2013-09-26 Special Arnhem en de Rijnbrug

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de Rijnbrug Arnhem  en   de  Rijnbrug Een  special  van Facebook  Oud  Arnhem  en Nostalgisch  Nederland.net Tekst  en  foto-­‐onderzoek: Benno  Landsheer Eindredac6e: Peter  Bloemendaal September  2013 1 van 24

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de Rijnbrug Arnhem  en  de  Rijnbrug  in  40  aBeeldingen Deze dagen staan we stil bij “de Slag om Arnhem”, een mislukte operatie van de geallieerden die diepe sporen in de stad heeft nagelaten. Het mooie Arnhem viel helaas ten prooi aan deze grootste slag uit haar geschiedenis. Anno 2013 zijn er nog steeds allerlei wonden uit die oorlog aan te wijzen. Rondom onze “Bridge Too Far” zijn vele boeken verschenen. Opmerkelijk is dat rondom de slag nog steeds nieuwe verhalen boven tafel komen. De gemeente wilde de brug al snel een nieuwe naam geven, maar het duurde nog tot 1978 voordat Rijkswaterstaat de brug omdoopte tot John Frostbrug. In 1951 had luitenant-generaal Frost al wel een herdenkingsplaquette op de brug onthuld. In 2007 werd het uiteindelijk Rijksmonument. Een hele geschiedenis, maar wat weten we eigenlijk over de aanleg van deze brugverbinding? In het onderstaande verhaal wordt onze Rijnbrug in de schijnwerpers gezet. Aan de hand van vele foto’s uit het Gelders Archief kunt u een beeld vormen hoe de brug tot stand is gekomen, wat er voor is opgeofferd, hoe die ten onder is gegaan en weer is verrezen... Arnhem  groeistad Arnhem was een stad die in de 19e eeuw grote groei doormaakte. Rond de middeleeuwse grachten was een prachtig wandelgebied tot stand gekomen, waarlangs allemaal statige villa’s stonden. Op deze singels woonden de rijke burgers van Arnhem, die de stad ook veel geld in het laatje bezorgden. De groei stagneerde echter, de singels raakten volgebouwd en elders moest voor de rijken nieuwe bouwgrond gevonden worden. Die vond men uiteindelijk langs de Velperweg, in het Boulevard en later rondom Sonsbeek. Ook werd er in 1860 al nagedacht om ten zuiden van de Rijn woningen te bouwen. Om dit te realiseren moest er een ruime verbindingsbrug komen. Dit zou uiteraard veel geld gaan kosten, maar men zou eventueel kunnen aanhaken met de bouwplannen van een spoorbrug richting Nijmegen. Hierdoor zou zo’n verbinding aanmerkelijk goedkoper worden. Maar het gemeentebestuur had helaas weinig zeggenschap. Wel konden ze bewerkstelligen dat treinen vanuit Utrecht richting Nijmegen altijd Arnhem zouden aandoen (wat nog steeds een beetje vreemd aanvoelt). De rijksspoorbrug kwam buiten de stad te liggen, waardoor het plan voor een nieuwe Rijnbrug opzij werd gezet. De schipbrug met haar 19 bootjes bleef vooralsnog de enige verbinding. 2 van 24

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de Rijnbrug * Topografische kaart van Arnhem uit 1874 – schipbrug en singels met wandelpromenade. 3 van 24

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de Rijnbrug Drie  loca6es In 1910 kwam het idee voor een brug weer bovendrijven. De raadscommissie wees drie locaties aan waar ze wel een brug wilden bouwen. De locatie waar de brug uiteindelijk zou komen werd aanvankelijk niet overwogen omdat men deze grond en de af te breken villa’s zou moeten kopen. Ook was de middenstand hiertegen. Zij vreesden klanten te verliezen en wilden veel liever een verbinding ter plaatse van de schipbrug, de plek waar al sinds eeuwen het handelsverkeer plaatsvond. Er verschenen prachtige voorstellen in de krant, dit alles om maar geen klanten te verliezen. In 1913 besloot men toch voorkeur te geven voor demping van de Lauwersgracht. De geruchten gonsden waar nou de brug zou gaan komen. Architectenbureau Schaap ging in het diepste geheim aan de slag met het ontwerpen van de brugopritten. De plannen moesten echter eerst de ijskast in, want de Eerste Wereldoorlog was uitgebroken. * Afbeelding uit 1910 met drie mogelijke locaties voor de nieuwe Rijnbrug. 4 van 24

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de Rijnbrug * A#eelding  uit  1915  met  adviezen  voor  hoge  en  lage  bruggen  en  een  nieuw  te  graven  riviertak. Schot  in  de  zaak In 1927 kwam er echter schot in de zaak: de Provincie ging zich er mee bemoeien en deed een flinke duit in het zakje. Ook zij wezen de Lauwersgracht aan als favoriete locatie. Ditmaal vanwege het kersverse industrieterrein dat er vlakbij lag. De brug zou een goede verbinding naar dit terrein garanderen. Als een van de twaalf boogbruggen in het Rijkswegenplan moest de Arnhemse brug een oplossing bieden voor het toegenomen autoverkeer. Bij de schipbrug ontstonden vaak opstoppingen met auto’s die alsmaar moesten wachten op schepen tot ze naar de overkant konden. Het advies werd door de gemeenteraad overgenomen. Zij hield de plannen zoveel mogelijk achter, totdat in 1932 met de bouw begonnen werd. De plannen waren inmiddels al wel uitgelekt. Ook Doesburg en Nijmegen zouden van rijkswege een vaste brug krijgen. Als onderdeel van de bouw vormde ook de aanleg van een nieuwe bandijk in de zuidelijke stadswaarden. Dit zou dan de gewenste woningbouw mogelijk maken, wat tevens een goede financiële onderbouwing voor de aanleg van de brug was. 5 van 24

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de Rijnbrug * De Lauwersgracht in 1925 – vanaf de witte ijzeren voetgangersbrug kijkend naar de Marktstraat. * Lauwersgracht in 1932 – zelfde positie maar nu wat meer uitvergroot. 6 van 24

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de Rijnbrug * Lauwersgracht in 1932 – terugkijkend op de Eusebiusbinnensingel vanaf de Marktstraat. * Aanleg brugtalud in 1933- bekisting staat gereed naast de drie villa’s aan de Eusebiusbuitensingel. 7 van 24

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de Rijnbrug De volgende serie foto’s gaan over de bouw van de brug. De collectie is door familie Hagenbeek geschonken aan het Gelders Archief. De heer Hagenbeek was destijds civiel-ingenieur. 8 van 24

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de Rijnbrug 9 van 24

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de Rijnbrug 10 van 24

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de Rijnbrug 11 van 24

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de Rijnbrug 12 van 24

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de Rijnbrug 13 van 24

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de Rijnbrug * Met deze laatste foto uit de serie ‘32-‘35 wordt duidelijk welke inbreuk de brug maakte op de singel. Let ook op de positie van de fotograaf, die de zon fijn op zijn rug heeft staan. Niet  vlekkeloos Het bouwen van de brug verliep niet geheel vlekkeloos. Er dreigde o.a. staking omtrent het niet juist uitbetalen van loon. En als op 10 april 1935 de Arnhemse brug dan eindelijk geopend wordt, is men helemaal niet gelukkig met de brugtol die betaald moet worden. De koningin heeft men uit voorzorg niet uitgenodigd. Zij gaat echter wél naar Nijmegen en komt pas een jaar later voor de feestelijke openingsplechtigheid in Arnhem. Pas nadat in 1936 de tolheffing is gestopt wordt Wilhelmina uitgenodigd om de brug definitief te openen. Het is dan groot feest in de stad, en de meesten lijken de protesten tegen het dempen van de Lauwersgracht te zijn vergeten. De prachtige gracht is helaas niet meer. De villa’s die voorheen zo schilderachtig in de gracht spiegelden, keken nu tegen een talud aan. Die was echter wel heel zorgvuldig ontworpen om de schade zo min mogelijk te maken. Twee van de drie villa’s werden omgevormd tot schoolgebouwen. De schipbrug werd, na zo’n 330  jaar dienst te hebben gedaan, buiten werking gesteld en op twee scheepjes na als oud roest doorverkocht aan de Utrechtse IJzerhandel. Eén ervan met het nummer GWA-14 is recentelijk herontdekt en zal binnenkort zijn te bewonderen aan de zuidzijde. Ook de Malburgse gierpont trof het noodlot in 1937, welke voorheen gold als de belangrijkste verbinding met zuid. 14 van 24

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de Rijnbrug * Van Limburg Stirumschool gezien vanaf de Eusebiusbuitensingel en gelegen tegen villa “De Zijp” – foto beginjaren ’30. * Blik op de gereedgekomen brug in 1937. 15 van 24

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de Rijnbrug * Blik op Malburgen gezien vanuit de Eusebiustoren in 1937. 16 van 24

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de Rijnbrug * Fotoreeks van het plantsoen aan de Eusebiusbinnensingel 1935-1940. 17 van 24

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de Rijnbrug * Fotoreeks van de brugoprit en het Damcirquit 1935-1936. 18 van 24

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de Rijnbrug Onbruikbaar De nog maar 5 jaar oude brug lag er prachtig bij, toen ze in 1940 met springstof onbruikbaar werd gemaakt door Nederlandse ingenieurs. Het doel was uiteraard om de Duitse aanval te vertragen. Onder leiding van de bezetter werd de belangrijke verbinding door een firma uit Hamburg weer hersteld. Deze tweede brug had echter ook een korte levensduur. Tijdens de slag om de brug brandde de nog natte verf als een fakkel, wat vanuit Nijmegen door de Amerikanen werd opgemerkt. Frost wist aan de Duitsers te ontkomen maar hij verloor zijn jachthoorn. De Duitse brug bleef ironisch genoeg heel… Maar in oktober 1944 werd deze alsnog door Amerikaanse bommenwerpers onklaar gemaakt. Ditmaal omdat men wilde voorkomen dat de Duitsers hun positie in de Betuwe gingen innemen. Inmiddels in het nauw gedreven, maakten zij “de klus” zelf af in januari 1945. De gasleiding, die nodig was voor de verwarming van de woningen in zuid, was hiermee ook vernield. De leiding lag met een zinker in de rivier gebundeld met de waterleiding, die met geluk wel gespaard bleef. De wijk Malburgen had al zoveel moeite gehad om mensen te werven, nu raakte het ook nog eens geïsoleerd. * De verwoeste Rijnbrug in 1945 – linksonder vindt inspectie plaats van de schade. * Een blik naar zuid – de wrakstukken van de brug zijn inmiddels opgeruimd. 19 van 24

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de Rijnbrug Noodverbindingen Als onderdeel van de Rijnbrug-herbouw werden na de bevrijding twee noodverbindingen aangelegd. Canadezen bouwden in april ‘45 een dubbele pontonbrug ter hoogte van de oude schipbrug, ook wel bekend als “Campbell-bridge”. Niet veel later kwam ook de door hen gebouwde dubbele “Bailey- bridge” in gebruik. Deze noodbrug lag eerst ten oosten van de vernielde Rijnbrug en werd “Simonds & Foulkesbridge” genoemd. Toen de hardstenen brugpeilers hersteld waren, kon de noodbrug hierheen verhuizen. De nieuw te bouwen Rijnbrug moest hierdoor tijdens de bouw worden verschoven, om vervolgens terug te keren op haar oude positie. Bij de opruimwerkzaamheden werd de jachthoorn van Frost teruggevonden en aan het museum in Oosterbeek geschonken. De nieuwe brug was trouwens geen exacte kopie van de eerste versie. Zo werd bijvoorbeeld de wegverlichting anders uitgevoerd en kregen de brugwachtershuisjes bij de trapopgangen een andere functie. Tijdens de oorlog waren ze trouwens al omgebouwd tot bunkers. Na 5 jaar herbouwen onder leiding van de firma Swarttouw te Schiedam, werd de verbinding op 9 mei 1950 door Rijkswaterstaat weer opengesteld voor verkeer. * Van de schoolgebouwen bij de brug bleef niet veel over… ze werden afgebroken. * Maar de brug werd natuurlijk hersteld. Links een blik op de tijdelijke “Simonds & Foulkesbridge”. 20 van 24

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de Rijnbrug Airborneplein Na de oorlog werd nóg een deel van de Lauwersgracht gedempt, ook wel “Damgracht” genoemd, voor de totstandkoming van het Airborneplein. In het nieuwe stadsplan was beschreven hoe de moeilijke verkeersafwikkeling rondom de brug opgelost kon worden. Voetgangers en fietsers zouden met een tunnelrotonde meer vrijheid krijgen. Naar voorbeeld uit Utrecht kwam het gereed in 1954. In de volksmond kreeg het daarom de naam “Berenkuil”. Het monument uit 1945 verhuisde mee naar de bodem van de oude gracht. Samen met de brug liggen ze er ruim 60 jaar vredig bij. * De Arnhemse Dam in 1952, in het plantsoen staat een tuinbeeld. * Dam vanaf de andere zijde – Eusebiusbuitensingel 1952. 21 van 24

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de Rijnbrug 22 van 24

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de Rijnbrug 23 van 24

FaceBook Oud Arnhem Special: Arnhem en de Rijnbrug Brug  Roermondsplein Was daarmee de kous af? Helaas niet… in 1977 kreeg Arnhem eindelijk haar gewilde brug aan het Roermondsplein. Of men nog afwist van het oude plan uit 1910? De brug die we kregen was een ingenieus bouwsel voor verkeer uit drie richtingen. En om bewoners tegemoet te komen kregen zij er een voetgangersbrug bij. Pas later besefte men dat met de komst van deze brug het karakter van de singels zwaar afbreuk werd gedaan. Daarom startte de gemeente in 2006 met een nieuw gedurfd plan om de binnensingels verkeersluw te maken. De vaak gehoorde klacht, dat Arnhem zo verkeerstechnisch irritant in elkaar zit, komt voort uit dit plan. Het is allemaal te doen geweest om de wandelaar op de singels terug te krijgen. Met de inzet van dit plan onderstreept de gemeente hoe belangrijk de singels voor de stad zijn. Wat te denken van de strandstoelen en de nieuwe wandelpaadjes, die sinds kort te vinden zijn rondom de huidige Lauwersgracht? In slaap vallen onder het aangename ruisen van de populieren, ach hoe ver ligt dat nog in het verschiet? (Tekst: Benno Landsheer. Eindredactie: Peter Bloemendaal. Dit is een SpecialUitgave van FaceBook Oud Arnhem. September 2013). Facebook: https://www.facebook.com/arnhem.nostalgischnederland. Facebook Oud Arnhem hoort bij NostalgischNederland.net. Nostalgisch Nederland.net: http://www.nostalgischnederland.net. Mail: [email protected]. Twitter: @oudarnhem. 24 van 24