2013-06-26 Special Arnhem en de telefonie

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de telefonie Arnhem en de telefonie.  Op oude foto’s op Oud Arnhem zagen we ze al diverse malen op veel plekken in de stad staan: hoge masten. Op oudere foto’s met kabels eraan, later zonder. Arnhem stond er eind 1800, begin 1900 vol mee. Op deze foto- uitsnede van de Sweerts de Landasstraat in 1900 zien we op de achtergrond zo'n mast. Uiteindelijk verdwenen ze uit het straatbeeld. Benno Landsheer zette de ontwikkelingen van de telefonie op een rijtje en maakte er een bijdrage van voor Oud Arnhem. We communiceren immers tegenwoordig heel wat af, de informatie verspreidt zich razend snel via, sms, Facebook, Twitter... Wel eens leuk om te vertellen hoe het er vroeger aan toe ging. Het begon allemaal met de optische Chappe-telegraaf, genoemd naar de uitvinder ervan, de Fransman Claude Chappe (1763-1805). Rond 1790 werd hiermee geëxperimenteerd door de Fransen, die snel berichten wilden doorgeven over de toen in gang zijnde Franse revolutie. De telegraaf bestond uit een keten van seintorens op onderlinge afstanden van 10 à 20 km. Op een toren bevond zich een seinpaal met armen, die in een bepaalde stand konden worden gezet. Van veel kerktorens werd de spits verwijderd om er een telegraaf op te kunnen zetten. De bedienende telegrafist had met twee krachtige telescopen zicht op de vorige en volgende toren. De snelheid van deze voorloper van de sms was voor die tijd verbluffend. Via dit systeem werd in 13 minuten een afstand overbrugd van 220 kilometer, wat neerkomt op een communicatiesnelheid van zo’n 1.000 kilometer in een uur tijd. Een bericht was op die manier in uiterlijk een uur tijd over heel Frankrijk verspreid. In Nederland werd de Chappe-telegraaf ook gebruikt, maar dan vooral aan de noordzeekust. Met de geboorte van de elektrische telegraaf in 1835 kon men ineens een stuk sneller berichten versturen. Door stroom te onderbreken kon men in een bepaald patroon codes overseinen en aan de ontvangstkant weer ontcijferen. Deze wijze van communiceren staat bekend als morse, opgeschreven of in stroken geponst in punten en streepjes. Het systeem vroeg om lange-afstandslijnen, en die werden meestal langs de spoorweg aangelegd. Dat betekende meteen ook een enorme verbetering in communicatie tussen de 1 van 9

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de telefonie stations, wat de veiligheid natuurlijk ten goede kwam. Langs het spoor Arnhem-Utrecht stond het voor de oorlog vol met communicatielijnen.   Daarna bleef het stil... of toch niet? Het waren wederom de Fransen die het concept bedachten voor een nieuwe vorm van communicatie: spraak! Het was echter Alexander Graham Bell die het patent verworf op de eerste telephon. Het systeem werkte toen nog met een draadje waarmee alleen naar één toestel op een andere locatie kon worden gebeld. De telefooncentrale met telefonistes was natuurlijk het logische vervolg. De telefoniste kon met behulp van stekkers en een schakelpaneel telefoons met elkaar verbinden. Uiteindelijk ging op 1 juni 1881 in Amsterdam het eerste Nederlandse openbare telefoonnetwerk van start met maar liefst 49 vaste abonnee-aansluitingen. De Nederlandsche Bell Telephoon Maatschappij (oftewel NBTM) was geen overheidsbedrijf maar een particulier telefoonbedrijf. Deze landelijk opererende organisatie was in die tijd de grootste telefoonaanbieder en had in Arnhem een vestiging op Pauwstraat 8. Hotel Bellevue aan de Utrechtseweg viel in 1882 de eer te beurt van de eerste Arnhemse bedrijfsaansluiting. De telefoon mocht dan wel modern wezen, een telegram was wel veel goedkoper. Rond 1895 ontstond bovendien nog een derde vorm; de draadloze telegraaf. Dit systeem werkte met radiogolven en werd geperfectioneerd om contact te kunnen leggen met de koloniën. In 1901 werd voor het eerst een bericht verstuurd over de Atlantische Oceaan. Natuurlijk kon ook de telefoon van deze draadloze techniek gebruik maken, en al gauw ontstonden er vele aansluitingen met unieke telefoonnummers. De nieuwe abonnees werden jaarlijks allemaal netjes opgenomen in het telefoonboek van de stad. In de steden verschenen her en der grote masten waarmee draadloze verbindingen gelegd werden. Dat zijn dus de masten, die we regelmatig op foto’s in Oud Arnhem zien. Ook bij de schipbrug stond aan beide kanten een mast om de verbinding met Elden te maken. Voor die tijd moest men voor een telefoongesprek naar het Brugwachtershuis aan de stadszijde. Daar bevond zich namelijk de dichtsbijzijnde Openbare Rijksspreekcel. 2 van 9

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de telefonie In Arnhem waren aanvankelijk nog aparte kantoren voor telefoon en telegrafie. De Rijkstelegraaf was in 1853 gevestigd in een pand naast het toenmalige provinciehuis aan de Markt. Enkele tientallen meters verderop, in het toenmalige postkantoortje bij de Sabelspoort, was ook nog een telegraafpunt gevestigd. In 1866 bouwde de Rijkstelegrafiedienst een nieuw pand aan het Willemsplein 1, waar de dienst tot 1922 gevestigd was. Mooi is dat het pand Willemsplein 1 vandaag de dag nog steeds de originele gevel heeft. Van 1924 tot 1969 was in dit pand de Belastingdienst gevestigd. In 1969 kocht de gemeente Arnhem het pand en gaf het in gebruik bij de jongerensoos Tudepi (Tussen De Pilaren), die tot dan in De Coehoorn actief was. In 1971 veranderde de naam in Willem 1, en later is dat Willemeen geworden. En zoals elke Arnhemmer wel weet: in dat pand worden nog steeds concerten gegeven en diverse activiteiten georganiseerd. Deze foto van Willemeen is recent. 3 van 9

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de telefonie Terug naar de telefonie. De NBTM had te weinig ruimte en verhuisde van de Pauwstraat naar een ander groter pand dat vrij kwam. De nieuwe vestiging stond een beetje terugliggend aan het Velperplein. Via een straatje, dat in de loop der tijd steeds smaller werd, kwam je uit bij het “centraal telephoon bureau”, het voormalige Bestedelingenhuis (burgerweeshuis). De foto toont het begroeide terreintje, waarachter het telefoonpand was gevestigd. Vanaf 1897 maakte het Rijk stapsgewijs een einde aan al die grote en kleine particuliere telefoonmaatschappijen. Op 1 oktober 1897 namen zij de NBTM over en daarmee was de Rijkstelefoondienst geboren. Op 1 januari 1916 waren alle particuliere telefoonnetten overgegaan in Rijkshanden, ofwel de P.T.T. (toen nog met de puntjes geschreven). 1916 was ook het jaar dat de P.T.T. in Arnhem gevestigd zou moeten worden, er was echter nog geen pand beschikbaar. Het oude telefoonkantoor was daarvoor te klein en had ook al een andere bestemming gekregen. Rond 1900 werd er namelijk een Passantenhuis (verzorgingshuis) van gemaakt. Of het nog als telefoonkantoor heeft dienst gedaan is onduidelijk. Misschien verhuisde de centrale naar de Ambachtsschool aan de Boulevard Heuvelink. De gemeente was namelijk in 1896 zo slim geweest om de particuliere telefoonmarkt over te nemen en heeft daarbij ook naar een nieuw onderkomen gezocht. Deze plantekening uit 1908 laat zien hoe destijds telefoniediensten in het voormalige schoolgebouw waren gedacht. En aan de krabbels te zien leek het zelfs wel een bedrijvencentrum! 4 van 9

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de telefonie Het wat achteraf liggende oude telefoonpand bij het Velperplein werd uiteindelijk na de oorlog afgebroken. Dat was nodig vanwege de aanleg van de Looierstraat, welke naam herinnert aan de Looiersgracht die daarvoor ook moest verdwijnen. Ook de Telefoonstraat -het verbindingsstraatje tussen het Velperplein en de Looierstraat nabij het Johnny van Doornplein- is een naam die een herinnering levend houdt, namelijk dat oude Arnhemse telefoonkantoor. De komst van de rijkstelefoondienst. Telefoneren over lange afstanden gebeurde tot de jaren ‘20 via de lange golfzender en hiervoor was veel energie benodigd. Uit veiligheidsoverwegingen besloot het Rijk op de Veluwe een zender te bouwen, onder de naam “Lange Gerrit”. Voor alle toekomstige bedrijfsmedewerkers van het enorme complex werd door de P.T.T. zelfs een compleet nieuw dorpje opgericht: Radio Kootwijk was geboren. De eerste overzeesche telefoongesprekken waren een belevenis, maar het kostbare complex werd echter snel door de tijd ingehaald. Met korte golf-techniek ging aanzienlijk minder energie gepaard. Het gebouw staat er overigens nog steeds; een lege Egyptische sfinx in onze Veluwse Sahara. Tegelijkertijd met Radio Kootwijk werd in Arnhem aan het Velperplein een nieuw kolossaal Rijkstelegraaf- en telefoniekantoor in gebruik genomen op de plek waar voorheen de grote villa stond van de weduwe van advocaat Scheidius-Lüps, de linker van de twee grote villa’s op de foto. Haar man moet een rijk advocaat zijn geweest. De rechter villa werd bewoond door baron De Vos van Steenwijk. Deze foto toont de twee villa’s in 1875, met in het midden een doorkijkje in de nog jonge Spoorwegstraat. 5 van 9

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de telefonie Omstreeks 1890 was de Scheidius-villa nog ingrijpend verbouwd en voorzien van een wel heel apart “hoedje”. Deze foto uit 1890 laat dat duidelijk zien. Het verhaal gaat dat dit “hoedje” later terugkeerde in het ontwerp van het telegraafkantoor. Of dit ook op heuse feiten berust weten we niet. Op deze foto van het telefonie- en telegraafkantoor uit 1930 is dat “Scheidius- hoedje” in ieder geval duidelijk te zien. 6 van 9

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de telefonie De regionaal verschijnende weekkrant “Gelderland in Beeld’ besteedde in 1925 ruime aandacht aan het telegraafkantoor in bedrijf, met wat later in 1928 ook aandacht aan de toen hypermoderne techniek van het automatisch bellen. Men hoefde de telefoon niet meer aan te slingeren, maar kon gebruik maken van de draaischijf met cijfers. De telefonistes, die tot dan de schakelboorden bedienden, werden overbodig: de automatische telefooncentrale was een feit, al duurde het nog bijna 40 jaar voordat alle telefooncentrales in Nederland geautomatiseerd waren. 7 van 9

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de telefonie Het gebouw was een hoogstaaltje van architect Joseph Crouwel en ontworpen in Amsterdamsche School-stijl. Na de oorlog was er echter niet veel meer over van het prachtige telegraaf- en telefoniekantoor. De duitsers bliezen het zonder pardon in de lucht met een enorme hoeveelheid TNT. De lege plek werd na de oorlog opgevuld door een nieuw gebouw; het Rembrandttheater. De bioscoop had haar vesting in de Steenstraat maar was ook ten slachtoffer gevallen aan de Duitsers. Ons Rembrandt staat er nu gelukkig nog wel... De telefooncentrale werd na de oorlog tijdelijk gevestigd in een pand aan de Beaulieustraat, daarna zou het doorverhuizen naar een nieuw gebouw. Dat kantoor zou gebouwd worden aan de Apeldoornsestraat, bovenop een oude Duitse bunker. Een erg mooi gebouw was dat qua beeld helaas niet voor de stad, maar hoog en licht was de visie die men vond passen bij de wederopbouwarchitectuur. Later moest aan de overkant een nog veel grotere uitbreiding tot stand komen, dat ook niet echt de schoonheidsprijs zal krijgen. Beide gebouwen bestaan echter nog wel en over deze centrales zijn ook oude filmpjes te bekijken: http://www.beeldengeluid.nl/en/media/1439/arnhem-kan-weer-automatisch-telefoneren http://www.youtube.com/watch?v=8uPpVuuLOog Sommige bedrijven hadden overigens al voor de oorlog hun eigen (geheime) telefooncentrale. De PGEM was zo’n bedrijf, gevestigd in “De Kraton” aan de Utrechtsestraat. De Duitsers waren hier niet van op de hoogte, en zo kon deze centrale jarenlang onopgemerkt gebruikt worden door het verzet. Fotografe G.B. Leppink maakte in 1950 vanaf de Onderlangs deze fraaie foto van het toenmalige PGEM directiekantoor (Gelders Archief n.r 1501-04 M_35_31_34).   8 van 9

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de telefonie De antennemasten voor de draadloze telegrafie en telefonie zijn al lang uit het straatbeeld verdwenen. Alle communicatieleidingen liggen nu ondergronds omdat ze “in de lucht” veel te gevoelig waren voor storingen. Er zijn wel andere masten voor teruggekeerd: die voor de mobiele telefonie. De telegraaf is volledig van het communicatietoneel verdwenen, maar de telefoon is nog helemaal actueel. We kunnen niet meer zonder die van oorsprong Franse vinding. En wat vroeger (functioneel gezien) de telegraaf was, zijn in feite vandaag de dag sms en email. En die gaan heel wat sneller dan de pakweg 1.000 kilometer per uur van de Chappe-telegraaf uit 1790... (Tekst: Benno Landsheer. Eindredactie: Peter Bloemendaal. Dit is een SpecialUitgave van FaceBook Oud Arnhem. https://www.facebook.com/arnhem.nostalgischnederland. Juni 2013). 9 van 9