ความรู้เกี่ยวกับเมือง

ความรู้เกย่ี วกบั ระบบนิเวศชุมชนเมือง ระบบนเิ วศเขตเมือง สรรพชีวิตลว้ นพึ่งพาอาศยั กัน อีกทง้ั สายสมั พันธใ์ นห่วงโซช่ ีวิตก็ซบั ซ้อนน่าพิศวง แม้ว่าชีวิตในเมือง ใหญ่อาจเป็นแดนทรหดสาหรับมนุษย์หลายคน แต่บางคร้ังอาจเป็นสรวงสวรรค์สาหรับพืชพรรณ และสา่ สตั วบ์ างชนดิ “ระบบนเิ วศเขตเมือง” (Urban Ecology) เกิดขน้ึ จากการผสมผสานระหว่าง ธรรมชาติและสง่ิ แวดล้อมประดิษฐท์ ม่ี นุษยส์ รา้ งขึน้ นักนิเวศวิทยาเช่ือว่า “การปรับตัว” คือกลยุทธ์การอยู่รอดอันเก่าแก่ เม่ือสิ่งมีชีวิตบางชนิด สามารถปรับตัวในสภาพแวดล้อมท่ีมนุษย์สร้างขึ้นได้ดี (ทานองกินง่ายอยู่ง่าย) และทนทานต่อ สภาพแวดล้อมท่แี ตกต่างจากธรรมชาติด้ังเดิม พวกมันไม่เพียงดารงชีพได้ดี แต่ยังสามารถสืบทอด วงศ์วานจนยึดครองถิ่นอาศัยน้ันๆ เช่น นกพิราบที่ยึดครองน่านฟ้าและบาทวิถี อาศัยหลืบอาคาร สูงในเมืองเป็นแหล่งทารัง อีกทั้งนิสัยกินง่ายอยู่ง่ายยังเอื้อต่อการดารงชีพจนขยายพันธุ์กลายเป็น นกทีม่ จี านวนมากในเขตเมืองท่วั โลก ทว่าเรื่องราวกลับแตกต่างออกไปสาหรับแร้งประจาถ่ิน ซึ่งเคยมีอยู่มากในเขตกรุงเทพฯ และทุ่ง โล่งโดยรอบ ในอดีต การสาธารณสุขที่ดีขึ้นได้พรากพวกมันจนอันตรธานไปจากหลืบเมฆ เม่ือ แหล่งอาหารอนั ไดแ้ กซ่ ากศพเน่าเป่อื ย ไม่มใี หพ้ บเห็นอีกตอ่ ไป “ถ้าสง่ิ มีชีวิตสามารถปรับตัวเข้ากับ สภาพแวดล้อมได้ พวกมันจะอยู่รอดต่อไป ส่วนพวกท่ีปรับตัวไม่ได้จะค่อยๆหมดไปครับ“ วัชระ สงวนสมบตั ิ นักปกั ษวี ิทยา จากพพิ ธิ ภัณฑ์ธรรมชาติวทิ ยา องค์การพพิ ธิ ภัณฑ์วทิ ยาศาสตร์แห่งชาติ อธิบาย

กิจกรรมของมนุษย์ในเขตเมืองยังส่งผลต่อการเจริญพันธ์ุของสิ่งมีชีวิตหลายชนิด ถนนลาดยางมะ ตอยและอาคารคอนกรีตเป็นต้นเหตุของปรากฏการณ์เกาะความร้อน (Heat Island Effect) ซ่ึง สะสมความร้อนในช่วงกลางวนั และเกบ็ ไว้จนอุณหภูมิสูงขึ้นในยามค่าคืน อุณหภูมิที่สูงขึ้นนี้ส่งผลดี ต่อยงุ ที่สามารถแพร่พันธ์ุได้อย่างรวดเร็ว นี่อาจเป็นคาตอบว่า เพราะเหตุใดภาวะโลกร้อนจึงส่งผล ให้โรคมรณะหลายชนิดที่มียุงเป็นพาหะพบบ่อยขึ้น ขณะที่แสงไฟในยามค่าคืนของเราทาให้ ส่ิงมชี วี ิตบางชนดิ ตอ้ งปรับตวั โดยฉวยโอกาสเพ่ือประโยชน์แก่เผ่าพันธุ์ เช่น นกเค้าหลายชนิดที่เฝ้า รอจับแมลงตามโคมไฟ หรือนกอีแพรดท่ีเปล่ียนพฤติกรรมจากการหากินกลางวันมา “ทาโอที” และ “เลิกงาน” ดกึ ขึ้น เปน็ ต้น ทวา่ ในบางกรณี ระบบนิเวศเขตเมืองเหล่าน้ีก็อาจคกุ คามและสร้าง ความราคาญให้แกเ่ รา ในค่าคืนหนึ่ง แถวตลาดสดย่านนนทบุรี ชายชุดขาวคนหนึ่งเดินฝ่าความมืด พร้อมถังสแตนเลสสีเงินแวววาว ในถังนั้นบรรจุของเหลวสรรพคุณร้ายกาจ “ยานี้จะทาให้พวกมัน เป็นอัมพาตช่ัวคราวครับ พวกมันจะตกใจแล้วก็ปีนข้ึนมานอนหงายท้อง จากนั้นรมควันยาอีกรอบ ก็เรียบร้อย” เขาบอกระหว่างฉีดพ่นของเหลวน้ันลงตามหลืบท่อระบายน้า ไม่นานนัก หนวดเล็ก เรียวของแมลงสาบอเมริกันตัวใหญ่ก็กวัดแกว่งข้ึนมา พวกมันดิ้นพล่าน แล้วกรูออกมากราวกับผ้ึง แตกรงั ทว่าเราจะชนะสงครามกับเหล่าแมลงได้จริงหรือความทนทานต่อสารเคมีของแมลงสาบนั้นเป็นท่ี เล่อื งลอื แมลงสาบอเมรกิ ันตวั ใหญ่ โผงผาง จึงมักพลาดท่าเสียที แต่แมลงสาบเยอรมันตัวเล็กจ้อย และแอบซ่อนอยู่ตามซอกหลืบ ขณะท่ีเพื่อนร่วมเผ่าพันธุ์อีกชนิดกรูกันออกไปจนพบจุดจบ ความสามารถในการด้ือยานับเป็นกระบวนการปรับตัวท่ีน่ายกย่อง แมลงใช้ข้อได้เปรียบด้านวงจร ชีวิตท่ีสั้น และจานวนประชากรที่มีมากมายเหลือคณนา วิวัฒน์ร่างกายจนต้านทานยาฆ่าแมลงได้ อย่างวิเศษ ตลอดหลายทศวรรษที่ผ่านมา นักเคมจี ึงมีงานใหท้ ากันไม่หยุด กระนั้น แมลงบางชนิดกลับเลือกที่จะบอบบางและก้าวไปไกลกว่านั้น พวกมันใช้ข้อได้เปรียบด้าน จานวนเป็นต้นทนุ การอยู่รอดของชีวติ ประจักษพ์ ยานในสนามหลงั บ้านของเราคอื ประชากรมดและ ปลวกจานวนมหาศาล นางพญาผู้ไม่เคยเหน็ดเหน่ือยกับการคลอดได้รับการปกป้องและปรนเปรอ จากเหลา่ ทหารและบริวาร นกั ชีววทิ ยาพบวา่ การดารงเผา่ พันธด์ุ ้วยวิธีนี้ช่วยให้เหล่าแมลงครองโลก มายาวนาน และไม่ยี่หระต่อการคุกคามของมนุษย์ “แมลงพวกน้ีขยายพันธ์ุเร็วและเก่งมากครับ อย่างน้าท่วมท่ีผ่านมา ผมต่อให้น้าท่วมอีกหลายเดือน พนันกับผมได้เลยว่า พอน้าลง เดี๋ยวมดก็ ก ลั บ ม า เ พี ย บ เ ห มื อ น เ ดิ ม ” ดร.เดชา วิวัฒน์วิทยา ผู้เช่ียวชาญด้านมด จาก มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์ บอก

การขยายตวั ของเมืองส่งผลต่อการขยายถิ่นหากินของสัตว์บางชนิดเช่นกัน องค์การสหประชาชาติ คาดการณ์ว่า ภายในปี ค.ศ. 2030 ประชากรโลกร้อยละ 60 จะอาศัยในเขตเมือง ขณะที่พ้ืนท่ีป่า หดหายลงทุกวัน แม้ส่าสัตว์ในพงไพรอาจขวัญผวากับกระแสการพัฒนา โดยเฉพาะในประเทศ กาลงั พฒั นาแถบเอเชยี แตผ่ ู้ทีป่ รบั ตัวไดก้ อ่ นก็จะยึดครองและอยรู่ อดต่อไป ยอ้ นหลังไปเพียงสบิ กวา่ ปีกอ่ น บรรดานักดนู กพากนั ต่ืนเต้นกบั ฝงู นกกระจอกใหญ่ นกจับคอนหาดู ยากท่ีมีต้นกาเนิดไกลถึงแถบเมดิเตอร์เรเนียน หลายปีต่อมา มีรายงานพบนกกระจอกใหญ่เริ่ม เดินทางลงใต้ โดยพบพวกมันทารังในกรุงเทพฯ และขยายไปจนถึงประจวบคีรีขันธ์และชุมพร ลักษณะทางธรรมชาติวิทยาของมันต้องอาศัยพ้ืนท่ีโล่งสาหรับการหากิน การขยายตัวของเมือง กลายเปน็ สะพานสาหรบั การเดินทางลงสู่เขตท่ีอบอุ่นกว่า พวกมันเดินทางไม่ไกลนักจึงพบลานโล่ง หยุดพักกนิ อาหาร ก่อนผจญภยั ตอ่ ด้วยปกี เลก็ ทวา่ ทรหด การขยายตัวของเมืองชักนาการผลิตอาหารและโรงงานอุตสาหกรรมขนาดใหญ่มาเยือน ผลพวง จากปุย๋ และสารเคมีเกษตรฯ อาจส่งผลดีต่อผักตบชวา ชนิดพันธุ์ต่างถิ่น (invasive species) ผู้ยืน ยงก็จริง แต่บรรดาแพลงก์ตอนพืชในน้าทะเลกลับปฏิเสธสารเคมีด้วยการสร้างปรากฏการณ์น้า ทะเลเปลยี่ นสี ราวกับประท้วงส่ิงแปลกปลอมจากการกระทาของมนุษย์ ส่วนโรงงานอุตสาหกรรม ปากอ่าวไทย ก็เป็นต้นตอสาคัญของโลหะหนักที่เจือปนตามเน้ือเย่ือของส่ิงมีชีวิตหน้าดิน นักวิจัย พบว่า นอกจากจะตกค้างตามหน้าดินบริเวณอ่าวไทยแล้ว กระแสน้าและลมมรสุมยังพัดพา แคดเมียม ตะก่ัว และสังกะสี ไปสะสมอยู่บริเวณดอนหอยหลอด จังหวัดสมุทรสงคราม และดิน เลนชายทะเล จังหวัดเพชรบุรี ท้ังๆทีพ่ น้ื ทเ่ี หล่านไ้ี มไ่ ด้เปน็ ตวั การ อย่างไรก็ตาม การใช้ระบบนิเวศเป็นดัชนีช้ีวัดความสะอาดของสิ่งแวดล้อม นับเป็นประโยชน์ท่ี น่าสนใจ เช่น การใช้ไลเคนสาหรับช้ีวัดมลภาวะทางอากาศ หรือการใช้ห่ิงห้อยเพื่อเป็นดัชนีช้ีวัด ความสะอาดแหล่งน้า เช่นเดียวกับ “บริการทางระบบนิเวศ” (ecosystem service) หลายชนิด ท่ีมปี ระโยชนก์ ับวิถีชวี ิตมนุษยใ์ นเมอื งใหญ่ อาทิ การปลูกต้นไม้ผสมผสานหลายชนิดสามารถกรอง มลพิษทางอากาศได้ดีกว่าการปลูกต้นไม้ชนิดเดียว การกักเก็บน้าฝนโดยพื้นท่ีสีเขียวอ่อนนุ่มช่วย เพ่มิ ปรมิ าณน้าใต้ดิน และเป็นพื้นทร่ี บั น้าในยามเกดิ อทุ กภัย ส่วนการเพิ่มพ้ืนท่ีสีเขียวในเมือง ซึ่งเป็นนโยบายของกรุงเทพฯและอีกหลายเมืองใหญ่ท่ัวโลก ไม่ เพียงเป็นการสร้างความหลากหลายทางชีวภาพเท่าน้ัน แต่ยังประโยชน์ให้กับมนุษย์ได้เก้ือกูลกับ ธรรมชาติ “ความสุขของคนเราไม่ได้อยู่ที่ความสะดวกสบายในชีวิตอย่างเดียวครับ ผมคิดว่า ธรรมชาติในเมืองเป็นอีกทางท่ีช่วยเสริมให้ชีวิตเรามีความสุขมากขึ้น ความสัมพันธ์ของเมืองและ

ธรรมชาติ เราคงปฏิเสธการเปล่ียนแปลงไม่ได้ แต่เราควรวางแผนหรือคิดสักนิดก่อนดีไหมครับว่า เราจะเปล่ยี นแปลงอย่างไรใหท้ กุ อยา่ งสมดลุ กนั ” วชั ระ นกั ดูนก ทิ้งท้ายไวอ้ ย่างนา่ คดิ