ใบความรู้จันทรุปราคา

“จนั ทรปุ ราคา” คนื วนั พระจนั ทรแ์ ดง ผ่ า น พ้ น ไ ป แ ล้ ว สํ า ห รั บ ป ร า ก ฏ ก า ร ณ์ ภาพปรากฏการณ์จันทรปุ ราคา “จันทรุปราคา” ท่ีได้ปรากฏตัวให้คนไทยได้ยลโฉมกันเมื่อ เช้าตรู่ของวันที่ 16 มิถุนายน 2554 ท่ีผ่านมา ซึ่งภาพดวง จันทร์กลมโตสีแดงอิฐ ก็ได้สร้างความประทับใจให้กับ ประชาชนในหลายพ้ืนท่ีเป็นอย่างย่ิง...แต่สงสัยหรือไม่ว่า เหตใุ ดในปรากฏการณ์จันทรุปราคาเต็มดวง เรากลับเห็น ดวงจันทร์เป็นสีแดงอิฐ ไม่มืดมิด เช่นเดียวกับดวง อาทติ ย์ท่หี ายลบั ไปในปรากฏการณส์ รุ ิยปุ ราคา หลากความเชอ่ื ในคนื พระจนั ทร์แดง หากค่ําคืนหน่ึงพระจันทร์ท่ีเคยสุกสว่างสีเหลืองนวลกลับค่อยๆ มืดมิดลงไปและกลายเป็นสี แดง แน่นอนว่าชาวบ้านท่ีพบเห็นต่างต้องหวั่นเกรงถึงภัยอันตรายและลางร้ายที่กําลังมาเยือน โดยคน สมัยก่อนเช่ือว่า จันทรคราส เกิดจากเทพองค์หนึ่งชื่อ\"ราหู\" เกิดความโกรธท่ีพระจันทร์ฟ้องร้องต่อ พระอิศวรว่า พระราหูกระทําผิดกฎของสวรรค์ คือแอบไปดื่มนํ้าอมฤตที่ทําให้ชีวิตเป็นอมตะ พระ อิศวรจึงลงโทษโดยตัดลําตัวราหูออกเป็น 2 ท่อน พระราหูจึงทําการแก้แค้นโดยการไล่ \"อม\" พระจันทร์ คนไทยในสมัยโบราณ จึงเรียกปรากฏการณ์ท่ีดวงจันทร์มืดลงและกลายเป็นสีแดงอิฐน้ีว่า เกิด\"คราส\" หรือ \"จนั ทรคราส\" (คราส แปลว่า กิน) ด้วยเหตนุ ีเ้ มือ่ เกดิ จันทรปุ ราคาครง้ั ใด ผู้คนก็จะช่วยกันตีเกราะเคาะไม้ ตีปี๊บ หรือส่งเสียงดังๆ เพ่ือขับไล่พระราหูให้ปล่อยดวงจันทร์เสีย ไม่ต่างจากคนจีนในสมัยโบราณท่ีเชื่อว่าจันทรุปราคาเกิด จากมังกรไล่เขมือบดวงจันทร์ จึงต้องจุดประทัดและตีกลองไล่เพ่ือให้มังกรคายดวงอาทิตย์และดวง จันทร์ออกมา เงาโลกพาดดวงจันทร์ คือ “จันทรุปราคา” แม้จะมีความเชือ่ และลางรา้ ยมากมายสําหรับการเกิดจันทรคราส แต่เมื่อกาลเวลาผ่านไป นัก ดาราศาสตร์ได้ศึกษาพบว่า จันทรุปราคา เป็นเพียงปรากฏการณ์ทางธรรมชาติท่ีเกิดข้ึนเมื่อดวง อาทิตย์ โลก และดวงจันทร์ โคจรเข้ามาอยู่ในแนวระนาบเดียวกัน และดวงจันทร์มีการโคจรเข้าไปอยู่ ในเงาของโลกซง่ึ เงาของโลกที่เกดิ ขึ้น สามารถแบ่งออกเป็น 2 ส่วน คอื เงามดื และเงามวั หนา้ 1 ของ 5

• เงามดื (Umbra) เป็นสว่ นท่ีมืดท่ีสุด เนอ่ื งจากโลกบดบังดวงอาทิตยจ์ นหมดสนิ้ • เงามัว (Penumbra) เปน็ สว่ นที่ไมม่ ดื สนิท เน่ืองจากโลกบดบังดวงอาทิตย์เป็นบางส่วน ไมท่ ้งั ดวง การท่ีเงาของโลกที่มีลักษณะไม่เหมือนกัน แน่นอนว่าดวงจันทร์ซ่ึงโคจรเข้าไปบริเวณของเงา โลกท่ีต่างกัน ก็ย่อมมีผลให้ลักษณะของการเกิดจันทรุปราคาแตกต่างกันไปด้วย ทั้งนี้นักดาราศาสตร์ ไดม้ ีการแบง่ ประเภทการเกดิ จนั ทรปุ ราคาหลกั ๆ ออกเป็น 3 ประเภท คือ หนา้ 2 ของ 5

1.จันทรุปราคาเต็มดวง (Total Lunar Eclipse) เกิดขึ้นเมื่อดวงจันทร์ทั้งดวงเข้าไปอยู่ใน เงามืดของโลก 2.จันทรุปราคาบางส่วน (Partial Lunar Eclipse) เกิดข้ึนเม่ือบางส่วนของดวงจันทร์ เคล่อื นที่ผ่านเงามดื เทา่ นัน้ 3.จันทรปุ ราคาเงามวั (Penumbra Lunar Eclipse) เกดิ ขึน้ เมื่อดวงจันทร์โคจรผ่านเขา้ ไป ในเงามัวของโลก โดยไมไ่ ด้ผา่ นเขา้ ในส่วนของเงามืดเลย จึงยังคงมองเห็นเต็มดวงอยู่แต่ความ สว่างลดน้อยลง ปรากฏการณ์จันทรุปราคาจะเกิดขึ้นเฉพาะในคืนวันเพ็ญ 15 คํ่า หรือคืนวันพระจันทร์เต็ม ดวง แต่ก็ไม่ได้หมายความว่าจันทรุปราคาสามารถเกิดขึ้นได้ทุกเดือน เนื่องจากระนาบท่ีโลกโคจรรอบ ดวงอาทติ ย์ และระนาบท่ดี วงจนั ทร์โคจรรอบโลก ไม่ใชร่ ะนาบเดยี วกนั แต่ตัดกันเป็นมมุ 5 องศา และ ในการเกิดจันทรุปราคา ดวงจันทร์จะต้องอยู่บริเวณจุดตัดของระนาบวงโคจรทั้งสอง หรือต้องอยู่ใกล้ จุดตัดนั้นมาก จึงจะเกิดจันทรุปราคาเต็มดวงหรือจันทรุปราคาบางส่วนได้ ด้วยเหตุนี้โอกาสท่ีจะเกิด จันทรุปราคา จึงมีเพียงประมาณปีละ 1-2 ครั้ง ท้ังนี้จากการรวบรวมสถิติการเกิดจันทรุปราคาพบว่า โอกาสท่ีจะเป็นจันทรุปราคาแบบเงามัวมี 35% จันทรุปราคาแบบบางส่วนจะเกิดข้ึนประมาณ 30% และที่เหลือจะเปน็ จันทรุปราคาแบบเต็มดวง 35% ปริศนา“พระจนั ทรส์ ีเลอื ด” สําหรับสาเหตุที่ดวงจันทร์เปล่ียนเป็นสีแดงอิฐแทนที่จะมืดมิดไปเช่นเดียวกับปรากฏการณ์ สุริยุปราคา นั่นเพราะว่าถึงแม้ว่าแสงสว่างจากดวงอาทิตย์ส่วนมากจะถูกโลกบดบัง แต่ก็ยังมีแสง บางสว่ นไปส่ดู วงจนั ทรไ์ ด้ ทําใหด้ วงจนั ทรย์ งั สะทอ้ นแสงมายงั โลกได้เลก็ นอ้ ย โดยแสงจากดวงอาทิตย์ที่เล็ดลอด ผ่านไปยังดวงจันทร์ได้น้ัน จะเดินทางผ่านชั้น บรรยากาศของโลกและเกิดการหักเห แสงสี นํ้าเงินที่มีความยาวคลื่นสั้นจะถูกกระเจิง ออกไปเหลือเพียงแต่แสงสีแดงหรือส้มที่มี ความยาวคล่ืนยาวไปตกกระทบบนดวงจันทร์ จึงทําให้เราเห็นเป็นสีแดงอิฐ ทั้งนี้สีของดวง หน้า 3 ของ 5

ระดบั 0 ดวงจนั ทร์มดื มิดแทบมองไมเ่ ห็น ระดับ 1 ดวงจันทร์มืด เห็นเป็นสีเทาหรือสีนํ้าตาล อาจมองไม่เห็นรายละเอียดของผิวดวง จันทร์ ระดับ 2 ดวงจันทร์มีสีแดงเข้มบริเวณด้านในของเงามืด และมีสีเหลืองสว่างบริเวณด้านนอก ของเงามืด ระดบั 3 ดวงจันทร์มสี ีแดงอิฐและมสี ีเหลอื ง สวา่ งมากบรเิ วณด้านขอบของเงามืด ระดับ 4 ดวงจันทร์สวา่ งมสี ที องแดงหรอื สีสม้ บริเวณขอบของเงาจะมีความสวา่ งมาก อย่างไรก็ดีในบางครั้งแสงท่ีไปถึงดวงจันทร์อาจจะน้อยมาก เน่ืองจากฝุ่นในชั้นบรรยากาศมี ปริมาณมาก ทาํ ใหด้ วงจันทร์ค่อนขา้ งมืด เกร็ดความรจู้ าก “จนั ทรุปราคา” การเกิดจันทรุปราคา นอกจากจะเป็นบทพิสูจน์ให้เห็นว่าดวงจันทร์มีการโคจรรอบโลกแล้ว ในปรากฏการณ์ครั้งนี้ยังทําให้เรารู้ว่าโลกกลมจริงหรือไม่อีกด้วย เพราะหากลองสังเกตเงาของโลกท่ี ปรากฏบนผิวของดวงจันทร์จะพบว่า เงาที่เกิดขึ้นมีลักษณะเป็นเส้นโค้งเหมือนวงกลม ซึ่งในอดีต นักวิทยาศาสตร์ได้ใช้ความโค้งของเงาโลกที่ปรากฏข้ึนบนพื้นผิวดวงจันทร์ระหว่างการเกิด จันทรุปราคาบางส่วนเป็นหลักฐานอย่างหนึ่งท่ีชี้ให้เห็นว่าโลกกลม และที่สําคัญยังแสดงให้เห็นว่า โลก และ พระจนั ทร์ ตา่ งกไ็ ม่มแี สงสว่างในตัวเอง หากแตไ่ ดร้ ับแสงจากดวงอาทติ ยเ์ ทา่ นน้ั วิธกี ารดู “จันทรุปราคา” เนื่องจาก จันทรุปราคา เป็นปรากฏการณ์ท่ีเกิดในช่วงเวลากลางคืน จึงมองดูดวงจันทร์ได้ ด้วยตาเปล่า โดยที่ไม่เป็นอันตรายต่อดวงตา ต่างจากการดูดวงอาทิตย์ในปรากฏการณ์สุริยุปราคา เพราะหากดูดวงอาทิตย์โดยไม่มีสิ่งป้องกัน รังสีจากดวงอาทิตย์สามารถทําลายเน้ือเย่ือและเซลล์ของ จอตาทาํ ให้ตาบอด หรือเร่งการเส่อื มสภาพของกระจกตาได้ ///////////////////////////////////////////////////////////// ทมี่ า: โครงการเรยี นรู้เรอื่ งวิทยาศาสตร์โลกและอวกาศ หรือ \"โครงการลีซ่า\" (LESA: Learning module on Earth Science and Astronomy) หอดูดาวเกิดแกว้ สาํ นักงานกองทนุ สนับสนุนการวจิ ัย (สกว.) สถาบนั วจิ ยั ดาราศาสตรแ์ หง่ ชาต,ิ http://www.narit.or.th/ หนา้ 4 ของ 5

http://thaiastro.nectec.or.th/skyevnt/eclipses/200703pse.html สมาคมนกั ดาราศาสตร์แหง่ ประเทศไทย, http://thaiastro.nectec.or.th วกิ ิพีเดีย สารานกุ รมเสรี http://th.wikipedia.org/ กรกมล ศรีบญุ เรือง.2550. อปุ ราคา ปี 2550. สถาบันวิจยั ดาราศาสตรแ์ หง่ ชาติ, http://www.narit.or.th/article/pdf/18.pdf) วรเชษฐ์ บุญปลอด. 2552. อปุ ราคาในปี 2552. สมาคมนกั ดาราศาสตรแ์ หง่ ประเทศไทย, http://thaiastro.nectec.or.th/skyevnt/eclipses/2009eclipses.html บทความ ไขปริศนาคนื วนั พระจันทร์แดง โดยศนู ย์สือ่ สารวทิ ยาศาสตร์ไทย สํานักงานพัฒนาวิทยาศาสตร์ และเทคโนโลยีแห่งชาติ (สวทช.) http://www.nstda.or.th/sci2pub/thaismc/factsheet/hotnews/FS-012.pdf เครดติ ภาพ: http://en.wikipedia.org/wiki/File:Lunar_eclipse_June_2011_Total.jpg http://en.wikipedia.org/wiki/File:Geometry_of_a_Lunar_Eclipse.svg http://www.lesa.biz/astronomy/astro-events/lunar-eclipse http://en.wikipedia.org/wiki/File:Lunar_eclipse_optics.jpg ผูเ้ รยี บเรียง: ฝ่ายชมุ ชนและผู้ดอ้ ยโอกาส สาํ นกั งานพฒั นาวิทยาศาสตรแ์ ละเทคโนโลยีแหง่ ชาติ บรรณาธิการ: จมุ พล เหมะครี ินทร์ ท่ีปรกึ ษาฝา่ ยสือ่ วทิ ยาศาสตร์ สํานกั งานพัฒนาวิทยาศาสตรแ์ ละเทคโนโลยี แหง่ ชาติ สนบั สนุนการผลติ บทความโดย: สาํ นักงานปลดั กระทรวงวทิ ยาศาสตร์และเทคโนโลยี ภายใตก้ ิจกรรมการพฒั นาศูนย์ความรู้วทิ ยาศาสตร์และเทคโนโลยี หน้า 5 ของ 5