ประสะ สะตุ ฆ่าเชื้อ

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทยการเตรยี มเครอ่ื งยาไทยบางชนิดกอนใชปรงุ ยา (ประสะ-สะต-ุ ฆาฤทธิ์) คำอา น “.....๏ ถา ยงั มิฟง เอารากละหงุ ๑ รากประดู ๑ เออื้ งเพชมา ๑ ศศี ะกะเชา ผมี ด ๑ เปลา ท้งั ๒ รากสนุน ๑ เถาชาลี ๑ รากมะเด่อื ๑ รากมลู เหลก ๑ รากเทียน ๑ รากผเี ส้ือท้ัง ๒ สหศั คณุ ทง้ั ๒ โรค ท้ัง ๒ เจตมลู เพลงิ ๑ รากมะง่ัว ๑ รากมะนาว ๑ รากเลบเหยยี่ ว ๑ เอาเทา กนั สบั ผ่ึงแดดใหหมาด ๆ แลว ตม ๓ เอา ๑ แลวสงกากผ่ึงแดดตำผงใสลงในน้ำยาอีกเลา จึ่งเอายาปรุงลง เอาภิมเสน ๑ มหาหิง ๑ เปลือกมะทราง ๑ เทียนดำ ๑ เทียนแดง ๑ โกฏสอ ๑ โกฏเขมา ๑ จันทนทั้ง ๒ ขิงแครง ๑ กำยาน ๑ ดีปลี ๑ ยาทั้งนี้ตำผง ปรุงแลวเอาผลสลอดปอกเปลือกแลว ใหประสะผลสลอดวัน ๑ ใหตมดวยใบ พลูแกวนั ๒ ตม ใบชาพลวู นั ๓ ตมดว ยใบพรกิ เทศวนั ๔ ตมดว ยใบมะขามวนั ๕ ตมน้ำเกลอื วัน ๖ ตม ดว ย เขาสานวัน ๗ ตมดวยมูตรโคดำ คร้ันตมดวยยาทั้ง ๗ วันน้ีแลว จ่ึงเอายางสลัดได ประสมกันเขาเอา พริกไทย ผลสลอด ยางสลัดได พรกิ ไทย ๓ สิ่งนท้ี ำเปนจณุ ระคนกบั ยาผงอนั ตำไวน ัน้ คลกุ กบั นำ้ ยาท่ี ตมไวน้ันผ่ึงแดดใหแหง บดปนแทงเทาเมดพริกไทยกินเมด ๑ ลงจนเสมหะพิการเปนตางๆ ดังกลาวมานั้น หายแล....” เขียนเปนภาษาไทยปจจุบันไดดังน้ี “.....๏ ถายังมิฟง เอารากละหุง ๑ รากประดู ๑ เอื้องเพชรมา ๑ หวั กระเชาผีมด ๑ เปลาทง้ั ๒ รากสนุน ๑ เถาชิงชา ชาลี ๑ รากมะเดอ่ื ๑ รากขี้เหล็ก ๑ รากเทียน ๑ รากผีเส้ือทั้ง ๒ สหัศคุณทั้ง ๒ โรคท้ัง ๒ เจตมูลเพลิง ๑ รากมะง่ัว ๑ รากมะนาว ๑ รากเล็บเหย่ียว ๑ เอาเทากนั สับผ่ึงแดดใหหมาด ๆ แลว ตม ๓ เอา ๑ แลว เอากากผงึ่ แดดตำผงใสล งในน้ำยาอกี เลา จึงเอายา ปรุงลง เอาพิมเสน ๑ มหาหิงคุ ๑ เปลือกมะซาง ๑ เทียนดำ ๑ เทียนแดง ๑ โกษฐสอ ๑ โกษฐเขมา ๑ จันทนท้งั ๒ ขิงแครง ๑ กำยาน ๑ ดีปลี ๑ ยาท้งั นต้ี ำผง ปรุงแลวเอาผลสลอดปอกเปลอื กแลว ๑ ตำลงึ ๒ บาท ใหประสะผลสลอด วัน ๑ ใหตมดวยใบพลูแกวัน ๒ ตมใบชาพลู วัน ๓ ตมดวยใบพริกเทศ วัน ๔ ตมดวยใบมะขาม วัน ๕ ตมน้ำเกลือ วัน ๖ ตมดวยขาวสาร วัน ๗ ตมดวยมูตรโคดำ คร้ันตม ดวยยาทั้ง ๗ วันนี้แลว จึงเอายางสลัดได ๑ ตำลึง ประสมกันเขาเอาพริกไทย ๒ ตำลึง ๒ บาท ผลสลอด ยางสลัดได พริกไทย ๓ สิ่งน้ีบดเปนผงระคนกับยาผงอันตำไวนั้น คลุกกับน้ำยาที่ตมไวนั้นผ่ึงแดดใหแหง บดปน แทงเทาเมลด็ พรกิ ไทยกนิ เมล็ด ๑ ลงจนเสมหะพิการเปน ตางๆ ดงั กลาวมานนั้ หายแล.....” 45

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทยชดุ ตำราภมู ปิ ญญาการแพทยแ ผนไทย ฉบบั อนุรกั ษ ๓. เอาเมล็ดใสในขาวสุก แลวเผาใหเกรียม ดังที่ระบุในตำราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เลม ๑ หนา ๒๑๗ ดงั น้ี คัมภีรปฐมจินดา เลม ๓ เลขที่ ๑๐๑๐ หนาปลาย ท่ี ๓๖ ถงึ ๓๙ คำอาน “.....ยารุกุมารขนานนี้ ทานใหเอาเมลดสลอด ๙ เมลดใสในเขาสุก ๓ ปน ปนละ ๓ เมลด เผาใหเ กรยี ม การพลู ๙ ดอก ไพล ภมิ เสน บดปนแทง เทาเมลดพรกิ ไทย ใหก ินตามกำลงั .....” เขียนเปนภาษาไทยปจจุบันไดดังนี้ “.....ยารุกุมารขนานน้ี ทานใหเอาเมล็ดสลอด ๙ เมล็ดใสใน ขา วสกุ ๓ ปน ปนละ ๓ เมล็ด เผาใหเกรยี ม กานพลู ๙ ดอก ไพล พมิ เสน บดปน แทง เทา เมล็ดพริกไทย ใหก ินตามกำลัง.....” 46

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทยการเตรยี มเครือ่ งยาไทยบางชนดิ กอนใชป รุงยา (ประสะ-สะต-ุ ฆา ฤทธิ์) ๔. เอาผลสลอดตมน้ำใหสุก ดังท่ีใหไวในตำราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เลม ๑ หนา ๒๗๔ ดงั นี้ คมั ภรี ปฐมจนิ ดา เลม ๕ เลขท่ี ๑๐๑๒ หนาปลาย ท่ี ๓๘ ถงึ ๓๙ คำอาน “.....ยาผายเดกขนานนี้ทานใหเอา ใบกระเพรา ใบตานหมอน ใบสวาด ผลจันทน ดอกจันทน ดีปลี การพลู กระวาร ยาดำ ผลสลอด ๗ เมดตมใหสุก รวมยา ๑๐ สิ่งนี้ทำเปนจุณเอาสุราเปนกระสาย บดทำแทงไวเทาเมดพริกไทยละลายน้ำนมแพะกิน ถาเดกเดือน ๑ กินเมด ๑ ถา ๒ เดือน กิน ๒ เมด ถา ๓ เดือน กิน ๓ เมด กินทวีข้ึนไปตามอายุเดก ดีนัก.....” เขียนเปนภาษาไทยปจจุบันไดดังนี้ “.....ยาผายเด็กขนานนี้ทานใหเอา ใบกะเพรา ๑ สลึง ใบตาน หมอน ๑ สลึง ใบสวาด ๑ สลึง ผลจันทน ๒ ไพ ดอกจันทน ๒ ไพ ดีปลี ๒ ไพ กานพลู ๒ ไพ กระวาน ๒ ไพ ยาดำ ๑ บาท ๒ สลึง ผลสลอด ๗ เมลด็ ตมใหส กุ รวมยา ๑๐ สงิ่ นบ้ี ดเปน ผงเอาสุราเปนกระสาย บดทำแทง ไวเ ทาเมลด็ พรกิ ไทยละลายน้ำนมแพะกิน ถาเด็กเดือน ๑ กนิ เมลด็ ๑ ถา ๒ เดือน กนิ ๒ เมลด็ ถา ๓ เดือน กนิ ๓ เมลด็ กินทวีข้นึ ไปตามอายุเดก็ ดนี ัก.....” 47

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทยชดุ ตำราภูมิปญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนุรกั ษ ๕. เอาผลสลอดแชน้ำปลาราปากไหไว ๑ คืน แลวยัดเขาในผลมะกรูด เอาผลมะกรูดสุมในไฟแกลบ ใหระอุ แลวบดรวมกัน หรือบางตำราใชสลอดยัดเขาในมะกรูดหรือมะนาว แลวเผาใหเมล็ดสลอดเกรียม ดงั ตัวอยา งในตำราเวชศาสตรฉบบั หลวง รชั กาลที่ ๕ เลม ๒ หนา ๓๖ ดังนี้ คมั ภรี ป ฐมจินดา เลม ๑๑ เลขท่ี ๑๐๑๘ หนา ปลายที่ ๕๑ ถึง ๕๒ คำอาน “.....ยาชำระตานโจรขนานน้ี ทานใหเอาผลจันทน ดอกจันทน กระวาน กานพลู ตรีกฏก เทียนท้ังหา ยาท้ังนี้เอาส่ิงละสวน เอาผลสลอดประสะแลวนั้นสองสวน เม่ือจะประสะผลสลอดนั้น ใหเอา แชน้ำปลาราปากไหไวคืนหน่ึงแลว จึ่งเอายัดเขาในผลมะกรูด สุมไฟแกลบใหระอุดีแลว จ่ึงเอาบดเขากับยา ท้ังผลมะกรดู ดว ยกัน ปน แทง ไวเทา เมดพรกิ ไทยใหกิน ๕ ๖ ๗ เมด ถา กุมารอายุได ๓ ๖ ขวบข้ึนไปใหกิน ๑๑ ๑๕ เมด ตามธาตุตามกำลงั กมุ ารนัน้ เถิด.....” เขียนเปนภาษาไทยปจจุบันไดดังน้ี “.....ยาชำระตานโจรขนานน้ี ทานใหเอาผลจันทน ดอกจันทน กระวาน กานพลู ตรีกฏก เทียนท้ังหา ยาทั้งนี้เอาส่ิงละสวน เอาผลสลอดประสะแลว สองสวน เมื่อจะ ประสะผลสลอดน้ัน ใหเอาแชน้ำปลาราปากไหไวคืนหนึ่งแลว จึงเอายัดเขาในผลมะกรูด สุมไฟแกลบ ใหระอุดีแลว จึงเอาบดเขากับยาท้ังผลมะกรูดดวยกัน ปนแทงไวเทาเม็ดพริกไทยใหกิน ๕, ๖, หรือ ๗ เมด็ ถากุมารอายไุ ด ๓ - ๖ ขวบขึ้นไปใหก นิ ๑๑ - ๑๕ เม็ด ตามธาตตุ ามกำลงั กมุ ารนน้ั เถิด.....” 48

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทยการเตรยี มเครอ่ื งยาไทยบางชนดิ กอนใชป รงุ ยา (ประสะ-สะต-ุ ฆา ฤทธ์ิ) ๖. ปอกเปลือกสลอดใหหมด แชน้ำเกลือไว ๒ คืน แลวจึงเอายัดในผลมะกรูด หมกไฟใหสุกเกรียม แลว จึงเอามาท้ังผลมะกรูดประสมเขากับยา ดังที่ระบุไวในตำราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เลม ๒ หนา ๔๖ ดังนี้ คัมภีรปฐมจินดา เลม ๑๒ เลขท่ี ๑๐๑๙ หนา ปลายท่ี ๓๐ ถึง ๓๒ คำอาน “.....ยารุเสมหะตานโจรขนานน้ีทานใหเอาผลจันทน ดอกจันทน กระวาร กานพลู พริกไทย ขงิ แหง ดีปลี เอาสงิ่ ละสวน ผลสลอดฆาแลวเอา ๒ สวน รวมยา ๘ สง่ิ นท้ี ำเปนจณุ แตเมอ่ื จะฆา ผลสลอด นั้นปอกเปลือกเสียใหหมด เอาแชน้ำเกลือไว ๒ คืน แลวจ่ึงเอายัดในผลมะกรูดหมกไฟใหสุกเกรียมแลว จ่ึงเอามาทั้งผลมะกรูดประสมเขากับยาทั้งน้ันบดปนแทงไวลลายสุรากิน ๗ เมด ถากุมารน้ันได ๓ ๔ ขวบ ใหกนิ ๙ เมดรุเสมหะตานโจรตกสิน้ .....” 49

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทยชุดตำราภูมปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนุรักษ เ ขยี นเปน ภาษาไทยปจ จบุ ันไดด ังนี้ “.....ยารุเสมหะตานโจรขนานนี้ ทา นใหเ อาผลจันทน ดอกจันทน กระวาน กานพลู พรกิ ไทย ขิงแหง ดีปลี เอาสง่ิ ละสวน ผลสลอดฆา แลวเอา ๒ สวน รวมยา ๘ สงิ่ นท้ี ำเปน ผง แตเมื่อจะฆาผลสลอดนั้น ปอกเปลือกเสียใหหมด เอาแชน้ำเกลือไว ๒ คืน แลวจึงเอายัดในผล มะกรูด หมกไฟใหสุกเกรียมแลว จึงเอามาทั้งผลมะกรูดประสมเขากับยาท้ังน้ัน บดปนแทงไว ละลาย สรุ ากิน ๗ เม็ด ถากมุ ารนัน้ ได ๓ - ๔ ขวบ ใหก นิ ๙ เม็ดรเุ สมหะตานโจรตกสน้ิ .....” ๗. เอาผลสลอดนั้น ๑๔ สวน ปอกเปลือกเอาไสในออกเสียลางน้ำใหหมดเอาหอผาขาวใสหมอ กับขาวใหแหงกวน ๓ หน แลวเอามาค่ัวกับน้ำปลาดีใหเกรียมแลวทับน้ำมันออก ใน ตำราเวชศาสตรฉบับ หลวง รัชกาลท่ี ๕ เลม ๒ หนา ๔๖(๒) ดงั นี้ คัมภรี ปฐมจินดา เลม ๑๒ เลขท่ี ๑๐๑๙ หนา ปลายที่ ๓๒ ถงึ ๓๔ 50

การเตรียมเคร่ืองยาไทยบางชนิดกอ นใชป รุงยา (ประสะ-สะต-ุ ฆา ฤทธ)์ิ คำอา น “.....ยารุตวั พยาธติ านโจรขนานนี้ ทา นใหเ อาพิมเสน การบนู ผลจันทน ดอกจนั ทน การพลู ใบกะเพรา ใบสวาด เอาสิ่งละ ๒ สวน รวมยา ๑๗ สิ่งนี้ทำเปนจุณ ใหเอาผลสลอดน้ัน ๑๔ สวน ปอกเปลือกเอาไสในออกเสียลางน้ำใหหมดเอาหอผาขาวใสมอกับเขาเขาใหแหงกวน ๓ หน แลวเอามาข้ัว กับน้ำปลาดีใหเกรียมแลวทับน้ำมันออกเสีย แลวจ่ึงเอามาเขากับยาท้ังน้ัน บดปนแทงไวเทาเม็ดถ่ัวเขียวให กุมารกินแกผอมเหลืองใหลงเปนมูกเลือด ถากุมารไดขวบ ๑ ใหกิน ๗ เมด ถากุมารได ๒ ขวบใหกิน ๙ เมด ถากุมารได ๓ ขวบใหกิน ๑๑ เมด ใหกินตามกำลังเดกแลผูใหญ ถาไมลงจะใหลงเอาจันทนหอม ทาตัวลง ถาลงหนักเอาผลมะตาดกวนกับน้ำออยงบตมใหก ินหยุดดีนัก ฯ.....” เขียนเปนภาษาไทยปจจุบันไดดังน้ี “.....ยารุตัวพยาธิตานโจรขนานน้ี ทานใหเอาพิมเสน การบูร ผลจันทน ดอกจันทน กานพลู ใบกะเพรา ใบสวาด เอาสิ่งละ ๒ สวน รวมยา ๑๗ สิ่งน้ีทำเปนผง ใหเอา ผลสลอดนั้น ๑๔ สวน ปอกเปลือกเอาไสในออกเสีย ลางน้ำใหหมด เอาหอผาขาว ใสหมอกับขาวให แหงกวน ๓ หน แลวเอามาค่ัวกับน้ำปลาดีใหเกรียม แลวทับน้ำมันออกเสีย แลวจึงเอามาเขากับยา ทงั้ นั้น บดปน แทงไวเทา เม็ดถ่ัวเขยี ว ใหก มุ ารกนิ แกผอมเหลืองใหล งเปน มูกเลือด ถา กุมารไดขวบ ๑ ใหก นิ ๗ เม็ด ถากุมารได ๒ ขวบใหกิน ๙ เม็ด ถากุมารได ๓ ขวบใหกนิ ๑๑ เมด็ ใหกินตามกำลงั เด็กและผูใหญ ถา ไมลงจะใหล งเอาจนั ทนห อมทาตวั ลง ถาลงหนกั เอาผลมะตาดกวนกับนำ้ ออ ยงบตม ใหก ินหยดุ ดนี กั .....” ๘. ตมสลอดกับใบมะขามและสมปอย (๑ กำมือ) และเกลือ (๑ กำมือ) ใหสุก แลวตากแดดใหแหง ดงั ท่ีใหไ วในตำราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เลม ๒ หนา ๔๗ ดังน้ี ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทย ๑. เอาสลอดกบั ใบมะขาม สม ปอ ย และ ๒. ตม สลอดกบั ใบมะขาม สมปอ ย เกลือ (อยา งละ ๑ กำมอื ) และเกลือ 51

ชุดตำราภูมปิ ญญาการแพทยแ ผนไทย ฉบับอนุรกั ษ ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทย๓. ตม ลกู สลอดจนกวาจะสกุ๔. เอาลูกสลอดมาตากใหแ หงกอ นนำ ไปใชปรงุ ยา คัมภรี ปฐมจนิ ดา เลม ๑๒ เลขท่ี ๑๐๑๙ หนา ปลายท่ี ๓๕ ถึง ๓๖ คำอา น “.....ยารุกุมารอันไดเ ดือน ๑ ขึน้ ไปจนถึงขวบ ๑ แล ๒ ๓ ขวบก็ดขี นานนี้ทานใหเ อา การพลู ขมิ้นออย ไพล เขาสุก ผลสลอด รวมยา ๕ สิ่งนี้ เอาเสมอภาคทำเปนจุณ แตฆาสลอดนั้นดวยใบมะขาม ซมปอ ย กำมือ ๑ เกลือกำมอื ๑ ตมกบั สลอดใหสุกแลว เอาตากใหแ หง เกบเอาแตส ลอดน้ันมาบดเขา กบั ยา ทั้งนั้น ปนแทงไวเทาเมดนุน ใสปอนกับเขาใหกุมารกินเถิดวิเสศนักอันวายารุขนานน้ี ทานมิไดวาจำ 52

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทยการเตรียมเครื่องยาไทยบางชนดิ กอ นใชปรุงยา (ประสะ-สะต-ุ ฆาฤทธ)์ิ เภาะยาทรางอันใด แตวาใหแพทยผ ฉู ลาดพิจารณาตามกำลงั โรคซง่ึ หนัก เบา น้นั เถิด.....” เขียนเปนภาษาไทยปจจุบันไดดังนี้ “.....ยารุกุมารอันไดเดือน ๑ ข้ึนไปจนถึงขวบ ๑ และ ๒ - ๓ ขวบกด็ ี ขนานนท้ี านใหเอากานพลู ขมิ้นออ ย ไพล ขา วสุก ผลสลอด รวมยา ๕ ส่ิงน้ี เอาเสมอภาคทำเปน ผง แตฆา สลอดนน้ั ดว ยใบมะขาม สม ปอย กำมือ ๑ เกลือกำมือ ๑ ตม กับสลอดใหส กุ แลว เอาตากให แหงเก็บเอาแตสลอดนั้นมาบดเขากับยาทั้งน้ัน ปนแทงไวเทาเม็ดนุน ใสปอนกับขาวใหกุมารกินเถิด วิเศษนัก อันวายารุขนานน้ี ทานไมไดวาจำเพาะยาซางอันใด แตวาใหแพทยผูฉลาดพิจารณาตามกำลังโรค ซง่ึ หนักเบา นั้นเถดิ .....” ๙. เอาผลสลอดปอกเปลือก ผา เอาไสออกกอน แชน ำ้ ปลาราปากไหไวค ืน ๑ แลวคัว่ ใหเหลือง เอาหอ ผา ๕ ช้ัน ทับเอาน้ำมันออกเสีย ดังที่ใหไวในตำราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลท่ี ๕ เลม ๒ หนา ๓๐๖ ดงั น้ี คัมภีรม ุจฉาปก ขันทกิ า เลขที่ ๑๐๔๑ หนา ตน ท่ี ๖๐ ถงึ ๖๒ 53

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทยชดุ ตำราภูมปิ ญญาการแพทยแ ผนไทย ฉบบั อนรุ กั ษ คำอาน “.....อน่งึ สตั รมี ีโทษนั้น วา ดวยเสพยก บั บุรศุ มากเหลอื กำลงั บางทีบากทวารเบ่อื ยเนา บางที กระทบกระทั่ง ช้ำในเปนหนองน้ำเหลืองๆ เนารายนักกัดตัวเองน้ำเหลืองไหลเพรื่อไป สมมุติวาเปนช้ำร่ัว ถาจะแกทานใหกินยารุน้ำเหลืองเสียกอน เอาพริกไทย ๑ ขิงสด ๑ เทียนดำ ๑ ดีปลี ๑ มหาหิงคุ ๑ กะเทียมสด ๑ วา นนำ้ ๑ ยาทงั้ นีเ้ อาสงิ่ ละ นำ้ ตาลมอ ๑ หนัก สม มะขามเปย ก ผวิ มะกรดู การะบูร เอาผลสลอดปอกเปลือกผาเอาไสออกเสียกอน แชน้ำปลาราบากไหไวคืน ๑ จ่ึงขั้วใหเหลือง เอาหอ ผา ๕ ชั้น ทับเอาน้ำมันออกเสีย เอาหนกั ประสมเขา กบั ยานน้ั เมือ่ จะบดเขา ในเรือนปด ประตูใส กลอนเสียอยาใหคนเหน เมื่อจะบดยานั้นทำเปนเลหตองนั่งทับรองหลกผาบดยาไปกวาจะเจบทองแล ผายลมออกมากด็ ี ยาน้นั จึง่ ประสิทธินกั กนิ หนัก ขับนำ้ เหลอื งลงจนเสมหะแลวใหก นิ นำ้ รอ นไป ถาลง นกั อาบน้ำทาแปง หอมกินเขา สวย ก็หยุดลงแล รุบุพโพทา นตีคาไว ทอง.....” เขียนเปนภาษาไทยปจจุบันไดดังน้ี “.....อนึ่งสตรีมีโทษนั้น วาดวยเสพกับบุรุษมากเหลือกำลัง บางทีปากทวารเปอยเนา บางทีกระทบกระทั่ง ช้ำในเปนหนองน้ำเหลือง เนารายกัดตัวเองน้ำเหลืองไหล เพรื่อไป สมมตุ วิ า เปน ชำ้ รั่ว ถาจะแกท า นใหกินยารนุ ำ้ เหลอื งเสียกอ น เอาพริกไทย ๑ ขิงสด ๑ เทียนดำ ๑ ดีปลี ๑ มหาหิงคุ ๑ กระเทียมสด ๑ วานน้ำ ๑ ยาทั้งน้ีเอาส่ิงละ ๑ สลึง น้ำตาลหมอ ๑ หนัก ๒ สลึง สม มะขามเปยก ๒ สลงึ ผิวมะกรูด ๒ สลงึ การบูร ๑ สลงึ เอาผลสลอดปอกเปลือกผาเอาไสอ อกเสียกอน แชน้ำปลาราปากไหไวคืน ๑ จึงคั่วใหเหลืองเอาหอผา ๕ ชั้น ทับเอาน้ำมันออกเสีย เอาหนัก ๒ บาท ประสมเขากับยาน้ัน เมื่อจะบดเขาในเรือนปดประตูใสกลอนเสียอยาใหคนเห็น เม่ือจะบดยานั้นทำเปนเลห ตอ งนั่งทับรอ งถลกผาบดยาไปกวา จะเจ็บทองและผายลมออกมาก็ดี ยานน้ั จึงประสทิ ธนิ ัก กนิ หนัก ๑ สลงึ ขับน้ำเหลืองลงจนเสมหะแลวใหกินน้ำรอนไป ถาลงนักอาบน้ำทาแปงหอมกินขาวสวย ก็หยุดลงแล รบุ ุพโพทา นตีคา ไว ๕ ตำลึงทอง.....” ๑๐. เอาเนื้อเมล็ดสลอด ใสในลูกมะพราวนาฬเก สุมไฟแกลบไว ๑ คืน เอาออกมาทับน้ำใหแหง แลว คั่วใหเ กรียม ดงั ท่ีระบุไวในคัมภรี แพทยไ ทยแผนโบราณ เลม ๒ หนา ๑๙๐ ดงั นี้ “.....ยาแกระดูไมสดวก เอาเปลือกกุมท้ัง ๒ เปลือกมะรุม เปลือกทองหลาง ใบหนาด ใบคนทีสอ ลูกคัดเคา รากผกั ขาว รากตำลงึ รากขกี้ าแดง รากขก้ี าขาว รากผกั ไห รากผกั เปด ผกั คราด รากผกั เสยี้ นผี หญากำเม็ง หญา ไช หญา ปากควาย ใบมะยมตวั ผู ใบรักขาว ใบเสนยี ด ขมิน้ ออย ยาท้ังนี้โขลกใหแ หลกคัน้ เอาน้ำส่ิงละ ๑ ทะนาน เอาน้ำผึ้ง ๑ ทะนาน เอาผสมกันเคี่ยวใหเปนยางมะตูม แลวเอาพริกไทยลอน ๒ บาท เมล็ดสลอด ๒ บาท การะบูน ๑ บาท เมล็ดสลอดนั้นเอาแตเน้ือ เอาเปลือกแลจาวขางในออก แลว ใสใ นลกู มะพราวนาฬเก สมุ ไฟแกลบไว ๑ คืน เอาออกมาทับนำ้ ใหแ หง แลวขวั้ ใหเกรยี ม เอารวม กับพริกไทยการะบูนบดใหละเอยี ดเอาใสลงในนำ้ ยานน้ั แลวเคย่ี วไปจนเหนยี วขนปน เปน กอ นกนิ ธาตุหนกั กินคร้ังละ ๑ สลึง ธาตุเบากินใหนอยลง แกโลหิตรายท้ังปวง แกปวดมวนทอง แกลมจุกเสียด แกกลอน ลงฝก แกร ะดไู มสะดวก.....” 54

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทยการเตรยี มเครือ่ งยาไทยบางชนิดกอนใชป รุงยา (ประสะ-สะตุ-ฆา ฤทธ์)ิ ๑๑. แกะเมล็ดสลอดเอาเปลือกออก ตมกับน้ำมูตร ๑ วัน ตมกับน้ำมะพราว ๑ วัน ตมกับขาวสาร ๑ วัน ตมกับน้ำออยแดง ๑ วัน ทับน้ำใหแหง แลวตากแดดใหแหง ดังที่ระบุไวใน คัมภีรแพทยไทย แผนโบราณ เลม ๒ หนา ๒๑๙ ดังน้ี “.....ยาถายเลือดรายท้ังปวง หญิงคลอดลูกเลือดไมตกรกไมออก มันใหแนนอยูในทรวงอก เอา น้ำประสารทอง ๑ สลึง ลูกจันทนเทศ ๕ สลึงเฟอง ดอกจันทน ๑ บาทเฟอง โกฏสอ ๖ สลึง โกฏเขมา ๖ สลึง เมลด็ ผกั ชีลอม ๖ สลึง เมลด็ ผกั ชีลา ๖ สลึง พริกไทย ๑ บาท ขิง ๒ บาท เนอื้ เมล็ดสะบามอญเผา ไฟ ๖ สลึง เกลือสินเธาว ๑๐ สลึง ลูกสมอเทศ ๑๐ สลึง เมล็ดสลอดประสระแลว ๑๐ สลึง วิธีประสระ เมล็ดสลอด ใหปอกเอาเปลือกออกแลวแกะเอาจาวออกตมดวยน้ำมูตร ๑ วัน ตมดวยน้ำมะพราว ๑ วัน ตมดว ยขา วสาร ๑ วนั ตม ดว ยน้ำออ ยแดง ๑ วนั ตมแลวทับนำ้ ใหแ หง แลว ตากแดดใหแ หง บด รวมกับเคร่ืองยาอนื่ ๆ นัน้ ใหผงละลายนำ้ สมซา หรอื นำ้ ผ้ึง นำ้ มะงว่ั หรือนำ้ รอนกนิ ตามธาตหุ นกั เบา.....” ๑๒. ปอกเปลือกผลสลอด แกะเอาไสออก เอาขาวสุกหอใหมิด หอผาขาวตมใหน้ำแหง ๓ หน แลว ตากแดดใหแหง แลวเอาตมดวยใบมะขามใหน้ำแหง ๑ คร้ัง ตมดวยใบสมปอยใหน้ำแหง ๑ ครั้ง ตมดวย เกลือใหน้ำแหง ๑ ครั้ง แลวเอาตากแดดใหแหง ดังรายละเอียดที่ใหไวในคัมภีรแพทยไทยแผนโบราณ เลม ๓ หนา ๑๔๙ ดงั น้ี “.....อน่ึง ทานใหถายดวยยาน้ี เอากฤษณา กระลำภัก ขอนดอก ลูกจันทร ดอกจันทน ลูกกระวาน กานพลู เทียนดำ เทียนขาว เทียนเยาวภาณี เทียนขาวเปลือก โกฏพุงปลา โกฏกานพราว โกฏหัวบัว โกฏกระดูก เอาสิ่งละ ๑ สลึง เอาลูกสมอทั้ง ๓ สิ่งละ ๒ สลึง เมล็ดสลอดปอกเปลือกแกะเอาไสออก เอาขาวสุกหอใหมิด เอาผาขาวหอตมใหน้ำแหง ๓ หน แลวเอาตากแดดใหแหง แลวเอาตมดวย ใบมะขามใหน้ำแหง ๑ คร้งั ตมดวยใบสม ปอยใหน ้ำแหง ๑ ครัง้ ตมดวยเกลือใหน้ำแหง ๑ คร้ัง แลว เอาตากแดดใหแหง เอาเทายาท้ังหลาย บดเปนผงละลายน้ำผ้ึง กิน ๕ กล่ำ ลง ๕ หน กิน ๗ กล่ำ ลง ๗ หน ยานีม้ คี ุณมาก แกโรคท้ังปวงดีแล.....” ตวั อยา งตำรับยาท่ีเขา สลอดทฆี่ าฤทธ์ิแลว เมล็ดสลอดท่ีตำรายาไทยอาจเรียกผลสลอดหรือลูกสลอดน้ัน เมื่อฆาฤทธ์ิแลว ตำรา ฯ จะเรียก ผลสลอดประสะ ผลสลอดประสะตามวิธีสุทธิ และผลสลอดสุทธิ ดังตัวอยางใน ยาตัดรากกระษัยปู และ ยาประจุโลหิต ตำราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เลม ๑ หนา ๒๑, ๒๐๒ และยาถายสรรพมาร ในตำราเวชศาสตรฉบบั หลวง รัชกาลท่ี ๕ เลม ๑ หนา ๔๓๕ 55

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทยชุดตำราภมู ปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนุรกั ษ คมั ภรี กระษยั เลม ๑ เลขที่ ๑๐๐๐หนาตนท่ี ๓๙ ถึง ๔๒ คำอาน “.....๏ ยาตัดรากกระไสยปู เอาโกฏสอ โกฏเขมา โกฏเชียง เทียนขาว เทียนดำ กานพลู ผลเอน จนั ทนทง้ั ๒ สง่ิ ละสว น วา นรอ นทอง เจตมูล ดองดงึ หัวขวาน ส่งิ ละ ๒ สวน ผลสลอดประสะแลว ๒๕ สวน ทำเปนจุณไวแลวจ่ึงเอาน้ำตาลหมอหนัก ละลายดวยน้ำมะพราวนาริเกผล ๑ ใสกะทะเขี้ยว ใหเปนยางตูม เอายาผงใสกวนไปอยาใหไหมแตภอปนได กินหนัก ประจุกระไสยปูลงสิ้นโทษราย หายแล.....” เขียนเปนภาษาไทยปจจุบันไดดังนี้ “.....๏ ยาตัดรากกระษัยปู เอาโกษฐสอ โกษฐเขมา โกษฐเชียง เทียนขาว เทียนดำ กานพลู ผลเอ็น จันทนทั้ง ๒ ส่ิงละสวน วานรอนทอง เจตมูลเพลิง ดองดึงหัวขวาน สงิ่ ละ ๒ สว น ผลสลอดประสะแลว ๒๕ สว น บดเปน ผงไว แลวจึงเอานำ้ ตาลหมอหนกั ๔ ตำลงึ ๒ บาท ละลายดวยน้ำมะพราวนาฬเกผล ๑ ใสกระทะเคี่ยวใหเปนยางมะตูม เอายาผงใสกวนไปอยาใหไหมแตพอ ปน ได กนิ หนกั ๒ ไพ ประจุกระษัยปูลงส้นิ โทษรา ยหายแล.....” 56

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทยการเตรียมเคร่ืองยาไทยบางชนิดกอ นใชป รุงยา (ประสะ-สะตุ-ฆา ฤทธ)์ิ คมั ภีรปฐมจินดา เลม ๓ เลขท่ี ๑๐๑๐ หนาตน ท่ี ๓๓ ถงึ ๓๔ คำอาน “.....ยาประจุโลหิตขนานหน่ึงทานใหเอาเทียนทั้ง ๕ โกฏสอ โกฏเขมา สมอไทย สมอพิเภก ลูกผักชีลอม ผลผักชีลา เกลือสินเทา น้ำประสารทอง ดอกสัตบุต เบี้ยภู สังข มหาหิง พริก ขิง การบูน ศิริยา ๒๐ ส่ิงน้ีเอาเสมอภาคย เอาผลสลอดประสะตามวิธีสุทธิแลวก่ึงยาทั้งหลาย ทำเปนจุณบดลาย น้ำรอ นกินหนัก ลงสะดวกขบั เลอื ดรา ยพิการ.....” เขียนเปนภาษาไทยปจจุบันไดดังน้ี “.....ยาประจุโลหิตขนานหน่ึงทานใหเอาเทียนทั้ง ๕ โกษฐสอ โกษฐเขมา สมอไทย สมอพิเภก ผลผักชีลอม ผลผักชีลา เกลือสินเธาว น้ำประสานทอง ดอกสัตตบุษย เบีย้ ผู สังข มหาหงิ คุ พริก ขงิ การบรู ศิรยิ า ๒๐ ส่งิ น้เี อาเสมอภาค เอาผลสลอดประสะตามวิธสี ุทธิแลว กงึ่ ยาท้ังหลาย บดเปน ผง ละลายน้ำรอ นกนิ หนัก ๒ สลึง ลงสะดวกขับเลือดรายพกิ าร.....” 57

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทยชุดตำราภูมปิ ญ ญาการแพทยแ ผนไทย ฉบับอนรุ ักษ คมั ภรี อ ุทรโรค เลขที่ ๑๐๕๐ หนาปลายที่ ๔๘ ถงึ ๕๑ คำอาน “.....๏ ยาถายสรรพมารทั้งปวง เอาผลจันทน ดอกจันทน กระวาน กานพลู ขิงแหง ดีปลี เลือดแรด สารสม กะทอื ไพล ขมิ้นออย มะหาหิง สิง่ ละสวน ยาดำ รงทอง ส่ิงละ ๒ สวน ผลสลอดสทุ ธิ ๔ สว น ทำเปนจณุ บดดวยนำ้ ผึ้งใหกินหนัก ประจำอทุ รโรค คือสรรพมารทัง้ ปวงหายวิเสศนักแล ฯ ๏ ขนานหนง่ึ เอาเขาตากข้ัว เทยี นดำ กานพลู ส่งิ ละสวน ผลสลอดสุทธิ ๓ สวน ทำเปนจุณบดดวย นำ้ ผ้งึ ใหกนิ ตามกำลัง ประจุอุทรโรค คอื สรรพมารทง้ั ปวงหายวเิ สศนัก.....” เขียนเปนภาษาไทยปจจุบันไดดังน้ี “.....๏ ยาถายสรรพมานทั้งปวง เอาผลจันทน ดอกจันทน กระวาน กานพลู ขิงแหง ดีปลี เลอื ดแรด สารสม กะทือ ไพล ขมิน้ ออ ย มหาหิงคุ ส่ิงละสว น ยาดำ รงทอง สง่ิ ละ ๒ สวน ผลสลอดสุทธิ ๔ สวน ทำเปนผงบดดวยนำ้ ผง้ึ ใหกินหนัก ๑ สลงึ ประจำอทุ รโรค คอื สรรพ มานทง้ั ปวงหายวิเศษนัก ๏ ขนานหนงึ่ เอาขาวตากค่ัว เทียนดำ กานพลู สง่ิ ละสว น ผลสลอดสุทธิ ๓ สวน ทำเปนผง บดดวย นำ้ ผ้ึง ใหก ินตามกำลัง ประจอุ ทุ รโรค คอื สรรพมานทงั้ ปวงหายวเิ ศษนกั .....” 58

การเตรียมเครื่องยาไทยบางชนดิ กอ นใชปรงุ ยา (ประสะ-สะต-ุ ฆา ฤทธ์)ิ การฆาฤทธิ์สารหนู สารหนูเปนธาตุลำดับท่ี ๓๓ มีสัญลักษณ As ลักษณะเปนของแข็ง มี ๓ อัญรูป คือ สารหนูสีเทา สารหนสู ดี ำ และสารหนูสเี หลือง เปนธาตทุ ีม่ พี ษิ รายแรง แตสารหนทู ่ชี าวบา นรจู กั และท่ีนำมาใชทางยาน้นั มีชื่อสามัญวา arsenic white เปนสารประกอบออกไซดของหนู กม็มีสีูตใรชเปครมะี โAยsช2Oนใ3น(aอrตุ sสeาnหicกรoรxมidทeำ)สเบี ปานง ผงสขี าว มพี ิษรา ยแรง บางถนิ่ เรยี ก สารหยวก หรือ สารหนูขาว ประเภทและยาฆาแมลง แพทยแผนโบราณไทยใชสารหนูเปนยาแกกามโรค แกโรคผิวหนังผื่นคัน ถาจะใชปรุงเปนยาตม ให เจาะหัวขาวเย็นเหนือใหเปนรู แลวเอาสารหนูใสลงไป ปดจุกใหแนน อยาใหผงสารหนูหลุดออกมาได แลว ตม รวมกบั เครอื่ งยาอนื่ หรือถาจะผสมเปนยาผง ตอ งฆาฤทธิส์ ารหนูเสยี กอน ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทย การใชยาที่เขาผงสารหนูนั้น ตองกะใหพอดี หากมากเกินไปจะทำใหรอนคอ คอแหง มึนหัว คล่ืนไส อาเจียน หากใชมากเกินไปรางกายจะไดรับพิษอยางรุนแรงทำใหตายได ฉะน้ันจึงตองใชดวยความ ระมัดระวัง และพงึ ใชเ มื่อจำเปน จรงิ ๆ เทาน้นั ตำราสรรพคุณยาไทยวาสารหนมู สี รรพคณุ รักษาเลอื ดเนื้อหนังมิใหเ นา เปอย ฆาพิษน้ำเหลอื งเสียจาก กามโรคและโรคผิวหนังตาง ๆ เชน แผลพุพองตามรางกาย มะเร็งคุดทะราด อุจาระเนาในโรคธาตุพิการ แกหืดและไขจ บั ส่นั มากเกแินพไปทไยดแ ผจนงึ ใโหบเรอาาณชาไทมยเบเกญรจงรวงาคกมาารตใชมสเปารนหเคนรู อ่ื(Aงยs2าOเ3พ) รโาดะยใตนรชงามอเาบจญทจำรใหงคเกโ บิดรพาิษณจมาีสกากราหรนกิูนทสชี่ าารงหในชู แตมลงไปเพื่อชวยใหสีติด เม่ือตมน้ำสารหนูก็คอย ๆ ละลายออกมาทีละนอย ไมเปนอันตราย อยางไร ก็ตาม เคร่ืองถวยชามเบญจรงคสมัยใหม ที่ทำในประเทศไทยในปจจุบันใชสีจากตางประเทศ ซึ่งสามารถ เขยี นหรือวาดลวดลายไดเลย โดยไมต อ งแตม สารหนูกอ น การฆาฤทธส์ิ ารหนู การฆาฤทธิ์สารหนูทำไดโดยบดสารหนูใหละเอียด ใสลงฝาละมีหรือหมอดิน บีบน้ำมะกรูด หรือน้ำ มะนาวใหทวมผงสารหนูท่ีบดไว นำข้ึนตั้งไฟ เคี่ยวจนแหง ทำซ้ำ ๆ เชนน้ี ๗ - ๘ คร้ัง จนกวาสารหนูจะ กรอบดแี ลว จึงนำไปใชปรุงยาได ตวั อยางตำรบั ยาทีเ่ ขา การฆาฤทธสิ์ ารหนู ยาแกชำ้ ร่วั หนองในทวาร ที่ใหไ วใ นคมั ภีรแ พทยไทยแผนโบราณ เลม ๑ ของขุนโสภิต บรรณลักษณ (อำพนั กติ ตขิ จร) หนา ๒๖๑ ดงั นี้ “.....ยาแกช้ำร่ัวหนองในทวาร เอาเทียนท้ัง ๕ โกฏกักกรา โกฏสอ โกฏพุงปลา โกฏจุลาลำภา โกฏกานพราว ระยอ ม แกนสน สมุลแวง อบเชย ขอบชะนางท้ัง ๒ เอาสิ่งละ ๑ บาท ลกู จันทน ดอกจนั ทน ตรกี ะฏก กนั ชา สะคา น เอาสงิ่ ละ ๒ สลึง ชาดกอน ๑ เฟอง สารหนู ๑ สลึง สารหนกู ับชาดกอนนั้นบดให ละเอียด เอากระเบ้ืองหมอตั้งไฟ เอาชาดกอนกับสารหนูใสลง เอาน้ำมะกรูดใสลงคั่วจนน้ำมะกรูดแหง ทำใหไ ด ๓ คร้งั ข้ัวจนเกรยี มแลว เอาประสมกบั ยาอน่ื เอาพมิ เสน ๑ เฟอ ง ฝน ๑ สลงึ ใสลง บดปน แทง 59

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทยชดุ ตำราภมู ปิ ญญาการแพทยแผนไทย ฉบับอนุรักษ เทาเมล็ดพริกไทย ละลายสุรากินครั้งละ ๓ เม็ด ถากินขาวมิไดใหกินคร้ังละ ๑ เม็ด ยาน้ีแกพยาธิทั้งปวง ดว ย ยานี้เคยใชไดผลมาแลว.....” การฆาฤทธ์ิปรอท ปรอทเปนธาตุโลหะหนักชนิดหนึ่ง มีสัญลักษณทางเคมีเปน Hg มาจากภาษาละตินวา hydrargyrum แปลวา เงินเหลว (liquid silver) มีชื่อสามัญวา mercury หรือ quicksilver ปรอทเปน ของเหลวที่อุณหภูมิหอง ไหลไปไหลมาไดรวดเร็ว ไมติดผิวแกว มีสีขาวเปนเงาคลายเงิน เมื่อถูกอากาศชื้น ผิวจะหมองลงชา ๆ เปนธาตทุ ี่เสถียรมากท่ีอุณหภมู หิ อ ง เปน ตัวนำไฟฟาและความรอนทด่ี ี ปรอทและสารประกอบปรอทมีความสำคัญและมีประโยชนมาก ปรอทบริสุทธ์ิใชทำปรอทวัดไข (thermometer) ทำเคร่ืองวัดความดันอากาศ (barometer) เครื่องวัดความดันโลหิต ทำหลอดไฟฟาลาง ชนดิ ใชผสมกับโลหะชนิดตา ง ๆ ไดข องโลหะเจือที่เรียกวา แอแมลกมั (amalgamm) เชน โลหะเจอื ปรอท กบั เงินใชป ระโยชนใ นทางทนั ตกรรม (ใชอดุ ฟน) โบราณใชปรอทเปนยาหลายอยาง วาเปนยาทำลายส่ิงโสโครกไดดี วาเปนยาแกกามโรคท่ีศักด์ิสิทธ์ิ กวายาขนานใด ๆ ตำราสรรพคุณยาโบราณมักเขียนเปน ปรอด และวาปรอทมีรสเมาเบ่ือ แกโรคผิวหนัง ทุกชนิด แกน้ำเหลืองเสีย มะเร็ง คุดทะราด หนองใน เขาขอ ออกดอก สารประกอบปรอทใชเปนยาแก หนองใน เขา ขอ ออกดอก ไสด ว น ไสลาม การฆา ฤทธ์ิปรอท โบราณฆาฤทธ์ปิ รอทโดยเอาทองแดง ทองเหลือง ตะกวั่ หรือเงิน ใสใ นปรอท ใหป รอท “กนิ ” จนอ่ิม (ปรอทแทรกตัวไปในเนือ้ โลหะน้นั ๆ เตม็ ท่ี) แลว จึงนำไปใชทำยา ซึ่งนยิ มในผสมในยาตม (เปน ยาอนั ตราย) ตัวอยางตำรบั ยาทเ่ี ขา ปรอท ยาแกมะเร็งและยาฆาปรอทสำหรบั ใสย าตา ใน คมั ภรี แ พทยไทยแผนโบราณ เลม ๓ ของขุนโสภิตบร รณลักษณ (อำพัน กติ ตขิ จร) หนา ๒๑๖, ๒๖๘ “.....ยาแกม ะเรง็ เอาเทยี นแดง ๑๐ สลึง ขาวตากขวั้ ๑๐ สลึง ปรอท ๑ บาท (เอาท่กี นิ ตะกวั่ แลว ) บดเปน ผงละลายสุรากนิ ๓ วนั แลวเอายานส้ี ูบไปกวาจะหาย.....” และในหนังสือเลมเดียวกันนี้ ในหนา ๒๖๘ ใหวิธีการ ทำใหปรอทหมดพิษ ดังนี้ “.....ยาฆาปรอท สำหรบั ใสย าตา เอาจนุ สีบดใสใ นปรอท ทำใหป รอทหมดพษิ .....” ในตำรับยากินแกมะเร็งท้ังปวงที่จารึกไวที่เสาระเบียงที่ ๒ บริเวณพระเจดีย ในตำรายาศิลาจารึกใน วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม (วัดโพธิ์) พระนคร พระบาทสมเด็จพระนั่งเกลาเจาอยูหัวทรงพระกรุณา โปรดเกลาใหจารึกไวเมื่อ พ.ศ. ๒๓๗๕ ฉบับสมบูรณ หนา ๑๗๓ - ๑๗๔ ระบุใหใช “ปรอทสุทธิ” ซึ่ง หมายถึง “ปรอทซึง่ ฆาฤทธ์แิ ลว ” 60

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทยการเตรยี มเคร่อื งยาไทยบางชนิดกอนใชปรุงยา (ประสะ-สะต-ุ ฆา ฤทธ)์ิ “.....ยากนิ แกมะเร็งท้ังปวง เอาปรอทสุทธิ ขา วตอกคั่ว กา นสะเดา ใบพลูแก เทียนทง้ั ๕ สิง่ ละสวน การบูร ๒ สว น ทำเปนจณุ ดวยน้ำรอนใหกนิ หนัก ๑ สลงึ เชาเยน็ แกสรรพมะเร็งท้งั ปวง หายดีนัก ฯ.....” การฆาฤทธ์ชิ าด ชาดเปนแรธาตุที่มีสีแดงสด เปนผงก็มี เปนเม็ดเปนกอนก็มี โดยมากในทางเคมีมักมีสารประกอบ ซัลไฟดของปรอท (mercuric sulphide หรอื HgS) คำ ชาด แปลวา สีแดงสด ชาดมีหลายชนดิ ท่สี ำคัญ ไดแ ก ๑. ชาดกอน หรอื ชาดอายมยุ เปนกอนดนิ แดงจากธรรมชาติ (nutural vermilion) มอี งคป ระกอบ หลักเปนสารประกอบเมอรคิวริกซัลไฟด มีสีแดงเขม เปนเงา มีน้ำหนักมาก ในประเทศไทยพบไดบางท่ี อำเภอตะก่วั ปา จงั หวดั พงั งา แตม ีไมมากนัก บางตำราเรียกชาดกอนนว้ี า “พษิ สมโยค” ๒. ชาดหรคณุ หรือชาดหงิ คลุ (hingula) มี ๒ ชนิด คือ ชาดหรคณุ ไทย ซึ่งบางตำราเรียกวา ขา ว ตอกพระรวง ฝรั่งเรียก iron pyrite ในทางเคมีเปนสารประกอบไบซัลไฟดของเหล็ก (bisulphide of iron) สีคอนขางเหลือง ใชเปนยาแกปวด แกกระดูกและกระดูกเคลื่อน กับ ชาดหรคุณจีน ซึ่งเปนสาร สังเคราะหเมอรควิ ริกซัลไฟดส แี ดง จึงอาจมีสารเมอรคิวรกิ ซัลไฟดไดสงู ถึงรอยละ ๙๙ ๓. ชาดจอแส (จูซา) ไดจากแรทีฝ่ ร่งั เรยี ก ซนิ นาบาร (cinnabar) ในทางเคมีเปนเมอรค วิ รกิ ซลั ไฟด สีแดง (red mercuric sulphide) มาจากประเทศจีน ชนิดน้ีตำราสรรพคุณยาจีนวา มีรสหวาน เปนพิษ ชวยสงบประสาทและถอนพิษ ใชแกอาการใจส่ัน โรคนอนไมหลับ โรคลมชัก โรคบา อาการชักในเด็ก อาการสายตาพรามัว แผลในปาก คอบวมใชขนาด ๐.๓ - ๑.๕ กรัม ผสมกับยาอืน่ ทำเปนยาลูกกลอน ๔. ชาดผง หรอื ชาดตตี รา หรือชาดเขยี นหวย จีนเรยี ก ง่ึงจู (สำเนียงแตจ ว๋ิ ) ฝรง่ั เรยี ก vermilion ตำราสรรพคณุ ยาโบราณของไทยวา ชาดตาง ๆ มีรสเย็น บำรงุ ตบั ปอดใหส มบรู ณ รดู บั พิษท้ังปวงอัน เกดิ แตต บั ปอดและอวยั วะภายใน แกโ รคในกระดกู เปนตน การฆาฤทธิช์ าด การฆา ฤทธ์ชิ าดนนั้ อาจทำไดห ลายวธิ ี เชน ๑. นำชาดมาใสฝ าละมหี รอื หมอดิน บีบน้ำมะนาวหรอื น้ำมะกรูดลงไปใหท วมยา ต้งั ไฟ ท้งิ ไวจนแหง ดำ แลวบีบมะกรูดลงไปอีก ทำใหครบ ๓ คร้ัง แลวจึงนำมาใชปรุงยาได ใหนำภาชนะที่ใชแลวทุบทำลาย แลว ฝง ดนิ ใหเรียบรอย ๒. บดชาดใหละเอียด เอากระเบื้องหมอตั้งไฟ เอาชาดกอนใสลงบนกระเบื้อง เอาน้ำมะกรูดใสลง ควั่ จนน้ำมะกรูดแหง ทำ ๓ คร้ัง ค่ัวจนเกรียม ดังทใ่ี หไ วในตำราเวชศาสตรฉ บับหลวง รัชกาลที่ ๕ (เลม ๒) หนา ๒๖๐ ดงั น้ี 61

ชุดตำราภมู ิปญ ญาการแพทยแ ผนไทย ฉบับอนุรกั ษ ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทย คัมภีรม หาโชตรัต เลม ๒ เลขท่ี ๑๐๓๙ หนาปลาย ท่ี ๑๕ ถงึ ๑๙ 62

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทยการเตรยี มเคร่ืองยาไทยบางชนิดกอนใชปรงุ ยา (ประสะ-สะตุ-ฆา ฤทธ์)ิ คำอาน “.....๏ สิทธิการิยะ จะกลาวกำเนิดริศดวงมหากาล ๔ จำพวก ๆ หน่ึงข้ึนใน ลำคอ ทวาร หนัก ทวารเบา จำพวกหนึ่งข้ึนในลำไสตลอดถึงลำฅอ ที่ข้ึนในทรวงอกน้ัน ตั้งขึ้นเปนกอง หมูกันประมาณ ๙ ๑๐ เม็ด ๆ เทาเม็ดถั่วเขียว เมื่อสุกน้ันแตกออกเปนบุบโพโลหิตระคนกัน แลวก็เล่ือนเขาหากันให บานออกสัณฐานดังดอกบุก เปนบุพโพโลหิตไหลซึมอยู ไมรูก็วาฝปลวกแลฝศีศะคว่ำ เพราะวาบริวารต้ัง เปนเม็ดขึ้นตามลำไสตลอดขึ้นลำคอ ใหบากฅอนั้นเปอย กิน เผด รอน มิได ถาจะแกทานใหปรุงยา ใหกินภายในเสียกอน แลวจึ่งเอาเทียนท้ัง ๔ โกฏกักตรา ๑ โกฏสอ ๑ โกฏพุงปลา ๑ โกฏจุลาลำภา ๑ โกฏกา นพราว ๑ ผลจนั ทน ๑ ดอกจันทน ๑ ตรีกะฏก ๑ กันชา ๑ สะคา น ๑ เอาส่งิ ละ มดยอบ แกนสนเทศ สมุลแวง อบเชยเทศ ขอบชะนางท้ัง ๒ สิ่งละ ชาดกอน สารหนู ชาตกับสารน้ันเอาใสกะเบื้องตั้งไฟข้ึน เอาน้ำมะนาวบีบลงค่ัวใหแหง ใหได ๓ ครั้ง ใหชาตกับสารน้ัน เกรยี ม แลวจ่งึ เอาประสมกนั เขา กับยานน้ั แลวเอาสุราท่ีจุดไฟติดน้นั เปนกระสาย เอาภมิ เสน ฝน บดปนเทาเมดพริกไทย ละลายสุรากิน ๓ เม็ด ถากินมิไดกินแตเม็ดหนึ่ง ยาน้ีแกริศดวงเปอยทวารท้ัง ๙ รศิ ดวงในอก เปนประหรวดประรัง เปนหนองฟมู อยูก็ดี มะเรงคทราดฝเ ปอ ยท้ังตวั ยาอนั ใดไมฟง อปุ ระทม ไสดวน ไสลาม ไสเล่ือนก็ดี เปนฝนานหายก็ดี แลชายหญิงเปนชำรั่ว ถาไดกินยาน้ีหาย ส้ินทุกประการ อยาสนเทเลย ยาน้ีเปนมหาวเิ สศนกั แล เขียนเปนภาษาไทยปจจุบันไดดังน้ี “.....๏ สิทธิการิยะ จะกลาวกำเนิดริดสีดวงมหากาฬ ๔ จำพวก ๆ หนึ่งขึ้นใน ลำคอ ทวารหนัก ทวารเบา จำพวกหนึ่งขึ้นในลำไสตลอดถึงลำคอ ที่ขึ้นในทรวงอก น้ัน ตั้งข้ึนเปนกองหมูกันประมาณ ๙ - ๑๐ เม็ด ๆ เทาเม็ดถ่ัวเขียว เม่ือสุกนั้นแตกออกเปนบุพโพโลหิต ระคนกัน แลวก็เล่ือนเขาหากันใหบานออกสัณฐานดังดอกบุก เปนบุพโพโลหิตไหลซึมอยู ไมรูก็วาฝปลวก และฝหัวคว่ำ เพราะวาบริวารตั้งเปนเม็ดขึ้นตามลำไสตลอดขึ้นลำคอ ใหปากคอนั้นเปอย กิน เผ็ด รอน มิได ถาจะแกทานใหปรุงยาใหกินภายในเสียกอน แลวจึงเอาเทียนท้ัง ๕ โกษฐกักกรา ๑ โกษฐสอ ๑ โกษฐพุงปลา ๑ โกษฐจุฬาลำพา ๑ โกษฐกานพราว ๑ ผลจันทน ๑ ดอกจันทน ๑ ตรีกฏก ๑ กัญชา ๑ สะคา น ๑ เอาสิง่ ละ ๒ สลึง มดยอบ ๑ บาท แกนสนเทศ ๑ บาท สมุลแวง ๑ บาท อบเชยเทศ ๑ บาท ขอบชะนางท้ัง ๒ ส่ิงละ ๑ บาท ชาดกอน ๑ สลึง สารหนู ๑ เฟอง ชาดกับสารหนูน้ันเอาใสกระเบ้ือง ต้ังไฟขึ้น เอาน้ำมะนาวบีบลง ค่ัวใหแหง ใหได ๓ คร้ัง ใหชาดกับสารหนูน้ันเกรียม แลวจึงเอาประสม กันเขากับยาน้ัน แลวเอาสุราที่จุดไฟติดน้ันเปนกระสาย เอาพิมเสน ๑ เฟอง ฝน ๑ เฟอง บดปนเทาเม็ด พริกไทย ละลายสรุ ากนิ ๓ เม็ด ถา กนิ มิไดก ินแตเ มด็ หน่ึง ยาน้แี กริดสีดวงเปอยทวารท้ัง ๙ ริดสดี วงในอก เปนประหรวดประรัง เปนหนองฟูมอยูก็ดี มะเร็งคุดทะราดฝเปอยทั้งตัว ยาอันใดไมฟง อุปทม ไสดวน ไสลาม ไสเล่ือนก็ดี เปนฝนานหายก็ดี แลชายหญิงเปนช้ำร่ัว ถาไดกินยานี้หาย สิ้นทุกประการอยาสนเท เลย ยานเี้ ปนมหาวิเศษนกั แล.....” ๓. เอาชาดใสหมอ สุมไฟไว ๑ คืน แลวเอาออกมาบดใหละเอียด กอนใชปรุงยา ดังท่ีใหไวในยาแก ริดสีดวงทวารหนัก ในคัมภีรแพทยไทยแผนโบราณ เลม ๓ ของขุนโสภิตบรรณลักษณ (อำพัน กิตติขจร) หนา ๒๓๓ ดงั นี้ 63

ชดุ ตำราภมู ิปญ ญาการแพทยแ ผนไทย ฉบบั อนรุ กั ษ “.....ยาแกริดสีดวงทวารหนัก เอาสารทองรุง หรือสารหยวกหนัก ๑ บาท จุนสี ๓ สลึง ยางสลัดได ๒ สลึง เอาใสก ระบอกไมไ ผไ วใหแ หง แลวขว้ั ใหกรอบ ชาดกอน ๕ บาท สารน้นั ใหฆ า เสียกอน วธิ ีฆาให เอาใสหมอสุมไฟไว ๑ คืน แลวเอาออกมาบดใหละเอียด อำพันทอง ๑ สลึง เอายาท้ังน้ีรวมกันบดให ละเอียด แลวเอาดินสอพองกับพิมเสนบดละลายน้ำทาที่ขอบทวารเสียกอน แลวจึงเอายาผงน้ันทาท่ี หัวริดสีดวง ใชเน้ือยาคร้ัง ๒, ๓ หยิบ แลวเอาน้ำมันมะพราวทาท่ีหัวริดสีดวงน้ันวันละ ๒ คร้ังเชาเย็น ใสย าน้ใี หได ๗ วนั แลว รมยาตอไป.....” ตวั อยา งตำรบั ยาท่ีเขา การฆาฤทธิ์ชาด ยากวาดแกซางแดงแกเขมาขนานหนึ่งในคัมภีรแพทยไทยแผนโบราณ เลม ๒ ของขุนโส-ภิตบรรณ ลักษณ (อำพัน กิตติขจร) หนา ๗๔ เขาตัวยาท่ีเรียก “ชาดกอนประสระ” ซ่ึงหมายถึงชาดกอนท่ีฆาฤทธิ์ แลว ดังนี้ “.....ยากวาดแกซางแดงแกเขมา เอาชาดกอนประสระแลว แมลงมุมตายซาก ขี้แมลงสาบ กะตังมตู ร พมิ เสน บดทาปาก หายแล.....” ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทย การฆา ฤทธช์ิ ะมด ชะมดเช็ด (civet cat) เปนสัตวคลายอีเห็นชนิดหนึ่ง มีชื่อวิทยาศาสตรวา Viverricula malaccensis (Gmelin) จัดอยใู นวงศ Viverridae มีช่อื สามญั วา small Indian civet เปนสตั วเ ลย้ี งลกู ดวยนมขนาดเล็ก ลำตัวยาว ๕๔ - ๖๓ เซนติเมตร หางยาว ๓๐ - ๔๓ น้ำหนักตัว ๒ - ๔ กิโลกรัม ขนสี น้ำตาลจาง มีลายสีดำบนหลัง ๕ ลาย เร่ิมจากคอถึงโคนหาง ขางลำตัวมีลายเปนจุดสีดำเรียงเปนแถวไป ตามความยาวของลำตัว หางเปนปลองสีดำสลับขาว ๕ - ๙ ปลอง ปลายหางเปนสีขาวหนาผากแคบ ขาคอ นขา งส้นั บริเวณกนมตี อมกลน่ิ ขบั ของเหลวทม่ี กี ลิน่ ฉุน โดยธรรมชาตจิ ะเชด็ ของเหลวน้ีกบั ตอไมหรอื กิ่งไม จึงเรียกชื่อสัตวชนิดนี้วา “ชะมดเช็ด” ตอมกล่ินนี้มีอยูทั้งในตัวผูและตัวเมีย แตในตัวเมียมีขนาด เล็กกวา ชะมดเช็ดมักอาศัยอยูตามปารกทั่วไป หากินบนพ้ืนดิน วิ่งเร็วมากหากินในเวลากลาง คืน สวนกลางวนั นอนตามใตพ มุ ไมเตี้ย ๆ ชะมดเช็ดเปน ตัวยาที่มกี ลิน่ หอม ไดจาก ชะมด เมือกหรือไขของตัวชะมดเช็ดทั้งตัวผูและ ตัวเมีย ที่เช็ดไวตามไมที่ปกใหหรือที่ซ่ีกรงที่ขัง สตั วไว ตำรา สรรพคุณยาโบราณวา ชะมดเช็ดมีกลิ่นหอมฉุน ใชเปนยาบำรุงดวงจิตใหชุมช่ืน เปนยาชูกำลัง ใชทำ เคร่อื งหอม นอกจากนนั้ ยงั ใชเ ปนตวั ทำใหนำ้ หอมอยคู งทน (fixative) ดว ย 64

การเตรียมเครือ่ งยาไทยบางชนดิ กอนใชป รงุ ยา (ประสะ-สะต-ุ ฆาฤทธ์)ิ การฆาฤทธช์ิ ะมดเช็ด ชะมดเช็ด ห่ันหัวหอมหรือผิวมะกรูดใหเปนฝอยละเอียด ผสมกับชะมดเช็ด ใสลง บนใบพลูหรือชอนเงิน นำไปลนไฟเทียนจนชะมดละลาย จนหอมดีแลว แลวกรองเอาน้ำชะมดเช็ดไปใชป รงุ ยาตอไป ตวั อยา งตำรบั ยาทเี่ ขาชะมดเช็ด คัมภีรกระษัยในตำราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ เลม ๑ หนา ๑๗ มีตำรบั ยาเขา “ชะมดเผา” ดงั น้ี คมั ภีรก ระษัย เลม ๑ เลขที่ ๑๐๐๐ หนาตน ที่ ๒๓ ถึง ๓๐ ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทย คำอาน “.....๏ อน่ึงเอาเปลือกงิ้วเผา เปลือกผลสำโรงเผา ผักโหมหนามเผา มะกรูด ชะมดเผา ผลพิลังกาสาข้ัว ผลฝายข้ัว มูลไตเฉมด ส่ิงละสวน สมอรองแรง ๒ สวน พริกไทย ๑๗ สวน ทำเปนจุณ บดทำแทงไวละลายนำ้ มกรูดกนิ แกก ระไสยลมทงั้ ปวงหายแล.....” เขียนเปนภาษาไทยปจจุบันไดด ังนี้ “.....๏ อนึ่งเอาเปลอื กงว้ิ เผา เปลอื กผลสำโรงเผา ผกั โหมหนาม เผา มะกรูด ชะมดเผา ผลพิลังกาสาขั้ว ผลฝายข้ัว มูลไตเฉมด ส่ิงละสวน สมอรองแรง ๒ สวน พริกไทย ๑๗ สวน ทำเปน ผง บดทำแทง ไวล ะลายน้ำมะกรดู กิน แกกระษยั ลมทงั้ ปวงหายแล.....” ยาหอมใหญในคัมภีรแพทยไทยแผนโบราณ เลม ๒ ของขุนโสภิตบรรณลักษณ (อำพัน กิตติขจร) หนา ๗๖ มีสูตรตำรับดงั น้ี “.....ยาหอมใหญ เอาโกฏทั้ง ๕ เทียนทั้ง ๕ ลูกจันทน ดอกจันทน ลูกกระวาน กานพลู จันทนแดง จันทนขาว กฤษณา กระลำภัก ชะลูด ขอนดอก ชะเอมท้ัง ๒ เนระภูษี ลูกเอ็น หวานเปราะ แกนสน กำยาน ใบพิมเสน ดอกคำ ดอกลำเจียก ดอกพิกุล ดอกบุนนาค ดอกสาระภี ดอกมะลิซอน ดอกมะลิลา ดอกกรรณิกา ดอกกระดังงา ดอกจำปา เกษรบัวหลวง ดอกสัตบงกช ดอกสัตบุษย ดอกบัวเผ่ือน ดอกบัวขม การะบูน ชะมดเช็ด ชะมดเชียง พิมเสน เอาเสมอภาค บดปนแทงดวยน้ำดอกไม ละลายสุรา กินแกซาง แกไขละลายน้ำซาวขาว น้ำเถาหญานางตม หรือน้ำดอกไมเทศ หรือน้ำจันทนกิน แกคลั่งทุรน ทุราย ละลายน้ำดอกไมเทศ หรือน้ำดอกมะลิ แทรกน้ำตาลกรวดกิน ถาไขเล็กนอย เพียงชะโลมเทาน้ัน กห็ าย.....” 65

ชุดตำราภูมปิ ญ ญาการแพทยแ ผนไทย ฉบบั อนุรกั ษํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทย 66

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทยการเตรยี มเครอ่ื งยาไทยบางชนดิ กอนใชป รุงยา (ประสะ-สะต-ุ ฆา ฤทธิ์) บทสรปุ เคร่ืองยาสมุนไพรบางชนิดจำเปนตองผานกรรมวิธีเฉพาะบางอยางกอน จึงจะนำมาใช เปนตัวยา ประสมกับตัวยาอ่ืนเพ่ือปรุงเปนยาตามตำรับยาได ท้ังน้ีเนื่องจากเครื่องยาเหลาน้ี เมอื่ ไดม าอาจจะมคี วามช้ืนมากเกินไป หรอื ไมสะอาดพอ หรือมฤี ทธ์ิไมแ รงพอ จำเปน ตอ งทำให ฤทธ์ิแรงข้ึน หรืออาจมีฤทธ์ิรุนแรงเกินไป จำเปนตองทำลายฤทธิ์รุนแรงอันอาจทำใหเกิด อันตรายแกผ ใู ชได เปน ตน ประสะ เมอื่ อยใู นช่อื ยา คำ ประสะ อาจมคี วามหมาย ๒ อยา ง คือ ทำใหสะอาด บรสิ ุทธ์ิ หรือมีมากข้ึน เชน ยาประสะน้ำนม หมายถึงยาที่ทำใหน้ำนมสะอาดขึ้น กับมีสวนผสมเทา ยาอ่ืนท้ังหมด เชน ยาประสะกะเพรา หมายความวายาน้ันมีกะเพราเทาตัวยาอื่นทั้งหมดรวม กัน แตใ นความหมายที่เกย่ี วกับการเตรียมตวั ยากอนนำไปใชป รงุ ยานนั้ คำ ประสะ จะหมายถงึ การทำใหพ ษิ ของตัวยานนั้ ลดลง เชน ประสะยางสลัดได ยางตาตุม ยางหวั เขา คา สะตุ ในศาสตรดานเภสัชกรรมแผนไทย คำ สะตุ อาจหมายถึงทำใหตัวยาแหงและมี ฤทธ์ิแรงข้ึน (เชน การสะตุสารสม) หรือทำใหพิษของตัวยาลดลง (เชน การสะตุหัวงูเหา) หรือ ทำใหต ัวยาแหง และปราศจากเชอื้ (เชน การสะตุดินสอพอง) หรอื การทำใหต ัวยาน้ันสลายตวั ลง (เชน การสะตุเหล็ก) ฆาฤทธิ์ หมายถึง ทำใหความเปนพิษของเครื่องยาบางอยางลดลงหรือหมดไป จนสามารถนำไปใชปรุงยาได โดยไมเปนอันตรายกับผูใชยา มักใชกับตัวยาที่มีพิษมาก เชน ลูกสลอด สารหนู ปรอท ชาด หรือใชกับตัวอยางท่ีไมมีพิษ เชน ชะมดเช็ด ซึ่งเปนการฆา กลิ่นฉนุ หรือดบั กลิน่ คาว ทำใหม ีชะมดเช็ดมกี ล่ินหอม 67

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทยชุดตำราภมู ปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนรุ ักษ บรรณานกุ รม กรมศิลปากร, หอสมุดแหงชาติ. ตำราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลท่ี ๕ (เลม ๑). กรุงเทพฯ : บริษทั อมรนิ ทรพรนิ้ ตงิ้ แอนดพับลชิ ชง่ิ จำกดั (มหาชน), ๒๕๔๒. ______. ตำราเวชศาสตรฉบับหลวง รัชกาลที่ ๕ (เลม ๒). กรุงเทพฯ : บริษัท อมรินทรพร้ินติ้งแอนด พบั ลชิ ชงิ่ จำกดั (มหาชน), ๒๕๔๒. ______. จารึกตำรายาวัดราชโอรสารามราชวรวิหาร. กรุงเทพฯ : บริษัท อาทิตย โพรดักส กรุป จำกัด, ๒๕๔๕. โครงการประสานงานพัฒนาเครือขายสมุนไพร (ปพส.). ตำรายาศิลาจารึกในวดั พระเชตพุ นวิมลมงั คลาราม (วดั โพธ์ิ) พระนคร พระบาทสมเดจ็ พระน่ังเกลาเจา อยหู วั ทรงพระกรุณาโปรดเกลา ใหจารกึ ไวเมอ่ื พ.ศ. ๒๓๗๕ ฉบบั สมบรู ณ. กรุงเทพฯ : ศวิ ะประทานพร, ๒๕๓๗. ชยันต พิเชียรสุนทร, แมนมาส ชวลิต และวิเชียร จีรวงส. คำอธิบายตำราพระโอสถพระนารายณ ฉบับ เฉลมิ พระเกียรติ ๗๒ พรรษา มหาราชา ๕ ธนั วาคม พุทธศกั ราช ๒๕๔๒. กรุงเทพฯ : อมรนิ ทร และมลู นิธภิ มู ปิ ญญา, ๒๕๔๔. ______. คมู อื เภสชั กรรมไทย เลม ๒ เคร่ืองยาพฤกษวตั ถุ. กรุงเทพฯ : อมรินทร, ๒๕๔๕. ______. คมู ือเภสชั กรรมไทย เลม ๓ เครื่องยาสัตววตั ถุ. กรุงเทพฯ : อมรนิ ทร, ๒๕๔๖. ______. คูม ือเภสชั กรรมไทย เลม ๔ เคร่อื งยาธาตวุ ตั ถ.ุ กรงุ เทพฯ : อมรนิ ทร, ๒๕๔๖. นันทนา บุณยะประภศั ร, บรรณาธิการ. ศพั ทแ พทยไทย. กรุงเทพฯ : บริษทั ประชาชน จำกัด, ๒๕๓๕. พิศณุประสาทเวช, พระยา. เวชศกึ ษา แพทยศาสตรส งั เขป เลม ๑, ๒, ๓. กรุงเทพฯ : นำอักษรการพมิ พ, (ม.ป.ป.) ______. แพทยศาสตรส งเคราะห เลม ๑. กรงุ เทพฯ : โรงพิมพไทย, ร.ศ. ๑๒๘. ______. แพทยศาสตรส งเคราะห เลม ๒. กรงุ เทพฯ : โรงพมิ พศ ภุ การจำรญู , ร.ศ. ๑๒๖. มูลนิธิฟนฟูสงเสริมการแพทยไทยเดิม, อายุรเวทวิทยาลัย. ตำราการแพทยไทยเดิม (แพทยศาสตร สงเคราะห) ฉบบั อนรุ กั ษ. กรงุ เทพฯ : โรงพิมพส ามเจริญพาณิช, ๒๕๓๔. ราชบัณฑิตยสถาน. พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิต พ.ศ. ๒๕๔๒. กรุงเทพฯ : นานมีบุคสพับลิเคช่ันส, ๒๕๔๖. 68

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทยการเตรียมเคร่ืองยาไทยบางชนิดกอนใชป รงุ ยา (ประสะ-สะต-ุ ฆา ฤทธ)์ิ ______. พจนานุกรมศัพทแพทยและเภสัชกรรมแผนไทย ฉบับราชบัณฑิตยสถาน. กรุงเทพฯ : โรงพิมพ องคการสงเคราะหทหารผานศึก, ๒๕๕๑. โรงเรียนแพทยแผนโบราณ วัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม. ตำรายาศิลาจารึกในวัดพระเชตุพนวิมล มังคลาราม. กรุงเทพฯ : สุพจนการพิมพ, ๒๕๐๕. ______. ตำราประมวลหลักเภสชั . กรุงเทพฯ : สมาคมโรงเรียนแพทยแ ผนโบราณในประเทศไทย, ๒๕๒๔. ______. เวชศึกษา เลมเดียวจบ. กรุงเทพฯ :โรงพมิ พม หามกฏุ ราชวิทยาลยั , ๒๕๐๕ วุฒิ วุฒิธรรมเวช. สารานุกรมสมุนไพร รวมหลักเภสัชกรรมไทย. กรุงเทพฯ : โอ.เอส.พริ้นติ้ง เฮาส, ๒๕๔๐. สถาบันภาษาไทย, กรมวิชาการ, กระทรวงศึกษาธิการ. แพทยศาสตรสงเคราะห : ภูมิปญญาทาง การแพทยและมรดกทางวรรณกรรมของชาติ. กรงุ เทพฯ : โรงพมิ พค รุ ุสภาลาดพราว, ๒๕๔๗. สมาคมโรงเรียนแพทยแผนโบราณ สำนักวัดพระเชตุพนวิมลมังคลาราม. ประมวลสรรพคุณยาไทย (ภาคสอง) วาดวยพฤกษชาติ วัตถุธาตุ และสัตววัตถุนานาชนิด. กรุงเทพฯ : ไพศาลศิลป การพมิ พ, ๒๕๒๑. สาธารณสขุ , กระทรวง. กรมการแพทย. กองการประกอบโรคศลิ ปะ สำนักงานปลัดกระทรวง. ตำราแพทย แผนโบราณทว่ั ไป สาขาเภสชั กรรม. กรุงเทพฯ : โรงพิพช ุมนมุ สหกรณแ หง ประเทศไทย, ๒๕๔๑. ______. ตำราแพทยแผนโบราณทั่วไป สาขาผดุงครรภ. กรุงเทพฯ : โรงพิพชุมนุมสหกรณแหงประเทศ ไทย, ๒๕๔๑. เสงย่ี ม พงษบ ญุ รอด. ไมเ ทศเมืองไทย สรรพคุณของยาเทศและยาไทย. (ม.ป.ท.), ๒๔๙๘. โสภติ บรรณลักษณ (อำพัน กิตติขจร), ขุน, คมั ภีรแ พทยไ ทยแผนโบราณ เลม ๑, พระนคร : โรงพมิ พสำนัก ทำเนียบนายกรัฐมนตรี, ๒๕๑๒. ______. คมั ภรี แพทยไ ทยแผนโบราณ เลม ๒, พระนคร : โรงพมิ พสำนกั ทำเนยี บนายกรัฐมนตร,ี ๒๕๑๓. ______. คัมภีรแ พทยไ ทยแผนโบราณ เลม ๓, พระนคร : โรงพมิ พสำนกั ทำเนยี บนายกรัฐมนตร,ี ๒๕๑๔. 69

ชดุ ตำราภูมิปญญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนุรักษํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทย 70

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทย การเตรยี มเคร่อื งยาไทยบางชนิดกอ นใชป รุงยา (ประสะ-สะต-ุ ฆา ฤทธ)์ิ ภาคผนวก 71

ชุดตำราภูมปิ ญ ญาการแพทยแ ผนไทย ฉบบั อนุรกั ษํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทย 72

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทย การเตรยี มเครอ่ื งยาไทยบางชนดิ กอ นใชปรงุ ยา (ประสะ-สะต-ุ ฆาฤทธ์ิ) อภิธานศัพท 73

ชุดตำราภูมิปญญาการแพทยแ ผนไทย ฉบบั อนรุ ักษ กระสาย ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทยเครอ่ื งแทรกยา เชน น้ำ เหลา น้ำผง้ึ น้ำดอกไม ในทางเภสัชกรรมแผนไทย ใชแทรกยาเพ่ือชวยใหกินยางายข้ึน และ/หรือเสริมฤทธิ์ของยาใหมี กระสายยา สรรพคณุ ดขี ึ้น. กวาด ดู กระสาย. กวาดยา เอายาปายในลำคอ. กษยั , ไกษย, กระไษย ดู กวาด. กไษย, ไกษย, กระไสย ชื่อโรคกลุมหนึ่ง เกิดจากความเส่ือมของรางกาย หรือจากความเจ็บปวยที่ ไมไดรับการรักษา หรือรักษาแลวไมหาย ทำใหรางกาย ซูบผอม กลามเนื้อ กอง และเสนเอ็นรัดตึง โลหิตจาง ผิวหนังซีดเหลือง ไมมีแรง มือเทาชา เปนตน กำยาน ตำราการแพทยแผนไทยแบงออกเปน ๒ กลุมใหญ ๆ ตามสาเหตุของการ เกิดโรค คือ กษยั ทเี่ กดิ จากธาตสุ มุฏฐานกบั กษัยทีเ่ กดิ จากอปุ ปาตกิ ะโรค. เขมา กลุม ท่ีใชกบั ธาตุ สมุฏฐานหรอื โรค เชน กองปถวีธาต,ุ กองหทยั , กองปตตะ, กองโรค, กองไข, ไฟ ๔ กอง, ลม ๖ กอง ฯลฯ เขฬะ เครื่องยาจำพวกชันน้ำมันชนิดหน่ึง ไดจากการกรีดเปลือกตนของพืชสกุล เขโฬ Styrax (วงศ Styracaceae) บางชนิด เชน ชนดิ S. tonkinensis (Pierre) ไข Craib ex Hartwick พืชพวกน้ีเปนไมตนขนาดกลางถึงขนาดใหญ มีชื่อ สามัญวา benzoin กำยานคุณภาพดีมีสีขาว ตำราสรรพคุณยาโบราณวามี คลุ กิ าร, คุลีการ รสฝาดหอม สรรพคณุ บำรุงหัวใจ ขบั ปสสาวะ สมานแผล เปน ตน. คถู เสมหะ ชื่อโรคเด็กชนิดหนึ่ง เกิดกับทารกที่อยูในเรือนไฟ (โดยทั่วไปอายุไมเกิน เครอื่ งยา ๑ เดือน) ผูปวยจะมีฝาสีเทาแลวเปล่ียนเปนสีดำ เกิดไดต้ังแตหนาอกถึง ปลายล้ิน เม่ือลุกลามเขาไปภายในก็จะทำใหมีอาการรุนแรงขึ้น เชน 74 อาเจียนอยางแรง ทอ งเสียอยา งแรง ดู เขโฬ. น้ำลาย เปนองคประกอบ ๑ ใน ๑๒ สง่ิ ของ ธาตุน้ำ, เขฬะ ก็เรยี ก. ๑. ความเจ็บปวย เชน ไขพิษ ไขกาฬ ไขเหนือ ในการแพทยแผนไทยผูปวย อาจจะมีอุณหภูมิของรางกายผิดจากระดับปรกติหรือไมก็ได ๒. อาการที่มี อุณหภมู ขิ องรางกายสงู ขนึ้ ผิดจากระดบั ปรกต.ิ คลุกเคลา เขาดวยกนั แลว ปน กอน, คลกุ เคลาใหเ ขากนั . ดูใน สมฏุ ฐานเสมหะ. ส่ิงตาง ๆ อันเปนสวนผสมในตำรับยา ซ่ึงเตรียมไวสำหรับใชปรุงยา ไดจาก พืช สัตว แรธาตุ หรือจุลชีพ เชน ตำรับยาเบญจโลกวิเชียร ประกอบดวย เครื่องยา ๕ สิ่ง ไดแก รากคนทา รากยานาง รากชิงช่ี รากมะเดื่ออุทุมพร และรากไมเทา ยายมอม ในปริมาณเทา ๆ กัน

จันทนท้ัง ๒ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทยการเตรียมเคร่ืองยาไทยบางชนดิ กอนใชปรงุ ยา (ประสะ-สะต-ุ ฆา ฤทธ)์ิ ชัน ช่ือจุลพิกัดประเภทตางสีพวกหน่ึง ประกอบดวยแกนจันทนขาว ชันนำ้ มนั (Santalum album L., วงศ Santalaceae) และแกนจันทนแดง ชำระ (Pterocarpus santalinus L.f., วงศ Leguminosae) ในปริมาณเทากัน เช่อื ม โดยน้ำหนัก พิกัดน้ีมีรสขมหวานเย็น สรรพคุณแกไขตัวรอนดวยพิษไข เจรญิ ไฟธาตใุ หส มบรู ณ. เชื่อมมัว ยางไม ชันท่ีใชเ ปน ยา เชน ชนั ตะเคียนตาแมว. ซาง ยางไมท่ีมีสวนผสมของน้ำมันหอมหรือน้ำมันระเหยงาย เชน ยางสน (turpentine), กำยาน (benzoin). ซางขโมย ชะลา ง, ลาง ซางโจร ๑. อาการอยางหนึ่งของผูปวยที่เปนโรคบางชนิด มีลักษณะอาการหนา หมอง ซึม มึนงง ตาปรือ คลายจะเปนไข หรือเปนอาการที่เกิดจากพิษไข ซางแดง หรือพิษของโรคบางชนิด. ๒. มีอาการเง่ืองหงอยมึนซึมคลายเปนไข ตำรา การแพทยแผนไทยมักใชคำน้ีรวมกับคำอ่ืนท่ีมีความหมายเกี่ยวของกับ อาการทีแ่ สดงออกใหเ หน็ เดนชัด ไดแก เชื่อมซึม เชอ่ื มมึน และเชื่อมมัว. ดูใน เชื่อม. ชอื่ โรคชนิดหนง่ึ มกั เกดิ ในเด็กเล็ก ทำใหมอี าการตัวรอน เชอื่ มซมึ ปากแหง อาเจียน กนิ อาหารไมไ ด ทองเดนิ มีเมด็ ขนึ้ ในปาก ในคอ ลน้ิ เปน ฝา เปนตน แบงเปน ๒ ประเภท คือ ซางเจาเรือน และซางจร ท้ังซางเจาเรือนและ ซางจรจะทำใหม อี าการแตกตางกนั ตามวนั เกดิ ของเด็ก, เขียนวา ทราง ก็มี. ดู ซางโจร. ช่ือซางเจาเรือนประจำวันเด็กเกิดวันเสาร มีแมซาง ๘ ยอด มักเกิดกับเด็ก ตั้งแตอายุ ๓ วัน ไปจนถึง ๑ ขวบกับ ๖ เดือน เด็กท่ีปวยเปนโรคนี้จะมี อาการแสดงออกท่ีปาก ลิ้น และเพดานปากเปนเม็ดยอดสีเหลืองขอบแดง แลวเปอยลามไปทั้งตัว ผูปวยจะมีอาการทองเดินไมหยุด อุจจาระมีสีและ กล่ินเหมือนน้ำไขเนา น้ำคาวปลา หรือน้ำลางเนื้อ อุจจาระอาจเปนมูกหรือ เปนเลือดดวย ซ่ึงอาจรักษาใหหายไดใน ๑๗ วัน หากรักษาไมหายอาการ อาจรุนแรงขึ้นถงึ ตายได ช่ือซางเจาเรือนประจำเด็กเกิดวันอังคาร เด็กที่ปวยเปนโรคน้ีจะมีเม็ดยอดที่ เปนแมซ าง ๖ เมด็ ขน้ึ ทก่ี ระหมอม ๓ เม็ด กลางสนั หลัง ๓ เมด็ และมเี ม็ด ยอดท่เี ปน บรวิ าร ๗๒ เมด็ แมซางยอดเอกจะมสี แี ดง หากเกิดที่สันหลงั จะมี อาการแสดงออกที่คอ คาง ขาหนีบ รักแร และทวารหนักทำใหเด็กท่ีปวยมี อาการทองเสีย อาเจียน กระหายน้ำ เชื่อมมึน ไอ ผอมเหลือง กินอาหาร ไมได ถา ยอจุ จาระเปน มกู เลือด ซง่ึ อาจรักษาใหห ายไดใน ๑๓ วนั เม่อื รักษา 75

ชุดตำราภมู ปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนรุ กั ษ ซางแดง (ตอ ) ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทยหายแลว อาจกลบั มาเปน ใหมไดอกี แตถ า รกั ษาไมห ายจะมอี าการรุนแรงขนึ้ ซางเพลงิ ซางชนิดนี้โบราณจัดเปนซางที่มีพิษมากแบงเปน ๒ ประเภท คือ ซางแดง ตวั ผู และซางแดงตวั เมยี และวาซางแดงตัวผมู พี ษิ รา ยแรงมาก รกั ษายาก ซางไฟ ชื่อซางเจาเรือนประจำเด็กเกิดวันอาทิตย เด็กท่ีปวยเปนโรคนี้จะเร่ิมมี ดงี ูเหลอื ม เม็ดยอดที่เปนแมซาง ๔ เม็ด เกิดท่ีบริเวณฝาเทาเม่ืออายุได ๗ วัน และมี ตรีโทษ เม็ดยอดท่ีเปนบริวารอีก ๔๐ เม็ด ขึ้นท่ีหนาแขงขางละ ๒๐ เม็ด ซึ่งอาจ ตาน รักษาใหหายไดใน ๑๑ วัน แตถารักษาไมหายและมีอาการคงอยู แมซาง ตานขโมย และบริวารจะกระจายออกไป ทำใหเกิดอาการตาง ๆ เชน เม่ือแมซางและ ตานโจร บริวารกระจายข้ึนไปจากกลางหนาแขงถึงหัวเขาเปนเม็ดสีแดงลามออกไป เหมือนไฟไหม ทำใหมอี าการปวด เมอ่ื มอี าการรุนแรงขน้ึ อาจถงึ ตายได ทวุ รรณโทษ,ทุวนั โทษ ดู ซางเพลิง. โทษ ถุงน้ำดีของงูเหลือมที่แหงสนิท ตำราสรรพคุณยาโบราณวามีรสขม ใชบด ปรุงเปนกระสายยา ชวยใหตัวยาแลนเร็ว ดับพิษตานทรางในเด็กใชฝนกับ ยาหยอดตาแกตาแฉะ ตามวั ตาฟาง ตาแดง และแกปวดตา. อันเกิดจากกองสมุฏฐานปตตะ วาตะ และเสมหะ ท้ัง ๓ กองสมุฏฐานรวม กันกระทำใหเ กิดโทษ. ช่ือโรคชนิดหน่ึง มักเกิดในเด็กอายุต้ังแต ๕ - ๑๒ ขวบ แบงเปน ตานโจร และตานจร. ดู ตานโจร. ตานที่เกิดกับเด็กท่ีมีอายุตั้งแต ๕ - ๖ ขวบ เปนตนไป จนถึง ๗ ขวบ แพทยแผนไทยเชอ่ื วามักเกิดจากการกนิ อาหารอนั ทำใหเกดิ พยาธใิ นรางกาย มีอาการหลายอยาง เชน ลงทอง ธาตุวิปริต ชอบกินของสดของคาว กินอาหารไดนอย อุจจาระเหม็นคาวจัด อุจจาระกะปริบกะปรอยหรือเปน มูกเลือด บางทีเลือดออกสด ๆ ทำใหเด็กซูบซีด เม่ือเปนนานประมาณ ๓ เดือน จะมีอาการลงทอง ตกเลือดด่ังน้ำลางเน้ือ ปวดมวนเปนมูกเลือด ดากออก ตัวผอมเหลือง, ตานขโมย ก็เรยี ก. อันเกิดจากกองสมุฏฐานปตตะ วาตะ หรือเสมหะ ๒ ใน ๓ กองสมุฏฐาน รวมกันกระทำใหเกิดโทษ เชน ไขทุวันโทษวาตะ และเสมหะ เกิดจาก กองสมุฏฐานวาตะและเสมหะกระทำรว มกัน. ความผิดปรกติอันเกิดจากการเสียสมดุลของกองสมุฏฐานปตตะ วาตะ และ เสมหะ. 76

ธาตุํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทย การเตรียมเครอื่ งยาไทยบางชนดิ กอ นใชปรงุ ยา (ประสะ-สะต-ุ ฆาฤทธ)์ิ ธาตเุ บา สิ่งท่ีถือวาเปนสวนสำคัญท่ีประกอบกันเปนรางของส่ิงทั้งหลาย ตามหลัก ธาตลุ ม วิชาการแพทยแผนไทยโดยทั่วไปวามี ๔ ธาตุ เรียก ธาตุ ๔ ไดแก ธาตุดิน ธาตุน้ำ ธาตุลม ธาตุไฟ แตอาจมีธาตุท่ี ๕ คือ อากาศธาตุ, สวนการแพทย ธาตสุ มุฏฐาน พน้ื บา นลา นนาวา มี ๕ ธาตุ คอื ธาตุดิน ธาตุนำ้ ธาตุลม ธาตไุ ฟ และอากาศ ธาตุ, ตามหลักวิชาการแพทยแผนจีนวามี ๕ ธาตุ ไดแก ธาตุไม ธาตุไฟ ธาตหุ นกั ธาตุดนิ ธาตทุ อง และธาตุน้ำ, ตามหลกั วชิ าดงั้ เดิมของพราหมณวามี ๓ ธาตุ นำ้ กระสาย คือ ธาตุลม ธาตุไฟ และธาตุดินหรือธาตุน้ำ, ตามหลักวิชาการแพทย น่ิว อายุรเวทวามี ๕ ธาตุ เรียก ปญจมหาภูต ไดแก ธาตุดิน ธาตุน้ำ ธาตุลม บุพโพ ธาตุไฟ และอากาศธาตุ, ตามหลักวิชาการแพทยยูนานิวามี ๔ ธาตุ ไดแก ธาตไุ ฟ ธาตุนำ้ ธาตดุ นิ และอากาศธาตุ เหลา นเี้ ปน ตน. ๑. เกี่ยวกับการถายอุจจาระงายโดยปรกติวิสัยกินยาระบายออน ๆ ก็ถาย. ๒. ภาวะถา ยอจุ จาระงายโดยปรกตวิ สิ ยั กินยาระบายออ นๆ กถ็ า ย. ส่ิงที่ประกอบขึ้นเปนรางกายสวนท่ีทำใหเกิดการเคลื่อนไหวของธาตุทั้ง ๔ ตามอวัยวะตาง ๆ ของรางกาย มี ๖ ชนิด ไดแก ลมพัดต้ังแตปลายเทาถึง ศีรษะ (อุทธังคมาวาตา) ลมพัดตั้งแตศีรษะถึงปลายเทา (อโธคมาวาตา) ลมพัดในทองแตพัดนอกลำไส (กุจฉิสยาวาตา) ลมพัดในลำไสและกระเพาะ อาหาร (โกฏฐาสยาวาตา) ลมพัดทั่วสรีระกาย (อังคมังคานุสารีวาตา) และลมหายใจเขาออก (อัสสาสปสสาสวาตา), วาโยธาตุ ก็เรียก. ดู ธาตุ ประกอบ. ธาตทุ ัง้ ๔ เปนที่ตงั้ หรือทีแ่ รกเกิดของโรค ไดแ ก ปถวธี าตสุ มฏุ ฐาน ธาตุดนิ เปนท่ีต้ังหรือท่ีแรกเกิดของโรค อาโปธาตุสมุฏฐาน ธาตุน้ำเปนที่ต้ังหรือท่ี แรกเกิดของโรค วาโยธาตุสมุฏฐาน ธาตุลมเปนท่ีต้ังหรือที่แรกเกิดของโรค และเตโชธาตุสมุฏฐาน ธาตุไฟเปนท่ีต้ังท่ีแรกเกิดของโรค ธาตุท้ัง ๔ ซง่ึ จำแนกไดเ ปน ๔๒ ประการนนั้ (ดิน ๒๐, นำ้ ๑๒, ลม ๖, ไฟ ๔ ) แพทย แผนไทยพิจารณายอลงเหลือเพียง ๓ กองสมุฏฐาน เรียกวา สมุฏฐาน ปต ตะ, สมฏุ ฐานวาตะ, และสมฏุ ฐานเสมหะ. ดู สมุฏฐาน ประกอบ. ๑. เกยี่ วกบั การถายอุจจาระยากโดยปรกตวิ สิ ยั ตองกินยาถายมากจงึ จะถา ย. ๒. ภาวะถายอุจจาระยากโดยปรกติวสิ ัย ตอ งกนิ ยาถายมากจงึ จะถาย. ดู กระสาย. ช่ือโรคกลุมหนึ่ง เกิดไดทั้งในเด็กและผูใหญ มีสาเหตุและอาการแตกตางกัน ไป ตำราการแพทยแผนไทยแบงเปน ๔ ประเภท ไดแก นิว่ ศลิ าปูน นิ่วเน้ือ บานทะโรค และกษัยกลอน น้ำหนอง เปน องคประกอบ ๑ ใน ๑๒ สิ่งของธาตนุ ้ำ. 77

ชุดตำราภูมิปญ ญาการแพทยแ ผนไทย ฉบบั อนุรกั ษ ปรวด ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทยเนอื้ ทีเ่ ปน โรค มลี ักษณะเปนกอนแขง็ อยใู ตผ ิวหนงั . เปนกำลัง อยางหนกั , อยางแรง. ผื่น เมด็ หรอื แถบที่ผุดขน้ึ มาเปนพืดบนผวิ หนงั . พอก ๑. หุม ๒. โปะใหหนา เชน พอกยา. เพื่อ สาเหตุ, เหต,ุ เนือ่ งจาก, เชน ไขเพื่อลม หมายถึง ไขอันมสี าเหตุจากลม. มหาสันนบิ าต สันนิบาตท่ีมีอาการรุนแรงอันเกิดจากกองธาตุท้ัง ๔ รวมกันกระทำใหเกิด มตุ ตัง โทษ, สนั นิบาตกองใหญ กเ็ รยี ก. ดู สันนบิ าต ประกอบ. มตู ร น้ำปสสาวะ, น้ำเบา, เย่ียว, เปนองคประกอบ ๑ ใน ๑๒ ส่ิงของธาตุน้ำ, ยากวาด มตู ร กเ็ รยี ก. ยาพอก ดู มุตตงั . ระดู ยาแผนโบราณไทยรูปแบบหนึ่ง ใชปายในลำคอเด็กเล็ก ๆ แกหละ ละออง รำหดั ซาง เปนตน. โลหิตระดรู า ง ยาแผนโบราณไทยรูปแบบหน่ึง ใชโปะตามบริเวณท่ีตองการ เพ่ือบำบัด วาโยธาตุ รกั ษาโรค หรอื อาการบางอยา ง. สมุฏฐาน เลือดประจำเดอื นที่ถูกขับถา ยจากมดลูกออกมาทางชอ งคลอด. สมุฏฐานเสมหะ แทรก, เจอื , ใส, โรย ตวั ยาในปริมาณเล็กนอ ย แพทยแผนโบราณไทยใชก ับ ปรมิ าณที่สามารถจับไดดว ยปลายน้ิวหวั แมมอื และนิว้ ชีจ้ บี เขาหากนั . สมุนไพร โลหิตระดไู มมาตามปรกติ มักทำใหเกิดอาการเจ็บปวด ระดูอาจมีสีดำและมี กลิ่นเหมน็ เนา ใสเหมอื นน้ำคาวปลา เหมือนน้ำซาวขาว หรืออาจมีกอน. 78 ดู ธาตลุ ม. ทีเ่ กดิ , ท่ีตงั้ , เหต.ุ ที่ต้ังหรือที่แรกเกิดของโรคอันเกิดจากเสลด แบงออกเปน ๓ อยาง ไดแก ศอเสมหะ (เสมหะในลำคอ) อุระเสมหะ (เสมหะในอก) และคูถเสมหะ (เสมหะในสว งทวาร). ๑. ผลติ ผลธรรมชาติอาจไดจ ากพืช สัตว แรธาตุ หรือจลุ ชีพ ซ่ึงนำมาใชเ ปน ยาได หรือใชผสมกันตามตำรับยาเพื่อบำบัดโรคหรือบำรุงรางกาย. ๒. (นิยามตามมาตรา ๓ แหงพระราชบัญญัติคุมครองและสงเสริมภูมิปญญา การแพทยแผนไทย พ.ศ. ๒๕๔๒) พชื สัตว จลุ ชพี ธาตวุ ัตถุ สารสกัดด้งั เดิม จากพืชหรือสัตวที่ใช หรือแปรสภาพ หรือผสม หรือปรุงเปนยาหรืออาหาร เพื่อการตรวจวินิจฉัย บำบัด รักษา หรือปองกันโรค หรือสงเสริมสุขภาพ ของมนุษยหรือสัตว และใหความหมายรวมถึงถ่ินกำเนิดหรือถิ่นท่ีอยูของสิ่ง ดังกลาวดว ย.

การเตรยี มเครอ่ื งยาไทยบางชนดิ กอ นใชป รุงยา (ประสะ-สะต-ุ ฆาฤทธ)์ิ สันนิบาต ๑. ความเจบ็ ปวยอนั เกิดจากกองสมฏุ ฐานปตตะ วาตะ และเสมหะ รว มกัน สทิ ธิการิยะ กระทำใหเกิดโทษเต็มกำลัง ในวันที่ ๓๐ ของการเจ็บปวย. ๒. ช่ือไข เสมอภาค ประเภทหน่ึงซ่ึงผูปวยจะมีอาการส่ันเท้ิม ชักกระตุก และเพอ เชน ไข หละ สนั นิบาตลกู นก, ไขส ันนบิ าตหนา เพลงิ . ขอใหงานทุกอยางสำเร็จลุลวง มักใชเปนคำขึ้นตนในคัมภีรการแพทยแผน หละแสงพระจนั ทร ไทย หรือตำรายาแพทยโบราณ ใชเปนคำอธิษฐานขอใหการกระทำท้ังปวง อทุ ร สำเรจ็ ลลุ วงทุกประการ. เทากนั , มีสวนเทา กัน. ชอื่ โรคเด็กชนิดหนงึ่ เกิดกับทารกท่มี ีอายไุ มเกนิ ๓ เดอื น ผปู วยจะมีเม็ดพษิ ผุดขึ้นที่ปาก เม็ดพิษนี้มีทั้งชนิดไมมียอดและชนิดมียอดแหลม มีลักษณะ ตาง ๆ กัน ๙ อยาง ดังนี้ ยอดสีเหลือง ยอดสีแดง ยอดสีดำคลายน้ำหมึก ยอดสีเขียวใบไม ยอดสีดำคลายสีนิล ยอดสีมวงคล้ำหรือสีดำแดงช้ำคลายสี ลกู หวาหาม ยอดสคี ราม ยอดสขี าว และไมม ยี อดแตข ้ึนเปน สแี ดงทว่ั ทัง้ ปาก นอกจากน้ี โรคน้ียงั มชี ือ่ เรยี กแตกตา งกนั ไปตามวนั เกิดของผปู วยดว ย ชื่อเรียกหละที่เปนกับเด็กที่เกิดวันจันทรและวันศุกร ผูปวยมักมีเม็ดพิษสี เหลอื งข้ึนที่บริเวณขากรรไกรซา ยหรอื ขวา ขนาดโตเทา เม็ดขา วโพด ทำใหมี อาการทองรวง ตัวเย็น ล้ินกระดางคางแข็ง หนาผากตึง รองไหไมมีน้ำตา ตาแขง็ คาง เปน ตน ๑. ทอ ง. ๒. ในคัมภีรวสิ ุทธมิ รรคแปล ภาค ๒ ตอน ๑ ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทย 79

ชุดตำราภูมปิ ญ ญาการแพทยแ ผนไทย ฉบบั อนุรกั ษํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทย 80

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทยการเตรียมเครอ่ื งยาไทยบางชนดิ กอนใชปรุงยา (ประสะ-สะต-ุ ฆา ฤทธิ)์ ดัชนี 81

ชุดตำราภูมปิ ญญาการแพทยแ ผนไทย ฉบบั อนรุ ักษํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทย ๓๑ ๑๖,๓๑ เกลือทะเล เกลือสมุทร ๓๓ เกลือสะตุ ๑๖, ๓๑, ๓๒, ๓๓ เกลือสินเธาว เขา คา ๑, ๒, ๓, ๘,๙, ฆาผลสลอด ๕๓, ๕๔ ฆา ฤทธ์ชิ ะมด ๗๑, ๗๒ ฆา ฤทธช์ิ าด ฆา ฤทธ์ิปรอท ๖๗, ๖๘, ๗๑, ฆา ฤทธิ์สลอด ๖๖ ฆา ฤทธส์ิ ารหนู จุนสีสะตุ ๔๕, ๔๖ ชะมดเผา ๖๕ ชาดกอ น ชาดกอ นประสระ ๑๕, ๒๙, ๓๐, ๓๑ ดนิ สอผอ งเผา ๗๒ ดินสอพองสะตุ ตรีภกั ตร ๖๖, ๖๘, ๗๐, ๗๑ นำ้ ประสานทองสะตุ ๗๑ นำ้ ประสารทองสทุ ธิ ปรอทสทุ ธิ ๑๙, ๒๐ ประสระเมล็ดสลอด ๑๙ ประสะเหล็ก ๓๙ ประสะผลสลอด ประสะยางเทพทาโร ๒๐, ๒๑, ๒๓, ๒๔, ๓๐ ประสะยางตาตุม ๑๖, ๒๕ ประสะยางรกั ขาว ๖๗ ประสะยางสลดั ได ๖๑ ประสะหัวเขา คา ๓๖ ประสะรงทอง ๕๐, ๕๓ ผลสลอดประสะ ๙, ๑๐ ๖, ๗ 82 ๑๐, ๑๑ ๒, ๔, ๕, ๗, ๘, ๑๐, ๑๑ ๘ ๔๓ ๖๑

การเตรยี มเครือ่ งยาไทยบางชนิดกอนใชป รุงยา (ประสะ-สะตุ-ฆาฤทธิ์) ผลสลอดประสะตามวิธีสุทธิํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทย๖๑, ๖๔, ๔๗ ผลสลอดสทุ ธิ ๔๗, ๖๑, ๖๔ ยาเขา เหล็กใหญ ยาเขา เหล็กนอย ๓๕, ๓๖ ยาเหลืองหรดาล ๓๕, ๓๖ ยาแกโ รคผอมแหง ๑๗, ๒๐ ยาแกโลหติ เขาฝก ยาแกไ ขพรรดึก ๓๓ ยาแกข ัดอุจจาระ ๗ ยาแกช ำ้ ร่ัวหนองในทวาร ๓๕ ยาแกซางขโมยผอมแหง หนา แขง ตกเกล็ด ๔๐, ๔๒ ยาแกต บั พกิ าร ๖๕ ยาแกฝ ในลำไสเม็ดเล็ก ๗ ยาแกมะเรง็ ๓ ยาแกรดิ สดี วงทวารหนกั ๔๓ ยาแกส ัณฑฆาต ๖๗ ยาแกอ หิวาตกโรค ๗๑ ยาแกอ าเจียนเปน โลหิต ๗ ยาแกอ าโปธาตพุ ิการ ๓๓ ยางเทพทาโร ๑๖ ยางตาตุม ๙ ยางรักขาว ๒, ๙, ๑๐ ยางสลดั ได ๒, ๓, ๗, ๘ ยาจิบแกเสียงแหง ๑๐, ๑๑ ยาชักมดลูก ๒, ๓, ๔, ๕, ๖, ๗, ๘, ๑๐, ๑๑ ยาชำระตานโจร ๒๕ ยาจิตรมหาวงษ ๓๓ ยาประสะไพล ๕๓ ยาดำเผาไฟ ๒๓ ยาดำสทุ ธิ ๒๕ ยาตรีสำรอก ๒๕, ๒๗, ๒๘ ๒๗, ๒๘ ๑๕ 83

ชุดตำราภมู ปิ ญ ญาการแพทยแผนไทย ฉบบั อนุรักษํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทย ๖๑, ๖๒ ๖๑ ยาตดั รากกระษัยปู ๖๑ ยาถายเลอื ดรายท้งั ปวง ๖๓ ยาถายสรรพมาร ๔๘ ยาประจุโลหติ ยาประจุกระษัยดาน ๔๐, ๔๑ ยาประจกุ ระษัยปลาไหล ๒๔ ยาประสะกานพลู ๕๒ ยาผายเด็ก ๑๙ ยาฝนเสนหา ๖ ยาพรหมภกั ตร ๒๕ ยามหากะเพรา ๖ ยามหาพรหมภักตร ๖ ยามหทิ ธพิ รหมภักตร ๔๔ ยามาตะลุงโสฬส ๔๔ ยารเุ สมหะตานโจร ๕๗ ยารกุ ุมาร ๕๕ ยารุตวั พยาธิตานโจร ๙ ยาวาโยพินาศ รงทองประสะ ๓๘, ๓๙ รงทองสทุ ธิ ๓๘, ๔๐ สนมิ เหลก็ ๓๔, ๓๕ สะตเุ กลอื ๑๒, ๓๑, ๓๒ สะตุจุนสี สะตดุ นิ สอพอง ๒๙ สะตุนำ้ ประสานทอง ๑๒, ๑๗, ๑๘ สะตุมหาหิงคุ สะตุยาดำ ๒๐, ๒๑, สะตุสารสม ๔๓, ๔๔ สะตสุ นมิ เหลก็ ๒๕, ๒๖ สารสมสะตุ ๑๒, ๑๓, ๑๔, ๒๙ สารสม สทุ ธิ ๓๔ 84 ๑๓, ๑๔, ๑๕, ๓๐, ๓๓ ๑๖,

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทยการเตรยี มเคร่อื งยาไทยบางชนดิ กอ นใชปรุงยา (ประสะ-สะต-ุ ฆา ฤทธิ์) 85

ชุดตำราภูมปิ ญ ญาการแพทยแ ผนไทย ฉบบั อนุรกั ษํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทย 86

ํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทยการเตรยี มเคร่อื งยาไทยบางชนดิ กอ นใชปรุงยา (ประสะ-สะต-ุ ฆา ฤทธิ์) 87

ชุดตำราภูมปิ ญ ญาการแพทยแ ผนไทย ฉบบั อนุรกั ษํสา ันก ุ้คมครองภู ิมปัญญาการแพทย์แผนไทย 88