน้ ซ้ือของ หผฟวพเชัสร่าราืออือ้นดงกใมุท:ชใไกช่ีใเดถ้ ดันช้ไา่้ ็กม้แโนดส้ขทขาีดยดี นมเเเสทไสาด้น้น้ราถ้:ตไตมกรรริบงร่งตบะบบ้อโนน้ินงดพพลดเื้นืน้งชขพดือ้า้ืินมนก วางไวข้ า้ งบนโตะ๊ ถา้ เดก็ ทำ� ไมไ่ ด้ ใหจ้ บั วัสดุที่ใช้แทนได้: ตะกร้าใส่ของ/ หนา้ เดก็ เชน่ ชอ้ น 3 คนั และพดู มอื เดก็ ท�ำ ของเลน่ ทีใ่ ช้แทนได้: กลอ่ ง/จาน และของเลน่ ตา่ งๆ ทม่ี ใี น ว่า “หยิบช้อนใหแ้ ม่ 1 คนั ” 3. ทำ� ซำ้� โดยเปลย่ี นเปน็ ตำ� แหนง่ “ขา้ งใต”้ ตุ๊กตาคนหรือ บ้าน 2. ถ้าเด็กหยบิ ใหเ้ กนิ 1 คัน ให้พูด ตุก๊ ตาสตั ว์ท่มี ีอยใู่ นบา้ น ว่า “พอแล้ว” หรือจับมือเด็กไว้ เพ่อื ไมใ่ หส้ ง่ เพ่มิ เดก็ อายุ 2 ปคี ร่งึ สว่ นมากมีปัญหาพัฒนาการ 2 เรอื่ ง คือ นงั่ นิ่งๆ ฟังนิทานไดน้ านเกิน 5 นาที และการรูจ้ กั รอคอยเวลาเลน่ กับเพื่อน 10

อายุ 42 เดอื น (หมายถึง 3 ปี 6 เดอื น 29 วัน) ดา้ นการเคลื่อนไหว ดา้ นการใช้กล้ามเนอ้ื มัดเล็ก ด้านการเขา้ ใจภาษา ด้านการใชภ้ าษา ด้านการชว่ ยเหลอื และสติปญั ญา ตวั เองและสังคม 1. ยนื ขาเดยี ว 5 วนิ าที 3. แยกรูปทรงเรขาคณิตได้ 3 แบบ 6. หวาลงงั วไัตดถ้ตุไาวม้ขค้า�ำงสหง่ัน้าและข้าง 8. พดู ถงึ เหตกุ ารณท์ เ่ี พงิ่ ผา่ นไปใหมๆ่ ได้ 10. บตอนกเอเพงไศดข้ถอกู งต้อง  ผา่ น  ไม่ผ่าน  ผา่ น  ไมผ่ ่าน  ผา่ น  ไม่ผา่ น  ผา่ น  ไม่ผ่าน  ผา่ น  ไม่ผา่ น 2. ใชแ้ ขนรับลูกบอลได้ 4. ประกอบชิ้นสว่ นของรูปภาพทถี่ ูกตดั ออกเป็น 7. เลือกจดั กลุ่มวตั ถตุ าม 11. ใส่เสื้อผ่าหน้าได้  ผ่าน  ไมผ่ ่าน ประเภทเส้อื ผา้ ได้ 9. ไพดดู ้เอ“งขอ” หรือ “ขอบคณุ ” หรือ “ให้” เองโดยไม่ต้องตดิ 3 ช้นิ ได้  ผ่าน  ไม่ผ่าน  ผ่าน  ไมผ่ ่าน กระดมุ  ผ่าน  ไมผ่ ่าน  ผ่าน  ไมผ่ า่ น 5. เขียนรปู วงกลมตามแบบได้  ผา่ น  ไม่ผา่ น วิธฝี กึ ทกั ษะ ตัวอยา่ งการฝกึ แยกรูปทรง ตวั อยา่ งการฝกึ วางของหนา้ -หลงั ตวั อย่างการฝกึ “ขอ” “ขอบคณุ ” ตัวอย่างการฝึกบอก ตวั อยา่ งการฝกึ ยนื ขาเดยี ว 1. สอนให้เด็กรู้จัก รูปทรงวงกลม รูปทรงส่ีเหล่ียม 1. ของเล่นหลายๆ ชนิด ท่ี 1. พอ่ แม่ ผปู้ กครองทำ� ตวั อยา่ งการพดู “ขอ” เพศ 1. ยนื บนขาขา้ งเดยี วใหเ้ ดก็ ดู รูปทรงสามเหลี่ยม สามารถวางของขา้ งหนา้ และ “ขอบคณุ ”“ให้” ใหเ้ ดก็ ได้ยนิ บอ่ ยๆ เชน่ 1. สอนให้เด็กรู้ความ 2. ยนื หนั หนา้ เขา้ หากนั และ ข้างหลังได้ เช่น เก้าอ้ี โต๊ะ 1.1 แมพ่ ดู คำ� วา่ “ขอ.........ใหแ้ มน่ ะจะ๊ ” 2. วางจาน 3 ใบไว้ข้างหน้าเด็ก แยกรูปทรงท้ังสาม ถ้วย กอ้ นไม้ แสดงวธิ ใี หเ้ ด็ก กับลูกก่อนเวลาที่จะเอาของเล่น แตกตา่ งของเพศชาย จับมอื เด็กไว้ทั้งสองขา้ ง รปู ทรงไว้ในจานอยา่ งละ 1 ชิ้น ดูพร้อมอธิบาย และชวนให้ หรือขนมจากมือลูก โดยท่ีไม่แย่ง และหญิง จากการ 3. ยกขาข้างหน่ึงข้ึนแล้ว ท�ำตาม เช่น “ดูซิก้อนไม้อยู่ ของจากมอื เดก็ กอ่ น แต่งตวั ทรงผม 3. บอกใหเ้ ดก็ หยบิ รปู ทรงวงกลมใสใ่ นจานวงกลม ถา้ หน้าโต๊ะ ก้อนไม้อยู่ข้างหลัง 1.2 เมื่อเด็กยื่นของที่อยู่ในมือให้แล้ว 2. บอกให้เด็กรู้ถึง บอกให้เด็กท�ำตาม เมื่อ เดก็ ทำ� ไมไ่ ดใ้ หช้ ไี้ ปทจี่ านทมี่ รี ปู ทรงวงกลม แลว้ ให้ โต๊ะ” สงั่ เดก็ “วางกอ้ นไม้ ไว้ แมพ่ ดู คำ� วา่ “ขอบใจจะ๊ เปน็ เดก็ ดี เพศของสมาชิกใน เด็กยืนได้ให้เปลี่ยนเป็น เดก็ หยิบวงกลมใสจ่ าน ข้างหนา้ โตะ๊ ” มากท่รี ู้จักแบ่งของให้คนอื่น” ครอบครัว เช่น แม่ จับมอื เด็กขา้ งเดียว 1.3 เวลาแม่มีขนมต้องการแบ่งให้ลูก เป็นผู้หญิง พ่อเป็น 4. เม่ือเด็กสามารถยืนด้วย 4. บอกเดก็ ใหห้ ยบิ รปู ทรงทเ่ี หลอื ใสใ่ นจานทม่ี รี ปู ทรง 2. ถา้ เดก็ ไมท่ ำ� ตามหรอื ทำ� ตาม รบั ประทาน ใหพ้ ดู กบั เดก็ วา่ “วนั น้ี ผชู้ าย หนูเปน็ ผหู้ ญงิ ขาข้างเดียวได้ค่อยๆ ทเหรมงนือน้ันๆกันใหหเ้ ดาก็ กหเดยบ็ิกทรปู �ำทไมรง่ไใดส้ จ่ใาหน้ช้ีไจปนทคี่จรบานททง้ั หี่มมีรูปด ไมถ่ ูก ให้แสดงใหด้ ูซ�ำ้ พรอ้ ม แม่ซื้อขนมมาด้วย จะแบ่งให้หนู ควรฝึกให้เด็กบอก ป ล ่ อ ย มื อ ใ ห ้ เ ด็ ก ยื น ท้ังช่วยจับมือเด็กท�ำหรือชี้ และพๆี่ กนิ ดว้ ยกนั นะจะ๊ กนิ ดว้ ย ชื่อจริงและนามสกุล ท ร ง ตั ว ไ ด ้ ด ้ ว ย ต น เ อ ง 5. ลดการชว่ ยเหลือลงจนเด็กสามารถทำ� ไดเ้ อง พร้อมกับพูดเน้น “ข้างหน้า” กนั หลายคนสนุกด”ี เตมิ ได้ เปลี่ยนเป็นยกขาอีกข้าง วอสัันดตรทุ าใ่ี ยชแ้ ทนได้: สง่ิ ของในบา้ นชนดิ อนื่ ๆ ทไี่ มเ่ ปน็ และ “ขา้ งหลงั ” ห น่ึ ง โ ด ย ท� ำ ซ�้ ำ เ ช ่ น - รปู ทรงวงกลม เชน่ ส้ม 2. สอนและกระตุ้นให้เด็กพูด “ขอ” เดียวกัน - รูปทรงส่เี หลยี่ ม เชน่ กลอ่ ง 3. ขณะเล่นกับเด็กให้วางของ “ขอบคณุ ” “ให”้ เชน่ ฝกึ เดก็ ใหร้ จู้ กั การ ผ่าน: เด็กยืนขาเดียวได้ - รปู ทรงสามเหล่ียม เชน่ ขนมเทยี น เล่นท่ีคล้ายๆ กันไว้ข้างหน้า แบ่งปนั และการให้ เชน่ แบง่ ขนม ของ นาน 5 วนิ าที อย่างนอ้ ย 1 พบั ใบตองเปน็ สามเหลีย่ ม 1 ช้นิ และขา้ งหลัง 1 ชิ้น พูด เล่น ให้เพื่อนๆ หรือคนรอบข้าง แล้ว ใน 3 คร้งั คถา้วเรดฝ็กกึ วเาดด็กไมวาไ่ ดด้ ให้ชว่ ยจบั มือเด็กวาดจนวาดได้ บอกใหเ้ ดก็ หยบิ เชน่ “หยบิ รถ บอกให้เด็กพดู ว่า “ให”้ ทอี่ ยขู่ ้างหลังเก้าอ้ซี ิ” เดก็ อายุ 3 ปคี รง่ึ พบวา่ พัฒนาการที่ลา่ ชา้ มกั มี 3 เร่ือง คือ การวาดรปู วงกลมตามแบบได้ การร้จู ักขอบคณุ และการใสเ่ สอ้ื ผ้าไดด้ ้วยตนเอง 11

ดา้ นการเคล่ือนไหว สรุปพฒั นาการเด็กปฐมวยั 5 ดา้ น ดา้ นการใชภ้ าษา 30 เดือน 42 เดือน 9 เดอื น 18 เดือน 30 เดอื น 42 เดือน 9 เดอื น 18 เดือน ดา้ นการใช้กลา้ มเนื้อมอื มัดเลก็ ดา้ นการชว่ ยเหลอื ตวั เองและสงั คม ดา้ นการเขา้ ใจภาษา ดาวน์โหลดโปสเตอร์พฒั นาการเดก็ ปฐมวยั ได้ที่ bie.moph.go.th หรอื ท่ี www.thaichilddevelopment.com 12 เอกสารอ้างอิง: คู่มือเฝา้ ระวงั และส่งเสริมพัฒนาการเดก็ ปฐมวยั (DSPM) สถาบันพฒั นาการเดก็ ราชนครินทร์ กรมสขุ ภาพจติ กระทรวงสาธารณสุข ผ้จู ัดท�ำ: นางสุจนิ ดา สุขก�ำเนดิ และ นายฐณะวฒั น์ ภมู เิ จรญิ วฒั น์ Email: [email protected] พิมพ์ท:่ี หจก.โรงพมิ พค์ ลังนานาวทิ ยา โทร. 0-4332-8589-91