สมมัคคีเภทคำฉันท์

สามัคคีเภทคําฉนั ท เสนอ ครณู ัฐยา อาจมงั กร ผจู ัดทํา นายณัฐพัชร มาพล เลขที่ 3 นายพฤฒนิ ันท พมุ พันธุ เลขที่ 6 นางสาวปทุมทพิ ย คําถา เลขท่ี 28 นางสาวศิริรตั น คําหลวงเตมิ เลขที่ 35 รายงานนี้เป็นสว นหน่ึงของวิชาภาษาไทย รหัสวิชา ท33101 ภาคเรยี นท่ี 1 ปีการศึกษา 2564 โรงเรยี นมธั ยมวดั หนองแขม



สามัคคีเภทคําฉันท เสนอ ครณู ัฐยา อาจมังกร ผูจ ัดทาํ นายณัฐพชั ร มาพล เลขที่ 3 นายพฤฒนิ ันท พุมพนั ธุ เลขท่ี 6 นางสาวปทมุ ทพิ ย คาํ ภา เลขท่ี 28 นางสาวศริ ิรัตน คาํ หลวงเติม เลขที่ 35 รายงานนี้เป็นสวนหน่ึงของวิชาภาษาไทย รหสั วชิ า ท33101 ภาคเรยี นท่ี 1 ปีการศกึ ษา 2564 โรงเรยี นมธั ยมวัดหนองแขม

คาํ นาํ หนงั สือเลม นีเ้ ปนสว นหนงึ่ ของวิชา ท33101 วชิ าภาษาไทย ช้ันมัธยมศึกษาปท่ี 6 โดยมี จดุ ประสงค เพอ่ื การศกึ ษาเกี่ยวกบั บทประพนั ธสามัคคเี ภทคาํ ฉนั ทซ ่ึงหนงั สือเลมนีม้ ีเนื้อหาเก่ียวกับผู แตง จดุ ประสงคใ นการแตง ทม่ี า ลักษณะคําประพนั ธ เรือ่ งยอ การถอดคําประพนั ธและอธิบายคํา ศัพท ผจู ดั ทําตอ งขอขอบคณุ ครณู ฐั ยา อาจมังกร ผใู หความรูแนวทางการศกึ ษาและใหค วามชวย เหลือมาโดยตลอด ผูจดั ทําหวังวา รายงานฉบับนจ้ี ะใหความรูและเปน ประโยชนแกผ อู านทุก ๆ ทา น คณะผูจดั ทํา

สารบัญ หนา ปกใน ก คํานํา ข สารบัญ ค ผูแตง 1 จุดประสงคในการแตง 2 ทีม่ าของเรอ่ื ง 3 ลักษณะคาํ ประพนั ธ 5 เรอื่ งยอ กอ นบทเรยี น 9 คุณคา ของเรือ่ ง 11 ถอดคาํ ประพนั ธ 13 อธิบายคําศัพทย าก 41 บรรณานุกรม ง-ฉ

ผแู ตง 1 นายชิต บุรทตั กวีในรัชกาลที่ 6 ในขณะท่ีบรรพชาเปนสามเณร อายุเพยี ง 18 ป ไดเ ขารวมแตงฉันทสมโภชพระมหาเศวตฉัตรในงาน ราชพธิ ีฉตั รมงคล รชั กาลท่ี 6 เมอ่ื อายุ 22 ป ไดส ง กาพยป ลุกใจลงใน หนังสือพมิ พ สมทุ รสาร นายชิตมนี ามสกลุ เดมิ วา ชวางกรู ไดร บั พระราชทานนามสกลุ “บุรทัต” จากพระบาทสมเดจ็ พระมงกฎุ เกลาฯ ในป 2450 เม่ืออายะ 23 ป ใชนามปากกาวา เจาเงาะ เอกชน และ แมวคราว

วัตถุประสงค 2 เพื่อมงุ ช้ีความสาํ คญั ของการรวมเปนหมคู ณะ เปน นาํ้ หนึ่งใจเดยี วกนั เพือ่ ปองกันรกั ษา บานเมอื งใหมคี วามเปนปกแผน สามคั คีเภทคาํ ฉันท เปนกวีนทิ านสุภาษติ วาดวย “โทษ แหงการแตกสามัคคี” ภายหลังไดรับการยกยอ งเปน ตําราเรียนวรรณกรรมไทยท่สี าํ คัญ เลม หนึ่งท้งั ในอดตี และปจจบุ ัน

3 ในสมัยรชั กาลท่ี6 เกิดเหตกุ ารณตา งๆ เชน สงครามโลกครัง้ ท่ี1กบฏผร.ศ.130 ทําใหเ กิดความต่ืนตัวทางความคิด มคี วามเหน็ เกี่ยวกับการดําเนนิ การบานเมอื งแตก ตา งกนั เปนหลายฝา ย จึงทําใหส งผลกระทบตอความไมมัน่ คงของบา นเมือง ในภาวะ ดงั กลาวจึงมกี ารแตงวรรณคดีปลกุ ใจใหม ีการรกั ษาขึ้นโดยเรื่องสามัคคีเภทแตง ขน้ึ ใน ป พ.ศ 2457 โดยมงุ เนนความสําคญั ของความสามคั คีเพอ่ื รกั ษาบา นเมอื งสามัคคี เภทคาํ ฉันท เปน กวนี ทิ านสภุ าษิต วา ดวย “โทษแหง การแตกสามัคคี” ภายหลงั ไดรบั การยกยองเปนตาํ ราเรยี นวรรณกรรมไทยทส่ี าํ คัญเลมหนงึ่ ท้งั ในอดตี และปจ จบุ นั

4 บทประพันธเรอื่ ง “สามัคคีเภทคาํ ฉนั ท” นีว้ าดว ยกษัตรยิ ลิจฉวี กรงุ เวสาลี แหง แควนวชั ชี ถูกวัสสการพราหมณ มหาอาํ มาตยข องพระเจา อชาตศตั รู กรงุ ราชคฤห แหง แควน มคธ เขาไปบอนทําลายความสามัคคจี นเสยี เมอื ง เรอื่ งนม้ี ีมาในมหาปรนิ พิ พานสตู รและอรรถกถาสุมังควลิ าสนิ ี โดย นายชติ บุรทตั ได อาศัยเคาคําแปลเร่อื งนเี้ ปนโครงรางในการประพันธ ไดต อเตมิ เสริมความตามลีลา แหง ฉนั ทเ มอ่ื พ.ศ. 2457

5 สามคั คเี ภทคาํ ฉันท แตง ดวยคําประพนั ธประเภทฉนั ท 19 ชนดิ กาพย 1 ชนดิ 1. สทั ทลุ วิกกี ิตฉนั ท 19 เปน ฉันทท่มี ีลีลาการอานสงา งาม เครงขรมึ มีอํานาจดจุ เสอื ผยอง ใชแ ตง สําหรับบทไหวครู บทสดุดี ยอพระเกยี รติ 2. วสนั ตดลิ กฉนั ท 14 เปนฉนั ททม่ี ลี ลี าไพเราะ งดงาม เยือกเย็นดจุ เมด็ ฝน ใชส าํ หรบั บรรยายหรือพรรณนาชน่ื ชมสิ่งทีส่ วยงาม 3. อุปชาติฉนั ท 11 นยิ มแตง สําหรับบทเจรจาหรือบรรยายความเรียบๆ 4. อีทิสงั ฉันท 21 เปนฉนั ทท ี่มจี ังหวะกระแทกกระทนั้ เกรยี้ วกราด โกรธแคน และ อารมณรุนแรง เชน รักมาก โกรธมาก ต่นื เตน คึกคะนอง หรอื พรรณนาความสับสน 5. อินทรวเิ ชยี รฉันท 11 เปนฉนั ทท ่ีมีลีลาสวยงามดุจสายฟา พระอนิ ทร มลี ีลาออ นหวาน ใชบ รรยายความหรือพรรณนาเพื่อโนม นา วใจใหอ อนโยน เมตตาสงสาร เอน็ ดู ใหอ ารมณ เหงาและเศรา 6. วชิ ชุมมาลาฉนั ท 8 หมายถึง ระเบยี บแหง สายฟา เปนฉนั ททีใ่ ชใ นการบรรยายความ 7. อนิ ทรวงศฉ นั ท 12 เปน ฉันทท ม่ี ลี ลี าตอนทา ยไมราบเรยี บคลา ยกลบทสะบดั สะบิ้ง ใช ในการบรรยายความหรอื พรรณนาความ 8. วังสัฏฐฉันท 12 เปนฉันททมี่ ีสําเนียงอันไพเราะเหมอื นเสยี งป 9. มาลินฉี นั ท 15 เปน ฉันทท ี่ใชในการแตง กลบทหรอื บรรยายความที่เครง ขรึม เปน สงา 10. ภุชงคประยาตฉันท 12 เปน ฉันทท ่มี ลี ีลางามสงาดุจงเู ล้อื ย นิยมใชแตงบททด่ี าํ เนิน เรอื่ งอยางรวดเร็วและคึกคัก

6 สามคั คีเภทคําฉนั ท แตง ดวยคาํ ประพนั ธประเภทฉนั ท 19 ชนดิ กาพย 1 ชนดิ 11. มาณวกฉันท 8 เปนฉันทท มี่ ลี ลี าผาดโผน สนกุ สนาน รา เริง และต่นื เตน ดจุ ชายหนมุ 12. อุเปนทรวเิ ชยี รฉันท 11 เปนฉันทท ี่มีความไพเราะใชในการบรรยายบทเรยี บๆ 13. สทั ธราฉันท 21มคี วามหมายวา ฉนั ทยงั ความเล่ือมใสใหเ กดิ แกผฟู ง จงึ เหมาะเปนฉนั ทท ี่ ใชส ําหรับแตง คาํ นมสั การ อธิษฐาน ยอพระเกยี รติ หรอื อญั เชญิ เทวดา ใชแตง บทส้ันๆ 14. สาลินฉี ันท 11 เปน บทท่มี ีคาํ ครุมาก ใชบ รรยายบทท่ีเปนเนื้อหาสาระเรยี บๆ 15. อุปฏฐิตาฉนั ท 11 เปนฉนั ททีเ่ หมาะสาํ หรับใชบรรยายบทเรยี บๆ แตไมใครม คี นนยิ มแตง มากนกั 16. โตฏกฉนั ท 12 เปนฉันททม่ี ีลลี าสะบดั สะบิง้ เหมอื นประตักแทงโค ใชแตงกบั บทท่แี สดง ความโกรธเคือง รอ นรน หรอื สนกุ สนาน คึกคะนอง ตนื่ เตน และเรา ใจ 17. กมลฉันท 12 หมายถึง ฉนั ท่มี ีความไพเราะเหมอื นดังดอกบัว ใชก บั บทท่มี ีความตนื่ เตน เลก็ นอ ยและใชบรรยายเรือ่ ง 18. จิตรปทาฉนั ท 8 เปน ฉันทท ่เี หมาะสําหรบั บทท่ีนา กลวั เอะอะ เกรี้ยวกราด ตน่ื เตน ตกใจ และกลัว 19. สุรางคนางคฉนั ท 28 มลี กั ษณะการแตงคลายกาพยสุรางคนางค 28 แตต า งกนั ที่มขี อ บังคับ ครุ ลหุ เพมิ่ ขน้ึ มา ทาํ ใหเ กิดความไพเราะมากย่ิงขน้ึ เหมาะสาํ หรับขอความทีค่ ึกคกั สนุกสนาน โลดโผน ต่ืนเตน 20. กาพยฉบัง ๑๖เปนกาพยท ่ีมลี ลี าสงางาม ใชสาํ หรับบรรยายความงามหรือดําเนินเร่ือง อยางรวดเร็ว

7 ฉันทลกั ษณอิทรวเิ ชียรฉันท1 1 อนิ ทรวเิ ชยี รฉันท จํานวน 1 บท มี 2 บาท 1 บาท มี 2 วรรค ไดแ ก วรรคหนา หรือวรรคตน มี 5 คาํ (พยางค) สวนวรรคหลังหรือวรรคทา ยมี 6 คาํ (พยางค) อนิ ทรวิเชยี รฉนั ท 1 บาท มีจาํ นวนคาํ (พยางค) 11 คาํ (พยางค) ดังนนั้ จึง กาํ หนดเลข 11 ไวท า ยชือ่ ฉันท โดยยดึ ตามบาทของฉนั ทน่ีเองครบั สัมผัส ใหนักเรยี นสงั เกตสัมผสั บงั คับ (สัมผัสนอก) และบังคับครุ-ลหุ (ดงั ที่ครไู ด อธิบายความหมายไวกอนหนานี้แลว ในเรือ่ ง ครุ ลหุ คือ) ตามผังภาพ คําครุ สัญลกั ษณแ ทนดว ย ั คาํ ลหุ สัญลักษณแ ทนดวย 

8 ฉันทลักษณวชิ ชุมมาลาฉันท ฉนั ทบ ทหนึ่งมี 4 บาท บาทละ 2 วรรควรรคละ 4 คาํ 2 วรรคเปน 8 คํา จงึ เขียน8 หลงั ชื่อวิชชุมมาลาฉันท วชิ ชมุ มาลาฉนั ทนีค้ ลายกาพยส รุ างคนางคเ พียงแตเพ่มิ วรรคตน ขึ้นอีก 1 วรรค เทานัน้ รวมทงั้ บทมี 4 บาท 8 วรรค สวนกาพยส ุรางคนางคมีเพยี ง 7 วรรค สมั ผสั สมั ผสั บังคับดูไดจ ากแผนตามเสนโยงสมั ผสั และจากตัวอยา งคําที่สมั ผัสกนั ใชว งกลมสีเขม คาํ ครุ คาํ ลหุ บงั คบั ครุลว นทกุ วรรคลกั ษณะบังคับของฉันท ครุ - คําหนกั 1. คาํ ประสมสระเสยี งยาวในแม ก.กา 2. คําที่มีตวั สะกด เชน ตี ปลา เสีย 3. สระประสม อํา ไอ ใอ เอา ลหุ - คําเบา คาํ ท่ปี ระสมสระเสยี งสน้ั ในแม ก.กา เชน จะ ติ เละ

9 สมยั กอนท่ีพระพุทธเจาจะปรนิ ิพพานไมนานนัก พระเจา อชาตศัตรูทรงครองราช สมบัตทิ น่ี ครราชคฤห แควน มคธ พระองคท รงมวี สั สการพราหมณ ผูฉลาดและรอบรู ศลิ ปศาสตร เปนทีป่ รึกษาราชกจิ ท่ัวไป ขณะนั้นทรงปรารภจะแผพระราชอาณาเขตเขา ไปถึง แควนวชั ชี แตก ร่ิงเกรงวา มิอาจเอาชนะไดดว ยการสง กองทพั เขารุกราน เน่อื งจากบรรดา กษัตรยิ ลจิ ฉวีมีความสามคั คสี ูง และการปกครองอาณาประชาราษฎรดวยธรรม อนั นาํ ความ เจรญิ เขม แขง็ มาสแู วน แควน พระเจาอชาตศัตรูทรงหารอื เรอื่ งนีเ้ ปนการเฉพาะกบั วัสสการ พราหมณ จึงเหน็ แจง ในอุบายจะเอาชนะดว ยปญญาวันหนง่ึ พระเจา อชาตศตั รเู สดจ็ ออกวา ราชการพรอมพรง่ั ดวยเสนาอํามาตยช น้ั ผใู หญ เมื่อเสรจ็ วาระเรอื่ งอื่นๆลงแลว จึงตรัสในเชงิ หารือวา หากพระองคจ ะยกทัพไปปราบแควนวัชชีใครจะเหน็ คดั คา นประการใดวัสสการ พราหมณฉวยโอกาสเหมาะกับอุบายตนทว่ี างไว ก็กราบทลู ทวงวา เหน็ ทีจะเอาชนะไมไดเ ลย เพราะกษัตริยลิจฉวที ุกองคลว นผูกพนั เปน กัลยาณมติ รอยางมนั่ คง มีความสามารถในการศึก และกลา หาญ อกี ทงั้ โลกจะติเตียน หากฝา ยมคธจงใจประทษุ รา ยรกุ รานเมอื งอนื่ ขอใหย บั ย้ัง การทาํ ศึกเอาไวเพ่อื ความสงบของประชาราษฎรพ ระเจา อชาตศตั รทู รงแสรงแสดงพระอาการ พโิ รธหนัก ถงึ ข้นั รบั ส่งั จะใหป ระหารชีวติ เสีย แตทรงเห็นวาวสั สการพราหมณร ับราชการมา นาน จงึ ลดโทษการดหู ม่ินพระบรมเดชานภุ าพคร้ังน้ัน เพยี งแคล งพระราชอาญาเฆี่ยนตีอยา ง แสนสาหัสจนสลบไสล ถกู โกนหวั ประจานและ เนรเทศออกไปจากแควน มคธ

10 ขา ววสั สการพราหมณเดินทางไปถงึ นครเวสาลีเมืองหลวงของแควน วชั ชี ทราบไป ถึงพระกรรณของหมูกษตั รยิ ล ิจฉวี จงึ รบั สง่ั ใหเ จา พนักงานตีกลองสําคัญเรียกประชุมราช สภาวา ควรจะขับไลห รือเลี้ยงเอาไวด ี ในท่ีสดุ ท่ีประชมุ ราชสภาลงมตใิ หนําเขา เฝาเพอ่ื หยงั่ ทาทแี ละฟงคารมกอน แตห ลงั จากกษตั รยิ ลจิ ฉวีทรงซักไซไลเลยี งดว ยประการตา งๆ ก็ หลงกลวัสสการพราหมณ ทรงรบั ไวทาํ ราชการในตาํ แหนง อาํ มาตยผ ูพ จิ ารณาพพิ ากษาคดี และตัง้ เปนครูฝก สอนศลิ ปวิทยาแก ราชกุมารของเหลา กษัตรยิ ล จิ ฉวีดวย จากน้นั ตอ มา พราหมณเ ฒา ก็ทําทปี่ ฎบิ ัติงานในหนาที่อยา งดี ไมม สี ่ิงใดบกพรอ ง จนหมกู ษตั รยิ ลิจฉวไี ว วางพระทัย แผนการทําลายความสามคั คไี ดเ ริม่ จากวสั สการพราหมณใ ชกลอุบายใหบ รรดา ราชโอรสกษัตรยิ ล จิ ฉวีระแวงกัน โดยแกลงเชิญแตล ะองคไ ปพบเปน การสวนตวั แลว ถาม ปญหาธรรมดาทีร่ ๆู กนั อยู เมอื่ องคอ ืน่ ซักเรอื่ งราววา สนทนาอะไรกับอาจารยบ า ง แมราช กมุ ารองคน ้ันจะตอบความจริง แตก็ไมมใี ครเช่ือถอื กอใหเ กิดความระแวงและแตกรา วใน บรรดาราชกมุ าร กระท่งั ลุกลามไปสกู ษตั ริยล จิ ฉวี ผเู ปน พระราชบิดาทุกองค ทําใหค วามสา มคั คีคอ ยๆ เสอื่ มลงจนกระท่ังไมเ ขารว มประชมุ ราชสภา หรือไดย นิ เสยี งกลองก็ไมสนใจ ประชมุ เมือ่ มาถงึ ขนั้ นี้ วัสสการพราหรณจึงลอบสงขาวไปใหพระเจา อชาตศัตรูยกทัพมาตี แควน วชั ชไี ดเปนผลสาํ เร็จ

11 1. คณุ คา ดา นวรรณศิลป 1.1 แตง เปนคําประพนั ธประเภทฉนั ท โดยใชฉนั ทชนิดตา งๆ ถึง 18 ชนดิ โดยลีลาของ ฉนั ทแ ตล ะชนดิ ทน่ี ํามาแตง นนั้ ลวนแตเ หมาะสมกบั เนื้อเร่อื ง เชน ตอนท่บี รรยายเน้ือเร่อื งถึงการ ดาํ เนินอุบายของวัสสการพราหมณ ใชฉันทช่ือภุชงคประยาตฉนั ท ซึง่ มคี วามหมายวา ฉนั ทท่ีมีลลี า ประดุจการคบื คลานของพระยานาค เปนฉันทท่มี ีจังหวะจะโคนท่สี ม่ําเสมอ เสมอื นมกี าร เคลือ่ นไหวท่ฟี งดูนุมนวล เหมาะแกการบรรยายเรื่อง สวนฉันทอ นื่ ๆ ที่นาํ มาใชส ลับกนั ไปแตล ะ ฉันทน้นั ลว นแลว แตไพเราะและเหมาะสมท้งั ส้นิ 1.2 การสรรคํา เปน การเลอื กใชคําทีส่ อ่ื ความคดิ และอารมณไ ดอยางงดงาม 1.3 การเลอื กใชค ําโดยคาํ นงึ ถงึ เสยี ง กวไี ดด ดั แปลงฉนั ทบ างชนิดใหมีความแตกตา งไปจาก เดิม ทําใหมคี วามไพเราะมากขึ้น สามัคคีเภทคาํ ฉนั ทม กี ารใชคําทม่ี เี สยี งเสนาะ 1.4 การใชโ วหาร สามคั คเี ภทคําฉนั ทม ีความไพเราะงดงามอันเกิดจากสารทกี่ วใี ชศ ิลปะใน การถา ยทอดความหมายของเนือ้ หา โดยการใชสาํ นวนโวหาร และการใชภ าพพจน เพอื่ ใหผูอ าน จนิ ตนาการเหน็ ภาพชัดเจน เขา ใจและเกิดอารมณคลอ ยตาม 2. คุณคา ดานสงั คม 2.1 สะทอนวฒั นธรรมของคนในสงั คม 2.1.1 สะทอ นภาพการปกครองโดยระบอบสามคั คธี รรม 2.1.2 สะทอ นภาพการพิพากษาคดแี ละการลงโทษ 2.1.3 สะทอนลักษณะสถาบตั ยกรรมไทย 2.2 สะทอนแนวคดิ ของคนในสงั คม สามัคคีเภทคําฉันทไดสะทอนใหเ ห็นสภาพสงั คมวา จะตองมีความสามคั คจี งึ จะอยรู อดได เมอ่ื ใดกต็ ามท่ีความเปน ปกแผน ความเปน อนั หนง่ึ อัน เดียวกันของคนในชาตถิ กู ทาํ ลาย เมอ่ื นั้นบานเมอื งจะระส่ําระสาย ขาดความเปนเอกภาพ ตา งคน ตา งหวาดระแวงกัน ขาดความไวใ จกัน ทาํ ใหฝ ายตรงขา มมโี อกาสโจมตีไดง าย

12 3. คณุ คา ดา นเนื้อหา 3.1 ไดร ับความสนุกสนานเพลดิ เพลิน 3.2 ไดรบั ขอคดิ ดๆี เชน ความสามมคั คีเปนคณุ ธรรมที่สาํ คญั อยางหนึ่งในการปกครอง ประเทศชาติบา นเมอื งการทบ่ี านเมืองขาดความสามัคคนี ้นั จะนําพามาซง่ึ ความหายนะและความ วอดวายในบานเมือง 4. คณุ คา ดานการนาํ ไปใช 4.1 ความสามคั คีเปน หลกั สาํ คัญของการอยรู วมกนั เปนหมคู ณะ 4.2 ควรใชป ญญาในการแกไขปญ หามากกวาใชกาํ ลัง 4.3 ตองรูจกั ลดทฐิ ิของตนเองและรจู ักชว ยเหลอื สว นรวม 4.4 ไตรต รองเหตผุ ลที่ถกู ตอ งในการคดิ หรอื การพูด 4.5 ในหมูคณะตองชว ยกนั แกไขปญหา

13 ภุชงคประยาต ฉันทฯ คะเนกลคะนงึ การ ระวงั เหือดระแวงหาย ทชิ งคช าตฉิ ลาดยล ปวตั นว ญั จโนบาย กษตั ริยล ิจฉวีวาร สมัครสนธ์ิสโมสร ลศึกษาพิชากร เหมาะแกการณจะเสกสรร เสด็จพรอ มประชุมกนั มลางเหตพุ เิ ฉทสาย สถานราชเรียนพลนั สนทิ หน่งึ พระองคไ ป ณวนั หน่ึงลถุ ึงกา ก็ถามการณ ณ ทันใด กุมารลิจฉวีวร กถาเชนธปุจฉา มนุษยผ กู ระทํานา ตระบัดวัสสการมา ประเทียบไถมิใชห รอื ธแกลงเชญิ กุมารฉนั กร็ บั อรรถออออื ประดุจคําพระอาจารย ลุหองหับรโหฐาน นวิ ัตในมชิ า นาน มลิ ี้ลับอะไรใน สมยั เลิกลุเวลา พชวนกันเสด็จมา จะถูกผิดกระไรอยู ชองคน น้ั จะเอาความ และคูโ คก็จงู มา ณขางในธไตถาม วจสี ตั ยก ะสํ่าเรา กมุ ารลิจฉวขี ตั ติย กสกิ เขากระทาํ คือ ก็เทานนั้ ธเชิญให ประสิทธิศ์ ลิ ปป ระศาสนสาร อรุ สลิจฉวีสรร และตา งซักกุมารรา พระอาจารยส เิ รยี กไป อะไรเธอเสนอตาม

ภชุ งคประยาต ฉนั ทฯ 14 กุมารอื่นกส็ งสยั มิเชือ่ ในพระวาจา สหายราชธพรรณนา และตางองคก พ็ าที จะพดู เปลาประโยชนมี ไฉนเลยพระครูเรา รผลเหน็ บเปน ไป เลอะเหลวนกั ละลวนนี ธพูดแทก ็ทาํ ไม จะถามนอกบยากเย็น เถอะถึงถาจะจริงแม ธคดิ อา นกะทา นเปน แนะชวนเขา ณขา งใน ละแนชัดถนดั ความ มิกลาอาจจะบอกตา ชะรอยวา ทิชาจารย ไถลแสรงแถลงสาร รหสั เหตปุ ระเภทเหน็ กส็ อดคลองและแคลงดาล อุบัตขิ ้นึ เพราะขนุ เคอื ง และทานมามุสาวาท ประดามีนริ นั ดรเนือง พจจี ริงพยายาม มลายปลาตพินาศปลงฯ กุมารราชมิตรผอง พโิ รธกาจวิวาทการณ พพิ ธิ พนั ธไมตรี กะองคน ัน้ กพ็ ลันเปลือง

ถอดความ ภชุ งคประยาต ฉันทฯ 15 พราหมณผูฉ ลาดคาดคะเนวา กษตั ริยลิจฉวีวางใจคลายความหวาดระแวง เปน โอกาสเหมาะที่จะเร่มิ ดําเนนิ การตามกลอบุ ายทาํ ลายความสามัคคี วนั หนึง่ เมอ่ื ถงึ โอกาส ที่จะสอนวิชา กุมารลจิ ฉวกี เ็ สด็จมาโดยพรอ มเพรยี งกัน ทนั ใดวัสสการพราหมณก็มาถงึ และแกลง เชญิ พระกุมารพระองคท่ีสนทิ สนมเขาไปพบในหองสวนตวั แลวก็ทลู ถามเรือ่ ง ทไี่ มใชค วามลบั แตป ระการใด ดังเชน ถามวา ชาวนาจงู โคมาคูห น่ึงเพ่ือเทียมไถใชห รอื ไม พระกมุ ารลจิ ฉวกี ร็ ับสง่ั เห็นดว ยวา ชาวนากค็ งจะกระทําดงั คาํ ของพระอาจารย ถามเพียง เทา นั้นพราหมณก เ็ ชิญใหเ สด็จกลบั ออกไป คร้นั ถึงเวลาเลกิ เรียนเหลาโอรสลิจฉวกี พ็ า กนั มาซักไซพ ระกมุ ารวา พระอาจารยเ รียกเขาไปขา งใน ไดไตถามอะไรบาง ขอใหบ อก มาตามความจริง พระกุมารพระองคน้นั กเ็ ลาเร่อื งราวทพ่ี ระอาจารยเ รียกไปถาม แต เหลากุมารสงสัยไมเ ช่อื คาํ พูดของพระสหาย ตางองคกว็ ิจารณว า พระอาจารยจะพดู เรือ่ ง เหลวไหลไรส าระเชนนเ้ี ปน ไปไมได และหากวา จะพูดจริงเหตใุ ดจะตอ งเรยี กเขา ไปถาม ขา งในหอง ถามขา งนอกหอ งก็ได สงสยั วาทานอาจารยกบั พระกมุ ารตองมีความลับ อยา งแนน อน แลวกม็ าพูดโกหก ไมก ลาบอกตามความเปนจรงิ แกลงพูดไปตาง ๆ นานา กมุ ารลิจฉวีท้ังหลายเห็นสอดคลองกันกเ็ กดิ ความโกรธเคือง การทะเลาะววิ าทก็เกิดขนึ้ เพราะความขุนเคอื งใจ ความสัมพนั ธอนั ดที ี่เคยมมี าตลอดกถ็ ูกทําลายยอ ยยับลง

มาณวก ฉนั ทฯ 16 ลว งลุประมาณ กาลอนกุ รม หน่ึงณนิยม ทา นทวิชงค เมื่อจะประสทิ ธ์ิ วิทยะยง เชญิ วรองค เอกกมุ าร พราหมณไป เธอจรตาม หอ งรหุฐาน โดยเฉพาะใน ความพิสดา จึง่ พฤฒถิ าม โทษะและไข ขอธประทาน ครจู ะเฉลย ภัตกะอะไร อยาติและหลู ดีฤไฉน เธอนะเสวย ยิง่ ละ กระมงั ในทนิ น่ี เคา ณประโยค พอหฤทัย แลว ขณะหลัง เรื่องสิประทงั ราชธกเ็ ลา สกิ ขสภา ตนบรโิ ภค ราชอุรส วาทะประเทือง ตางธก็มา อาคมยงั ทานพฤฒอิ า รภกระไร เสรจ็ อนุศาสน ลิจฉวิหมด ถามนยมาน จารยปรา

มาณวก ฉันทฯ 17 เธอก็แถลง แจงระบุมวล ความเฉพาะลว น จรงิ หฤทัย ตางบมิเชื่อ เมื่อตรไิ ฉน จ่ึงผลใน เหตบุ มิสม เรอ่ื งนฤสาร ขุน มนเคือง กอนก็ระ เชนกะกมุ าร แตกคณะกล เลิกสละแยก คบดุจเดิม เกลียวบนยิ ม ถอดความ มาณวก ฉนั ทฯ เวลาผานไปตามลาํ ดับ เมื่อถงึ คราวทีจ่ ะสอนวชิ ากจ็ ะเชญิ พระกมุ ารพระองคห นึ่ง พระกมุ ารก็ตามพราหมณเขา ไปในหองเฉพาะ พราหมณจึงถามเนือ้ ความแปลก ๆ วา ขออภยั ชว ยตอบดว ย อยาหาวาตาํ หนหิ รือลบหลู ครขู อถามวาวันนพ้ี ระกมุ ารเสวยพระ กระยาหารอะไร รสชาติดีหรือไม พอพระทัยมากหรือไม พระกมุ ารก็เลา เรอ่ื งเกี่ยวกบั พระกระยาหารท่เี สวย หลงั จากนนั้ ก็สนทนาเรอื่ งทั่วไป แลวก็เสดจ็ กลบั ออกมายัง หองเรยี น เม่อื เสร็จส้นิ การสอนราชกมุ ารลิจฉวีทั้งหมดกม็ าถามเรอื่ งราวท่มี ีมาวา ทา น อาจารยไดพดู เรอ่ื งอะไรบาง พระกมุ ารกต็ อบตามความจริง แตเหลากุมารตางไมเ ชื่อ เพราะคิดแลวไมสมเหตสุ มผล ตา งขุนเคืองใจดวยเรอื่ งไรสาระเชนเดียวกับพระกมุ าร พระองคกอ น และเกิดความแตกแยกไมค บกันอยางกลมเกลียวเหมอื นเดมิ

อเุ ปนทรวเิ ชียร ฉนั ทฯ กลหเ หตยุ ยุ งเสริม 18 นฤพทั ธกอการณ ทิชงคเจาะจงเจตน ทินวารนานนาน กระหนํา่ และซ้ําเติม ธก็เชญิ เสดจ็ ไป รฤหาประโยชนไร ละครงั้ ระหวางครา เสาะแสดงธแสรง ถาม เหมาะทา ทชิ าจารย นะแนะขา สดบั ตาม พจแจง กระจายมา บหอนจะมีสา กเ็ พราะทานสแิ สนสา กระน้ันเสมอนัย วและสุดจะขัดสน พเิ คราะหเชื่อเพราะยากยล และบา งกพ็ ดู วา ธก็ควรขยายความ ยบุ ลระบิลความ นะ แนะขา จะขอถาม วจลอื ระบอื มา ละเมดิ ติเตยี นทา น ก็เพราะทานสแิ สนสา รพดั ทลิทภา ยพิลึกประหลาดเปน มนเชอ่ื เพราะไปเหน็ จะแนม ิแนเ หลอื ธกค็ วรขยายความ ณท่บี มคี น วนเคา คดีตาม นยสดุ จะสงสยั และบา งกก็ ลา ววา คุรทุ า นจะถามไย เพราะทราบคดตี าม ระบแุ จง กะอาจารย ติฉินเยาะหมิน่ ทาน รพันพกิ ลกา จะจริงมจิ รงิ เหลอื ผิขอบลําเคญ็ กมุ ารองคเ สา กระทพู ระครถู าม ก็คํามคิ วรการณ ธซกั เสาะสบื ใคร

อเุ ปนทรวเิ ชียร ฉันทฯ 19 ทวิชแถลงวา พระกมุ ารโนนขาน ยุบลกะตูกาล เฉพาะอยูก ะกนั สอง ธมิทันจะไตรต รอง กมุ ารพระองคนนั้ พฤฒิครแู ละววู าม กเ็ ชื่อณคําของ เหมาะเจาะจงพยายาม บมิดีประเดตน พิโรธกมุ ารองค ทุรทฐิ ิมานจน ยคุ รูเพราะเอาความ ธิพพิ าทเสมอมา ทชิ ครูมิเรียกหา ก็พอ และตอพิษ ชกมุ ารทชิ งคเชญิ ลโุ ทสะสบื สน ฉวมิ ติ รจิตเมิน คณะหางกต็ า งถือ และฝา ยกมุ ารผู พลลนเถลงิ ลอื กแ็ หนงประดารา มนฮกึ บนกึ ขามฯ พระราชบตุ รลิจ ณกนั และกันเหนิ ทะนงชนกตน ก็หาญกระเหมิ ฮอื

ถอดความ อุเปนทรวิเชียร ฉันทฯ 20 พราหมณเ จตนาหาเหตยุ ุแหยซํา้ เตมิ อยเู สมอ ๆ แตล ะครั้ง แตล ะวัน นานนาน คร้ังเหน็ โอกาสเหมาะกจ็ ะเชญิ พระกมุ ารเสด็จไปโดยไมม ีสารประโยชนอ ันใด แลว ก็ แกลง ทูลถาม บางคร้ังก็พดู วา นแี่ นะขาพระองคไ ดย นิ ขา วเลา ลอื กนั ทว่ั ไป เขานินทา พระกุมารวา พระองคแ สนจะยากจนและขดั สน จะเปนเชน น้ันแนหรือ พิเคราะหแลวไม นาเชือ่ ณ ท่นี ้ีไมม ีผใู ด ขอใหท รงเลามาเถิด บางครงั้ กพ็ ดู วา ขาพระองคข อทูลถามพระ กุมาร เพราะไดย ินเขาเลาลอื กันทว่ั ไปเยาะเยยดหู มน่ิ ทาน วา ทานน้มี รี า งกายผดิ ประหลาดตาง ๆ นานาจะเปน จริงหรือไม ใจไมอยากเชอื่ เลยเพราะไมเ ห็น ถาหากมสี ง่ิ ใดทีล่ าํ บากยากแคนก็ตรัสมาเถดิ พระกุมารไดท รงฟง เร่ืองทีพ่ ระอาจารยถามกต็ รัสถามกลับวา สงสยั เหลือเกนิ เรอ่ื งไม สมควรเชน นีท้ า นอาจารยจ ะถามทาํ ไม แลวกซ็ กั ไซว าใครเปนผมู าบอกกบั อาจารย พราหมณกต็ อบวา พระกมุ ารพระองคโนนตรัสบอกเมือ่ อยกู ันเพยี งสองตอสอง กมุ าร พระองคน น้ั ไมท ันไดไ ตรตรอง ก็ทรงเชอื่ ในคําพดู ของอาจารย ดวยความววู ามก็กรวิ้ พระกมุ ารท่ียพุ ระอาจารยใสค วามตน จงึ ตัดพอตอวากนั ขนึ้ เกดิ ความโกรธเคือง ทะเลาะวิวาทกันอยเู สมอ ฝา ยพระกุมารทีพ่ ราหมณไ มเ คยเรยี กเขาไปหากไ็ มพอพระทยั พระกุมารทีพ่ ราหมณเ ชิญไปพบ พระกมุ ารลิจฉวีหมางใจและเหินหางกัน ตางองคท ะนง วาพระบิดาของตนมีอาํ นาจลนเหลอื จึงมใี จกาํ เริบไมเกรงกลวั กนั

สทั ธรา ฉนั ทฯ ธก็ยศุ ิษยตาม 21 ฉงนงาํ ลําดบั นนั้ วัสสการพราหมณ รณิ วิรธุ กส็ าํ แตง อบุ ายงาม ธเสกสรร มลิ ะปยะสหฉันท ปวงโอรสลจิ ฉวดี ํา ก็อาดูร คัญประดุจคํา พระชนกอดศิ ูร ปวตั ตคิ์ วาม ไปเ หลือเลยสกั พระองคอ ัน ลุวรบดิ รลาม ขาดสมัครพนั ธ ณเหตผุ ล นฤวิเคราะหเสาะสน ตางองคน ําความมิงามทูล พราะหมายใด แหง ธโดยมลู กษณะตรเิ หมาะไฉน สะดวกดาย แตกราวกาวรายกป็ ายปาม พจนยปุ ริยาย ทลี ะนอยตาม บเวน ครา สหกรณประดา ฟน เฝอ เช่ือนัยดนยั ตน ชทั้งหลาย สืบจะหมองมล มิตรภิทนะกระจาย กเ็ ปนไป แททา นวัสสการใน พระราชหฤทยวิสยั เสรมิ เสมอไป ระวงั กันฯ หลายอยา งตางกลธขวนขวาย วญั จโนบาย ครัน้ ลวงสามปป ระมาณมา ลิจฉวีรา สามัคคีธรรมทาํ ลาย สรรพเสอ่ื มหายน ตางองคท รงแคลงระแวงใน ผพู โิ รธใจ

ถอดความ สัทธรา ฉนั ทฯ 22 ในขณะนน้ั วสั สการพราหมณก ค็ อยยุลกู ศิษย แตงกลอบุ ายใหเกิดความแคลงใจ พระ โอรสกษัตริยลจิ ฉวที ั้งหลายไตรตรองในอาการนาสงสยั ก็เขาใจวาเปนจรงิ ดงั ถอยคําที่ อาจารยปนเรื่องขึ้น ไมมีเหลือเลยสักพระองคเ ดยี วทจ่ี ะมคี วามรักใครก ลมเกลยี ว ตา งขาด ความสมั พันธ เกิดความเดอื ดรอ นใจ แตละองคนาํ เรือ่ งไมดีที่เกดิ ขน้ึ ไปทลู พระบดิ าของตน ความแตกแยกกค็ อย ๆ ลุกลามไปสพู ระบดิ า เนื่องจากความหลงเชื่อโอรสของตน ปราศจาก การใครค รวญเกดิ ความผิดพองหมองใจกันขนึ้ ฝา ยวัสสการพราหมณครั้นเห็นโอกาสเหมาะ สมก็คอยยแุ หยอยา งงา ยดาย ทาํ กลอบุ ายตาง ๆ พูดยยุ งตามกลอบุ ายตลอดเวลา เวลาผาน ไปประมาณ ๓ ป ความรวมมอื กันระหวางกษตั รยิ ลิจฉวที งั้ หลายและความสามคั คีถกู ทําลาย ลงสน้ิ ความเปน มิตรแตกแยก ความเสอ่ื ม ความหายนะกบ็ ังเกดิ ขึ้น กษัตรยิ ตางองคร ะแวง แคลงใจ มคี วามขนุ เคอื งใจซึ่งกนั และกนั

สาลินี ฉนั ทฯ 23 พราหมณค รรู สู ังเกต ตระหนกั เหตุถนดั ครัน ราชาวัชชีสรร พจกั สูพนิ าศสม จะสัมฤทธมิ์ นารมณ ยินดบี ัดนี้กจิ และอตุ สาหแหง ตน เริม่ มาดว ยปรากรม ประชุมขัตติยม ณฑล กษตั รยิ สูสภาคาร ใหล องตีกลองนัด สดบั กลองกระหมึ ขาน เชญิ ซึ่งส่ําสากล ณกิจเพอื่ เสดจ็ ไป จะเรยี กหาประชมุ ไย วัชชภี ูมผี อง ก็ขลาดกลวั บกลาหาญ ทุกไทไ ปเ อาภาร และกลา ใครมิเปรียบปาน ประชมุ ชอบกเ็ ชิญเขา ตา งทรงรับสงั่ วา ไฉนน้ันก็ทําเนา เราใชเปนใหญใ จ บแลเห็นประโยชนเ ลย และทุกองคธเพิกเฉย ทา นใดที่เปนใหญ สมคั รเขา สมาคมฯ พอใจใครในการ ปรึกษาหารอื กัน จักเรยี กประชุมเรา รับสงั่ ผลักไสสง ไปไ ดไ ปด่งั เคย

ถอดความ สาลินี ฉันทฯ 24 พราหมณผูเปน ครูสงั เกตเห็นดงั นั้น กร็ วู าเหลา กษัตริยลิจฉวีกาํ ลงั จะประสบความ พนิ าศ จึงยนิ ดีมากทภี่ ารกิจประสบผลสาํ เรจ็ สมดงั ใจ หลังจากเรม่ิ ตนดวยความบากบั่น และความอดทนของตน จงึ ใหลองตีกลองนัดประชมุ กษตั รยิ ฉ วี เชิญทุกพระองคเ สดจ็ มายงั ทปี่ ระชมุ ฝายกษัตริยว ัชชีท้งั หลายทรงสดับเสยี งกลองดังกึกกอ ง ทุกพระองคไ ม ทรงเปนธุระในการเสดจ็ ไป ตางองครบั สงั่ วาจะเรียกประชุมดว ยเหตุใด เราไมไ ดเ ปน ใหญ ใจก็ขลาด ไมกลาหาญ ผูใดเปน ใหญ มีความกลาหาญไมมผี ูใดเปรียบได พอใจจะ เสด็จไปรว มประชมุ ก็เชิญเขาเถดิ จะปรกึ ษาหารอื กันประการใดกช็ างเถดิ จะเรยี กเรา ไปประชมุ มองไมเ ห็นประโยชนป ระการใดเลย รับสัง่ ใหพ น ตัวไป และทกุ พระองคก ็ ทรงเพกิ เฉยไมเสดจ็ ไปเขา รว มการประชุมเหมอื นเคย

อปุ ฎฐิตา ฉนั ทฯ 25 เหน็ เชิงพเิ คราะหชอง ชนะคลองประสบสม พราหมณเวทอดุ ม ธกล็ อบแถลงการณ คมดลประเทศฐาน ใหวลั ลภชน ภิเผา มคธไกร กราบทลู นฤบาล สนวากษัตรยิ ใน วลหลา ตลอดกนั แจงลักษณสา คณะแผกและแยกพรรค วัชชบี ุรไกร ทเสมือนเสมอมา ขณะไหนประหนึ่งครา บดั นี้สิก็แตก กบ็ ไดส ะดวกดี ไปเ ปนสหฉัน พยหุ ยาตรเสด็จกรี รยิ ยุทธโดยไวฯ โอกาสเหมาะสมัย นห้ี ากผจิ ะหา ขอเชญิ วรบาท ธาทพั พลพี

ถอดความ อุปฏ ฐติ า ฉนั ทฯ 26 เมอ่ื พจิ ารณาเหน็ ชอ งทางทจี่ ะไดชัยชนะอยา งงายดาย พราหมณผรู อบรพู ระเวทก็ ลอบสง ขาว ใหคนสนทิ เดินทางกลบั ไปยงั บานเมอื ง กราบทูลกษตั รยิ แ หง แควนมคธอนั ย่งิ ใหญ ในสาสนแ จงวา กษัตรยิ ว ชั ชีทกุ พระองคข ณะน้ีเกิดความแตกแยก แบง พรรคแบง พวก ไมสามัคคกี นั เหมอื นแตเ ดมิ จะหาโอกาสอนั เหมาะสมครง้ั ใดเหมอื นดงั ครัง้ นค้ี งจะไมมีอกี แลว ขอทูลเชิญพระองคยกกองทัพอนั ยงิ่ ใหญม าทําสงครามโดยเร็วเถิด

วชิ ชุมมาลา ฉันทฯ ทราบถึงบัดดล 27 ชาวเวสาลี ขาวเศิกเอิกอึง ชนบทบรู ี ในหมผู คู น หวาดกลัวท่วั ไป แทบทกุ ถิ่นหมด หมดเลือดส่นั กาย อกสน่ั ขวญั หนี วุน หวัน่ พรนั่ ใจ ซอ นตวั แตกภยั ตนื่ ตาหนาเผอื ด ท้งิ ยา นบา นตน หลบลี้หนีตาย ชาวคามลา ลาด ซกุ ครอกซอกครวั ขุนดา นตาํ บล เขาดงพงไพร คิดผนั ผอ นปรน มาคธขา มมา เหลอื จกั หา มปราม ปา วรอ งทนั ที พนั หวั หนาราษฎร รกุ เบยี นบฑี า หารอื แกกนั วัชชีอาณา จักไมใ หพ ล ปอ งกันฉนั ใด ไปมสี ักองค จ่ึงใหต กี ลอง เพอ่ื จกั เสดจ็ ไป แจงขา วไพรี เรียกนดั ทาํ ไม เพื่อหมูภูมี กลาหาญเห็นดี ชุมนุมบัญชา ราชาลจิ ฉวี อันนกึ จํานง ตา งองคดาํ รัส ใครเปนใหญใคร

วชิ ชุมมาลา ฉนั ทฯ 28 เชญิ เทอญทานตอง ขดั ขอ งขอ ไหน ปรึกษาปราศรัย ตามเรอ่ื งตามที สว นเราเลาใช เปน ใหญยังมี ใจอยางผภู ี รกุ ปราศอาจหาญ ความแขงอํานาจ ตา งทรงสําแดง แกงแยง โดยมาน สามคั คขี าด วัชชรี ัฐบาล ภูมศิ ลิจฉวี แมแตส ักองคฯ บชมุ นุมสมาน

ถอดความ วิชชุมมาลา ฉันทฯ 29 ขาวศึกแพรไ ปจนรถู งึ ชาวเมอื งเวสาลี แทบทกุ คนในเมอื งตางตกใจและหวาดกลวั กนั ไปทวั่ หนา ตาต่ืน หนาซีดไมม สี ีเลือด ตัวสั่น พากันหนีตายวุน วาย พากันอพยพครอบครวั หนภี ยั ท้งิ บา นเรือนไปซมุ ซอนตวั เสยี ในปา ไมส ามารถหา มปรามชาวบานได หัวหนาราษฎร และนายดานตาํ บลตา ง ๆ ปรกึ ษากนั คดิ จะยบั ยั้งไมใ หก องทพั มคธขา มมาได จงึ ตกี ลองปาว รองแจง ขาวขาศกึ เขา รกุ ราน เพ่อื ใหเหลา กษัตรยิ แ หง วัชชเี สด็จมาประชุมหาหนทางปองกัน ประการใด ไมมีกษัตรยิ ล ิจฉวแี มแตพระองคเดียวคิดจะเสด็จไป แตล ะพระองคทรงดํารสั วา จะเรียกประชมุ ดวยเหตใุ ด ผใู ดเปน ใหญ ผใู ดกลา หาญ เหน็ ดปี ระการใดก็เชญิ เถิด จะปรกึ ษาหารอื อยา งไรกต็ ามแตใจ ตัวของเรานนั้ ไมไ ดม อี าํ นาจย่งิ ใหญ จติ ใจกข็ ี้ขลาด ไม องอาจกลาหาญ แตละพระองคต างแสดงอาการเพิกเฉย ปราศจากความสามคั คปี รองดอง ในจิตใจ กษัตริยล ิจฉวีแหง วชั ชไี มเ สดจ็ มาประชมุ กนั แมแตพ ระองคเดียว

อนิ ทรวเิ ชียร ฉนั ทฯ ติยรชั ธํารง 30 นคเรศวสิ าลี ปน เขตมคธขตั พเิ คราะหเ หตุณธานี ยั้งทพั ประทับตรง ขณะเศิกประชิดแดน และมินกึ จะเกรงแกลน ภธู รธสงั เกต รณทพั ระงับภยั แหงราชวชั ชี บมทิ าํ ประการใด บุรวางและรา งคน เฉยดูบรูสึก สยคงกระทบกล คดิ จะตอบแทน ลุกระนีถ้ นัดตา คยิ พรรคพระราชา นิง่ เงียบสงบงาํ รจะพองอนัตถภ ยั ปรากฏประหนง่ึ ใน รกกาลขวางไป ดจุ กันฉะน้นั หนอ แนโดยมิพักสง กลแหยยดุ พี อ ทานวัสสการจน จะมริ าวมริ านกัน ธรุ ะจบธจึ่งบญั ภนิ ทพทั ธสามัค พทแกลวทหารหาญ ชาวลิจฉววี า ฬุคะเนกะเกณฑการ จรเขา นครบร ลูกขา งประดาทา อดศิ ูรบดีศร หมุนเลนสนกุ ไฉน ทิวรุงสฤษฎพ ลนั ครูวัสสการแส ปน ปว นบเหลอื หลอ คร้นั ทรงพระปรารภ ชานายนกิ ายสรร เรง ทําอฬุ มุ ปเว เพื่อขา มนทีธาร เขารับพระบณั ฑูร ภาโรปกรณต อน

อนิ ทรวิเชยี ร ฉนั ทฯ 31 จอมนาถพระยาตรา พยหุ าธิทพั ขันธ โดยแพและพว งปน พลขามณคงคา พิศเนืองขนดั คลา จนหมดพหลเนื่อง ลิบเุ รศสะดวกดายฯ ขนึ้ ฝง ลุเวสา ถอดความ อนิ ทรวเิ ชียร ฉันทฯ จอมกษตั รยิ แ หงแควน มคธหยุดทัพตรงหนา เมืองเวสาลี พระองคทรงสงั เกตวิเคราะห เหตุการณท างเมอื งวชั ชใี นขณะทขี่ าศึกมาประชิดเมือง ดนู ิ่งเฉยไมร สู ึกเกรงกลัว หรอื คดิ จะทําสง่ิ ใดโตตอบระงับเหตุราย กลับอยูอยา งสงบเงียบไมทําการสิ่งใด มองดรู าวกบั เปน เมอื งรางปราศจากผคู น แนนอนไมตอ งสงสยั เลยวา คงจะถกู กลอบุ ายของวัสสการ พราหมณจ นเปนเชนนี้ ความสามคั คีผูกพันแหงกษัตรยิ ล ิจฉวถี ูกทาํ ลายลงและจะประสบ กบั ภยั พิบตั ิ ลกู ขางท่เี ดก็ ขวา งเลน ไดส นุกฉนั ใด วสั สการพราหมณก็สามารถยแุ หยให เหลากษตั ริยลจิ ฉวแี ตกความสามคั คไี ดตามใจชอบและคดิ ทจ่ี ะสนุกฉนั นนั้ ครน้ั ทรงคิดได ดงั น้นั จึงมีพระราชบัญชาแกเ หลาทหารหาญใหรบี สรางแพไมไผเ พ่อื ขา มแมน ํ้าจะเขา เมืองของฝา ยศัตรู พวกทหารรับราชโองการแลวกป็ ฏบิ ัติภารกจิ ทไี่ ดร บั ในตอนเชา งาน นัน้ ก็เสร็จทนั ที จอมกษัตรยิ เ คลอื่ นกองทัพอนั มีกําลังพลมากมายลงในแพท่ีติดกัน นาํ กาํ ลงั ขามแมนาํ้ จนกองทพั หมดส้นิ มองดแู นนขนัด ข้ึนฝง เมอื งเวสาลอี ยางสะดวกสบาย

จิตรปทา ฉนั ทฯ 32 นาครธา นิวสิ าลี เหน็ รปิ มี พลมากมาย ขามตริ ชล กล็ พุ น หมาย มงุ จะทลาย พระนครตน มนอกเตน ตางกต็ ระหนก ตะละผคู น ตน่ื บมิเวน มจลาจล ทว่ั บรุ คา อลเวงไป เสยี งอลวน มขุ มนตรี รกุ เภทภยั สรรพสกล ทรปราศรัย ตรอมมนภี ขณะนีห้ นอ บางคณะอา พระทวารม่ัน ยังมกิ ระไร อรกิ อนพอ ชสภารอ ควรบรบิ าล ตา นปะทะกัน วรโองการ ขัตติยรา ก็จะไดทํา ดํารจิ ะขอ รสั ภบู าล กเ็ คาะกลองขาน ทรงตริไฉน ดจุ กลองพงั โดยนยดาํ เสวกผอง อาณัตปิ าน

จติ รปทา ฉนั ทฯ 33 ศพั ทอโุ ฆษ ประลุโสตทาว ลิจฉวีดา ว ขณะทรงฟง ตางธก็เฉย และละเลยดงั ไทมิอนิ ัง ธุระกบั ใคร ณสภาคา ตางก็บคลา บรุ ทั่วไป แมพ ระทวาร และทวารใด รอบทศิ ดา น สิจะปดมฯี เห็นนรไหน ถอดความ จิตรปทา ฉนั ทฯ ฝา ยเมอื งเวสาลมี องเหน็ ขาศกึ จาํ นวนมากขามแมน า้ํ มาเพือ่ จะทําลายลา งบา น เมอื งของตน ตา งก็ตระหนกตกใจกนั ถว นหนา ในเมอื งเกิดจลาจลวนุ วายไปทั่วเมอื ง ขาราชการช้นั ผใู หญต า งหวาดกลวั ภัย บางพวกก็พดู วาขณะนย้ี ังไมเปน ไรหรอก ควรจะ ปองกันประตเู มืองเอาไวใ หม่ันคง ตา นทานขาศึกเอาไวกอน รอใหทีป่ ระชุมเหลากษตั ริย มีความเหน็ วา จะทรงทาํ ประการใด ก็จะไดดาํ เนินการตามพระบัญชาของพระองค เหลา ขา ราชการทั้งหลายกต็ ีกลองสัญญาณขนึ้ ราวกบั กลองจะพงั เสยี งดังกึกกองไปถึง พระกรรณกษัตริยล จิ ฉวี ตางองคท รงเพกิ เฉยราวกับไมเ อาใจใสในเรอ่ื งราวของผูใด ตางองคไมเสดจ็ ไปทปี่ ระชมุ แมแตป ระตูเมืองรอบทิศทกุ บานก็ไมม ีผใู ดปด

สทั ทลุ วิกกีิต ฉันทฯ 34 จอมทพั มาคธราษฎร ธ ยาตรพยุหกรี ธาสวู สิ าลี นคร โดยทางอันพระทวารเปด นรนิกร รอตอรอน อะไร เบือ้ งนั้นทานครุ วุ สั สการทชิ ก็ไป นําทัพชเนนทรไ ท มคธ เขา ปราบลิจฉวิขตั ติยร ัฐชนบท สเู งื้อมพระหัตถห มด และโดย ไปพ ักตองจะกะเกณฑน กิ ายพหลโรย แรงเปลืองระดมโปรย ประยุทธ ราบคาบเสรจ็ ธ เสด็จลุราชคฤหอตุ คมเขตบุเรศดจุ ณ เดิม เรื่องตนยกุ ติกแ็ ตจ ะตอ พจนเตมิ ภาษติ ลิขิตเสรมิ ประสงค ปรุงโสตเปน คตสิ ุนทราภรณจง จบั ขอประโยชนตรง ตรดิ ู

ถอดความ สทั ทุลวิกกี ติ ฉันทฯ 35 จอมทพั แหง แควน มคธกรธี าทัพเขาเมืองเวสาลที างประตเู มอื งทเี่ ปดอยโู ดยไมมผี คู นหรอื ทหารตอสูประการใด ขณะนัน้ วัสสการพราหมณผ เู ปนอาจารยก็ไปนําทพั ของกษัตรยิ  แหงมคธเขามาปราบกษัตริยล ิจฉวี อาณาจกั รทง้ั หมดกต็ กอยูในเงอ้ื มพระหตั ถ โดยที่ กองทัพไมต อ งเปลืองแรงในการตอสู ปราบราบคาบแลวเสด็จยงั ราชคฤหเมอื งยิ่งใหญดัง เดมิ เน้อื เรือ่ งแตเดมิ จบลงเพยี งนี้ แตป ระสงคจะแตง สุภาษติ เพม่ิ เตมิ ใหไ ดรบั ฟงเพอื่ เปน คตอิ นั ทรงคุณคา นาํ ไปคิดไตรตรอง

อนิ ทรวิเชยี ร ฉนั ทฯ 36 อนั ภบู ดรี า ชอชาตศัตรู ไดล ิจฉวภี ู วประเทศสะดวกดี วรราชวัชชี แลสรรพบรรดา ฑอนัตถพินาศหนา ถงึ ซง่ึ พบิ ตั ิบี คณะแตกและตา งมา หสโทษพโิ รธจอง เหีย้ มนนั้ เพราะผันแผก ทนสนิ้ บปรองดอง ถือทฐิ ิมานสา ตรมิ ลักประจกั ษเจือ รสเลา ก็งา ยเหลือ แยกพรรคสมรรคภนิ คติโมหเปน มลู ขาดญาณพจิ ารณต รอง ยนภาวอาดูร ยศศักดเิ สือ่ มนาม เช่อื อรรถยุบลเอา ครุ ุวัสสการพราหมณ เหตหุ ากธมากเมือ กลงาํ กระทํามา จง่ึ ดาลประการหา เสยี แดนไผทสญู ควรชมนิยมจัด เปนเอกอบุ ายงาม

ถอดความ อินทรวเิ ชียรฉนั ท 37 พระเจาอชาตศตั รไู ดแ ผน ดินวัชชีอยางสะดวก และกษัตรยิ ล ิจฉวที งั้ หลายกถ็ งึ ซงึ่ ความ พินาศลม จม เหตุเพราะความแตกแยกกนั ตางกม็ คี วามยึดมนั่ ในความคดิ ของตน ผกู โกรธ ซ่ึงกนั และกัน ตา งแยกพรรค แตกสามคั คกี นั ไมป รองดองกัน ขาดปญญาทีจ่ ะพิจารณา ไตรต รอง เชื่อถอยความของบรรดาพระโอรสอยา งงายดาย เหตุท่เี ปน เชนนน้ั เพราะ กษตั รยิ แ ตละพระองคทรงมากไปดวยความหลง จึงทําใหถ ึงซง่ึ ความฉิบหาย มภี าวะความ เปนอยูอันทกุ ขระทม เสยี ท้งั แผน ดนิ เกยี รตยิ ศ และชอื่ เสยี งท่เี คยมอี ยู สวนวัสสการพรา หมณน้ันนา ช่ืนชมอยางยิ่งเพราะเปนเลิศในการกระทํากลอุบาย

อนิ ทรวเิ ชยี รฉนั ท 11 38 พุทธาทิบณั ฑิต พิเคราะหคิดพนิ ิจปรา รภสรรเสรญิ สา ธุสมคั รภาพผล สกุ ภาวมาดล วา อาจจะอวยผา บนิราศนิรนั ดร ดีสูณ หมูต น คยพรรคสโมสร คณุ ไรไ ฉนดล หมูใดผิสามคั เพราะฉะนนั้ แหละบคุ คล ไปป ราศนริ าศรอน ธุระเก่ยี วกะหมเู ข มุขเปน ประธานเอา พรอ มเพรียงประเสรฐิ ครัน บมิเหน็ ณฝา ยเดียว ผูห วังเจริญตน นรอ่ืนกแ็ ลเหลียว มติ รภาพผดงุ ครอง พึงหมายสมัครเปน ทมผอนผจงจอง ธูรทั่วณตวั เรา มนเม่ือจะทําใด ลกุ ป็ น ก็แบงไป ควรยกประโยชนย ื่น สจุ รติ นิยมธรรม ดบู า งและกลมเกลียว สปุ ระพฤติสงวนพรร อปุ เฉทไมตรี ยัง้ ทิฐมิ านหยอน ผิบไรสมคั รมี อารีมมิ หี มอง รวิวาทระแวงกัน ลาภผลสกลบรร ตามนอ ยและมากใจ พึงมรรยาทยึด รื้อริษยาอัน ดง่ั นน้ั ณหมูใ ด พรอมเพรียงนิพทั ธนี

อนิ ทรวเิ ชยี รฉนั ท 11 39 หวงั เทอญมิตอ งสง สยคงประสบพลนั ซึ่งสขุ เกษมสันต หติ ะกอบทวิกา มนอาจระรานหาญ ใครเลาจะสามารถ ก็เพราะพรอ มเพราะเพรียงกัน หักลางบแหลกลาญ นรสงู ประเสรฐิ ครัน เฉพาะมชี ีวคี รอง ปว ยกลาวอะไรฝงู ผิวใครจะใครล อง สรรพสัตวอัน พลหักกเ็ ต็ม สละลณี้ หมตู น แมม ากผิก่งิ ไม บมพิ รอมมเิ พรียงกนั มัดกาํ กระน้นั ปอง สขุ ทงั้ เจรญิ อัน ลุไฉนบไดม เหลาไหนผไิ มตรี พภยันตรายกลี กิจใดจะขวายขวน ตปิ ระสงคกค็ งสม คณะเปนสมา อยา ปรารถนาหวัง ภนพิ ทั ธรําพึง มวลมาอบุ ัตบิ รร ผวิ มีกค็ ํานึง จะประสบสุขาลยั ฯ ปวงทกุ ขพ ิบตั สิ รร แมป ราศนยิ มปรี ควรชนประชุมเชน สามัคคปิ รารม ไปม กี ใ็ หมี เน่ืองเพอ่ื ภยิ โยจงึ

ถอดความ อินทรวิเชยี รฉนั ท11 40 ผูรทู ้ังหลายมีพระพุทธเจาเปนตน ไดใครครวญพจิ ารณากลา วสรรเสริญวาชอบแลว ในเรือ่ ง ผลแหงความพรอ มเพรียงกนั ความสามัคคอี าจอํานวยใหถงึ ซ่ึงสภาพแหงความผาสุก ณ หมูของตนไมเสื่อมคลายตลอดไป หากหมใู ดมคี วามสามคั ครี ว มชุมนุมกนั ไมหา งเหนิ กนั สิ่งทไี่ รประโยชนจ ะมาสูไดอ ยา งไร ความพรอมเพรียงนัน้ ประเสริฐย่ิงนกั เพราะฉะน้นั บคุ คลใดหวงั ทีจ่ ะไดรบั ความเจริญแหง ตนและมกี จิ ธุระอนั เปนสว นรวม กพ็ งึ ตั้งใจเปน หัวหนาเอาเปนธรุ ะดวยตัวของเราเองโดยมเิ ห็นประโยชนตนแตฝ ายเดียว ควรยก ประโยชนใ หบุคคลอ่ืนบา ง นึกถงึ ผอู ื่นบา ง ตองกลมเกลียว มคี วามเปน มติ รกันไว ตองลด ทิฐมิ านะ รูจกั ขม ใจ จะทําสิง่ ใดกเ็ อ้อื เฟอกนั ไมมีความบาดหมางใจ ผลประโยชนท้ังหลาย ทีเ่ กดิ ขึ้นก็แบงปนกันไป มากบา งนอยบา งอยางเปน ธรรม ควรยดึ มนั่ ในมารยาทและความ ประพฤติทด่ี งี าม รักษาหมูคณะโดยไมม คี วามริษยากันอันจะตัดรอนไมตรี ดงั นน้ั ถาหมู คณะใดไมขาดซ่งึ ความสามัคคี มีความพรอมเพรียงกันอยูเสมอ ไมม ีการวิวาท และระแวง กนั กห็ วงั ไดโ ดยไมตองสงสัยวา คงจะพบซึง่ ความสุข ความสงบ และประกอบดว ย ประโยชนมากมาย ใครเลาจะมีใจกลาคิดทําสงครามดวย หวงั จะทาํ ลายลา งกไ็ มได ทั้งนี้ เพราะความพรอ มเพรยี งกนั นนั่ เอง กลาวไปไยกบั มนษุ ยผูประเสรฐิ หรอื สรรพสตั วทีม่ ชี วี ิต แมแ ตกิ่งไมหากใครจะใครล องเอามามดั เปน กาํ ต้ังใจใชก ําลังหกั กย็ ากเต็มทน หากหมูใด ไมมีความสามัคคีในหมูค ณะของตน และกจิ การอันใดท่จี ะตองขวนขวายทาํ กม็ พิ รอม เพรยี งกัน กอ็ ยาไดหวงั เลยความสุขความเจริญจะเกดิ ข้ึนไดอยา งไร ความทุกขพ บิ ตั ิ อนั ตรายและความชั่วรา ยทั้งปวง ถงึ แมจ ะไมต อ งการกจ็ ะตอ งไดร บั เปน แนแ ท ผทู ี่อยูรวม กันเปน หมคู ณะหรอื สมาคม ควรคํานึงถึงความสามคั คอี ยเู ปน นจิ ถา ยงั ไมม ีกค็ วรจะมีข้นึ ถา มอี ยูแ ลว กค็ วรใหเ จรญิ รงุ เรอื งย่ิงขึน้ ไปจึงจะถงึ ซง่ึ ความสุขความสบาย

อธิบายคาํ ศัพท 41 กถา ถอ ยคาํ กลหเ หตุ เหตแุ หงการทะเลาะ กสิก ไกวล ชาวนา ขตั ตยิ  คดี ทั่วไป คม ชเนนทร พระเจาแผน ดนิ ทม เรื่อง ทลิทภาว ไป ท่ัวบุรคาม ทชิ (ชน+อนิ ทร) ผเู ปน ใหญในหมชู น ความขม ใจ ยากจน ทัว่ บานทั่วเมอื ง บางทีก็ใชวา ทวชิ ทชิ งค ทชิ าจารย ทวชิ งค หมายถึง ผเู กิดสองครัง้ คอื พราหมณื กลา วคอื เกดิ เปนคนโดย ทัว้ ไปครงั้ หนงึ่ และเกิดเปน พราหมณโดยตําแหนงอกี ครั้ง

ทิน วัน 42 นครบร เมอื งของขา ศึก นย,นยั เคาความ ความหมาย นยมาน ใจความสาํ คญั (มาน=หวั ใจ) นรนิกร ฝงู ชน นฤพัทธ,นพิ ัทธ เนอื งๆ เสมอ เนอื่ งกัน นฤสาร ไมม ีสาระ นวิ ัต กลบั นรี ผล ไมเปนผล ประเด มอบใหห มด ประศาสน การส่ังสอน ปรากรม ความเพยี ร ตกแตง ใหไ พเราะนา ฟง ปรงุ โสต หายไป ปลาต บางท่ีใช ปวัตต์ิ หมายถึง ปวัตน ความเปน ไป

พฤฒิ 43 พิเฉท ผูเ ฒา หมายถึง วัสสการพราหมณ พชิ าการ ทาํ ลาย การตัดขาด พทุ ธาทบิ ัณฑิต วิชาความรู ภตั ผูรู มีพระพุทธเจาเปน ตน ภาโรปกรณ ขา ว ภินทพทั ธสามัคคยิ (จัดทาํ ) เครื่องมือตามทไ่ี ดร ับมอบ หมาย ภิยโย ภีรกุ การแตกสามคั คี ภนิ ท แปลวา ภูมศิ แตกแยก พทั ธ แปลวา ผกู พนั สา มน มัคคยิ แปลวา สามัคคี มนารมณ มาน ยิง่ ข้ึนไป ขลาด กลัว พระราชา ใจ สมดังทค่ี ดิ หรอื สมดังใจ ความถอื ตวั ในความวา \"แกง แยง โดยมาน\"

ยกุ ติ ยตุ ิ จบสิน้ 44 รหฐุ าน ลกั ษณสาสน รโหฐาน หมายยถงึ ท่สี งัด ทล่ี ับ เลา คอื ลักษณและสาสน หมายถึง วญั จโนบาย จดหมาย วลั ลภชน วิรธุ รูปความ ขอความ เคา สมรรคภนิ ทน สมัครภาพ อุบายหลอกลวง สหกรณ สํ่า คนสนิท สิกขสภา สุขาลยั ผิดปกติ เสาวน เสาวภาพ การแตกสามคั คี หายน, หายน ความสมัครสมานสามคั คี หมเู หลา หมู พวก หองเรียน ที่ที่มคี วามสุข ฟง สุภาพ ละมุนละมอ ม ความเสอ่ื ม

หิตะ ประโยชน 45 เห้ยี มนน้ั เหตุน้นั อนัตถ ไมเ ปน ประโยชน อนกุ รม ตามลาํ ดบั อภิเผา ผเู ปนใหญ อาคม มา มาถงึ อปุ เฉทไมตรี ตดั ไมตรี อรุ ส โอรส ลกู ชาย อฬุ มุ ปเวฬุ แพไมไผ เอาธูร เอาใจใสเปนธุระ เอาภาร รบั ภาระ รบั ผิดชอบ