Osep Tokat Armenian Master Silversmiths

Ermeni Gümüş Ustaları 241 Armenian Master Silversmiths Konya Konia Gümüş çanta, 19. yy., Konya. Ermenistan Tarih Müzesi. Silver wallet, 19th century, Konya. Museum of History of Armenia.

242 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Trabzon Trabzon Trabzon kemer, altın kaplama gümüş. Ermenistan Müzesi. Gold plated silver belt, made in Trabzon style. Museum of Armenia. Gümüş kolye, altın kaplamalı, mercan süslemeli. 45 gr. Yazarın koleksiyonu. Silver necklace, gold plated, ornamented with corals. 45 gr. Author’s collection. Trabzonlu ustalar Masters from Trabzon KOKOOĞLU Telkâri gümüş kemer ve toka. KOKOOGHLU Garo Kürkman arşivi. M.G Filigree silver belt and buckle. M.G Garo Kurkman archive. IB Gümüş hamam tası. IB Garo Kürkman arşivi. Silver bath bowl. Garo Kurkman archive.

Ermeni Gümüş Ustaları 243 Armenian Master Silversmiths Diyarbakırlı Ustalar Masters of Diyarbakir HINAÇYAN Osmanlı armalı telkâri HNACHIAN gümüş kemer tokası. DİYARBEKİR Garo Kürkman arşivi. DIYARBEKIR Filigree silver belt buckle with Ottoman armorial device. Garo Kurkman archive. BEDR(O)S Telkâri kemer tokası. BEDR(O)S Garo Kürkman arşivi. KRİKOR Filigree belt buckle. KRIKOR Garo Kurkman archive. Telkâri gümüş kemer tokası ve savatlı gümüş kemer. Garo Kürkman arşivi. Filigree belt buckle and nielloed silver belt. Garo Kurkman archive. Erzincanlı Ustalar Masters of Erzincan ERZİNCAN Savatlı gümüş su kabı “çamçak” ERZINJAN ve savatlı tabaka. KEVORK Garo Kürkman arşivi. KEVORK Nielloed silver water cup “chamchak“ and nielloed cigarette box. AMEL-İ KARNİG Garo Kurkman archive. AMELI KARNIK Savatlı gümüş bilezik. ERZİNCAN Garo Kürkman arşivi. ERZINJAN Nielloed silver bracelet. Garo Kurkman archive. AVEDİS Savatlı gümüş kakma tabaka. AVEDIS Garo Kürkman arşivi. ERZİNCAN Engraved silver tobacco box. ERZINJAN Garo Kurkman archive.

244 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Harputlu Ustalar Savatlı ajurlu telkâri gümüş kemer. Garo Kürkman arşivi. Masters of Harput Nielloed open work silver belt. Garo Kurkman archive. B.G.A B.G.A HARPUT HARPUT H(OVHA)N(NE)S Savatlı ajurlu telkâri gümüş kemer. H(OVHA)N(NE)S Garo Kürkman arşivi. HARPUT Nielloed open work silver belt. HARPUT Garo Kurkman archive. Malatyalı Ustalar Masters of Malatia AMEL-İ ARTİN Savatlı ajurlu telkâri gümüş kemer. AMELI ARTIN Garo Kürkman arşivi. MALATYA Silver cup with handle. MALATYA Garo Kurkman archive. SENE 1307 [1891/92] YEAR 1307 [1891/92]

Ermeni Gümüş Ustaları 245 Armenian Master Silversmiths İst­ anb­ ul Ist­ anb­ ul Os­man­lı İmp­ a­rat­ orl­uğ­ u dö­nem­ in­de, Gold- and silv­ er-ma­king in Ist­ an­bul, as İs­tanb­ ul’da al­tın ve güm­ üş iş­ler­ i öze­llik­le iki thro­ugh­ ou­ t the Ott­ o­man em­pir­ e, owe much pad­ i­şah, Yav­ uz Sul­tan Sel­im (1512-1520) ve to two sult­ ans, Yav­ uz Sel­im I (1512-1520) Ka­nu­ni Sul­tan Sü­ley­man (1520-1566) and Kan­ un­ i Sul­eym­ an I (1520-1566). Ha­ving zam­ a­nınd­ a gel­iş­ti. Genç­lik­ler­ in­de bu za­naa­ had lea­ r­ned thes­ e arts in thei­r you­ th, both tı öğ­renm­ iş olan iki pa­di­şah da, imp­ ar­ a­tor­ sul­tans wer­ e par­ti­cu­larly comm­ it­ted to fos­te­ lukl­a­rınd­ a yay­gınl­ık ka­zanm­ as­ ı için gayr­ et ring them acr­ oss thei­r emp­ ir­ e. göst­ erd­ i­ler. The roo­ ts of Arm­ e­nia­ n sil­ver-ma­king in İst­ an­bul’dak­ i Erm­ en­ i alt­ ın ve güm­ üş Is­tan­bul go back to Van (who­se trad­ it­ io­ n of ku­yum­cu­lu­ğu­nun kök­ler­ i Van’a uza­nır. nie­ l­lo diff­ers from that of ot­her cit­ i­es). (Van savat gel­e­ne­ği ötek­ i şe­hir­ler­dek­ ind­ en fark­lı­dır). In 1534 Sul­tan Kan­ u­ni Sul­ey­man I re­sett­led in Ist­ anb­ ul a lar­ge gro­up of Arm­ e­ Kan­ u­ni Sul­tan Sül­ey­man, başk­ ent­te nia­ n gold­smiths and silv­ ersm­ iths from Van, ku­yum­cu­luk zan­ a­atın­ ı gel­iş­tir­mek ama­cıy­ with the pur­po­se of pro­mo­ting the crafts in la, Vanl­ı kal­a­ba­lık bir grup Erm­ en­ i kuy­ um­ the cap­ it­ al. Among the re­sett­led mast­ ers cu­yu 1534’te İst­ an­bul’a ge­tirtt­ i. İs­tanb­ ul’a we­re Ze­ron Ka­za­zi­an, silv­ ersm­ ith Kas­par, yerl­e­şen kuy­ umc­ ul­ar aras­ ınd­ a Ze­ron and the Zil­jia­ n broth­ ers (the Zil­ji­ans even­ Kaz­ azyan, güm­ üş iş­le­rind­ e us­ta Kas­par ve tua­ lly mo­ved to the Unit­ ed Sta­tes and con­ti­ Zilciyan Bi­rad­ er­ler var­dı. (Zilciyan­ların nu­ed wor­king in the­ir fie­ ld. To­day the torunları dah­ a sonr­ a Bir­le­şik Devl­et­ler’e world-fa­mo­us Zilj­ia­ n com­pany, which prod­ u­ gid­ er­ ek ça­lış­mal­ar­ ı­nı orad­ a sür­dürd­ ü. ces cymbals, be­longs to the fa­mily). In 1639 Zilciyan, gün­ üm­ üz­de dün­ya­ca ünl­ü mü­zik Sul­tan Mur­ ad IV (1623-1640) bro­ught mo­re zil­ler­ i­ni üre­ten bir ail­e şir­ke­tid­ ir). 1639’da Arm­ e­ni­an mast­ ers from Van to Is­tanb­ ul. It Sul­tan IV. Mu­rat da (1623-1640) Van’dan must be men­tio­ned that Sul­tan Ka­nu­ni İs­tanb­ ul’a çok sa­yı­da Er­men­ i zan­ a­atk­ âr Su­ley­man I, li­ke ot­her Ot­to­man sult­ ans, ge­tirt­ti. Be­lirt­mek ge­rek­ ir ki, Ka­nu­ni Sul­tan be­lie­ved that wor­king as crafts­ men was Sü­leym­ an da ötek­ i Os­manl­ı pad­ iş­ ahl­a­rı gib­ i, be­ne­ath Mus­lims. In fact, the Ott­ o­mans of zan­ aa­ tk­ ârl­ı­ğın Müsl­üm­ anl­ığ­ a ya­kışm­ a­dı­ğı that cen­tury did not part­ ic­ ul­arly ne­ed to Kazaz Artin Amira tarafından, Rusya’ya savaş tazminatı ödemek amacıyla darp edilmiş paralar (Karabeşlik). Coi­ns min­ted by ord­ er of Kaz­ az Art­in Amir­ a to pay Rus­si­a as war rep­ ar­ a­ti­ons.

246 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths 1829’da, Osmanlı-Rus savaşı ertesinde, In 1829, in the wak­ e of the Russ­ o-Ot­to­ Osmanlı Devleti Rusya’ya yüklü miktarda man war, the Ott­ om­ ans we­re forc­ ed to mak­ e Macar altını tazminat ödemek zorunda kaldı. rep­ a­rat­ i­ons to the Russ­ i­ans, by pa­ying a Sultan ne yapacağını şaşırmış durumdaydı, hu­ge sum of mo­ney in Hun­ga­ri­an gold. The çünkü Osmanlı hazinesinde gerekli para sul­tan was in a qua­ n­dary, as the Ot­tom­ an yoktu. Kazaz Artin Amira kurnazca bir treas­ ury did not hav­ e the funds. Ka­zaz Art­ in çözüm buldu. Halktan bol miktarda bakır ve Amir­ a ca­me up with a cunn­ ing sol­ut­ io­ n. He gümüş süs eşyaları topladı, bunları eritip coll­ect­ ed a vast amo­unt of cop­per and silv­ er yeni sikkeler döktürdü. “Karabeşlik” denen trink­ ets from the pop­ u­lac­ e, mel­ted them bu sikkelerle Macar altını satın alınacaktı. down, and mint­ ed new coi­ns, which wer­ e cal­ Bu paraların yeni olduklarının anlaşılmama- led “Kar­ a­besh­lik”s. The plan was to buy sı için Kazaz Artin Amira başka bir çözüm Hun­gar­ ia­ n gold with the co­ins. But sin­ce the­ buldu. Çok sayıda askeri Aya Sofya meydanı- ir newn­ ess was all to­o ob­vio­us, Ka­zaz Ar­tin na toplayıp onları halka oluşturacak şekilde Amir­ a fo­und anot­her so­lut­ i­on. He gat­her­ ed a dizdi ve darphaneden yeni çıkan paraları lar­ge num­ber of sold­ ie­ rs in the Hag­ i­a Soph­ ia­ elden ele gezdirmelerini istedi. Birkaç saat squa­re, and had them form a circl­e. He then içinde paralar parıltılarını kaybetmiş, uzun ord­ e­red them to pass aro­und the thou­sands bir süredir dolaşımda imişler gibi bir görü- of new coi­ns among them­selv­ es. With­ in a few nüm almışlardı. ho­urs, the coi­ns lost the­ir shee­ n, look­ ing as thou­ gh they had be­en in circ­ ul­at­ io­ n for a Böylece Osmanlı Devleti Galata’daki long ti­me. yabancı bankalardan yüklü miktarda Macar altını satın alma imkânına kavuşmuş oldu. Thus the Ott­ o­man go­vernm­ ent was abl­e Kazaz Artin Amira ilgili miktarı teslim etmek to purch­ a­se an enorm­ o­us amo­unt of Hung­ a­ üzere Rus generali Mençikof’la görüşmeye ria­ n gold from the fo­re­ign banks of Ga­lat­ a. hazır olduğunu bildirdi. Mençikof, göğsünde Ka­zaz Art­ in Amir­ a inf­or­med the Rus­sia­ n tasvir-i hümayun taşıyan Kazaz Artin Ami- ge­ner­ al Mench­ i­kof that he was re­ady to me­et ra’yı, subaylarıyla birlikte, resmi bir törenle him and transf­er the funds. Mench­ ik­ of, along karşıladı. with his off­ i­cers, cer­ em­ o­nio­usly wel­com­ ed Ka­zaz Art­ in Amir­ a, who wor­ e the sul­tan’s Kazaz Artin Amira altınları teslim eder- of­fi­cia­ l bad­ge on his bre­ast. ken general ona “Buraya gelmek zahmetinde bulunduğunuz için teşekkür ederim, ama Ka­zaz Art­ in Amir­ a hand­ ed the funds to gizli bir Rus planının akamete uğramasına the ge­ner­ al, who sai­d, “I thank you­ for mak­ ing bir Ermeni’nin sebep olmasından dolayı the ef­fort to com­ e her­ e, but I regr­ et that an üzgünüm,” dedi. General, Akdeniz’in “sıcak Arm­ en­ i­an is now caus­ ing the fai­lu­re of a sec­ sular”ına inmek olan eski Rus hayaline atıf- ret Rus­sia­ n plan.” The ge­ner­ al was re­ferr­ ing ta bulunuyordu. to the old Russ­ i­an drea­ m of re­ac­hing the “warm wa­ters” of the Me­di­ter­ran­ ea­ n. Kazaz Artin Amira generale “Bir Rus Ermenisi de bu Türk Ermenisi gibi davrana- Ka­zaz Ar­tin Amir­ a repl­i­ed: “I wo­uld nev­ er cak olsa, bundan asla üzüntü duymazdım,” reg­ret it if a Rus­sia­ n-Ar­men­ ia­ n ac­ted the diye cevap vererek görevini yerine getirdiği- way this Turk­ ish-Arm­ e­ni­an did just now,” ni belirtmiş oluyordu. mean­ ing he was only do­ing his job. Mençikof kaybetmişti; çünkü Osmanlı- Menc­hik­ of had lost, be­caus­ e by ac­cep­ting lar’dan tazminat almakla ülkeyi terk etmek- the Ot­to­mans’ paym­ ent, he had no choic­ e but ten başka yolu kalmıyordu. Aynı günün to with­draw from Tur­key. That sa­me eve­ gecesi Rus ordusu Rusya’ya geri dönmek ning, the Rus­sia­ n arm­ ie­ s got re­ady to ret­ urn üzere hazırdı. to Russ­ ia­ .

Ermeni Gümüş Ustaları 247 Armenian Master Silversmiths düş­ ünc­ es­ in­dey­di. Os­manl­ı­lar o dön­ em­de Kazaz Artin Amira za­na­atk­ âr­lıkl­a uğ­raş­ma ge­reğ­ i duy­mu­yor­ (göğsünde du, zir­ a top­rak ka­zan­mak ve sö­mür­gel­eş­tir­ II. Mahmut mek yol­uyl­a ye­te­rin­ce gan­ i­met el­de edi­yor­ tarafından verilen lard­ ı. Zan­ a­atk­ âr­lık Erm­ e­nil­er gib­ i zimmile- tasvir-i hümayun). rin işiyd­ i. Kazaz Artin Amira with Sultan Evl­i­ya Çel­eb­ i, Sey­ a­hat­nam­ e’sind­ e, Mahmud medal of 1600’de, İst­ anb­ ul’dak­ i şu ku­yumc­ u­lar­dan honor. söz eder: Pad­ i­şa­hın sa­ray­ ınd­ a­ki sa­at mah­fa­ za­la­rın­ ın ve kı­lıçl­a­rın ta­sar­ ı­mı­nı ya­pan pract­ ic­ e fin­ e crafts, as terr­ it­ o­ria­ l ex­pans­ i­on Rum us­ta Si­mit­ci­oğl­u Mikh­ ay­ il; iki Er­men­ i and co­lo­niz­ a­tio­ n mea­ nt plenty of lo­ot to go us­ta (atöly­ e­si ün­lü dok­ u­ma­cı­lar çar­şıs­ ı aro­und. Con­se­qu­ently craft­smansh­ ip was Bed­ est­ en’de olan) Unk­ ap­ a­nı’ndan Khaça­dur left to the non-Muslim subjects li­ke the ile Ay­dın; bir de Arn­ av­ ut Osm­ an Çe­le­bi. Arm­ e­nia­ ns. 16. ve 17. yüz­yıl­lard­ a Trabz­ on ve İst­ an­ On the subj­ect of Ist­ an­bul’s silv­ er-mak­ ing bul’da Rum zan­ a­atk­ ârl­ar pi­ya­say­ ı tutm­ uşt­ u. in the 1600s, Evl­i­a Chel­e­bi men­tio­ ns in his Gi­der­ ek Erm­ e­ni us­ta­lar on­lar­ ın ye­rin­ i al­dı. trav­ el­o­gu­e the fol­low­ ing mast­ er silv­ ers­ Örn­ eğ­ in 1806’da İs­tan­bul’dak­ i en ta­nınm­ ış miths: Sim­ itj­io­ gh­lu Mik­ha­yil, a Gre­ek, who 18 güm­ üş ve al­tın ku­yumc­ u­sun­dan 17’si de­sig­ned watch cas­ es and swords for the Erm­ en­ i, biri de Rum’du. sult­ an’s pal­a­ce; two Ar­me­ni­ans, Khac­had­ ur of Unk­ ap­ an (who prac­tic­ ed his craft ne­ar İs­tanb­ ul’un en hün­ erl­i kuy­ um­cul­a­rın­ ın the re­now­ned fab­ric-mak­ ers’ mark­ et of bü­yük çoğ­ unl­u­ğu Düzyan ail­es­ in­den gel­miş­ Bez­ es­den) and Arm­ e­nia­ n Ay­den; as well as tir. 19. yüzy­ ı­lın ikin­ci ya­rı­sınd­ a, yüz yıl­dan Osm­ an Chel­e­bi the Al­ba­nia­ n. uzun bir za­man sü­res­ in­ce, Osm­ anl­ı Darp­ha­ ne­si (Darph­ a­ne-i Âmi­re) onl­ar­ ın say­ es­ ind­ e In the 16th and 17th cent­ ur­ ie­ s Gree­ k bü­yük bir gel­iş­me göst­ er­di. Bu dö­nemd­ e mas­ter crafts­ men we­re in a do­mi­nant pos­ i­ sar­ ay­ ın baş­ku­yumc­ u­la­rı­nın heps­ i Düzyan ti­on in Tre­biz­ ond and Is­tanb­ ul. Sub­se­qu­ ently that po­sit­ i­on was overt­ ak­ en by the Arm­ e­nia­ ns. In 1806, for inst­ anc­ e, of the 18 most well-known gold­smiths and sil­vers­ miths in Ist­ an­bul 17 we­re Arm­ e­nia­ ns and one was a Gre­ek. Many of the best gold­smiths and sil­vers­ miths of Is­tan­bul hav­ e co­me from the Duz­ i­ an fa­mily. It is thanks to them that the Mint Boğos Düzyan’ın (1797-1871) hazırladığı yüzlerce Osmanlı şeref madalyası çizimlerinden biri. One of Boghos Duzian’s (1797-1871) hundreds of drawings for Ottoman medals of honor.

248 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Nargile. aile­si fert­le­riyd­ i. Çok itib­ arl­ı of the Ot­to­man em­pir­ e flo­uris­hed for mor­ e Nargileh. bir gör­ ev olan darp­ha­ne yö­ne­ than a 100 ye­ars, unt­ il the se­cond half of tim­ i Dü­zyan­lar’a tev­di edil­miş­ti. the 19th cent­ ury. Dur­ ing this pe­ri­od all the Fotoğraf / Photo: Bu­nun son­ uc­ und­ a Os­manl­ı İmp­ a­ra­ hea­ d gold­smiths and silv­ ers­miths of the sul­ Paul Tatian torl­u­ğu darph­ a­ne­sind­ e eş­siz gü­zel­ tans cam­ e from the Du­zi­an fa­mily. Early on lik­te eser­ler (par­ a, niş­ an, ma­dal­ the Du­zi­ans al­re­ady we­re ent­ rus­ted with ya, vb.) üre­tild­ i. 18. ve 19. yüzy­ ıl­ the prest­ i­gio­us pos­ it­ i­on of hea­ding the lar­ a ait bu Os­man­lı şa­he­serl­e­rinin im­pe­ria­ l Mint. Cons­ e­qu­ently the most be­au­ tif­ul ob­jects of the Ott­ om­ an em­pir­ e we­re “Darp­han­ e işl­e­ri” prod­ u­ced at the Mint, and it is for this rea­ ola­rak anılm­ as­ ı bu son that the Ott­ o­man mas­ter­piec­ es of the yüz­den­dir. 18th and 19th cent­ u­rie­ s are known as “Mint (darp’han­ e) works.” Pa­di­şahl­ar Er­me­ni ku­yum­cu­ The sult­ ans them­sel­ves held the works la­rın işl­e­rin­ e of Arm­ e­nia­ n craft­smen in the high­ est es­te­ büy­ ük de­ğer ver­ em, cons­ id­ er­ ing them the fi­nest samp­les of miş, im­pa­rat­ or­luk. gold- and silv­ er-ma­king in the emp­ ir­ e. For sı­nırl­a­rı içind­ ek­ i inst­ an­ce, Sult­ an Se­lim II­I (1789-1807) gif­ al­tın ve güm­ üş işç­ il­i­ ted to Na­pol­e­on Bo­nap­ ar­te, throu­ gh his ğin­de bu us­tal­a­rın ne am­bas­sad­ or Ab­dul Ra­him Muh­ ib, som­ e fi­ne denl­i hü­ner­li ol­dukl­a­rın­ ı sil­ver and gold ob­jects that we­re crea­ted teslim etm­ işt­ ir. Örn­ eğ­ in un­der the sup­ er­vis­ i­on of the Du­zia­ ns. Pa­di­şah III­ . Sel­im (1789-1807) Na­po­le­on Bon­ a­part­ e’a, Bü­yükel­çi On Sempt­ em­ber 5, 1819 the Ot­tom­ an Abd­ ül Ra­him Mu­hib va­sıt­ a­sıyl­a, Mint had a new he­ad, Ar­tin Bezj­i­an, who Düzyanl­ar’ın den­ et­ i­min­de ya­pıl­mış ba­zı was known as Ka­zaz Art­ in Amir­ a. al­tın ve gü­müş arm­ a­ğanl­ar sun­muşt­ ur. Kaz­ az Art­ in Amir­ a was a conf­ id­ ant of 5 Eyl­ül 1819’da Os­manl­ı Darp­ha­ne­si’ne Sul­tan Mahm­ ud II (1808-1839) and bec­ am­ e ye­ni bir amir atan­dı: Kaz­ az Art­ in Ami­ra his ad­vi­sor, enj­o­ying cons­ id­ er­ abl­e infl­ue­ n­ce in the pa­la­ce. olar­ ak bi­li­nen Ar­tin Bezc­ iy­ an. How­ e­ver uniq­ u­e the style that was rea­ li­ Pa­di­şah II. Mah­mud’un (1808-1839) zed by the Arm­ en­ ia­ n golsm­ iths and sil­vers­ sır­daş­ ı, ay­nı zam­ an­da da dan­ ışm­ a­nı miths of Ist­ anb­ ul, so­met­ i­mes thei­r works olan Kaz­ az Ar­tin Ami­ra sa­rayd­ a büy­ ük rev­ e­al the infl­u­enc­ e of the Franc­ e of Lou­is nüf­uz ka­zand­ ı. XVI. But this has mor­ e to do with adapt­ a­tio­ n than outr­ ight imit­ a­tio­ n. Oth­ er­wi­se the tra­di­ İs­tanb­ ul’da­ki Erm­ e­ni kuy­ umc­ u­lar­ ın üsl­u­bu özg­ ün de ols­ a, baz­ ı işl­er­ ind­ e XVI. “Aznavur tarzı”na bir örnek: Salep kabı. Loui­s, Fran­sız et­ki­si gö­rülm­ ek­te­dir. Ne var 19. yy. ortaları. Kişisel koleksiyon. ki bu­na doğr­ u­dan doğ­ruy­ a tak­lit de­ğil, uyar­lam­ a de­mek dah­ a doğr­ u olur. Bun­ un Sahlep cup, an example of the “Aznavur style”. dı­şın­da İs­tan­bul Er­men­ i ku­yum­cu­lu­ğu ge­le­ Mid-19th century. Private collection. ne­ği, ust­ a­la­rın ku­şak­tan ku­şa­ğa ak­tard­ ığ­ ı al­tın ve güm­ üş iş­çi­li­ği say­ e­sind­ e apayrı bir üs­lu­ba sa­hipt­ ir. Bu us­ta­lard­ an baz­ ı­lar­ ınd­ an aşa­ğıd­ a söz ede­ce­ğiz: Azn­ av­ ur adın­da us­ta bir ku­yumc­ u, kend­ i adıy­la anıl­an özg­ ün bir tekn­ ik gel­işt­ ird­ i. Az­na­vur’un ça­lış­ma yön­te­mi şöyl­ey­di: Güm­ üş obje­yi met­ al bir çar­ka bağl­ı­yor, obje kend­ i ek­se­ni et­raf­ınd­ a bü­yük bir hızl­a

Ermeni Gümüş Ustaları 249 Armenian Master Silversmiths dön­ erk­ en, güm­ üş yüz­ e­ye siv­ri uç­lu çel­ik bir tio­ n of Ist­ an­bul-Arm­ en­ i­an crafts­ mansh­ ip aletl­e düz ya da dal­ga­lı pa­ral­el çiz­gil­er ka­zı­ rem­ ai­ns wholly dist­ inct­ iv­ e, thanks to the yord­ u. leg­ acy of the foll­ow­ ing and oth­ er mas­ters: Narg­ i­lec­ i Yeğya­zar Ağa, gü­müş, alt­ ın ve A mas­ter sil­versm­ ith nam­ ed Az­na­vur de­mir iş­çi­liğ­ ind­ e em­sals­ iz bir sa­nat­çıyd­ ı. crea­ted a uni­qu­e style that bo­re his na­me. Kaz­ az Art­ in Amir­ a’nın Er­men­ i kil­i­se­le­rin­ e Az­nav­ ur’s mo­dus ope­rand­ i was as foll­ows: ar­mağ­ an et­ti­ği, dini tö­renl­er­de kul­lan­ ı­lan he pla­ced a silv­ er ob­ject on a me­tal spind­le; güm­ üş ve alt­ ın eş­yan­ ın ta­sar­ ı­mı­nı o yap­ as the spindl­e re­vol­ved at gre­at spe­ed, he mış­tı. Narg­ i­lec­ i Yeğyazar Ağa zan­ aat­ ın in­ce­ used a ste­el stylus to en­grav­ e the ob­ject likl­er­ in­ i bir baş­ka us­ta­dan, Narg­ i­le­ci Sim­ on with pa­ral­lel li­nes, eit­her wavy or stra­ight. Ağa’dan öğ­renm­ iş­ti. Narg­ i­le­ji Yegh­ ia­zar Ag­ha was a first- Mi­ka­yel Ku­ryan imp­ a­rat­ or­luk sar­ a­yın­ ın class art­ ist in his pract­ ic­ e as a sil­versm­ ith, resm­ i ku­yumc­ u­su olup, 1839-1861 yıll­a­rın­ blacks­ mith, and gold­smith. It was he who da hük­ üm sü­ren Sul­tan Abd­ ülm­ ec­ id’in ve had de­sign­ ed the gold and silv­ er cer­emon­ i­al an­nes­ i Bez­miâ­lem Val­i­de Sult­ an’ın hizm­ e­ ob­jects which Kaz­ az Art­ in Amir­ a gift­ ed to tind­ ey­di. Ar­me­nia­ n churc­hes. Narg­ il­e­ji Yegh­ iaz­ ar Ag­ha had le­ar­ned his craft from anoth­ er Ayn­ ı dön­ em­de fa­aliy­ et göst­ e­ren öte­ki mast­ er, Nar­gi­le­ji Sim­ on Ag­ha. ün­lü ku­yum­cu­lar, Çam­ iç Hovh­ an­nes Efen­ di’nin oğ­lu Çamiçoğ­lu Bo­ğos Ağa, Çob­ an­yan Mi­kay­ el Ku­ria­ n was the off­ i­ci­al gold­ Hovh­ an­nes Ağa ve Ğaz­ ar Efend­ i’ydi. smith of the im­pe­ria­ l pa­lac­ e. He was in the ser­vi­ce of Sul­tan Ab­dul Me­jid (1839-1861) Kri­kor Rei­­syan Ağa ve Çayl­ak Ha­ça­dur and the mot­her que­en. Ağa baş­ku­yum­cu ola­rak ha­nım sul­tanl­a­ra ve sar­ ay­lı han­ ım­lar­ a hizm­ et ver­di. Ot­her outs­tan­ding gold­smiths and sil­ versm­ iths work­ ing in the sam­ e per­ i­od we­re Zo­ray­ an Mıgırdiç Ağa Sul­tan Mahmud’un Cha­mich­ ogh­lu Bog­hos Agh­ a (the son of Cha­ baş­ a­ğa­sı­nın ku­yumc­ u­suy­du. Kard­ e­şi Kap­ri­ mich Hovh­ an­nes Efen­di), Chob­ an­ i­an Hov­ y­el ise Sul­tan Me­cid’in an­nes­ i­nin baş­ku­ hann­ es Ag­ha, and Ghaz­ ar Efen­di. yumc­ u­suy­du. Levon Mazlumyan, üzerinde Türkçe alfabenin olduğu gümüş levha ile. Levon Mazlumian with silver panel featuring the Turkish alphabet.

250 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Ba­ba (ya da Us­ta) Atam (ölümü 1873) The fol­low­ ing ser­ved as he­ad gold­smiths fevk­ al­a­de ma­har­ etl­i bir kuy­ umc­ u olup for first la­di­es and princ­ es­ses: Kri­kor Rey­ i­ sa­ray çev­res­ in­de­ki Lon­ca’ya mens­ up­tu. ssia­ n Agh­ a and Chayl­ak Khach­ ad­ ur Agh­ a. Usta Atam, ye­ni in­şa edil­en sa­rayl­ar­ ın alt­ ın ve gü­müş bez­ e­li ka­pı tokm­ akl­ar­ ın­ ın ve Zo­ra­yan Mgrdich Agh­ a was the he­ad kulpl­ar­ ı­nın tas­ a­rı­mı­nı yapt­ ı; onl­a­rı ka­lıb­ a gold­smith of Sul­tan Mah­mud’s chi­ef ste­ dökm­ e yön­tem­ iy­le üret­ti. Dolm­ a­bah­çe Sar­ a­ ward (bas­hag­ha), whil­e Zo­ray­ an’s brot­her, yı’nın bu yön­teml­e ya­pıl­mış şah­ a­ne ak­ses­ u­ Gab­rie­ l, was the he­ad gold­smith of Sult­ an ar­lar­ ı Us­ta Atam’ın ese­rid­ ir. Me­jid’s mot­her, the quee­ n. İst­ an­bul’un en tan­ ın­mış kuy­ um­cul­a­rın­ Bab­ a (or Us­da) Atam (die­ d in 1873) was dan bi­ri de Ga­rab­ ed Arify­ an’dı. 1868’de a first-rat­ e silv­ ersm­ ith, who was from the Eğin’de düny­aya ge­len Arif­yan’ın ünü nei­ghb­ or­hoo­ d of Lon­ja in the vi­cin­ ity of the Osm­ an­lı sı­nır­la­rı­nı aş­mış­tı. Arify­ an İran ro­yal pa­la­ce. Usd­ a Atam de­sig­ned the gold- Şah­ ı Muz­ aff­er­ ed­din’e bir ha­ne­dan arm­ as­ ı and silv­ er-de­cor­ at­ ed do­or handl­es of newly- yap­mış, ar­may­ ı son de­re­ce be­ğe­nen Şah, bui­lt pal­a­ces, prod­ u­cing his works with the Arif­yan’a özel bir te­şekk­ ür mek­tu­bu yaz­dık­ cast­ ing meth­ od. The respl­en­dent cast­works tan baş­ka onu mad­ al­yayl­a da ödül­len­dir­ of the Dol­ma Bahch­ e pa­lac­ e wer­ e ma­de en­ti­ miş­ti. rely by Us­da Atam. Arify­ an ay­rı­ca, Yeğyazar Ağa’nın ricas­ ı One of Is­tan­bul’s best-known gold­smiths üzer­ i­ne özel olar­ ak Komutan Ant­ ran­ ik için was Gar­ ab­ ed Arif­ i­an, born in Akn (Egin) in tas­ a­rı­mın­ ı yapt­ ığ­ ı kıl­ı­cı de­ğer­li taşl­ar­la 1868, whos­ e fa­me had spre­ad bey­ ond Tur­ bez­ em­ iş­ti. Bu kı­lıç gün­ üm­ üzd­ e Er­men­ ist­ an key. Thus Arif­yan had ma­de a coa­ t of arms Ta­rih Mü­ze­si’nde bul­un­mak­ta­dır. Kıl­ıc­ ın for Iran’s Shah Mozaffar al-Din. The shah ya­pım­ ın­da ça­lı­şan ötek­ i kuy­ umc­ u­lar Yer­ was so ta­ken by this work that he had sent vant De­mir­ci­yan, Ka­ra­kaş ve Min­ as­yan’dı. Arify­ an a per­so­nal let­ter of thanks, along with a me­dal of ap­prec­ ia­ ti­on. İstanbul doğumlu Levon Mazlumyan da (ölümü 1933) adından söz edilen değerli Arif­yan had al­so de­sign­ ed Ge­ner­ al kuyumculardandı. Eserleri günümüzde An­tran­ ig’s sword, at the req­ ue­ st of Yegh­ ia­ çeşitli müzelerde sergilenen Mazlumyan’ın zar Ag­ha. The sword, which is de­cor­ a­ted ustası ünlü kuyumcu Nigoğos’tur. Sultan with prec­ io­us ston­ es, is now kept at Ar­me­ Abdülhamid’in tahta çıkış töreni için, sipa- nia­ ’s Mus­ e­um of His­tory. The oth­ er mas­ters riş üzerine yaptığı elmas kakmalı iki altın who had work­ ed on the sword we­re Yer­vant saat ona bir nişan kazandırdı. De­mir­jia­ n, Ka­ra­kash, and Mi­nas­si­an. Gümüş ve kadife An imp­ ort­ ant fi­gu­re is Le­von Mazl­um­ ian, kapaklı dua kitabı. who was born in Ist­ an­bul in 1869 and di­ed 19. yy.ın ortaları. in 1933. Mazl­u­mi­an, who­se works are now Kişisel koleksiyon. fo­und in va­riou­ s mus­ e­ums, had le­ar­ned the Silver and velvet cover craft of sil­ver-ma­king from the ren­ own­ ed of prayer book. mast­ er Ni­gog­hos. Mid-19th century. Private collection.

Ermeni Gümüş Ustaları 251 Armenian Master Silversmiths Mazl­u­my­an 1908’de Pap­ a X. Piu­ s’un Maz­lu­mia­ n was de­cor­ at­ ed in re­cogn­ it­ i­ ell­in­ci doğ­ um gün­ ü için ona ken­di eliy­le bir on of the two dia­mond-en­crust­ ed gold yaz­ ı ta­kı­mı yapt­ ı. Bu ya­zı ta­kı­mı gün­ üm­ üz­ watc­hes he had ma­de by spe­cia­ l or­der, de Vat­ i­kan Mü­ze­si’nde bu­lunm­ akt­ ad­ ır. on the oc­cas­ io­ n of Sul­tan Ab­dul Ham­ id’s cor­ o­nat­ i­on. Mazl­um­ yan’ın yapt­ ığ­ ı iş­ler aras­ ınd­ a İn­gilt­ e­re Kral­ı V. Ed­ward’a ar­mağ­ an edil­en In 1908 Mazl­u­mi­an ma­de an ink­ gü­müş kapl­ı, fevka­lad­ e güz­ el bez­ en­miş bir stand on the oc­ca­si­on of Po­pe Pi­us alb­ üm de var­dır. Bu ese­riyl­e Maz­lu­myan X’s 50th birth­ day. The ink­stand is çok öneml­i bir ödül olan “Méd­ a­il­le d’or hors- now kept at the Va­ti­can Mus­ e­um. con­co­urs” niş­ an­ ıy­la onurl­an­dı­rıld­ ı. Maz­lu­mia­ n’s works als­ o incl­ud­ e a splen­didly de­co­rat­ ed, silv­ er-co­ve­ Gün­ ü­müzd­ e Maz­lumy­ an’ın baş­ es­ erl­e­rin­ red pict­ ur­ e bo­ok, which was gif­ den bir­ i, ola­ğan­ üst­ ü güz­ ell­ik­tek­ i çer­çev­ es­ iy­ ted to Eng­land’s King Ed­ward V. le, Türkçe alf­ab­ e­nin iş­lend­ i­ği ve TBMM For this work Mazl­u­mia­ n was Mü­ze­si’nin bir köş­ es­ in­de, bir sehp­ a üze­rin­ awar­ded the pres­tig­ io­us Méda­il­ de ser­gil­en­en pan­ od­ ur. le d’or hors con­cou­ rs me­dal. Osm­ anl­ı İm­par­ at­ orl­u­ğu dö­nem­ ind­ e, To­day, one of Maz­lum­ i­an’s mas­ter­ Erm­ en­ i ku­yum­cu­lar­ ın eser­le­ri­ne o ta­riht­ e pie­ces, a fab­ u­lo­usly-fra­med sil­ver pa­nel hük­ üm­ran olan pa­diş­ ah­ ın mühr­ ü vu­rul­ur­ fe­atur­ ing the Turk­ ish alph­ a­bet, is hous­ ed du. Ötek­ i ül­kel­er­de de, ay­nı şek­ il­de, Erm­ en­ i in the mus­ eu­ m of the Tur­kish Parl­iam­ ent, ku­yumc­ u­lar­ ın iş­ler­ i ev­sa­hib­ i ül­ke­nin müh­ stan­ding on a pe­des­tal in a cor­ner. rü­nü ta­şır­dı. Bu ne­denl­e Erm­ en­ i alt­ ın ve gü­müş işl­er­ in­de, Er­me­nic­ e’nin dı­şınd­ a Du­ring the Ot­to­man era, the works of Gümüş kandil. Arap­ça, Lat­ inc­ e, Rus­ça, Gür­cü­ce ve dah­ a Ar­men­ ia­ n mas­ters bo­re the se­al of the Yazarın koleksiyonu. baş­ka dil­ler­de yaz­ ı­lar­ a rast­lan­ ır. day’s sult­ an. Sim­ il­arly in ot­her co­un­tri­ Silver oil lamp. es, Ar­me­nia­ n works bo­re the sea­ ls of Author's collection. host sta­tes. For this reas­ on, Ar­me­ni­an gold and sil­ver ob­jects fea­ tu­re writ­ ings in Ara­bic, Lat­ in, Russ­ ia­ n, Ge­org­ i­an, and ot­her lan­guag­ es, asi­de from Arm­ e­nia­ n. Gümüş saplı ve altın kaplamalı hançer. Uzunluğu: 29 cm. Kişisel koleksiyon. Dagger with silver handle and gilted ornaments. Length: 29 cm. Private collection.

252 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths 1839 tarihli, Ermeni harfli Türkçe \"Yeni Dua Kitabı”. Osmanlı Devleti’nde 1830’dan itibaren yaygınlaşmakla birlikte, Ermeni harfli Türkçe kitapların basım tarihi 1727’ye dek uzanır. İlk Ermenice baskı 1512’de Venedik’te yapılmış olup, İstanbul’da ilk Ermenice kitap Apkar Tıbir Tokhadetsi (Tokatlı} tarafından 1567’de basılmıştır. “New Prayer Book”, a Turkish-language book with Armenian letters, dated 1839. Turkish books in Armenian letters become widespread in Ottoman Empire after 1830, though printing date of such books goes back to 1727. Printing in Armenian was first done in Venice in 1512, and the first Armenian book in Istanbul was printed by Apkar Tbir Tokhatetsi in 1567.

Ermeni Gümüş Ustaları 253 Armenian Master Silversmiths Kutsal yağdanlık kabı. Yeğyazar Bağdasaryan’ın eseri. Bu kap, Krikor Çelebi, Sarkis Düzyan ve Kazaz Artin Amira tarafından Kilikya Gatoğigosluğu’na hediye edilmiştir. Günümüzde, Lübnan’da, Antilyas’ta yerleşik olan Gatoğigosluk’ta kullanılmaktadır. Chrism cau­ l­dron. Work of Yeg­hiaz­ ar Paght­ass­ ar­ ia­ n. In 1817 it was gift­ed to the Cath­ ol­ic­ o­sat­e of Ci­li­ci­a by Kri­kor Chel­e­bi, Sark­ is Duz­ ia­ n, and Kaz­ az Art­in Ami­ra. The cau­ l­dron is now used at the Cath­ o­li­cos­ sat­e seated in Ant­e­li­as, Leb­ an­ on.

254 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Tabak ve sapları gümüşten, altın kaplamalı fincan takımı. Yazarın koleksiyonu. Coffee cup set with gold plated silver cup holders and plates. Author’s collection. 1839-1853 yıllarında Darphane-i Âmire başkuyumcusu olan Boğos Düzyan’ın (1797-1871) Osmanlı hükümetinin çeşitli şeref madalyaları için hazırlamış olduğu yüzlerce çizimden birkaç örnek. Some of Boghos Duzian’s (1797-1871) hundreds of drawings for Ottoman medals of honor, prepared when he was the chief jeweler of the Imperial Mint (1839-1853).

Ermeni Gümüş Ustaları 255 Armenian Master Silversmiths Alt›n kaplama (tombak) şarap kadehi. 6.5 (a¤›z) x 7 (yükseklik) cm., 59 gr. Özel koleksiyon. Gold plated wine-cup 6.5 (opening) x 7 (height) cm., 59 gr. Private collection. Gümüş kahve fincan› mahfazalar›. Özel koleksiyon. Silver coffee-cup holders. Private collection.

256 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Altın para tartıları. İskender Arabyan, Ardaşes Tertzagyan. İstanbul. Yazar›n koleksiyonu. Gold coin scales, Iskender Arabian, Ardaches Tertzakian. Istanbul. Author’s collection. İstanbullu Ustalar ŞALCIYAN S.İ SHALJIAN S.I Masters of Istanbul ARABYAN ARABIAN M.Y ARAM MAMULYAN M.Y KEHYAYAN MAMULIAN N.H.C ARAM N.H.C KEHIAIAN LEVON LEVON HOVAGİMYAN AĞATON HOVAKIMIAN AGHATON GÜMÜŞYAN N. BERBERYAN GUMUSHIAN N. BERBERIAN

Ermeni Gümüş Ustaları 257 Armenian Master Silversmiths İstanbul’un Son Ermeni Gümüş Kuyumcuları The Last Armenian Master Silversmiths of Istanbul Osmanlı İmparatorluğu’nun her tarafın- At the end of the 19th cen­tury and the da çalışmakta olan çok sayıda Erm­ e­ni early part of the 20th a gre­at many Arm­ e­ zanaatkâr 19. yüzyılın sonunda, özellikle de ni­an mast­ ers work­ ing throu­ g­ho­ut Ottoman 1915’te hayatta kalanların büyük çoğunlu- empire, and most of the surviving masters ğu, hünerleri, yetenekleri ve ustalıklarıyla in 1915, imm­ ig­rat­ ed to all fo­ur cor­ners of birlikte dünyanın dört bir yanına göç etti. the world, ta­king with them the­ir craft, Türkiye’de kalıp da işine gücüne devam ta­lent, and skills. Few we­re tho­se who sta­ edenler pek azdı, bunların çoğu da İstan- yed in Turk­ ey, es­pec­ ia­ lly in Ist­ an­bul, and bul’daydı. cont­ in­ ue­ d plying the­ir trad­ e. Bu kitap için araştırma yaparken, gümüş Dur­ ing my res­ e­arch for this bo­ok, it işi ustası çok sayıda kıymetli Ermeni za­na­ bec­ a­me cle­ar that we know next to not­hing atk­ â­rın hayat hikâyeleriyle ilgili hemen hiç- abou­ t the bi­og­rap­hie­ s of many of the gre­ats bir şey bilmediğimiz ortaya çıktı. Bize ula- of Ar­men­ ia­ n silv­ er-ma­king. In ge­ne­ral, what şan, ge­nell­ikle objelerin üzerindeki Ermeni has com­ e down to us are only na­mes, which ya da Arap harfleriyle yazılmış Ermenice, are sign­ ed on ob­jects in Ar­men­ i­an, or Arm­ e­ Gür­cü­ce ve Rusça imzalardı. Olağanüstü nia­ n in Ara­bic let­ters, as well as Ge­org­ i­an eserler yaratan bu alçakgönüllü ustalar and Rus­sia­ n. Tho­se humbl­e mas­ters, who çoğu za­man yaratılarına sadece adlarının ha­ve crea­ted won­der­ful works, we­re oft­ en baş harfini kazımakla yetinmişti. Daha baş- con­tent to se­al the­ir crea­ ti­ons with only the kaları onu bile yapmamıştı. first let­ter of the­ir nam­ e. Oth­ ers hav­ e sim- ply left the­ir works uns­ ig­ned. Bu yüzden İstanbul’un son kuyumcuları- na saygıyla karışık bir hüzünle yaklaştım. The­ref­o­re I ap­pro­ac­hed the last of Ist­ an­ bul’s Ar­me­ni­an mas­ters with a mixt­ ur­ e of re­ver­ enc­ e and sadn­ ess. I vis­ i­ted the­ir atel­i­ ers one by one, in­tent on im­mort­ a­liz­ ing the­ ir na­mes. The fol­lo­wing is a list of thos­ e abo­ ut whom I was ab­le to gat­her in­for­ma­ti­on: Stpan Ka­zan­jia­ n. Born in Ist­ an­bul in 1928, Kaz­ an­jia­ n rec­ eiv­ ed his educ­ at­ io­ n at Kumk­ ap­ u’s Ar­me­nia­ n Prot­ es­tant Scho­ol and the Getronagan (Cen­tral) Armenian High Schoo­ l. He le­arn­ ed sil­ver-mak­ ing from his fat­her, Lev­ on Ka­zanj­ia­ n. Le­von Ka­zan­jia­ n was born in Treb­ iz­ ond in 1881. The only son of a fa­mily that sur­vi­ ved the events of 1915, Le­von imm­ igr­ at­ ed to Ist­ an­bul in 1920. Lev­ on, in turn, had le­arn­ ed silv­ er-ma­king from his fath­ er, Khach­ ik Mat­tet­si Sim­ o­nia­ n. Skill­ful in all the tech­niq­ u­es of sil­ver-ma­ king, the mast­ er sil­versm­ iths of the Sim­ o­ni­ an fa­mily we­re comm­ iss­ ion­ ed by the roy­ al pa­la­ce in the 1850s to mak­ e de­lic­ at­ ely-de­ sig­ned hea­ters, pots, and all man­ner of cop­ per and brass ob­jects.

258 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Adlarını ölümsüzleştirme kararlılığıyla, Tod­ ay Sde­pan Ka­zan­jia­ n’s ate­li­er is as atölyelerini bir bir ziyaret ettim. Aşağıda ac­ti­ve as ever. It ma­nuf­ac­tur­ es, in ad­dit­ io­ n haklarında bilgi toplayabildiklerimin bir lis- to va­riou­ s sil­ver hou­ se­war­ es, stat­ ue­ s and tesini bulacaksınız: troph­ i­es. Sde­pan Ka­zanj­ia­ n inf­orm­ ed me that his broth­ er, Mard­ ig, is als­ o cons­ id­ e­red Isdepan Kazancıyan. İstanbul’da 1928’de an ex­cel­lent mast­ er. Tod­ ay the atel­ie­ r is run dünyaya gelen Kazancıyan, Kumkapı’daki by Sde­pan’s nep­hew and Mar­dig’s son, Ermeni Protestan Okulu’nda ve Galata’daki Le­von Ka­zanj­ia­ n. Getronagan Ermeni Lisesi’nde öğrenim gör­ dü. Gümüş işçiliğini babası Levon Ka­zanc­ ı­ Ha­gop Sa­ka­yan. Born in Is­tanb­ ul in yan’dan öğrendi. 1939, Sak­ a­yan le­ar­ned sil­ver-mak­ ing from Ha­gop Fesch­ i­yan, who was an ex­pert in the Levon Kazancıyan 1881’de Trabzon’da cha­sing techn­ i­que­ . doğdu. 1915 olaylarından sağ kurtulan bir ailenin tek oğluydu. Levon 1920’de İs­tan­ Mast­ er Sa­ka­yan lis­ted the na­mes of bul’a geldi. Gümüş işçiliğini babası Khaçig ot­her mast­ ers who hav­ e le­arn­ ed thei­r craft Mattetsi Simonyan’dan öğrenmişti. from Ha­gop Fesch­ iy­ an. They are: Bog­hos Fesc­hiy­ an (who, acc­ or­ding to Sa­kay­ an, was Gümüş işçiliğinin tüm tekniklerine vâkıf one of Is­tan­bul’s most ac­comp­lish­ ed silv­ er­ olan Simonyan ailesinin usta kuyumcuları smiths), Var­tiv­ ar Ka­rab­ u­lut (Can­ a­da), 1850’lerde zarif tasarımlı mangallar, tence- Harutyun Hel­vaj­ia­ n, Be­do Tash, and Ha­gop reler ve her çeşit bakır ve pirinç eşya üret- Iny­ a­pan. mek üzere sarayda görevlendirildi. Sa­kay­ an men­tio­ned that in 1956, at the Isdepan Kazancıyan’ın atölyesi first crafts ex­hib­ it­ i­on of the Re­pub­lic of gü­nümüzd­ e de faaliyettedir. Burada çeşitli Tur­key, Bog­hos Fesch­ i­yan, with his re­fin­ ed gümüş ev eşyasının yanı sıra, büstler ve obj­ects, was the only mas­ter silv­ ers­mith to kupalar da üretilmektedir. Isdepan Ka­zan­ par­tic­ i­pat­ e. Using the chas­ ing tech­niq­ ue­ , cıyan, bana, kardeşi Mardig’in de çok yete- Fesc­hi­yan has als­ o en­grav­ ed the lik­ en­ ess of nekli bir kuyumcu olduğunu söyledi. Atöl­ye­ fam­ ou­ s Tur­kish sing­ er Ze­ki Mur­ en. yi şimdilerde Isdepan’ın yeğeni ve Mardig’in oğlu olan Levon Kazancıyan işletiyor. Ac­cord­ ing to Sak­ a­yan, in the ti­me of his trai­ning the best mast­ er silv­ ers­miths we­re Hagop Sakayan 1939’da İstanbul’da doğ­ Hrayr Ka­zan­jia­ n and his stud­ ents Aris Ber­ du. Gümüş işçiliğini kakma tekniği ustası be­ryan and Krik­ or Gobel, who went on to Hagop Fesçiyan’dan öğrendi. bec­ om­ e mas­ters in thei­r own right. Sakayan Usta, Hagop Fesçiyan’ın yanın- When I as­ked Mas­ter Sa­kay­ an to talk da yetişen öteki ustalardan da söz etti: abou­ t the sil­ver-ma­king of Van, par­ti­cul­arly İs­tanb­ ul’un en mükemmel gümüş işleri üre- the ni­el­lo tech­ni­que­ , he sa­id: ten kuyumcularından Boğos Fesçiyan, Var­ ti­var Karabulut, Harutyun Helvacıyan, “I am not fa­mil­ia­ r with nie­ l­lo. I know, Bedo Taş ve Hagop İnyapan. ho­we­ver, that Van prod­ u­ced an arr­ ay of sil­ ver obj­ects, usua­ lly using the ni­el­lo tech­ni­ Hagop Sakayan, 1956’da zarif eserleriyle qu­e. Among the prod­ ucts wer­ e tob­ acc­ o Türkiye Cumhuriyeti’nin ilk el sanatları ca­ses, the me­tal parts of saddl­es, whips, serg­ isine katılan Boğos Fesçiyan’ın o sergi- scratc­hers, strain­ ers, des­sert plat­ es, kitc­ deki yegâne gümüş kuyumcusu olduğunu hen uten­sils, as well as wo­men’s orn­ am­ en­ söyledi. Fesçiyan, kakma tekniğiyle, ünlü tal ha­ir combs. şarkıcı Zeki Müren’in de bir portresini yap- mış. The most comm­ on of the­se ob­jects we­re to­bacc­ o cas­ es. The ima­ges that we­re en­gra­ Sakayan’ın anlattığına göre, onun yetiş- ved on them we­re ge­ner­ ally de­cid­ ed by the tiği dönemde en mükemmel gümüş kuyum- cust­ o­mers. Such des­ igns oft­ en incl­ud­ ed cuları Hrayr Kazancıyan ve onun öğrencile- be­aut­ if­ul bu­ild­ ings, scen­ es of nat­ ur­ e, or ri olup, daha sonra her biri yetişkin birer pan­ o­ram­ ic vie­ ws of cit­ i­es.” usta olan Aris Berberyan ve Krikor Gobel’di. The most in­ter­ est­ ing tob­ acc­ o cas­ es we­re tho­se in the form of a let­ter en­vel­op­ e. As strict cod­ es of mo­ral cond­ uct for­bad­ e you­ ng pe­opl­e to openly ex­press aff­ect­ io­ n for one

Ermeni Gümüş Ustaları 259 Armenian Master Silversmiths Sakayan Usta’ya Van’daki gümüş işçiliği, anoth­ er, yo­ung wo­men gav­ e özellikle de savat tekniği hakkında soru the­se to­bac­co cas­ es to the yönelttiğimde cevabı şu oldu: men they we­re in lov­ e with. On one si­de of the box the­re “Savat işini pek bilmem. Mamafih Van’da wou­ ld be en­grav­ ed an Ot­to­ genellikle savat tekniğiyle tütün tabakaları, man post­ al stamp and the eyerlerin madeni kısımları, kamç­ ılar, kaşa- dat­ e of the first lo­ve let­ter ğılar, kevgirler, tatlı tabakları, mutfak alet- writt­ en by the yo­ung leri, süslü kadın tarakları gibi şeyler üreti- wo­man to her be­lo­ved. The lirdi. oth­ er sid­ e wo­uld fe­atu­re the fa­mil­ia­ r cross lin­ es of Bunlardan en revaçta olanı tütün taba- a let­ter en­ve­lo­pe, as well kalarıydı. Üzerine işlenen desenler genellik- as a bo­uque­ t of flow­ ers.” le müşterinin siparişi doğrultusunda yapı- lırdı. Daha çok güzel binalara, doğa manza- Krik­ or Gobel. Born in ralarına, şehirlerin panoramik görünümle- 1926 of pa­rents who rine yer verilirdi. we­re na­tiv­ es of Par­ti­zak (Bahchejik), Gobel was the cous­ in En ilgi çekici tütün tabakaları mektup of the wri­ter Yerv­ ant Gobe­lyan. Krik­ or’s fat­ zarfı şeklinde olanlardı. Katı ahlak kuralları her, Bogh­ os, to­ok the fa­mily to Is­tanb­ ul gençlerin birbirlerine hislerini açıklamasına af­ter 1915. Krik­ or had le­ar­ned silv­ er-ma­ izin vermediği için, genç kadınlar sevgilile- king from Hrayr Ka­za­zy­an, who, in turn, rine bu tabakaları armağan ederdi. Tabaka- had le­arn­ ed the craft from Ke­vork Ag­ha. nın bir yüzünde bir Osmanlı posta pulu ve genç kadının sevgilisine yazdığı ilk aşk Krik­ or Gobel ope­ned his own sto­re in mekt­ ubunun tarihi olurdu. Öteki yüzünde 1950, and subs­ e­qu­ently trai­ned se­ve­ral sil­ bir zarfı andıran çapraz çizgiler, kimi versm­ iths who hav­ e go­ne on to be­co­me za­man da bir demet çiçek.” mast­ ers in the­ir own right. Gobel ment­ ion­ ed so­me of them: Ap­rah­ am Sa­ha­gogh­lu, Mar­ Krikor Gobel 1926 doğumlu olup, ailesi kar Arz­ um­ an, Kapr­ ie­ l Ka­yekch­ i, Mihr­ an Bardizag (Bahçecik) kökenlidir. Babası Ku­yum­jia­ n, Nig­ og­hos Kat­sakh­ ia­ n, Kev­ ork Boğos, İstanbul’a 1915’ten sonra gelmiştir. Gitm­ ek. Krikor, gazeteci yazar Yervant Gobelyan’ın kuzenidir. Gümüş kuyumculuğunu, Kevork Mast­ er Gobel al­so men­tio­ned the nam­ es Ağa’nın yetiştirdiği Hrayr Kazazyan’dan of so­me mas­ter sil­versm­ iths who we­re well- öğrenen Krikor Gobel, 1950’de kendi atölye- known du­ring his yea­ rs of train­ ing. They sini açtı. are: Hrayr Kaz­ az­ yan, Hov­sep Ins­ an­ y­an, Mast­ er Za­reh, Sde­pan Ka­zan­jia­ n, Bar­ uyr Krikor Gobel’in yanında yetişen ve usta- In­je­yan. laşan kuyumculardan bazıları Apraham Sa­hagoğlu, Markar Arzuman, Kapriyel Krik­ or Ort­ a In­jey­ an. Born in Ist­ an­bul in Kay­ ık­çı, Mihran Kuyumcuyan, Nigoğos 1931, Inj­e­yan is one of the best con­temp­ o­ Katsakhyan ve Kevork Gitmek’tir. rary Armenian mas­ters. He le­arn­ ed his craft from Pa­nay­ ot Arav­ i­dis, a Greek mas­ Gobel Usta, yetiştiği yıllarda ünlenmiş ter. olan bazı gümüş işi üreten kuyumcuların adını verdi: Hrayr Kazazyan, Hovsep İns­ an­ Of the mas­ters he men­tion­ ed, In­jey­ an yan, Zareh Usta, Isdepan Kazancıyan, con­sid­ ers the fol­lo­wing to be the ab­sol­ut­ e Ba­ruyr İnceyan. gre­ats of the craft: Hov­sep In­sa­nyan and Master Kev­ ork (of Sa­ma­tia­ ), who was an Krikor Ortainceyan 1931’de İstanbul’da ex­trao­ rd­ in­ ary pract­ it­ io­ner of chasing tech- doğdu. Ortainceyan, önde gelen çağdaş nique.. Er­men­ i ustalardandır. Rum bir usta olan Pa­nay­ ot Aravidis’in yanında yetişti. Mast­ er Krik­ or, who is a wond­ er­fully skil­ led yet humb­le mas­ter, and is not int­ e­res­ted Krikor Usta’nın önemsediği kuyumcular in prod­ u­cing hou­ se­wa­res. Rat­her, he pre­ arasında başta gelenler şu ustalardır: Hov­ fers des­ ign­ ing ob­jects of pub­lic sign­ if­ i­can­ce. sep İnsanyan ve savat tekniğini yetkinlikle On my vis­ it to his small ate­lie­ r, I was fas­ci­ uygulayan Samatyalı Kevork Usta. na­ted by his works.

260 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Çok hünerli bir usta olmasına rağmen Mast­ er Krik­ or is the de­sign­ er of the lik­ e­ son derece alçakgönüllü olan Krikor usta, nes­ses of many world lea­ders or famous mutfak eşyası, kap kacak yapmaktan hoş- people, which he has ma­de using the chas- lanmaz. Ziyaret ettiğim küçük atölyesindeki ing techn­ i­qu­e, such as Konr­ ad Adenh­ au­er, işlerine hayran oldum. the first chancellor of Germ­ any aft­ er the Sec­ ond World War; Turk­ ish pri­me mi­nis­ters Krikor Usta dünya liderlerinin veya ünlü Ad­nan Mend­ er­ es, Su­ley­man De­mi­rel, Tan­su kişilerin kakma tekniğiyle suretlerini yap- Cil­ler and pre­sid­ ent Ke­nan Evr­ en; French maya meraklı. Bunlardan bazıları, II. Dünya pres­ i­dent Franç­ o­is Mitt­ er­rand; arc­hbish­ op Savaşı’ndan sonra Batı Almanya’nın ilk baş- Shnorhk Ka­lusd­ ya­ n, Ar­me­ni­an Patriarch of bakanı olan Konrad Adenauer; başbakanlar Turkey; and ac­tor Marl­on Bran­do (app­ ea­ Adnan Menderes, Süleyman Dem­ irel ve ring in the rol­e of Na­po­le­on Bo­na­part­ e). Tansu Çiller; Cumhurbaşkanı Kenan Evren, Fransa Cumhurbaşkanı Fran­çois Mitterand; Mast­ er Krik­ or has trai­ned the foll­o­wing Ermeni Patriği Şınork Kalusdyan ve sinema mas­ters: Murad Demir, Serop Bolak, Keg­ h­ oyuncusu Marlon Brando (Napoleon Bona­ am Ulutash, Sarkis Demir, Arakel Demir parte rolünde). and Dikran Tash. Krikor Usta’nın yetiştirdiği kuyumcular: Dikran Tash. Born in İstanbul in 1981. Murat Demir, Serop Bolak, Keğam Ulutaş, He became the apprentice of Krikor Orta Sarkis Demir, Arakel Demir ve Dikran Taş. Injeyan at the age of 15. He learned the secrets of silver-making profession in ten Dikran Taş 1981’de İstanbul’da doğdu. years and started his own job at the age of 15 yaşında Krikor Ortainceyan’ın yanına 25. Master Krikor had praised Dikran dur- çırak olarak girdi. On yılda gümüşçülük ing our meeting. Dikran has made the silver sanatının ince sırlarını ustasından öğrendi. portrait of Hrant Dink. 25 yaşında kendi işini yürütmeye başladı. Krikor Usta’yla görüştüğümde Dikran’dan Nshan Mur­ a­doghl­u. Born in Ist­ anb­ ul in övgüyle söz etmişti. Dikran, Hrant Dink’in 1939, Mur­ ad­ ogh­lu was still a te­ena­ger gümüş portresinin de ustasıdır. when he be­cam­ e well-known in sil­ver-ma­ king circl­es. Mu­rad­ ogh­lu men­tion­ ed his Nişan Muradoğlu 1939’da İstanbul’da mast­ er, Bar­ uyr Or­ta In­je­yan, with ext­ ra­or­ doğdu. Çok genç yaşta kuyumcu ustaları din­ ary ap­pre­cia­ tio­ n, ad­ding, “I know no arasında yeteneğiyle nam saldı. Ustası ot­her mast­ er silv­ ersm­ ith.” Kakma ustası Dikran Taş tarafından gümüşe işlenen Hrant Dink portresi. The portrait of Hrant Dink on silver, made by Dikran Tash, a master of chasing technique.

Ermeni Gümüş Ustaları 261 Armenian Master Silversmiths Baruyr İnceyan’a büyük değer veren Of the mast­ ers he has train­ ed, Mur­ a­ Muradoğlu, ustasına hayranlığını, “Ondan doghl­u men­tio­ned only Mu­rad Be­di­goghl­u. daha mükemmel kuyumcu tanımıyorum,” sözleriyle ifade ediyor. Kri­kor Rey­ i­syan. Born in Ist­ an­bul in 1928, Reyisyan com­ es from a fa­mily that Muradoğlu, yetiştirdiği ustalardan sade- we­re nat­ iv­ es of Kghi (Tarm­ an vil­la­ge) and ce Murad Bedigoğlu’nun adını anmaktadır. surv­ iv­ ors in 1915. Reyisyan ent­ e­red the sil­ ver-mak­ ing pro­fes­sio­ n as a te­ena­ger and Krikor Reisyan. 1928 İstanbul doğumlu ope­ned his own ate­li­er in 1952. Reisyan'ın ailesi Kiğılı (Tarman köyünden) olup 1915’te sağ kurtulanlardandır. Gümüş In 1984 Reyisyan mo­ved to Los An­gel­es, işçiliğine çok genç yaşta başlayan Reisyan, whe­re we we­re int­ ro­duc­ ed. Tod­ ay he is still 1952’de özel atölyesini açtı. lo­vingly de­vo­ted to his craft. With grea­ t fas­ cin­ a­tio­ n, I watch­ ed him at work, as the pre­ Kendisiyle 1984’te yerleştiği Los Ange­ cis­ e blows of his ham­mer sha­ped and ador­ les’te tanıştım. İşine hâlâ son derece bağlıy- ned a simpl­e she­et of sil­ver. dı. Onu atölyesinde, basit bir tabaka gümü- şü ölçülü çekiç darbeleriyle şekillendirip I as­ked Mas­ter Reyisyan to men­ti­on bezerken seyretmek büyük bir zevk olmuş- som­ e of the na­mes of mas­ter silv­ ersm­ iths. tu benim için. He­re is his list: Reisyan Usta’dan önemli saydığı gümüş Az­nav­ ur Azn­ av­ ur­yan, who li­ved in the kuyumcularının adını vermesini rica ettim. middl­e of the 19th cen­tury and was cel­eb­ra­ İşte listesi: ted for his uni­qu­e style. “Un­for­tu­na­tely I ha­ven’t met any mast­ er who was train­ ed by Aznavur Aznavuryan, 19. yüzyılın ilk Az­na­vur­yan,” Reyisyan sai­d. yarısında yaşadı ve yaratmış olduğu özgün üslupla ünlüydü. Reisyan, “ne yazık ki, Jerm­ ag Za­reh. A mas­ter in the last de­ca­ Az­na­vur’un yetiştirmiş olduğu hiçbir ustay- des of the Ot­tom­ an em­pir­ e, Jerm­ ag Za­reh la karşılaşmadım,” dedi. prod­ u­ced his crea­ tio­ ns in his humbl­e ho­me. Cermag [beyaz] Zareh, Osmanlı İm­par­ a­ Sark­ is Ust­ a (of Sa­ma­tia­ ), who was torl­u­ğu'nun son döneminde yaş­ ad­ ı, eserleri- known as “Khent (crazy) Sar­kis.” Sai­d ni gösterişten uzak evinde üretti. Reyisyan: “The atel­i­er was his temp­le. He was crazy abo­ut his work.” Samatyalı Sarkis Usta’ya “Khent [deli] Sarkis derlerdi. Atölyesi mabediydi, işine Mast­ er Gud­ u­kyan (of Sa­ma­ti­a). One of delice düşkündü,” dedi Reisyan. the best con­tem­po­rary mast­ ers, Gud­ u­kya­ n had just ope­ned his own ate­lie­ r when, in Samatyalı Güdükyan Usta çağdaş ku­­ 1941, he lost every­thing un­der the we­ight yumc­ uların en yeteneklilerindendi. 1941’de of un­fa­irly imp­ o­sed we­alth ta­xes. Gud­ uk­ yan çıkarılan haksız ve ağır Varlık Vergisi yü­­ subs­ e­qu­ently mo­ved to Bei­rut and con­tin­ u­ zünd­ en henüz açmış olduğu atölyesini de, ed to work the­re. Reyisyan be­ca­me emot­ io­ malını mülkünü de kaybetti. Daha sonra nal when he re­call­ed Gud­ u­kyan’s son, Beyrut’a giderek işine orada devam etti. Ha­gop, whom he met in Bei­rut in 1956. Reisyan, 1956’da Beyrut’ta Güdükyan Usta’nın oğluyla tanışmasını anlatırken Mast­ er Reyisyan con­sid­ ers the fol­lo­wing hüzünlüydü. to be the best mas­ter sil­vers­miths of his ti­me: Reisyan Usta o dönemin en yetenekli kuyumcularını şöyle sıraladı: Hov­sep Ins­ a­nyan, who was Reyisyan’s mas­ter. Mast­ er In­sa­nyan, in turn, has le­ar­ Reisyan’ın ustası olan Hovsep İnsanyan. ned the craft from Le­von Ka­zanj­ia­ n, whos­ e İnsanyan Usta’yı yetiştiren ise bu bölümün bio­ g­raphy I ha­ve incl­u­ded in the beg­ inn­ ing başında kendisinden söz ettiğim Levon of this sect­ i­on. Ka­zanj­ia­ n has trai­ned the Kazancıyan’dı. Garbis ve Zareh ustaları da mas­ters Garb­ is and Zar­ eh. yetiştiren Kazancıyan’dı. Mas­ter silv­ ersm­ iths trai­ned by In­sa­nyan İnsanyan’ın yetiştirdiği değerli kuyum- incl­ud­ e Ba­ruyr Inj­ey­ an, Ma­sis Ins­ a­nya­ n, cular arasında Baruyr İnceyan, Masis and Sdep­ an Mar­dir­ oss­ ia­ n. İnsanyan ve Isdepan Mardirosyan da vardı.

262 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Üstte, Krikor Ortainceyan Usta çalışırken. Aşağıda, ustanın gümüş işlerinden Napolyon Bonaparte rolüyle Marlon Brando portresi. Above, master Krikor Orta Injeyan during work. Below, Injeyan’s silver portrait of Marlon Brando in the role of Napoleon Bonaparte.

Ermeni Gümüş Ustaları 263 Armenian Master Silversmiths Reisyan’ın yetiştirmiş olduğu kuyumcu- Reyisyan him­self has trai­ned the foll­o­ lar: Sarkis Delimelkonoğlu, Manuel Kara, wing mast­ ers: Sark­ is De­li­mel­ko­nogh­lu, Haygaz ve Markar’dır. Ma­nue­ l Ka­ra, Hay­gaz, and Mar­kar. Ardaş Arzuman 1936’da Yozgat’ın Bu­­ Ar­dash Ar­zu­man. Born in the Bur­ un run­kışla köyünde dünyaya geldi. Mem­le­ke­ Kesh­la vil­la­ge of Yoz­gat in 1936, Arz­ u­man tinde okula gittikten sonra, çocukluk ark­ a­ re­ceiv­ ed his educ­ a­tio­ n in a lo­cal schoo­ l. daşı Yervant Kıvanç’ın önerisiyle İst­ an­bul’a Then, on the sug­ges­tio­ n of his child­ho­od fri­ geldi. İki genç, Garabed Dursun’la Yesayi end Yer­vant Ke­vanch, he mo­ved to Is­tan­ Benli’nin atölyesinde çalıştı. bul, whe­re the two men wor­ked at the ate­li­ er of Ga­ra­bed Dur­sun and Yes­ a­yi Benl­i. Ardaş Arzuman’la Yervant Kıvanç 1965’te birlikte kendi atölyelerini açtılar. Tog­ et­her, Ard­ ash Arz­ um­ an and Yerv­ ant Yervant 1993’te ölünceye değin dostlukları Ke­vanch ope­ned the­ir own ate­li­er in 1965. ve ortaklıkları devam etti. Ardaş Usta mes- The­ir grea­ t frie­ nd­ship and col­la­bo­ra­ti­on leğini hâlâ faal olarak sürdürüyor. Ortağıyla con­tin­ ue­ d un­til Yerv­ ant’s de­ath in 1993. birlikte yetiştirdikleri kuyumcuların Gül­ To­day Mast­ er Ar­dash is still act­ iv­ e in his beng, Manug, Avedis, Samuel ve Ahmet pro­fes­sio­ n. He men­tio­ned the mas­ters he olduğunu söyledi. and his partn­ er hav­ e train­ ed. They are: Gul­ beng, Ma­nug, Ave­dis, Sam­ ue­ l, and Ah­met. Ardaş Usta bazı çağdaş kuyumculardan ve onların yetiştirdiği ustalardan da söz Mast­ er Ar­dash al­so spo­ke of so­me con­ etti: temp­ or­ ary mas­ters and thos­ e trai­ned by them, as fol­lows: Khaçig ve Diran Şakaryan’ın yetiştirdiği kuyumcular Antranig Boğosoğlu, Garabed Khach­ ig and Dir­ an Shak­ a­rya­ n hav­ e trai­ Dursun, Yesayi Benlioğlu ve Mardiros Pek­ ned the mast­ ers An­tran­ ig Bog­ho­soghl­u, çalı’dır. Ga­rab­ ed Dur­sun, Ye­sa­yi Ben­li­oghl­u, and Mard­ i­ros Pekc­ha­li. Antranig Boğosoğlu ise Gülbeng Deli­mel­ konoğlu ile Avedis Tavlayan’ı yetiştirdi. Ant­ ran­ ig Bogh­ o­sogh­lu has train­ ed the mas­ters Gulb­ eng De­li­mel­ko­nogh­lu and Ave­ Garabed Dursun’un ve Yesayi Ben­li­oğ­ dis Tav­layan. lu’nun yetiştirdiği kuyumcular Hovsep Benli, Nazar Eylence, Kevork Dursun, Gar­ ab­ ed Dur­sun and Ye­sa­yi Benl­io­ gh­lu Ar­sen Gül, Paravon Sarı, Yervant Kıvanç, ha­ve trai­ned the mas­ters Hov­sep Benl­i, Hagop Sakayan, Levon, Ardaş Arzuman ve Na­zar Ey­lenje, Ke­vork Dur­sun, Ars­ en Gul, Garabed Çakaroğlu’dur. Pa­rav­ on Sa­ri, Yerv­ ant Kvanch, Ha­gop Sak­ a­ yan, Le­von, Ar­dash Ar­zu­man, and Ga­rab­ ed Ardaş Usta beni komşusu Yakup Ak­ça­ Cha­kar­ oghl­u. abat’la tanıştırdı. Birlikte tatlı tatlı sohbet ettik. Yakup Usta 1933’te Giresun’da doğ- muş, 1942’de ailece İstanbul’a gelmişler. 1946’da Hovsep İnsanyan’ın atölyesinde çalışmaya başlamış. İnsanyan’ı büyük say- gıyla anıyor Yakup Usta. Çok yetenekli bir kuyumcu olan Hrayr Kazazyan’ı da iyi tanı- yor. Yakup Usta Müslüman olduğunu, ama derin dostluk beslediği arkadaşlarının hep- sinin Ermeni olduğunu söyledi. Fransa Cumhurbaşkanı François Mitterand’ın portresi. Krikor Ortainceyan Usta tarafından gümüş üzerine kakma. Portrait of French president François Mitterrand, chased on silver, by master Krikor Orta Injeyan.

264 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Krikor Ortainceyan çalışırken. Solda: Ortainceyan’ın yaptığı, Alman başbakan Konrad Adenauer’in gümüş portresi. Aşağıda: Adenauer’in Ortainceyan’a yazdığı teşekkür mektubu. Below: Krikor Orta Injeyan during work. Left: Injeyan’s silver portrait of German chancellor Konrad Adenauer. Below: Adenauer’s letter of appreciation to Injeyan.

Ermeni Gümüş Ustaları 265 Armenian Master Silversmiths Harutyun (Artin) Uluk 1945’te Yozgat Mast­ er Ard­ ash int­ rod­ uc­ ed me to his Boğazlıyan’da doğdu. “Oğlak” anlamına ne­igh­bor, Ya­kub Akchjaa­bad. We had a gelen Ermenice “ul”dan Ulyan olan soyadla- lo­vely con­ver­sat­ io­ n. Mas­ter Ya­kub was born rı, daha sonra Uluk (ulig) şeklinde değişmiş. in Gir­ e­sun in 1933. He and his fam­ ily mov­ ed Ailesiyle birlikte 1957’de İstanbul’a göç etti. to Is­tanb­ ul in 1942. In 1946 he beg­ an work- Kavcılar Hanı’nda, Karnig Demirci ustanın ing at Hov­sep Ins­ a­nyan’s ate­lie­ r. Mast­ er yanında işe başladı. Ustası vefat edince kar- Ya­kub re­mem­be­red his mast­ er with ut­most deşi Yeznig Demirci ile işini devam ettirdi. resp­ ect. He al­so tal­ked abo­ut Hrayr Kaz­ a­zy­ 12 yıl sonra aynı handa kendi işini kurdu. an, who was an acc­ ompl­ish­ ed cont­ em­por­ ary Kakmacı olarak çalışmayı sürdüren Ha­rut­ mas­ter. Mast­ er Ya­kub sta­ted that he is a yun Uluk, çıraklık dönemindeki ünlü ustala- Musl­im but all of his fri­ends are Arm­ en­ ia­ ns, rı şöyle sıralamaktadır: Boğos Fesçiyan, with whom he has alw­ ays had las­ting Agop Fesçiyan, Baruyr İnceyan, Krikor friends­ hips. Ortainceyan, Aris Berberyan. Haroutiun (Artin) Uluk. Born in Yozgat/ Hagop İnyapan 1946 yılında İstanbul Boghazlian in 1945. Their surname was Gedikpaşa’da, Harputlu bir baba ve Amas­ Ulyan after Armenian word “ul” meaning yal­ı bir annenin oğlu olarak dünyaya geldi. “kid of goat” and it later was changed to Karagözyan Yetimhanesi İkokulu’nda oku­ Uluk (ulig). He moved to Istanbul with his du ve 6 yaşından itibaren çalışmak zorunda family in 1957. He became the apprentice of kaldı. Kalcılar Hanı’nda, kakmacı çırağı ola- Karnig Demirji whose atelier was in Kavji­ rak 1952’de Hagop Fesçiyan’ın, 1956’dan lar khan. Upon the death of his master he itibaren de Vartivar Karabulut’un yanında continued the work with his brother Yeznig çalıştı. 1964’te aynı handa kendi işini açan Demirci and after 12 years he started his Hagop İnyapan günümüzün önde gelen kak- own job in the same khan. Haroutiun Uluk macı ustalarından olup, Avedis De­li­mel­ko­ continues his work as chasing master and noğ­lu, Melik Ülgen ve Garbis Uluk adlı enumerates the famous silver masters of ku­yum­cuları yetiştirmiştir. his apprenticeship period as: Boghos Feschiyan, Agop Feschiyan, Baruyr Injeyan, Krikor Orta Injeyan, Aris Berberyan. Hagop Inyapan. Born in Gedikpasha Istanbul in 1946. His father was from Harput (Kharpert) and mother from Amasia. He attended Karagoezyan Orphanage Primary School and obliged to work at an age of 6. In Kalcilar khan he became the apprentice of chasing masters Hagop Feschiyan (1952) and Vartivar Karabulut (1956), and from 1964 onwards he opened his own atelier in the same khan to be one of the prominent chasing masters. He has trained the silversmiths Avedis Delimelkonoghlu, Melik Ulgen, and Garbis Uluk. Surp [Aziz] Kevork (Ayios Yeoryios) tasviri. 2009. Hagop İnyapan Usta tarafından gümüş üzerine kakma. 47 x 72 cm. Depiction of St. George (Ayios Yeoryios). 2009. Chased on silver, by master Hagop Inyapan. 47 x 72 cm.

266 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Karşı sayfa. Yazarın tasarımı olan gümüş mücev- her kutusu. Ermeni harfleriyle katedral şeklinde ortadaki “Eçm­ iy­ a­dzin” yazısı kaligraf Berc Toroser’in eseri; köşelerdeki Kral Dırtad, Surp [Aziz] Krikor Lusa­vo­ riç, Surp Sahag ve Surp Mesrob figürlerinin kazıma işi Levon Tokat’a, çepeçevre üzüm yapraklarının çizimi de Hagop Fesçiyan’a ait. Kutuyu ise Türk­ i­ ye’de yaşayan ve Ermeni kimliğinden dolayı adının saklı kalmasını isteyen bir usta yaptı. Bu kaygısı şu gerçeklerle çelişen bir durum arz etmekte: Osmanlı İmparatorluğu başından beri Ermeni ustaları ve onların eserlerini yüksek takdirle karşılamıştır. Bu husus, 12 Haziran 2004 tarihli “Milliyet” küpürü- nün de doğruladığı üzre, bugün için de geçerlidir. İlgili haberde, Başbakan Recep Tayyip Erdoğan’ın “Anadolu’nun her ha­nes­ ind­ e ‘bir Ermeni ustam vardı’ ifadesini duy­ ar­sın­ ız” dediği aktarılmaktadır. Başbakan, Ermeni ustaların sanatkârlığına işaret eden bu sözleri İstanbul’daki Surp Pırgiç Ermeni Hastanesi Müzesi’nin açılışında dile getirmiştir. Facing page. Silver jewelry box, based on a con- cept by the author. The letter design of St. Ejmiatsin in the middle was designed by calligrapher Berj Toroser; the cor- ner likenesses of King Trdat, St. Grigor the Illum­ i­ na­tor, St. Sahak, and St. Mesrop were engraved by Levon Tokat; the grape leaves bordering the image were drawn by Hagop Feschian; the box itself was made by an Arm­ e­nian-Turkish master who request- ed to remain anonymous because of his Armenian identity. Con­trast his concern with the following facts: from its earliest days, the Ottoman empire has held Arme­nian masters and their works in the high- est esteem. This phenomenon continues today, as evidenced by a June 12, 2004 “Milliyet” news rep­ rint­ ed here. The news reports Turkish prime minister Rejeb Tayyip Erdoghan as saying: “In Ana­ tolia every household mentions that they have had an Armenian master craftsman.” The prime minis- ter was referring to the high craftsmanship of Arm­ e­nian masters, during the opening of the St. Prgich Armenian Hospital Museum in Istanbul.

Ermeni Gümüş Ustaları 267 Armenian Master Silversmiths Telkâriyle hazırlanmış mücevher kutusu. 28.5 x 18.5 x 10 cm. Silver filigreed jewelry box. 28.5 x 18.5 x 10 cm. 38 harften oluşan Ermeni Alfabesi. Armenian alphabet with 38 letters. Dırtad S[urp] K[rikor] L[usavoriç] S[urp] Sahag S[urp] Mesrob Trdat Grigor the Illuminator St. Sahak St. Mesrop



TEŞEKKÜR Çabalarımı özenle desteklemiş olan bütün kişi ve kurumlara en derin teşekkürlerimi sunarım. Öncelikle Aras Yayıncılık çalışanlarına, kitabımın yeni sayfa düzeninin oluşturulmasındaki katkıları ve yaptığım değişiklikleri uygulamadaki çabalarından ötürü teşekkür ederim. Kitabımın son derece güzel Türkçe çevirisi için Beril Eyüboğlu’na ve nihayet, arşivini kullanmama izin vererek zanaatkâr damgaları listemi ayrıntılandırmamı sağlayan Garo Kürkman’a özel teşekkürlerimi sunarım. Osep Tokat Los Angeles, 2009 ACKNOWLEDGEMENT I owe the deepest gratitude to all the people and organizations that have painstakingly supported my efforts. First of all, I would like to thank the staff at Aras Publishing company for helping to design my new layout and incorporating all my changes. I would like to thank Ms. Beril Eyuboglu, for translating my book into Turkish in such and eloquent and beautiful manner, and finally, my special thanks to Mr. Garo Kurkman, whose generous access to his archive helped me expand my list of craftsmen’s marks. Osep Tokat Los Angeles, 2009



SON SÖZ Mirasımıza sahip çıkmazsak gelecekte hiçbir şeyimiz olmayacak. Osep Tokat EPILOGUE If we don’t safeguard our heritage, we will have nothing in the future. Osep Tokat

272 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths İNDEKS INDEX XXXX XXX

Ermeni Gümüş Ustaları 273 Armenian Master Silversmiths BİBLİYOGRAFYA BIBLIOGRAPHY Amiryan, Khaçig. Tırkalezu Hay Aşuğner Amirian, Khachik. Trkalezu Hay Ashughner. [Türkçe Söyleyen Ermeni Âşıklar]. Paris, Paris, Zhirayr Eoz Gasbar Press, 1989. Jirayr Özkasbar Yayını, 1989. Abrahamian, A.. Hamarot Uruagits Hay Aprahamyan, A.. Hamarod Urvakidz Hay Gagtavayreru Patmutyan. Yerevan, Hayastan Kağtavayreru Badmutyan [Ermeni Göç Press, 1967. Merkezlerinin Tarihine Özet Bir Bakış]. Erivan, Hayasdan Yayınevi, 1967. Arakelian, Babgen Nikolayi, and Djahukian, Gagik Khoreni, and Sargsian, Gagik Khoreni. Arakelyan, Papken Nikola - Cahugyan, Gagik Urartu-Hayastan. Yerevan, the Academy of Khoren - Sarkisyan, Gagik Khoren. Urartu- Sciences of Armenia, 1988. Hayasdan. Erivan, Ermenistan Bilimler Akademisi, 1988. Arakelian, Babgen Nikolayi, and Hovhannisian, A. R.. Hay Zhoghovrdi Putmutiun. Yerevan, Arakelyan, Papken Nikola - Hovhannisyan, A. R.. the Academy of Sciences of Armenia SSR, Hay Joğovırti Badmutyun [Ermeni Halkının 1984. Tarihi]. Erivan, Ermenistan SSC Bilimler Akademisi, 1984. Aristakesian, Hakob. Voskerchutiune Hayastanum. History Museum of Armenia. Arisdagesyan, Hagop. Vosgerçutyunı Archive Number 141. Hayasdanum [Ermenistan’da Kuyumculuk]. Ermenistan Tarih Müzesi. Arşiv no 141. Ayvazian, A. H.. “Hay Voskerchutiune.” Hayrenik. Boston, September 1893. Ayvazyan, A. H.. “Hay Vosgerçutyunı.” [Ermeni Kuyumculuğu] Hayrenik. Boston, Eylül 1893. Bataban, Hayk. Arti Yetovpia ev Hay Gaghute: Atis Apapa. Venice, 1980. Patapan, Hayg. Arti Yetovbiya yev Hay Kağutı: Addis Ababa [Modern Etiyopya ve Ermeni Batalian, Gegham. “Vani Vilayet. Bnakchutian Kolonisi: Addis Ababa]. Venedik, 1980. Azgayin Kazme Arachin Ashkharhamarti Nakhorein.” Iran Nameh. Yerevan, June 1993. Patalyan, Keğam. “Vani Vilayet. Pnagçutyan Azkayin Gazmı Araçin Aşkharhamardi Boghossian, Sarkis. Armenian Iconography. Nakhoreyin.” [Van Vilayeti. Birinci Dünya Paris, 1987. Savaşı Arifesinde Nüfusun Etnik Yapısı] Iran- Name. Erivan, Haziran1993. Chalabian, Antranig. “The Master Goldsmith who Designed and Made the Hilt and Scabbard of Boghossian, Sarkis. Armenian Iconography. General Antranik’s Sword.” Erebouny. January Paris, 1987. 1993. Çelebyan, Antranig. “Antranig Zoravari Surı Chark, E. K.. Turk Devleti Hizmetinde Ermeniler: Badrasdadz Varbed Vosgeriçı.” [Komutan 1453-1953. Istanbul, Yeni Press, 1953. Antranig’in Kılıcını Yapan Usta Kuyumcu] Erepuni. Ocak 1993. Chatalian, Onnik, and Minassian, Petros. Gazaz Artin Amira ev Sultan Mahmud II. Ghalatia, Çark, Y. G.. Türk Devleti Hizmetinde Ermeniler: Istanbul, Bejidian Press, 1930. 1453-1953. İstanbul, Yeni Matbaa, 1953. Chelebi, Evlia. Seyahatnamesi: Seyid Ali Çatalyan, Onnig - Minasyan, Bedros. Kazaz Artin Kahraman, Zekeria Kursun, Yucel Dagli. Amira yev Sultan Mahmud II [Kazaz Artin Istanbul, Yapi Kredi Kultur Sanat Yayincilik Amira ve Sultan II Mahmud]. Galata, İstanbul, Ticaret ve Sanayi A. S., 1994. Becidyan Matbaası, 1930.

274 Ermeni Gümüş Ustaları Armenian Master Silversmiths Çelebi, Evliya. Seyahatnamesi: Seyid Ali Ejmiatsni Gantser. Moscow, Mayr Ator Surb Kahraman, Zekeriya Kurşun, Yücel Dağlı. Ejmiatsin Press, 1984. İstanbul, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A. Ş., 1994. Goltz Herman, and Goltz Klaus E.. Armenian Treasures. Antelias, Lebanon, the Armenian Eçmiyatsni Kantzerı [Eçmiyadzin’in Hazineleri]. Catlolicosate of Cilicia Press, 2001. Moskova, Mayr Ator Surp Eçmiyadzin Yayını, 1984. Gundstapl, Smpat. Taregirk. Paris, 1859. Hakobian, T. Kh.. Hayastani Kaghaknere. Goltz Herman - Goltz Klaus E.. Armenian Treasures. Antilyas, Lübnan, Giligya Yerevan, Hayastan Press, 1987. Gatoğigosluğu Yayını, 2001. Haykakan Sovetakan Hanragitaran. Yerevan, the Gundstapl, Smpat. Darekirk. Paris, 1859. Academy of Sciences of Armenia, 1974-86. Hagopyan, T. Kh.. Hayasdani Kağaknerı Hetum Patmich. Tatarats. Venice, 1842. Kevorkian, Raymond H., and Paboudjian, Paul [Ermenistan’ın Şehirleri]. Erivan, Hayasdan Yayınevi, 1987. B.. Les Arméniens. Paris, Editions d’art et Haygagan Sovedagan Hanrakidaran [Sovyet d’histoire ARHIS, 1992. Ermeni Ansiklopedisi]. Erivan, Ermenistan Kochash, Sadi. Tarih Boyunca Ermeniler ve Turk Bilimler Akademesi, 1974-86. Ermeni İliskileri. Istanbul, Kastas A.S., 1990. Hetum Badmiç. Tatarats. Venedik, 1842. Kirzioglu, Fahreddin, M.. Kars Tarihi. Istanbul, Kevorkian, Raymond H. - Paboudjian, Paul Isil Press, 1958. B.. Les Arméniens. Paris, Editions d’art et Kushoghlu, Mehmed Zeki. Turk Kuyumculuk d’histoire ARHIS, 1992. Terimleri Sozlugu. Istanbul, Otuken Nesriyat Koçaş, Sadi. Tarih Boyunca Ermeniler ve Türk A. S., 1994. Ermeni İlişkileri. İstanbul, Kastas A.Ş., 1990. Manuk-Khaloian, Onnik. Tpavorutyunner Kirzioglu, Fahreddin, M.. Kars Tarihi. İstanbul, Parskastani Im Husherits. 1988. Işıl Yayınevi, 1958. Mesrop, Gevorg. Haykaran Parberagirk. Sofia, Kuşoğlu, Mehmed Zeki. Türk Kuyumculuk Mesropian Jemaran Press, 1931. Terimleri Sözlüğü. İstanbul, Ötüken Neşriyat Meydan, Larus – Buyuk Lugat Ansiklopedi. A. Ş., 1994. Istanbul, Meydan Yayinevi, 1972. Manuk-Khaloyan, Onnik. Dıbavorutyunner Minasian, L. G.. Voskerchutyune Nor Jughayum. Barsgasdani İm Huşerits [İran Anılarımdan Nor Jugha, Surp Amenaprkich Monastery İzlenimler]. 1988. Press, 1983. Mesrob, Kevork. Haygaran Barperakirk. Sofya, Nersesian, Y. D.. Attribution and Dating of Mesrobyan Cemaran Yayını, 1931. Armenian Bilingual Trams. Los Angeles, 1983. Meydan Larousse – Büyük Lûgat ve Ansiklopedi. Nersesian, Vrej. Treasures from the Arc. London, İstanbul, Meydan Yayınevi, 1972. the British Library, 2000. Minasyan, L. G.. Vosgerçutyunı Nor Çuğayum Nersisian, M. G.. Hay Zhoghovrdi Patmutiun. [Yeni Culfa’da Kuyumculuk]. Yeni Culfa, Surp Yerevan, University of Yerevan, 1972. Amenapırgiç Manastırı Yayını, 1983. Ormanian, M. Arch.. Azgapatum. Jerusalem, Nersesian, Y. D.. Attribution and Dating of 1927. Armenian Bilingual Trams. Los Angeles, 1983.

Ermeni Gümüş Ustaları 275 Armenian Master Silversmiths Nersesian, Vrej. Treasures from the Arc. London, Sakezian, Armenak. “Kostandnupolso Hay the British Library, 2000. Voskerchutyune: XVIII-XIX Dar.” Anahit Handes. Volume 1, Number 6 (March-April). Nersisyan, M. G.. Hay Joğovırti Badmutyun Istanbul, 1930. [Ermeni Halkının Tarihi]. Erivan, Erivan Üniversitesi, 1972. Srapian, Levon. Kghi (Teghagrakan ev Azgagrakan). Antelias, Lebanon, the Armenian Ormanyan, M. Arkepiskopos.. Azkabadum. Catholicosate of Cilicia Press, 1960. Kudüs, 1927. Surmeian, A.. Padmutiun Halepi Hayots. Paris, Sakızyan, Armenag. “Gostandnubolso Hay 1950. Vosgerçutyunı: XVIII-XIX Tar.” Anahid Hantes. Cilt 1, No 6 (Mart-Nisan). İstanbul, Taraian, S.. “Hay Zhoghovrdi 1930. Arhestagordsutyune.” Azgagrakan Handes. Tbilisi, 1898. Srabyan, Levon. Kiğı (Değakragan yev Azkakragan) [Kiğı (Coğrafik ve Etnografik)]. Taroian, K. Z., and Hakobian, A. M.. Hayots Antilyas, Lübnan, Giligya Gatoğigosluğu Kaghakakan Patmutiun. Yerevan, 1995. Yayını, 1960. Teodik. Amenun Taretsoytse. Istanbul, Hrachia Sürmeyan, A.. Badmutyun Halebi Hayots [Halep Ter Nersisian Press, July 1926. Ermenilerinin Tarihi]. Paris, 1950. Ter Ghevondian, Hayk. “Artsatagortsutiun Tarayan, S.. “Hay Joğovırti Arhesdakordzutyunı.” ev Sevkitagortsutyun Hayastani mech.” [Ermeni Halkının Zanaatkârlığı] Azkakragan Bazmavep 1-4 (Volume 144). Venice, Hantes. Tiflis, 1898. Mkhitarist Press. 1986. Taroyan, G. Z. - Hagopyan, A. M.. Hayots Ter Ghevondian, Hayk. “Voskerchutyune Kağakagan Badmutyun [Ermenilerin Siyasi Hayastani mech.” Bazmavep 1-4 (Volume Tarihi]. Erivan, 1995. 151). Venice, Mkhitarist Press. 1993. Teotig. Amenun Daretsuytsı. İstanbul, Hraçya Der Thirty Centuries of Armenian Metal Art. Brochure Nersisyan Yayınevi, Temmuz 1926. from an exhibition of Dr. Paul Ptugian’s collection. New York, AGBU Gallery, 1978. Der Ğevontyan, Hayg. “Ardzatakordzutyun yev Sevgidakordzutyun Hayasdani Meç.” “Trkahay Pakhstakan Voskerichnere Tiflisum.” [Ermenistan’da Gümüş Kuyumculuğu ve Taraz Hantes. Tbilisi, 1917. Savatçılık] Pazmaveb 1-4 (Cilt 144). Venedik, Mıkhitarist Yayınevi. 1986. Der Ğevontyan, Hayg. “Vosgerçutyunı Hayasdani Meç.” [Ermenistan’da Kuyumculuk] Pazmaveb 1-4 (Cilt 151). Venedik, Mıkhitarist Yayınevi. 1993. Thirty Centuries of Armenian Metal Art. Dr. Paul Ptugian’ın koleksiyonundan bir sergi broşürü. New York, AGBU Galerisi, 1978. “Tırkahay Pakhısdagan Vosgeriçnerı Tiflisum.” [Tiflis’te Sığınmacı Türkiye Ermenisi Kuyumcular] Daraz Hantes. Tiflis, 1917.