ประมวลองค์ความรู้ พระราชพิธีบรมราชาภิเษก

ประมวลองคค์ วามรู้ พระราชพิธบี รมราชาภเิ ษก กระทรวงวฒั นธรรม จดั พมิ พเ์ ผยแพร่ เนื่องในมหามงคลการพระราชพธิ บี รมราชาภเิ ษก พุทธศกั ราช ๒๕๖๒ 1



คำ� นำ� ตามโบราณราชประเพณี การเปน็ พระมหากษตั รยิ โ์ ดยสมบรู ณจ์ ะทรงรบั การบรมราชาภเิ ษก เฉลมิ พระปรมาภไิ ธยเป็นพระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั อนั เป็นพระราชพิธีสำ� คัญย่งิ แสดงใหเ้ ห็นถงึ วัฒนธรรมอันงดงามและเป็นการเทิดทูนสถาบันพระมหากษัตริย์ให้ทรงพระเกียรติยศสูงสุดสมกับที่ ทรงเปน็ พระมงิ่ ขวัญของปวงชนชาวไทยตลอดกาล สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวมหาวชิราลงกรณ บดินทรเทพยวรางกูร ทรงพระกรุณาโปรดเกล้า โปรดกระหม่อมใหต้ ั้งการพระราชพิธีบรมราชาภเิ ษก ระหวา่ งวันท่ี ๔ - ๖ พฤษภาคม ๒๕๖๒ เพ่ือ ความเปน็ สวสั ดมิ งคลแกบ่ า้ นเมอื ง ซง่ึ เปน็ ทป่ี ตี ยิ นิ ดแี กป่ ระชาชนทว่ั หลา้ ถอื เปน็ เหตกุ ารณส์ ำ� คญั และ ศักด์ิสิทธิ์อยา่ งย่งิ ทีจ่ ะตอ้ งจารึกไว้ในประวตั ศิ าสตร์ของชาติ เน่ืองในโอกาสมหามงคลการพระราชพิธีบรมราชาภิเษก พุทธศักราช ๒๕๖๒ ซึ่งมี รายละเอยี ด ขน้ั ตอน สถานทใี่ นการประกอบพระราชพธิ ี ทง้ั พระราชพธิ เี บอ้ื งตน้ พระราชพธิ เี บอ้ื งกลาง และพระราชพิธีเบอ้ื งปลาย รวมถงึ จะปรากฏค�ำศพั ทส์ ำ� คญั ตา่ งๆ เป็นการเฉพาะทีเ่ กยี่ วเนือ่ งกบั การ พระราชพธิ บี รมราชาภเิ ษก ดังนัน้ เพ่ือเสรมิ สรา้ งความรู้ ความเขา้ ใจทถี่ กู ต้อง เกี่ยวกบั การพระราชพิธีบรมราชาภิเษก ให้กวา้ งขวางยิ่งขน้ึ คณะกรรมการฝ่ายจัดพิธีการงานพระราชพธิ ีบรมราชาภิเษก จึงไดม้ อบหมายให้ กระทรวงวัฒนธรรม จัดพิมพ์หนังสือ ประมวลองค์ความรู้พระราชพิธีบรมราชาภิเษก เผยแพร่แก่ ประชาชน สอ่ื มวลชน ตลอดจนผูส้ นใจทั่วไป จงึ หวงั วา่ หนงั สอื เลม่ นจี้ ะอ�ำนวยประโยชนใ์ นการศึกษา เรียนรโู้ บราณราชประเพณอี ันทรงคุณค่าของชาติ และรว่ มกันเชดิ ชสู ถาบันพระมหากษัตริย์ใหม้ นั่ คง สถติ สถาพรตลอดกาลนาน (นายวิษณ ุ เครอื งาม) รองนายกรัฐมนตรี ประธานกรรมการฝ่ายจดั พธิ กี ารงานพระราชพิธีบรมราชาภเิ ษก

สารบัญ ประมวลองค์ความรู้ พระราชพิธีบรมราชาภิเษก ค�ำน�ำ ๓ ความหมายของพระราชพิธบี รมราชาภิเษก ๘ พระราชพธิ บี รมราชาภเิ ษกในสมยั ต่าง ๆ ๑๑ พระราชพธิ บี รมราชาภเิ ษกในสมยั รัตนโกสินทร์ ๑๔ พระราชพธิ บี รมราชาภเิ ษก ในพระบาทสมเด็จพระเจา้ อยู่หัว รัชกาลท่ี ๙ ๒๔ กำ� หนดการ พระราชพธิ บี รมราชาภเิ ษก ๒๕ ๑. พิธีท�ำนำ้� อภเิ ษก ๒๘ ๒. การจารกึ พระสุพรรณบฏั ดวงพระบรมราชสมภพ และพระราชลญั จกร ๒๘ ๓. ถวายราชสักการะสมเดจ็ พระบรมราชบพุ การ ี ๓๑ ๔. การพระราชพธิ ีบรมราชาภเิ ษก ๓๓ ๕. บรมราชาภเิ ษก ๓๔ ๖. เฉลมิ พระราชมณเฑียร ๕๔ พระราชพิธบี รมราชาภิเษก ในพระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยู่หัว รัชกาลท่ี ๑๐ ๖๐ ประกาศส�ำนกั พระราชวัง ๖๑ ๑. พิธีทำ� น้ำ� อภิเษก ๖๒ ๒. การจารึกพระสพุ รรณบัฏ ดวงพระบรมราชสมภพ และพระราชลญั จกร ๖๓ ๓. ถวายราชสักการะสมเด็จพระบรมราชบพุ การี ๖๓ ๔. การพระราชพิธบี รมราชาภิเษก ๖๓ ๕. บรมราชาภเิ ษก และเฉลมิ พระราชมณเฑยี ร ๖๔ ๖. พระราชพิธเี ฉลมิ พระปรมาภไิ ธย พระนามาภิไธย สถาปนาพระฐานันดรศกั ด์ิ พระบรมวงศ์ และเสดจ็ พระราชดำ� เนนิ เลยี บพระนครโดยขบวนพยหุ ยาตราทางสถลมารค ๖๔ ๗. เสดจ็ ออกทรงรบั การถวายพระพรชยั มงคล ๖๕ ๘. เสดจ็ พระราชดำ� เนินเลยี บพระนครโดยขบวนพยหุ ยาตราทางชลมารค ๖๕

สถานท่สี �ำคัญในการพระราชพิธีบรมราชาภเิ ษก ๖๖ วดั พระศรรี ตั นศาสดาราม ๖๖ ปราสาทพระเทพบิดร ๖๗ หมพู่ ระมหามณเฑยี ร ๖๘ พระทนี่ งั่ จกั รพรรดพิ มิ าน ๗๐ พระท่ีนัง่ ไพศาลทักษณิ ๗๑ หอพระธาตมุ ณเฑียร ๗๒ หอพระสุลาลัยพมิ าน ๗๒ พระทีน่ ัง่ อมรินทรวนิ จิ ฉัยมไหสูรยพิมาน ๗๓ หอศาสตราคม ๗๔ พระทน่ี งั่ จกั รีมหาปราสาท ๗๖ พระท่นี ัง่ บรมราชสถติ ยมโหฬาร ๗๗ พระที่น่งั ดสุ ิตมหาปราสาท ๗๘ พระที่นง่ั อาภรณพ์ โิ มกขป์ ราสาท ๗๙ พระทีน่ ง่ั สทุ ไธสวรรยป์ ราสาท ๘๐ พระบรมราชานสุ รณ์ รชั กาลท่ี ๕ ๘๑ ปฐมบรมราชานสุ รณ ์ ๘๒ วัดบวรนิเวศวหิ าร ๘๓ วัดราชบพิธสถติ มหาสีมาราม ๘๔ วัดพระเชตุพนวมิ ลมงั คลาราม ๘๕ วัดสทุ ัศนเทพวราราม ๘๖ วัดอรุณราชวราราม ๘๗

รัชกาลที่ ๙ สถานทป่ี ระกอบพิธที ำ� น้�ำอภเิ ษก ๘๘ พทุ ธเจดยี สถานส�ำคญั ในภูมภิ าค ๑๘ แห่ง ๙๐ รัชกาลท่ี ๑๐ แหลง่ น�ำ้ ศกั ด์สิ ทิ ธ์ิ ๑๐๘ แห่ง และสถานท่ปี ระกอบพิธีทำ� น้ำ� อภเิ ษก ๑๐๖ ๗๖ จังหวัด และกรุงเทพมหานคร ๑๐๖ อภธิ านศัพท ์ ๑๐๗ เกย ๑๐๗ ครอบพระกรง่ิ ๑๐๘ ครอบยนั ตรนพคุณ ๑๐๙ เครื่องบรมขตั ติยราชวราภรณ์ ๑๑๐ เคร่อื งบรมขัตตยิ ราชภูษิตาภรณ์ ๑๑๑ เครื่องราชกกธุ ภัณฑ์ ๑๑๒ พระมหาเศวตฉตั ร หรอื พระนพปฎลมหาเศวตฉตั ร ๑๑๓ พระมหาพชิ ยั มงกุฎ ๑๑๔ พระแสงขรรค์ชัยศร ี ๑๑๔ ธารพระกร ๑๑๔ วาลวชิ นี ๑๑๕ ฉลองพระบาทเชิงงอน ๑๑๖ เครื่องราชปู โภค ๑๑๗ เทยี นเทา่ พระองค์ ๑๑๗ เทียนมหามงคล ๑๑๗ เทียนชัย ๑๑๘ เบญจสุทธคงคา ๑๑๘ ปญั จมหานที ๑๑๙ ปนื มหาฤกษ์ มหาชยั มหาจกั ร มหาปราบยคุ  ๑๑๙ พระเต้านพเคราะห์ ๑๒๐ พระเตา้ เบญจคัพย์ ๑๒๐ พระแทน่ มณฑล พระแทน่ ราชบรรจถรณ์

พระบรมวงศานุวงศ์ ๑๒๑ พระบรมวงศ์ ๑๒๑ พระอนุวงศ ์ ๑๒๑ พระเบญจา ๑๒๑ พระราชบัลลังก์ และพระราชอาสน์ ๑๒๒ พระทนี่ ั่งพุดตานกาญจนสิงหาสน ์ ๑๒๒ พระที่นั่งภัทรบฐิ ๑๒๔ พระที่น่ังอฐั ทศิ อทุ มุ พรราชอาสน ์ ๑๒๕ พระราชพาหนะ ๑๒๖ พระราชยานกง ๑๒๖ พระท่นี ั่งราเชนทรยาน ๑๒๗ พระราชพธิ ีเฉลมิ พระปรมาภิไธย ๑๒๘ พระราชลญั จกร ๑๒๘ พระสุพรรณบฏั ๑๒๙ พระแสงราชศสั ตราวุธ ๑๓๐ มณฑปพระกระยาสนาน ๑๓๒ ไม้ชยั พฤกษ์ ๑๓๓ ไมอ้ ทุ มุ พร ๑๓๓ เศวตพัสตร์ ๑๓๔ สปั ตปฎลเศวตฉัตร ๑๓๕ สระ ๔ สระ ๑๓๖ สรงพระมรุ ธาภเิ ษก ๑๓๗ สหสั ธารา ๑๓๗ สวดภาณวาร ๑๓๘ เสด็จเลยี บพระนคร ๑๓๙ เสด็จออกมหาสมาคม ๑๔๐ สีหบัญชร ๑๔๒ หลั่งทกั ษิโณทก ๑๔๓

ความหมายของ พระราชพิธบี รมราชาภิเษก พระราชพธิ บี รมราชาภเิ ษก เปน็ โบราณราชประเพณที สี่ บื ทอดมายาวนาน เพอื่ การเสดจ็ ขน้ึ ครองราชยโ์ ดยสมบรู ณข์ องพระมหากษัตรยิ ไ์ ทย ดงั ความในจดหมายเหตุพระราชพิธบี รมราชาภิเษก พระราชนิพนธ์ สมเดจ็ พระรามาธบิ ดี ศรสี ินทรมหาวชิราวุธ พระมงกุฎเกล้าเจา้ อย่หู ัว วา่ “...ตามราชประเพณีในสยามประเทศนี้ ถอื เปนต�ำรามาแต่โบราณว่า พระมหากระษัตริย์ซึ่งเสด็จผ่านพิภพ ต้องท�ำพระราชพิธีบรมราชาภิเษกก่อน จงึ จะเปนพระราชาธบิ ดโี ดยสมบรู ณ์ ถา้ ยงั มไิ ดท้ ำ� พระราชพธิ บี รมราชาภเิ ษกอยู่ ตราบใด ถงึ จะไดท้ รงรบั รชั ทายาทเมอื่ เสดจ็ เขา้ ไปประทบั อยใู่ นพระราชวงั หลวง กเ็ สด็จอยเู่ พยี ง ณ ท่พี ักแหง่ หนงึ่ พระนามท่ีขานก็คงใช้พระนามเดมิ เปนแต่ เพม่ิ คำ� วา่ ‘ซงึ่ ทรงสำ� เรจ็ ราชการแผน่ ดนิ ’ เขา้ ขา้ งทา้ ยพระนาม แลคำ� รบั สง่ั กย็ งั ไมใ่ ชพ้ ระราชโองการ จนกวา่ จะไดส้ รงมรุ ธาภเิ ษก ทรงรบั พระสพุ รรณบฏั จารกึ พระบรมราชนามาภธิ ยั กบั ทงั้ เครอื่ งราชกกธุ ภณั ฑจ์ ากพระมหาราชครพู ราหมณ์ ผ้ทู �ำพิธรี าชาภิเษกแล้ว จึงเสดจ็ ขนึ้ เฉลมิ พระราชมณเฑียร ครอบครองสิรริ าช สมบตั สิ มบูรณด์ ้วยพระเกยี รติยศแห่งพระราชามหากระษตั รยิ ์แตน่ ั้นไป...” 8

ตามตำ� ราปญั จราชาภเิ ษก กล่าวว่า การราชาภิเษก แบ่งออกเปน็ ๕ ลักษณะ คอื ๑. มงคลอินทราภิเษก คือ ผู้ท่ีปกครองแผ่นดินได้เข้าพิธีราชาภิเษกมีพระอินทร์น�ำเครื่อง ปัญจกกุธภัณฑมาถวาย โดยมีพระบุษยพระพิชัยราชรถกับฉัตรทิพย์ได้บังเกิดขึ้น การมีสิ่งมงคล ๓ ประการนี้ เรียกวา่ อนิ ทราภเิ ษก ๒. มงคลโภคาภิเษก คือ ผู้ที่จะเข้าพิธีราชาภิเษก มีเชื้อสายเป็นตระกูลพราหมณ์ ที่เป็น มหาเศรษฐี มสี มบตั บิ รวิ ารมาก รู้จักราชธรรม ตราชธู รรม กับทศกศุ ล และรจู้ กั แบง่ ปันดับรอนทุกข์ ของราษฎร เรยี กว่า โภคาภิเษก ๓. มงคลปราบดาภเิ ษก คอื ผทู้ เ่ี ขา้ พธิ รี าชาภเิ ษก มเี ชอ้ื สายตระกลู กษตั รยิ ์ มอี ำ� นาจกลา้ หาญ ในการสงคราม ได้ราชฐานบา้ นเมอื งและราชสมบัติ มชี ยั แกศ่ ตั รู เรียกวา่ ปราบดาภิเษก ๔. มงคลราชาภเิ ษก คอื ผทู้ จ่ี ะเขา้ พธิ รี าชาภเิ ษกขนึ้ เปน็ กษตั รยิ ์ ดว้ ยการไดร้ บั มอบราชสมบตั ิ จากพระราชบิดาให้สืบพระวงศา เรียกว่า ราชาภิเษก ๕. มงคลอภุ เิ ษก คอื ผทู้ เ่ี ปน็ เชอ้ื สายกษตั รยิ ์ มพี ระราชบดิ าและพระราชมารดามชี าตติ ระกลู เสมอกัน ได้อภเิ ษกสมรสกบั ผ้มู ีเช้อื สายกษัตริย์ แม้วา่ จะเปน็ กษัตรยิ จ์ ากแดนไกล แตม่ ลี ักษณะสขุ ุม ขตั ตยิ ชาตจิ ดั เปน็ สวัสดชิ าติ เรยี กว่า อภุ ิเษก 9

ศิลาจารกึ วัดป่ามะมว่ งภาษาไทย 10

พระราชพิธีบรมราชาภิเษกในสมัยต่าง ๆ พระราชพิธบี รมราชาภิเษก เปน็ ราชประเพณีคูส่ ังคมไทยมายาวนานโดยไดร้ ับอิทธพิ ลจาก คตอิ นิ เดยี ลกั ษณะการพระราชพธิ แี ตเ่ ดมิ มแี บบแผนรายละเอยี ดเปน็ อยา่ งไรไมป่ รากฏหลกั ฐานแนช่ ดั แมแ้ ตก่ ารเรยี กชอ่ื พธิ กี แ็ ตกตา่ งกนั ออกไปในแตล่ ะสมยั เชน่ ในสมยั อยธุ ยา สมยั รตั นโกสนิ ทรต์ อนตน้ เรียกว่า “พระราชพิธีราชาภิเษก” หรือ “พิธีราชาภิเษก” ในปัจจุบันเรียกว่า “พระราชพิธี บรมราชาภเิ ษก” สมัยสุโขทัย ปรากฏหลักฐานในศิลาจารึกวัดศรีชุม ซ่ึงเปน็ เหตกุ ารณ์ทีเ่ กดิ ขนึ้ เม่ือราวพทุ ธศตวรรษท่ี ๑๘ กล่าวถึง การอภเิ ษกของพอ่ ขนุ บางกลางหาว ไวว้ า่ “...พอ่ ขนุ ผาเมอื งจงึ อภเิ ษกพอ่ ขนุ บางกลางหาว ให้เมืองสุโขทัย ให้ท้ังชื่อตนแก่พระสหายเรียกช่ือ ศรอี นิ ทรบดินทราทิตย์...” ส่วนในศิลาจารึกวัดป่ามะม่วงภาษาไทย และ ภาษาเขมรกล่าวถึงเคร่ืองราชกกุธภัณฑ์ในพิธีบรมราชาภิเษก พระมหาธรรมราชาท่ี ๑ (ลิไทย) ว่ามี มกุฎ พระขรรค์ชัยศรี และเศวตฉัตร ศิลาจารกึ นครชมุ กล่าวถึงการอภิเษก พระยาเลอไทย กษตั ริย์อกี พระองค์หนึ่ง ของอาณาจักรสโุ ทยั 11

หนงั สือสมุดไทย หมวดพระราชพธิ ี เลขท่ี ๔๖๖ มเี น้อื หาว่าด้วยตำ�ราราชาภิเษกครัง้ กรงุ ศรอี ยุธยา 12

สมัยอยุธยา ปรากฏหลักฐานเกี่ยวกับพระราชพิธีบรมราชาภิเษกในค�ำให้การชาวกรุงเก่า ขอ้ ความตอนหน่ึงกล่าวถงึ ขน้ั ตอนของพระราชพิธนี ้วี ่า “...พระเจ้ากรุงศรอี ยุธยาจึงโปรดให้เอาไมม้ ะเด่อื นั้น มาท�ำตั่งส�ำหรับ ประทับสรงพระกระยาสนานในการมงคล เชน่ พระราชพิธีราชาภเิ ษก เปน็ ตน้ พระองคย์ อ่ มประทบั เหนอื พระทนี่ งั่ ตง่ั ไมม้ ะเดอ่ื สรงพระกระยาสนานกอ่ นแลว้ (จึงเสด็จไปประทับพระที่นั่งภัทรบิฐ) มุขอ�ำมาตย์ถวายเคร่ืองเบญจราช กกุธภณั ฑ์ คอื มหามงกฎุ ๑ พระแสงขรรค์ ๑ พัดวาลวชิ นี ๑ ธารพระกร ๑ ฉลองพระบาทคู่ ๑...” สมัยธนบุรี ไม่ปรากฏหลกั ฐานการประกอบการพระราชพธิ บี รมราชาภเิ ษก สันนษิ ฐานว่า ท�ำตามแบบอย่างเมื่อครั้งสมัยสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ แห่งกรุงศรีอยุธยา แต่ท�ำอย่างสังเขป เพราะบ้านเมอื งยงั อยใู่ นภาวะสงคราม สมัยรตั นโกสินทร์ พุทธศักราช ๒๓๒๖ พระบาทสมเดจ็ พระพทุ ธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช โปรดให้ช�ำระต�ำราว่าด้วยการราชาภิเษกในแผ่นดินสมเด็จพระเจ้าอุทุมพร แล้วเรียบเรียงข้ึนไว้ เป็นต�ำรา เรียกว่า “ต�ำราราชาภิเษกคร้ังกรุงศรีอยุธยาส�ำหรับหอหลวง” เป็นต�ำราเกี่ยวกับการ ราชาภิเษกท่ีเก่าแก่ท่ีสุดเท่าที่พบหลักฐานในประเทศไทยและโปรดให้สร้างเคร่ืองประกอบพระราช พธิ บี รมราชาภเิ ษก แบบแผนการราชาภเิ ษกดังกล่าวได้ยึดถือปฏิบัตเิ ป็นแบบอยา่ งสบื มา 13

พระราชพธิ ีบรมราชาภเิ ษกในสมัยรตั นโกสินทร์ ตั้งแตร่ ัชกาลที่ ๑ ถึงรชั กาลท่ี ๙ มกี ารประกอบการพระราชพธิ ีบรมราชาภิเษกมาแลว้ ๑๑ ครงั้ 14

พระบาทสมเดจ็ พระพทุ ธยอดฟ้าจฬุ าโลกมหาราช ๒ ครัง้ คร้ังแรก พุทธศักราช ๒๓๒๕ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ได้ประดิษฐานพระบรมราชจักรีวงศ์ และทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ประกอบการพระราชพิธี ปราบดาภเิ ษกแต่โดยสงั เขป ครัง้ ที่ ๒ พุทธศกั ราช ๒๓๒๘ เมื่อพระราชมณเฑยี รสถานทส่ี รา้ งขน้ึ ใหม่แลว้ เสรจ็ จึงทรง พระกรณุ าโปรดเกลา้ ฯ ให้ตั้งการพระราชพิธีบรมราชาภิเษกอกี คร้ังหน่ึงให้สมบรู ณต์ ามแบบแผนอนั เคยมีมาแต่เกา่ ก่อน 15

พระบาทสมเดจ็ พระพุทธเลศิ หลา้ นภาลยั ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ประกอบการพระราชพิธีบรมราชาภิเษก เมื่อวันที่ ๑๗ กนั ยายน พุทธศักราช ๒๓๕๒ 16

พระบาทสมเด็จพระนง่ั เกล้าเจา้ อย่หู ัว ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ ฯ ใหป้ ระกอบการพระราชพธิ บี รมราชาภเิ ษก เมอื่ วนั ที่ ๑ สงิ หาคม พุทธศกั ราช ๒๓๖๗ 17

พระบาทสมเดจ็ พระจอมเกล้าเจา้ อยูห่ วั ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ประกอบการพระราชพิธีบรมราชาภิเษก เม่ือวันท่ี ๑๕ พฤษภาคม พทุ ธศกั ราช ๒๓๙๔ 18

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยหู่ วั ๒ คร้งั ครงั้ แรก วันที่ ๑๒ พฤศจิกายน พุทธศกั ราช ๒๔๑๑ เมอื่ ทรงครองราชสมบตั ิสบื ตอ่ จาก สมเด็จพระบรมชนกนาถ ขณะมีพระชนมพรรษาเพยี ง ๑๕ พรรษา ในระยะเวลา ๕ ปแี รกของรัชกาล สมเด็จเจา้ พระยาบรมมหาศรสี ุรยิ วงศ์ (ชว่ ง บุนนาค) เปน็ ผู้ส�ำเร็จราชการแผ่นดิน คร้ังท่ี ๒ วนั ที่ ๑๖ พฤศจกิ ายน พทุ ธศกั ราช ๒๔๑๖ เมอื่ ทรงเจรญิ พระชนมพรรษาครบ ๒๐ พรรษา ทรงบรรลุพระราชนติ ิภาวะแลว้ 19

พระบาทสมเดจ็ พระมงกุฎเกล้าเจา้ อยู่หวั ๒ ครงั้ ครงั้ แรก วนั ที่ ๑๑ พฤศจกิ ายน พทุ ธศกั ราช ๒๔๕๓ ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ ฯ ใหป้ ระกอบ พระราชพิธีบรมราชาภิเษกเฉลิมพระราชมณเฑียร เนื่องจากยังอยู่ในช่วงไว้ทุกข์งานพระบรมศพ พระบาทสมเดจ็ พระจุลจอมเกลา้ เจา้ อยหู่ ัว จงึ โปรดให้งดการเสดจ็ เลยี บพระนครและการรนื่ เรงิ คร้งั ที่ ๒ วนั ที่ ๒ ธนั วาคม พทุ ธศกั ราช ๒๔๕๔ ทรงพระกรณุ าโปรดเกลา้ ฯ ให้ประกอบ การพระราชพธิ ีบรมราชาภเิ ษกสมโภช เพ่ือเป็นการเฉลิมฉลอง และให้นานาประเทศท่มี ีสมั พนั ธท์ าง พระราชไมตรีมารว่ มในงานพระราชพิธี 20

พระบาทสมเดจ็ พระปกเกลา้ เจา้ อย่หู วั ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ประกอบการพระราชพิธีบรมราชาภิเษก เม่ือวันที่ ๒๕ กุมภาพันธ์ พทุ ธศกั ราช ๒๔๖๘ 21

พระบาทสมเดจ็ พระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดนิ ทร เสด็จสวรรคตก่อนการพระราชพิธบี รมราชาภเิ ษก 22

พระบาทสมเด็จพระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ประกอบการพระราชพิธีบรมราชาภิเษก เม่ือวันที่ ๕ พฤษภาคม พุทธศกั ราช ๒๔๙๓ 23

ในพระบาพทรสะรมาเดช็จพพิธรีบะรเมจร้าาอชยาหู่ ภวั ิเษรกชั กาลท่ี ๙

ท่ี ๑๑/๒๔๙๓ กำ� หนดการ พระราชพิธบี รมราชาภิเษก พระบาทสมเดจ็ พระปรมินทรมหาภมู ิพลอดลุ ยเดช สยามินทราธิราช และพระราชพธิ ีเฉลิมพระราชมนเทียร พ.ศ. ๒๔๙๓๑ วัน เวลา รายการ ท่ี แตง่ กาย เตม็ ยศ มนี . ๑. พิธที ำ� น�ำ้ อภเิ ษก พทุ ธเจดยี ์ สถานสำ� คญั ตามภมู ภิ าค ๑๘ แหง่ ปกติ ๒๔๙๓ ในราชอาณาจกั รไทย ปกติ ๑๘ ๑๖.๐๐ น. ประธานสงฆ์ ประกาศเทวดาในการพธิ ที ำ� นำ้� วดั พระศรรี ตั น อภเิ ษก หอพระธาตุมนเทียร ๑๕.๐๖ - จดุ เทียนชยั ๑๗.๑๔ น. ๑๙ ๑๐.๐๐ น. ดบั เทยี นชัย เลี้ยงพระ ๑๒.๐๐ น. เวียนเทยี นสมโภชน�้ำอภเิ ษก เมษ. ๒. การจารกึ พระสุพรรณบฏั ๒๔๙๓ ดวงพระบรมราชสมภพ และพระราชลญั ฉกร ๒๐ ๑๖.๓๐ น. พระสงฆ์ ๑๐ รปู เจริญพระพุทธมนต์ ๒๑ ๙.๒๖ - จารกึ พระสุพรรณบัฏ ๑๐.๓๘ น. ดวงพระบรมราชสมภพ และพระราชลญั ฉกร เล้ียงพระ เวียนเทียน พฤษภ. ๓. การทรงถวายราชสักการะ ๒๔๙๓ สมเดจ็ พระบรมราชบพุ การี ๓ ๑๙.๐๐ น. ถวายบังคมพระบรมอฐั ิ และพระอฐั ิ   ๑ คดั จากราชกจิ จานเุ บกษา เลม่ ๖๗ ตอนท่ี ๒๗ วนั ที่ ๙ พฤษภาคม ๒๔๙๓ หนา้ ๑๙๓๗ - ๑๙๔๑ (อกั ขรวธิ ตี รงตามตน้ ฉบบั ) 25

วนั เวลา รายการ ท่ี แต่งกาย ๔ ๔. การพระราชพิธบี รมราชาภิเษก จากวัดพระศรรี ัตน เตม็ ยศจลุ จอมเกลา้ ๑๐.๐๐ น. เชญิ พระสุพรรณบฏั มายังพระราชมนเทยี ร เต็มยศ ดวงพระบรมราชสมภพ พระที่น่งั ไพศาล ๑๘.๐๐ น. พระราชลญั ฉกร พระทน่ี ั่งอมรนิ ทร นพรตั น สายสรอ้ ย ๑๘.๕๐ - เริม่ การพระราชพิธี พระทนี่ ง่ั ไพศาล จุลจอมเกลา้ ๑๙.๔๐ น. ในพระที่ ณ พระทีน่ ่งั เตม็ ยศจักรี จดุ เทียนชัย จักรดพิ รรดิ สายสร้อย พระที่น่ังไพศาล จลุ จอมเกล้า พระภิกษุทรงสมณศกั ดป์ิ ระกาศการ พระท่ีนั่งอมรินทร พระราชพิธบี รมราชาภเิ ษก เจรญิ พระพุทธมนต์ พระ ๕ รูป ชาลาพระทนี่ ่งั จกั รพรรดิ พระท่ีนง่ั ไพศาล ๕ เจรญิ พระพุทธมนต์ พระ ๓๐ รปู ๑๐.๐๐ - เจริญพระพทุ ธมนต์ พระ ๔๕ รปู พระทีน่ ง่ั อมรนิ ทร ๑๑.๔๖ น. ๕. บรมราชาภเิ ษก พระทีน่ ่งั อมรินทร สรงพระมุรธาภิเษก รบั น้�ำอภเิ ษก ราชกกุธภณั ฑ์ พระทีน่ ั่งไพศาล ขัตติยราชวราภรณ์ และพระแสง ๑๔.๐๐ น. เล้ยี งพระ พระสงฆ์ดบั เทียนชยั เสดจ็ ออกมหาสมาคม รบั คำ� ถวายพระพรชยั มงคล เสด็จประทบั พระท่ีนง่ั ภทั รบิฐ สถาปนาสมเด็จพระบรมราชนิ ี ฝ่ายในถวายพระพร 26

วัน เวลา รายการ ท่ี แต่งกาย เตม็ ยศจักรี ๑๖.๐๐ น. เสด็จฯ กระบวนราบใหญไ่ ปทรงมนสั การ พระอุโบสถ สายสร้อย พระศรีรตั นตรยั ประกาศ วดั พระศรรี ตั น จลุ จอมเกลา้ ๑๘.๐๐ น. พระองคเ์ ปน็ อัครศาสนปู ถมั กก ๖ พระที่นั่งดุสิต ปกติ พระสงฆ์ ๘๐ รูป ถวายพระพร เตม็ ยศ จักรี ๑๙.๕๔ - ถวายบงั คมพระบรมอฐั ิ และพระอัฐิ สดับปกรณ์ สุภาพ ตามธรรมนิยม ๒๒.๐๒ น. เตม็ ยศชา้ งเผือก ๗ ๑๑.๐๐ น. เจ้าพนักงานเวียนเทียนสมโภชพระราชมนเทยี ร พระราชมนเทยี ร เตม็ ยศ นพรัตน ๖. เฉลมิ พระราชมนเทยี ร เถลิงพระแทน่ พระบรรทม พระที่นั่งจกั รพรรดิ คณะทตู เฝา้ ฯ ถวายพระพรชัยมงคล พระทน่ี ่งั จักรี ๑๖.๓๐ น. ประชาชนเฝ้า ฯ ถวายพระพรชยั มงคล หนา้ พระทน่ี ั่งสุทไธสวรรย์ ๑๗.๐๐ น. ฝา่ ยในถวายดอกไมธ้ ปู เทยี น พระทน่ี ่งั ไพศาล ๘ ๑๖.๓๐ น. เฉลิมพระนามสมเด็จพระสังฆราช และตัง้ สมณศักด์ิ พระท่นี ัง่ อมรินทร ฝา่ ยหน้าถวายดอกไม้ธปู เทยี น เทศน์ มงคลสตู ร รัตนสตู ร เมตตสตู ร รวม ๑ กัณฑ์ ฝ่ายในถวายดอกไมธ้ ปู เทยี น พระทนี่ งั่ ไพศาล สถาปนาพระฐานันดรศกั ด์ิ พระบรมราชวงศ์ พระท่นี งั่ อมรนิ ทร ฝ่ายหนา้ ถวายดอกไม้ธปู เทียน เทศน์ ทศพิธราชธรรม จักรวรรดิวตั ร เทวตาทิสนกถา รวม ๑ กัณฑ์ 27

พระราชพิธีบรมราชาภิเษกในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช บรมนาถบพิตร ก�ำหนดจัดขึ้นระหว่างเดือนมนี าคมถงึ พฤษภาคม พทุ ธศกั ราช ๒๔๙๓ โดยก่อนการ พระราชพธิ ีบรมราชาภเิ ษกมีพธิ ีท�ำนำ�้ อภเิ ษก ระหวา่ งวันที่ ๑๘ - ๑๙ มีนาคม จารึกพระสุพรรณบัฏ ดวงพระบรมราชสมภพ และพระราชลัญจกรประจำ� รัชกาล วนั ท่ี ๒๑ เมษายน และการพระราชพิธี บรมราชาภิเษก ระหว่างวนั ท่ี ๔ - ๘ พฤษภาคม มี ๖ ขัน้ ตอน๒ ดงั น้ี ๑. พิธที ำ� น้ำ� อภเิ ษก ในการพระราชพธิ บี รมราชาภเิ ษก ตอ้ งเตรยี มการทำ� น้�ำอภเิ ษกซ่ึงก�ำหนดขน้ึ ก่อนพระราช พิธี โดยท�ำพิธีพลีกรรมตักน้�ำจากแหล่งน�้ำศักด์ิสิทธ์ิตามโบราณราชประเพณีทั่วราชอาณาจักรและ ตง้ั พิธเี สกน�้ำ ณ มหาเจดียสถานและพระอารามสำ� คัญในสว่ นภมู ิภาค ๑๘ แหง่ ระหวา่ งวันที่ ๑๘ - ๑๙ มีนาคม แลว้ จึงเชญิ มาตง้ั ไวใ้ นพระอโุ บสถวดั พระศรรี ตั นศาสดาราม จนกวา่ จะถึงวันพระราชพธิ ี จงึ ท�ำพิธเี จริญพระพทุ ธมนต์ ๒. การจารึกพระสุพรรณบฏั ดวงพระบรมราชสมภพ และพระราชลญั จกร การจารึกพระนามใหม่ของพระเจ้าแผ่นดินลงในแผ่นทอง พร้อมกับดวงพระบรม ราชสมภพ และแกะงาช้างเป็นพระราชลัญจกรประจ�ำรัชกาล ประกอบพิธี ณ พระอุโบสถ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม วันที่ ๒๑ เมษายน โดยมีโหรหลวงเป็นผู้ก�ำหนดพระฤกษ์พิธี อาลักษณ์ จารึกพระสุพรรณบัฏพระปรมาภิไธย และโหรหลวงจารึกดวงพระบรมราชสมภพ นายช่างแกะ พระราชลัญจกรประจ�ำรัชกาลไปพร้อมกัน ในระหว่างน้ันพระสงฆ์สวดชัยมงคลคาถา พราหมณ์ เป่าสังข์ เจ้าพนักงานประโคมแตร สังข์ และพิณพาทย์ตลอดจนเสร็จการจารึก เจ้าพนักงานจะน�ำ พระสุพรรณบัฏ ดวงพระบรมราชสมภพ และพระราชลัญจกรมาประดิษฐานบนธรรมาสน์ศิลาใน พระอุโบสถวดั พระศรีรตั นศาสดาราม   ๒ ตามราชกิจจานเุ บกษา ตอนที่ ๒๗ เลม่ ๖๗ วันท่ี ๙ พฤษภาคม ๒๔๙๓ หนา้ ๑๙๓๗ - ๑๙๔๑ 28

พระสพุ รรณบัฏจารกึ พระปรมาภไิ ธย “พระบาทสมเดจ็ พระปรมนิ ทรมหาภมู พิ ลอดลุ ยเดช มหิตลาธิเบศรรามาธิบดี จกั รนี ฤบดนิ ทร สยามนิ ทราธริ าช บรมนาถบพิตร” 29

ดวงพระบรมราชสมภพ พระราชลญั จกร 30

หอพระธาตุมณเฑยี ร พระวิมานประดิษฐานพระโกศ พระบรมอัฐิ และพระอฐั ิ ๓. ถวายราชสกั การะสมเด็จพระบรมราชบุพการี วันท่ี ๓ พฤษภาคม สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จพระราชด�ำเนินไปยังหอพระธาตุมณเฑียร ในพระบรมมหาราชวงั เพอ่ื ถวายราชสกั การะพระบรมอฐั สิ มเดจ็ พระปฐมบรมมหาชนก (ตน้ พระบรม ราชจกั รวี งศ)์ พระบรมอฐั พิ ระบาทสมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั รชั กาลท่ี ๑ ถงึ รชั กาลที่ ๓ และพระอฐั สิ มเดจ็ พระอมรินทราบรมราชนิ ี สมเดจ็ พระศรีสรุ ิเยนทราบรมราชนิ ี สมเด็จพระศรีสลุ าลยั 31

32

ขบวนพระราชอิสรยิ ยศเชญิ พระสุพรรณบัฏ ดวงพระบรมราชสมภพ และพระราชลญั จกรประจ�ำรชั กาล ๔. การพระราชพิธบี รมราชาภเิ ษก การเชิญพระสพุ รรณบัฏ ดวงพระบรมราชสมภพ และพระราชลัญจกร วนั ท่ี ๔ พฤษภาคม พธิ แี หเ่ ชญิ พระสพุ รรณบฏั ดวงพระบรมราชสมภพ และพระราชลญั จกร ประจำ� รชั กาล จากวดั พระศรรี ตั นศาสดาราม ขน้ึ พระราชยานกงนำ� ไปประดษิ ฐาน ณ พระแทน่ มณฑล ในพระที่นั่งไพศาลทกั ษิณ เพ่อื ทูลเกล้าฯ ถวายในการพระราชพธิ ีบรมราชาภิเษก 33

พระภกิ ษุทรงสมณศักดิ์ประกาศการพระราชพธิ ีบรมราชาภเิ ษก สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงจุดเทียนชนวนพระราชทานเพ่ือน�ำไปจุดเคร่ืองนมัสการบูชา พระพุทธมหามณีรัตนปฏิมากร ทรงจุดเทียนพระมหามงคล เทียนเท่าพระองค์ และธูปเทียนเครื่อง นมสั การ ณ พระทนี่ ง่ั อมรนิ ทรวนิ จิ ฉยั จากนนั้ เสดจ็ พระราชดำ� เนนิ ขนึ้ พระทนี่ งั่ ไพศาลทกั ษณิ เพอ่ื ทรง นมัสการพระศรรี ัตนตรัย เมื่อถงึ เวลามหามงคลฤกษ์ พระสงฆ์ทรงสมณศกั ดิป์ ระกาศการพระราชพธิ ี บรมราชาภเิ ษก พระสงฆ์เจรญิ พระพทุ ธมนต์ ระหว่างนนั้ พราหมณถ์ วายน�ำ้ พระมหาสงั ข์และใบสมิต (ใบไมส้ ำ� หรบั ปัดสงิ่ อปั มงคล ประกอบด้วยใบมะมว่ ง ๒๕ ใบ ใบทอง ๓๒ ใบ ใบตะขบ ๙๖ ใบ โดยน�ำ ใบไมแ้ ตล่ ะชนดิ มัดรวมเป็นช่อ แล้วหมุ้ โคนดว้ ยผ้าขาว) สมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั ทรงจดุ เทยี นชนวนพระราชทานมหาดเลก็ พรอ้ มดอกไม้ธปู เงนิ เทยี นทอง ไปจดุ บูชาพระมหาเศวตฉตั ร ๕ แห่ง ปชู นยี สถานและสงิ่ สำ� คัญ ๑๓ แหง่ ๕. บรมราชาภเิ ษก พระราชพิธีบรมราชาภิเษก วันท่ี ๕ พฤษภาคม ประกอบด้วยพิธีสรงพระมุรธาภิเษก พธิ ถี วายนำ้� อภเิ ษก พธิ ถี วายสริ ริ าชสมบตั แิ ละเครอ่ื งราชกกธุ ภณั ฑ์ เสดจ็ ออกมหาสมาคม พธิ สี ถาปนา สมเด็จพระบรมราชนิ ี พธิ ีประกาศพระองค์เปน็ พุทธศาสนปู ถัมภกและพธิ ีถวายบงั คมพระบรมอัฐิ พธิ สี รงพระมุรธาภเิ ษก สมเด็จพระเจ้าอยูห่ วั ทรงพระภูษาเศวตพัสตร์ ทรงสะพักขาวขลิบ ทอง ประทบั บนอทุ มุ พรราชอาสน์ (ตั่งไม้มะเดอ่ื ) ภายในมณฑปพระกระยาสนาน เพื่อทรงรบั น�้ำสรง จากสหสั ธารา เวลาพระฤกษ์ พระยาอนรุ กั ษร์ าชมณเฑยี ร (กา๊ ด วชั โรทยั ) ไขสหสั ธารา จากนนั้ สมเดจ็ พระสงั ฆราช ถวายนำ้� พระพทุ ธมนตด์ ว้ ยครอบพระกรง่ิ ทพี่ ระปฤษฎางค์ (หลงั ) และครอบยนั ตรนพคณุ ทพ่ี ระหัตถ์ พระบรมวงศ์ทลู เกลา้ ฯ ถวายนำ�้ พระพทุ ธมนต์ด้วยพระเต้าเบญจคพั ยท์ ี่พระหัตถ์ พระยา โหราธบิ ดที ลู เกลา้ ฯ ถวายพระเตา้ นพเคราะห์ ทรงรบั ไปสรงทพ่ี ระองั สาซา้ ย ขวา พระราชครพู ราหมณ์ ถวายน้ำ� พระมหาสังข์ น�ำ้ เทพมนตร์ และถวายใบมะตูมทรงทดั และใบกระถนิ ทรงถอื พระยาอนุรกั ษ์ ราชมณเฑียรถวายพระมหาสงั ข์ทกั ษิณาวัฏตามขตั ตยิ ราชประเพณี ขณะทรงสรงพระมุรธาภิเษก พระสงฆ์เจริญชัยมงคลคาถา ชาวพนักงานประโคมสังข์ แตร มโหระทึกและเครอ่ื งดุรยิ างค์ ทหารยิงปนื มหาฤกษ์ มหาชัย มหาจักร มหาปราบยุค ๒๑ นดั (ตามกำ� ลงั วันศุกร)์ เฉลิมพระเกียรติ 34

มณฑปประดิษฐานเจว็ดรูปเทวดา บริเวณมณฑปพระกระยาสนาน มบี ายศรีตน้ หวั หมู กล้วยนำ้� ว้า มะพรา้ วออ่ น ส�ำหรับบชู าเทวดาในพิธีสรงพระมรุ ธาภเิ ษก 35

ทรงจดุ เคร่ืองบชู าสงั เวยเทวดากลางหาว กอ่ นเสดจ็ พระราชดำ� เนินไปสรงพระมุรธาภเิ ษก 36

ทรงพระภูษาเศวตพัสตร์ ทรงสะพกั ขาวขลิบทอง ประทบั เหนืออทุ ุมพรราชอาสน์ ภายในมณฑปพระกระยาสนาน 37

หลังจากทรงสรงสหสั ธารา สมเด็จพระสังฆราชเจ้า (ม.ร.ว. ชืน่ นพวงศ์ สจุ ติ ฺโต) ถวายน้ำ� พระพทุ ธมนต์ด้วยครอบยันตรนพคุณที่พระหตั ถ์ พิธีถวายน้�ำอภิเษก เม่ือสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงสรงพระมุรธาภิเษกแล้ว เสด็จฯ ไปยัง หอพระสุลาลัยพิมาน ทรงเคร่ืองบรมขัตติยราชภูษิตาภรณ์ เสด็จออกจากหอพระสุลาลัยพิมาน ไป ยังพระที่นั่งไพศาลทักษิณ ประทับ ณ พระท่ีน่ังอัฐทิศอุทุมพรราชอาสน์ แปรพระพักตร์สู่ทิศบูรพา (ทศิ ตะวันออก) เป็นปฐม ผแู้ ทนสมาชิกรฐั สภา ประจ�ำทิศทั้ง ๘ ถวายน�ำ้ อภเิ ษก (เดมิ คือราชบัณฑิต และพราหมณ์ถวาย ในรัชกาลท่ี ๙ ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สมาชิกรัฐสภา เป็นนัยแสดงถึง พระมหากษัตริย์ในระบอบประชาธิปไตย) จากนั้นพระราชครูพราหมณ์ถวายน้�ำเทพมนตร์ ถวาย พระนพปฎลมหาเศวตฉตั ร 38

ทรงเคร่ืองบรมขัตติยราชภษู ติ าภรณ์ เสด็จออกจากหอพระสลุ าลยั พิมานไปยงั พระทนี่ ั่งไพศาลทักษณิ 39

ประทับพระท่นี งั่ อฐั ทศิ อุทมุ พรราชอาสน์ ภายใต้สปั ตปฎลเศวตฉัตร ทรงแปรพระพักตรส์ ู่ทิศบรู พาเปน็ ปฐม นายควง อภยั วงศ์ สมาชิกสภาผแู้ ทนราษฎร ทูลเกลา้ ทลู กระหมอ่ มถวายน้ำ� อภเิ ษก 40

พระราชครูวามเทพมุนี (สวาสดิ์ รังสพิ ราหมณกุล) ทูลเกลา้ ทลู กระหมอ่ ม ถวายน�ำ้ เทพมนตร์ เวยี นไปจนครบ ๘ ทิศ 41

พระราชครูวามเทพมุนี ทลู เกลา้ ทูลกระหมอ่ มถวายพระนพปฎลมหาเศวตฉตั ร 42

พธิ ถี วายเคร่อื งราชกกุธภัณฑ์ สมเดจ็ พระเจา้ อยหู่ วั เสดจ็ พระราชดำ� เนนิ ไปประทบั ณ พระทนี่ งั่ ภทั รบฐิ ภายใตพ้ ระนพปฎล มหาเศวตฉตั ร เพอ่ื ทรงรบั พระสพุ รรณบฏั จารกึ พระปรมาภไิ ธย เครอ่ื งราชกกธุ ภณั ฑ์ เครอ่ื งบรมขตั ตยิ ราชวราภรณ์ เครอื่ งขัตติยราชปู โภค และพระแสงราชศัสตราวุธ ทรงรับและทรงวางไวบ้ นโต๊ะ ๒ ขา้ ง พระทน่ี ง่ั ภทั รบฐิ ทรงสวมพระมหาพชิ ยั มงกฎุ จากนน้ั มพี ระปฐมบรมราชโองการพระราชทานอารกั ขา แก่ประชาชนชาวไทย ทรงหล่ังทักษิโณทก ต้ังพระราชสัตยาธิษฐานจะทรงปฏิบัติพระราชกรณียกิจ ปกครองราชอาณาจกั รดว้ ยทศพธิ ราชธรรมจรยิ า เสดจ็ ฯ ไปยงั พระทน่ี งั่ อมรนิ ทรวนิ จิ ฉยั ทรงประเคน จตุปัจจัยไทยธรรมแด่พระสงฆ์ ๘๐ รูป พระสงฆ์ถวายอนุโมทนา ถวายอดิเรกและถวายพระพรลา เสด็จขน้ึ พระทีน่ ง่ั ไพศาลทักษณิ พระสงฆด์ บั เทียนชยั เป็นเสรจ็ พธิ ี พระราชครวู ามเทพมุนี กราบบงั คมทลู ถวายเครอ่ื งราชกกุธภณั ฑ์ เคร่อื งบรมขัตตยิ ราชวราภรณ์ เครื่องราชปู โภค และพระแสงราชศัสตราวธุ ณ พระทีน่ ั่งไพศาลทกั ษณิ 43

พระราชครวู ามเทพมุนี ทลู เกลา้ ทลู กระหม่อมถวายพระมหาพชิ ยั มงกฎุ อนึ่ง ขณะท่ีพระราชครูวามเทพมุนีทูลเกล้าฯ ถวายพระสุพรรณบัฏจารึกพระปรมาภิไธย พระสงฆ์เจริญชยั มงคลคาถา ชาวพนกั งานประโคมสังข์ บณั เฑาะว์ ฆอ้ งชยั มโหระทึก และดุรยิ างค์ กองทหารถวายความเคารพ แตรวงบรรเลงเพลงสรรเสริญพระบารมี ทหารกองแก้วจินดายิงปืน มหาฤกษ์ มหาชยั มหาจกั ร มหาปราบยคุ ๒๑ นดั ตามกำ� ลงั วนั (วนั ศกุ ร)์ ทหารบก ทหารเรอื ยงิ ปนื ใหญ่ เฉลิมพระเกียรติ ฝ่ายละ ๑๐๑ นัด พระสงฆ์ในพระอารามหลวงทั่วราชอาณาจักร ย่�ำระฆังถวาย ชัยมงคล อารามละ ๗ ลา และเครอื่ งบินกองทพั อากาศบินโปรยดอกไม้ 44

พระราชครูวามเทพมนุ ี ทูลเกลา้ ทูลกระหม่อมถวาย ทรงหล่งั ทกั ษโิ ณทก พระแสงขรรค์ชยั ศรี 45

มีพระราชดำ� รสั ตอบขอบใจผมู้ าเฝ้าฯ ถวายพระพรชัยมงคล 46

เสดจ็ ออกมหาสมาคม ณ พระทีน่ ง่ั อมรนิ ทรวินิจฉัย เสด็จออกมหาสมาคม เวลาบ่าย พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงเคร่ืองบรมขัตติยราช ภูษิตาภรณ์ ทรงพระมหาพิชัยมงกุฎ ประทับเหนือพระท่ีน่ังพุดตานกาญจนสิงหาสน์ บนพระ ราชบลั ลงั กภ์ ายใตพ้ ระนพปฎลมหาเศวตฉัตร ณ พระทน่ี ัง่ อมรนิ ทรวินจิ ฉัย ทรงรบั การถวายพระพร ชัยมงคลจากคณะรฐั มนตรี ทูตานทุ ตู สมาชกิ วฒุ สิ ภา สมาชิกสภาผู้แทนราษฎร และขา้ ราชการแล้ว มีพระราชด�ำรัสตอบ 47

พระที่น่ังราเชนทรยาน เทียบท่ีเกยราชยาน พระท่นี ่งั ดุสดิ าภิรมย์ อนึ่ง ในการเสด็จออกมหาสมาคม เจ้าหน้าท่ีเชิญพระราชพาหนะมาเทียบท่ีเกยลา และ ทา่ นำ้� ตามโบราณราชประเพณี ไดแ้ ก่ พระทนี่ งั่ ราเชนทรยาน พระยาชา้ งตน้ เทยี บทเ่ี กยหนา้ พระทนี่ งั่ ดสุ ดิ าภริ มย์ พระยามา้ ตน้ เทยี บทส่ี นามหญา้ หนา้ พระทน่ี งั่ จกั รมี หาปราสาท รถยนตพ์ ระทนี่ งั่ เทยี บทหี่ นา้ อฒั จนั ทรพ์ ระทน่ี งั่ จกั รมี หาปราสาท เรอื พระทนี่ ง่ั สพุ รรณหงส์ เทยี บทท่ี า่ ราชวรดฐิ 48

พระยาช้างต้น เทียบที่เกยหนา้ พระที่นง่ั ดุสิดาภริ มย์ พระยาม้าต้น เทยี บที่สนามหญ้าหนา้ พระทน่ี ่งั จกั รีมหาปราสาท 49

พิธีสถาปนาสมเด็จพระบรมราชินี พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวประทับเหนือพระที่นั่ง ภทั รบิฐ ภายใตพ้ ระนพปฎลมหาเศวตฉตั ร ณ พระที่นง่ั ไพศาลทกั ษิณ อาลกั ษณ์อา่ นประกาศกระแส พระบรมราชโองการสถาปนาสมเด็จพระราชินีสิริกติ ์ิ เป็นสมเด็จพระนางเจา้ สริ ิกิติ์ พระบรมราชินี 50