สามัคคีเภทคำฉันท์

สามัคคเี ภทคําฉันท เสนอ ครณู ัฐยา อาจมังกร ผูจัดทาํ นายณัฐพัชร มาพล เลขที่ 3 นายพฤฒินันท พมุ พนั ธุ เลขท่ี 6 นางสาวปทมุ ทพิ ย คําถา เลขท่ี 28 นางสาวศริ ิรตั น คําหลวงเติม เลขท่ี 35 ภาคเรยี นที่ 1 ปีการศกึ ษา 2564 โรงเรียนมัธยมวดั หนองแขม

สามัคคเี ภทคําฉันท เสนอ ครณู ัฐยา อาจมังกร ผูจัดทาํ นายณัฐพัชร มาพล เลขที่ 3 นายพฤฒินันท พมุ พนั ธุ เลขท่ี 6 นางสาวปทมุ ทพิ ย คําถา เลขท่ี 28 นางสาวศริ ิรตั น คําหลวงเติม เลขท่ี 35 ภาคเรยี นที่ 1 ปีการศกึ ษา 2564 โรงเรียนมัธยมวดั หนองแขม

คํานํา หนังสือเลม น้ีเปน สว นหนง่ึ ของวชิ า ท33101 วชิ าภาษไทย ชั้นมัธยมศึกษาปท่ี 6 โดยมีจดุ ประสงค เพ่ือการศึกษาเกย่ี วกับบทประพันธส ามัคคีเภทคําฉันทซ่ึงหนังสือเลมน้มี เี นื้อหาเกยี่ วกับผูแตง จุดประสงคใ นการแตง ที่มา ลกั ษณะคาํ ประพันธ เร่ืองยอ การถอดคาํ ประพันธและอธิบายคาํ ศพั ท ผูจดั ทาํ ตองขอขอบคณุ ครณู ัฐยา อาจมังกรผใู หความรูแนวทางการศึกษาและใหค วามชว ยเหลอื มา โดยตลอด ผจู ัดทาํ หวงั วารายงานฉบับนจี้ ะใหค วามรูและเปนประโยชนแกผูอ า นทุก ๆ ทาน คณะผจู ัดทํา

สารบญั หนา ปกใน ก คํานาํ ข สารบัญ ค ผูแตง 1 จดุ ประสงคใ นการแตง 2 ทม่ี าของเร่อื ง 3 ลักษณะคําประพนั ธุ 5 เรือ่ งยอ กอนบทเรียน 7 คุณคา ของเร่ือง 9 ถอดคาํ ประพนั ธ 10 อธบิ ายคําศัพทย าก 38 บรรณานกุ รม ง

ผูแตง 1 นายชิต บรุ ทัต กวีในรชั กาลที่ ๖ ในขณะที่บรรพชาเปนสามเณร อายุเพียง ๑๘ ป ไดเขา รวมแตงฉนั ทสมโภชพระมหาเศวตฉตั รในงาน ราชพธิ ฉี ตั รมงคล รชั กาลท่ี ๖ เมอ่ื อายุ ๒๒ ป ไดส งกาพยปลกุ ใจลงใน หนังสอื พมิ พ สมทุ รสาร นายชติ มีนามสกุลเดิมวา ชวางกรู ไดรบั พระราชทานนามสกลุ “บุรทัต” จากพระบาทสมเดจ็ พระมงกุฎเกลาฯ ในป ๒๔๕๐ เมื่ออายะ ๒๓ ป ใชน ามปากกาวา เจา เงาะ เอกชน และ แมวคราว

วัตถุประสงค 2 เพื่อมงุ ช้ีความสาํ คญั ของการรวมเปนหมคู ณะ เปน นาํ้ หนึ่งใจเดยี วกนั เพือ่ ปองกันรกั ษา บานเมอื งใหมคี วามเปนปกแผน สามคั คีเภทคาํ ฉันท เปนกวีนทิ านสุภาษติ วาดวย “โทษ แหงการแตกสามัคคี” ภายหลังไดรับการยกยอ งเปน ตําราเรียนวรรณกรรมไทยท่สี าํ คัญ เลม หนึ่งท้งั ในอดตี และปจจบุ ัน

3 ในสมัยรชั กาลท่ี6 เกิดเหตกุ ารณตา งๆ เชน สงครามโลกครัง้ ท่ี1กบฏผร.ศ.130 ทําใหเ กิดความต่ืนตัวทางความคิด มคี วามเหน็ เกี่ยวกับการดําเนนิ การบานเมอื งแตก ตา งกนั เปนหลายฝา ย จึงทําใหส งผลกระทบตอความไมมัน่ คงของบา นเมือง ในภาวะ ดงั กลาวจึงมกี ารแตงวรรณคดีปลกุ ใจใหม ีการรกั ษาขึ้นโดยเรื่องสามัคคีเภทแตง ขน้ึ ใน ป พ.ศ 2457 โดยมงุ เนนความสําคญั ของความสามคั คีเพอ่ื รกั ษาบา นเมอื งสามัคคี เภทคาํ ฉันท เปน กวนี ทิ านสภุ าษิต วา ดวย “โทษแหง การแตกสามัคคี” ภายหลงั ไดรบั การยกยองเปนตาํ ราเรยี นวรรณกรรมไทยทส่ี าํ คัญเลมหนงึ่ ท้งั ในอดตี และปจ จบุ นั

4 สามคั คีเภทคาํ ฉนั ท แตง ดว ยคําประพนั ธป ระเภทฉนั ท ๑๙ ชนดิ กาพย ๑ ชนดิ ๑. สัททุลวิกกีิตฉันท ๑๙ เปนฉันทท่ีมีลลี าการอานสงา งาม เครง ขรึม มอี ํานาจดุจเสือ ผยอง ใชแ ตงสาํ หรบั บทไหวครู บทสดดุ ี ยอพระเกยี รติ ๒. วสนั ตดลิ กฉันท ๑๔ เปนฉนั ทที่มีลลี าไพเราะ งดงาม เยือกเย็นดจุ เมด็ ฝน ใชสําหรับ บรรยายหรือพรรณนาชื่นชมส่ิงทสี่ วยงาม ๓. อุปชาตฉิ นั ท ๑๑ นิยมแตงสาํ หรบั บทเจรจาหรือบรรยายความเรียบๆ ๔. อีทิสังฉันท ๒๑ เปน ฉนั ททม่ี ีจังหวะกระแทกกระทนั้ เกรย้ี วกราด โกรธแคน และ อารมณรนุ แรง เชน รักมาก โกรธมาก ต่ืนเตน คกึ คะนอง หรอื พรรณนาความสับสน ๕. อินทรวิเชียรฉนั ท ๑๑ เปน ฉันททมี่ ีลลี าสวยงามดุจสายฟาพระอนิ ทร มีลลี าออน หวาน ใชบ รรยายความหรอื พรรณนาเพื่อโนม นา วใจใหอ อนโยน เมตตาสงสาร เอน็ ดู ให อารมณเ หงาและเศรา ๖. วชิ ชุมมาลาฉันท ๘ หมายถงึ ระเบยี บแหง สายฟา เปน ฉนั ทท ใ่ี ชใ นการบรรยายความ ๗. อนิ ทรวงศฉนั ท ๑๒ เปนฉันทท ม่ี ีลลี าตอนทา ยไมร าบเรยี บคลา ยกลบทสะบดั สะบง้ิ ใช ในการบรรยายความหรอื พรรณนาความ ๘. วังสฏั ฐฉนั ท ๑๒ เปน ฉันทท่มี สี าํ เนยี งอนั ไพเราะเหมอื นเสยี งป ๙. มาลนิ ฉี ันท ๑๕ เปน ฉนั ททใ่ี ชในการแตง กลบทหรือบรรยายความทเ่ี ครง ขรึม เปนสงา ๑๐. ภชุ งคประยาตฉันท ๑๒ เปนฉนั ทท่มี ลี ลี างามสงา ดจุ งูเลอื้ ย นิยมใชแ ตง บทท่ดี าํ เนนิ เรือ่ งอยางรวดเรว็ และคึกคกั

5 สามัคคีเภทคําฉนั ท แตงดวยคําประพนั ธประเภทฉนั ท ๑๙ ชนดิ กาพย ๑ ชนิด ๑๑. มาณวกฉนั ท ๘ เปนฉนั ทท ่มี ลี ีลาผาดโผน สนุกสนาน รา เริง และตน่ื เตน ดจุ ชายหนุม ๑๒. อเุ ปนทรวเิ ชียรฉนั ท ๑๑ เปน ฉนั ทท ีม่ ีความไพเราะใชใ นการบรรยายบทเรียบๆ ๑๓. สัทธราฉนั ท ๒๑มคี วามหมายวา ฉันทย งั ความเลือ่ มใสใหเกดิ แกผ ูฟ ง จงึ เหมาะเปน ฉนั ทท ่ี ใชสาํ หรบั แตงคาํ นมสั การ อธษิ ฐาน ยอพระเกียรติ หรอื อัญเชิญเทวดา ใชแตงบทสน้ั ๆ ๑๔. สาลนิ ฉี ันท ๑๑ เปน บททมี่ คี ําครุมาก ใชบ รรยายบทท่ีเปนเน้อื หาสาระเรียบๆ ๑๕. อุปฏ ฐิตาฉันท ๑๑ เปนฉนั ทท เี่ หมาะสําหรบั ใชบรรยายบทเรยี บๆ แตไมใ ครม คี นนยิ มแตง มากนกั ๑๖. โตฏกฉนั ท ๑๒ เปนฉันทท ีม่ ลี ีลาสะบัดสะบง้ิ เหมือนประตักแทงโค ใชแตงกบั บทท่ีแสดง ความโกรธเคอื ง รอนรน หรือสนกุ สนาน คึกคะนอง ต่ืนเตน และเราใจ ๑๗. กมลฉนั ท ๑๒ หมายถงึ ฉนั ที่มีความไพเราะเหมอื นดงั ดอกบวั ใชก บั บทท่ีมีความตื่นเตน เล็กนอยและใชบรรยายเรื่อง ๑๘. จิตรปทาฉนั ท ๘ เปนฉนั ทท ี่เหมาะสาํ หรบั บททนี่ ากลัว เอะอะ เกร้ียวกราด ตื่นเตน ตกใจ และกลวั ๑๙. สรุ างคนางคฉนั ท ๒๘ มลี ักษณะการแตงคลา ยกาพยสรุ างคนางค ๒๘ แตต างกันที่มขี อ บงั คบั ครุ ลหุ เพ่มิ ขึน้ มา ทําใหเกิดความไพเราะมากยิง่ ข้ึน เหมาะสาํ หรับขอ ความท่คี ึกคัก สนกุ สนาน โลดโผน ตน่ื เตน ๒๐. กาพยฉบงั ๑๖เปนกาพยทมี่ ีลลี าสงางาม ใชสาํ หรับบรรยายความงามหรอื ดําเนนิ เรอ่ื ง อยา งรวดเรว็

6 -ครุ คือ คาํ ท่ปี ระสมกับสระเสียงยาว มตี วั สะกด คาํ ทปี่ ระสมกับ อํา ไอ ใอ เอา ถอื เปน ครุ เพราะ มีตัวสะกดประสมอยู เชน อาํ มาจาก อมั ไอ มาจาก อัย และ เอา มาจาก อวั (ว เปนตวั สะกดของ อ+อะ+ว ) -ลหุ คือ คาํ ทีป่ ระสมกับสระเสียงสัน้ ไมมีตัวสะกด เชน อะ จิ สิ ก็

7 สมยั กอนทพ่ี ระพทุ ธเจาจะปรนิ ิพพานไมน านนกั พระเจา อชาตศตั รูทรงครองราช สมบตั ิท่นี ครราชคฤห แควนมคธ พระองคท รงมีวสั สการพราหมณ ผูฉลาดและรอบรู ศิลปศาสตร เปน ทป่ี รึกษาราชกจิ ท่ัวไป ขณะนัน้ ทรงปรารภจะแผพ ระราชอาณาเขตเขา ไปถึง แควน วชั ชี แตก ริ่งเกรงวามิอาจเอาชนะไดด ว ยการสงกองทัพเขา รุกราน เนอ่ื งจากบรรดา กษัตริยลิจฉวมี ีความสามัคคีสูง และการปกครองอาณาประชาราษฎร ดวยธรรม อนั นาํ ความ เจริญเขมแข็งมาสูแวน แควน พระเจา อชาตศัตรทู รงหารือเรือ่ งนเ้ี ปนการเฉพาะกบั วัสสการพ ราหมณ จึงเห็นแจง ในอบุ ายจะเอาชนะดวยปญญาวันหน่ึงพระเจาอชาตศตั รูเสดจ็ ออกวา ราชการพรอ มพรงั่ ดว ยเสนาอํามาตยช น้ั ผูใหญ เม่ือเสร็จวาระเรอ่ื งอ่นื ๆลงแลว จงึ ตรัสในเชิง หารอื วา หากพระองคจ ะยกทพั ไปปราบแควน วชั ชีใครจะเหน็ คดั คานประการใดวสั สการพรา หมณฉ วยโอกาสเหมาะกับอบุ ายตนทวี่ างไว ก็กราบทูลทวงวาเห็นทจี ะเอาชนะไมไ ดเลย เพราะกษตั รยิ ล ิจฉวที กุ องคลวนผกู พันเปน กัลยาณมติ รอยางมน่ั คง มคี วามสามารถในการศึก และกลาหาญ อีกท้งั โลกจะติเตยี น หากฝา ยมคธจงใจประทษุ รายรุกรานเมอื งอน่ื ขอใหย บั ย้ัง การทาํ ศกึ เอาไวเ พอ่ื ความสงบของประชาราษฎรพระเจาอชาตศตั รทู รงแสรงแสดงพระอาการ พิโรธหนัก ถึงขน้ั รบั ส่ังจะใหประหารชวี ติ เสยี แตท รงเห็นวาวัสสการพราหมณรับราชการมา นาน จงึ ลดโทษการดหู มนิ่ พระบรมเดชานภุ าพครง้ั น้ัน เพยี งแคล งพระราชอาญาเฆีย่ นตีอยาง แสนสาหสั จนสลบไสล ถกู โกนหัวประจานและ เนรเทศออกไปจากแควนมคธ

8 ขา ววัสสการพราหมณเ ดินทางไปถึงนครเวสาลเี มอื งหลวงของแควนวชั ชี ทราบไป ถงึ พระกรรณของหมูกษัตรยิ ล ิจฉวี จงึ รบั สัง่ ใหเจา พนักงานตกี ลองสําคญั เรียกประชมุ ราช สภาวา ควรจะขบั ไลห รือเลย้ี งเอาไวดี ในท่สี ุดที่ประชุมราชสภาลงมติใหนาํ เขาเฝาเพ่อื หย่ัง ทา ทีและฟงคารมกอน แตห ลังจากกษตั รยิ ลจิ ฉวที รงซกั ไซไลเลยี งดวยประการตา งๆ ก็ หลงกลวสั สการพราหมณ ทรงรับไวท าํ ราชการในตําแหนง อาํ มาตยผูพจิ ารณาพพิ ากษาคดี และตง้ั เปนครูฝก สอนศลิ ปวทิ ยาแก ราชกุมารของเหลา กษตั ริยลิจฉวีดวย จากน้ันตอ มา พราหมณเฒากท็ าํ ที่ปฎบิ ัติงานในหนา ท่อี ยางดี ไมมสี ิ่งใดบกพรอง จนหมูกษตั ริยล ิจฉวีไว วางพระทัย แผนการทําลายความสามคั คไี ดเ รมิ่ จากวสั สการพราหมณใชกลอบุ ายใหบรรดา ราชโอรสกษตั ริยล ิจฉวรี ะแวงกนั โดยแกลงเชญิ แตล ะองคไ ปพบเปน การสว นตวั แลว ถาม ปญ หาธรรมดาทร่ี ูๆ กันอยู เม่ือองคอนื่ ซักเรอ่ื งราววาสนทนาอะไรกบั อาจารยบาง แมราช กุมารองคน้ันจะตอบความจริง แตก ็ไมม ีใครเชอื่ ถือ กอ ใหเกดิ ความระแวงและแตกราวใน บรรดาราชกุมาร กระท่งั ลุกลามไปสูก ษัตรยิ ลิจฉวี ผเู ปน พระราชบดิ าทกุ องค ทําใหค วามสา มคั คีคอ ยๆ เส่ือมลงจนกระทง่ั ไมเ ขารว มประชมุ ราชสภา หรอื ไดย ินเสียงกลองกไ็ มสนใจ ประชมุ เม่อื มาถึงข้ันน้ี วัสสการพราหรณจึงลอบสง ขา วไปใหพระเจาอชาตศตั รูยกทพั มาตี แควน วัชชไี ดเปนผลสําเรจ็

9 ๑. คณุ คา ดา นวรรณศิลป ๑.๑ แตงเปน คําประพันธป ระเภทฉนั ท โดยใชฉ นั ทชนดิ ตางๆ ถึง ๑๘ ชนดิ โดยลีลาของ ฉนั ทแ ตละชนดิ ท่ีนาํ มาแตง นนั้ ลวนแตเหมาะสมกบั เน้ือเรอ่ื ง เชน ตอนทีบ่ รรยายเนื้อเรื่องถงึ การ ดาํ เนนิ อุบายของวัสสการพราหมณ ใชฉันทช ือ่ ภชุ งคประยาตฉันท ซึ่งมีความหมายวา ฉนั ททมี่ ลี ลี า ประดุจการคืบคลานของพระยานาค เปน ฉันททม่ี ีจงั หวะจะโคนท่สี มํ่าเสมอ เสมอื นมีการ เคล่ือนไหวทฟี่ งดูนุมนวล เหมาะแกการบรรยายเรือ่ ง สวนฉันทอื่นๆ ที่นาํ มาใชส ลับกันไปแตละ ฉนั ทนั้นลว นแลวแตไพเราะและเหมาะสมทัง้ ส้ิน ๑.๒ การสรรคาํ เปนการเลือกใชค ําท่ีส่ือความคดิ และอารมณไดอยางงดงาม ๑.๓ การเลือกใชค ําโดยคาํ นงึ ถึงเสียง กวีไดด ัดแปลงฉนั ทบางชนิดใหม คี วามแตกตา งไป จากเดมิ ทําใหม ีความไพเราะมากขึน้ สามัคคีเภทคาํ ฉันทมีการใชคําที่มีเสียงเสนาะ ๑.๔ การใชโ วหาร สามัคคเี ภทคําฉนั ทมคี วามไพเราะงดงามอนั เกิดจากสารทีก่ วีใชศลิ ปะใน การถา ยทอดความหมายของเนอ้ื หา โดยการใชส ํานวนโวหาร และการใชภาพพจน เพอื่ ใหผ อู าน จินตนาการเห็นภาพชัดเจน เขาใจและเกดิ อารมณค ลอ ยตาม ๒. คณุ คา ดานสังคม ๒.๑. สะทอ นวัฒนธรรมของคนในสงั คม ๒.๑.๑ สะทอ นภาพการปกครองโดยระบอบสามคั คธี รรม ๒.๑.๒ สะทอนภาพการพิพากษาคดีและการลงโทษ ๒.๑.๓ สะทอ นลักษณะสถาบัตยกรรมไทย ๒.๒. สะทอ นแนวคิดของคนในสงั คม สามัคคเี ภทคาํ ฉันทไ ดสะทอนใหเ ห็นสภาพสังคมวา จะตองมคี วามสามัคคจี งึ จะอยูร อดได เม่ือใดก็ตามทีค่ วามเปน ปกแผน ความเปน อันหนง่ึ อัน เดยี วกันของคนในชาติถูกทําลาย เม่อื นน้ั บานเมอื งจะระสํา่ ระสาย ขาดความเปนเอกภาพ ตา งคน ตางหวาดระแวงกนั ขาดความไวใจกัน ทาํ ใหฝ า ยตรงขา มมโี อกาสโจมตีไดงา ย

10 ภุชงคประยาต ฉันทฯ คะเนกลคะนงึ การ ระวงั เหือดระแวงหาย ทชิ งคช าตฉิ ลาดยล ปวตั นว ญั จโนบาย กษตั ริยล ิจฉวีวาร สมัครสนธ์ิสโมสร ลศึกษาพิชากร เหมาะแกการณจะเสกสรร เสด็จพรอ มประชุมกนั มลางเหตพุ เิ ฉทสาย สถานราชเรียนพลนั สนทิ หน่งึ พระองคไ ป ณวนั หน่ึงลถุ ึงกา ก็ถามการณ ณ ทันใด กุมารลิจฉวีวร กถาเชนธปุจฉา มนุษยผ กู ระทํานา ตระบัดวัสสการมา ประเทียบไถมิใชห รอื ธแกลงเชญิ กุมารฉนั กร็ บั อรรถออออื ประดุจคําพระอาจารย ลุหองหับรโหฐาน นวิ ัตในมชิ า นาน มลิ ี้ลับอะไรใน สมยั เลิกลุเวลา พชวนกันเสด็จมา จะถูกผิดกระไรอยู ชองคน น้ั จะเอาความ และคูโ คก็จงู มา ณขางในธไตถาม วจสี ตั ยก ะสํ่าเรา กมุ ารลิจฉวขี ตั ติย กสกิ เขากระทาํ คือ ก็เทานนั้ ธเชิญให ประสิทธิศ์ ลิ ปป ระศาสนสาร อรุ สลิจฉวีสรร และตา งซักกุมารรา พระอาจารยส เิ รยี กไป อะไรเธอเสนอตาม

ภชุ งคประยาต ฉนั ทฯ 11 กุมารอื่นกส็ งสยั มิเชือ่ ในพระวาจา สหายราชธพรรณนา และตางองคก พ็ าที จะพดู เปลาประโยชนมี ไฉนเลยพระครูเรา รผลเหน็ บเปน ไป เลอะเหลวนกั ละลวนนี ธพูดแทก ็ทาํ ไม จะถามนอกบยากเย็น เถอะถึงถาจะจริงแม ธคดิ อา นกะทา นเปน แนะชวนเขา ณขา งใน ละแนชัดถนดั ความ มิกลาอาจจะบอกตา ชะรอยวา ทิชาจารย ไถลแสรงแถลงสาร รหสั เหตปุ ระเภทเหน็ กส็ อดคลองและแคลงดาล อุบัตขิ ้นึ เพราะขนุ เคอื ง และทานมามุสาวาท ประดามีนริ นั ดรเนือง พจจี ริงพยายาม มลายปลาตพินาศปลงฯ กุมารราชมิตรผอง พโิ รธกาจวิวาทการณ พพิ ธิ พนั ธไมตรี กะองคน ัน้ กพ็ ลันเปลือง

ถอดความ ภชุ งคประยาต ฉันทฯ 12 พราหมณผูฉ ลาดคาดคะเนวา กษตั ริยลิจฉวีวางใจคลายความหวาดระแวง เปน โอกาสเหมาะที่จะเร่มิ ดําเนนิ การตามกลอบุ ายทาํ ลายความสามัคคี วนั หนึง่ เมอ่ื ถงึ โอกาส ที่จะสอนวิชา กุมารลจิ ฉวกี เ็ สด็จมาโดยพรอ มเพรยี งกัน ทนั ใดวัสสการพราหมณก็มาถงึ และแกลง เชญิ พระกุมารพระองคท่ีสนทิ สนมเขาไปพบในหองสวนตวั แลวก็ทลู ถามเรือ่ ง ทไี่ มใชค วามลบั แตป ระการใด ดังเชน ถามวา ชาวนาจงู โคมาคูห น่ึงเพ่ือเทียมไถใชห รอื ไม พระกมุ ารลจิ ฉวกี ร็ ับสง่ั เห็นดว ยวา ชาวนากค็ งจะกระทําดงั คาํ ของพระอาจารย ถามเพียง เทา นั้นพราหมณก เ็ ชิญใหเ สด็จกลบั ออกไป คร้นั ถึงเวลาเลกิ เรียนเหลาโอรสลิจฉวกี พ็ า กนั มาซักไซพ ระกมุ ารวา พระอาจารยเ รียกเขาไปขา งใน ไดไตถามอะไรบาง ขอใหบ อก มาตามความจริง พระกุมารพระองคน้นั กเ็ ลาเร่อื งราวทพ่ี ระอาจารยเ รียกไปถาม แต เหลากุมารสงสัยไมเ ช่อื คาํ พูดของพระสหาย ตางองคกว็ ิจารณว า พระอาจารยจะพดู เรือ่ ง เหลวไหลไรส าระเชนนเ้ี ปน ไปไมได และหากวา จะพูดจริงเหตใุ ดจะตอ งเรยี กเขา ไปถาม ขา งในหอง ถามขา งนอกหอ งก็ได สงสยั วาทานอาจารยกบั พระกมุ ารตองมีความลับ อยา งแนน อน แลวกม็ าพูดโกหก ไมก ลาบอกตามความเปนจรงิ แกลงพูดไปตาง ๆ นานา กมุ ารลิจฉวีท้ังหลายเห็นสอดคลองกันกเ็ กดิ ความโกรธเคือง การทะเลาะววิ าทก็เกิดขนึ้ เพราะความขุนเคอื งใจ ความสัมพนั ธอนั ดที ี่เคยมมี าตลอดกถ็ ูกทําลายยอ ยยับลง

มาณวก ฉนั ทฯ 13 ลว งลุประมาณ กาลอนกุ รม หน่ึงณนิยม ทา นทวิชงค เมื่อจะประสทิ ธ์ิ วิทยะยง เชญิ วรองค เอกกมุ าร พราหมณไป เธอจรตาม หอ งรหุฐาน โดยเฉพาะใน ความพิสดา จึง่ พฤฒถิ าม โทษะและไข ขอธประทาน ครจู ะเฉลย ภัตกะอะไร อยาติและหลู ดีฤไฉน เธอนะเสวย ยิง่ ละ กระมงั ในทนิ น่ี เคา ณประโยค พอหฤทัย แลว ขณะหลัง เรื่องสิประทงั ราชธกเ็ ลา สกิ ขสภา ตนบรโิ ภค ราชอุรส วาทะประเทือง ตางธก็มา อาคมยงั ทานพฤฒอิ า รภกระไร เสรจ็ อนุศาสน ลิจฉวิหมด ถามนยมาน จารยปรา

มาณวก ฉันทฯ 14 เธอก็แถลง แจงระบุมวล ความเฉพาะลว น จรงิ หฤทัย ตางบมิเชื่อ เมื่อตรไิ ฉน จ่ึงผลใน เหตบุ มิสม เรอ่ื งนฤสาร ขุน มนเคือง กอนก็ระ เชนกะกมุ าร แตกคณะกล เลิกสละแยก คบดุจเดิม เกลียวบนยิ ม ถอดความ มาณวก ฉนั ทฯ เวลาผานไปตามลาํ ดับ เมื่อถงึ คราวทีจ่ ะสอนวชิ ากจ็ ะเชญิ พระกมุ ารพระองคห นึ่ง พระกมุ ารก็ตามพราหมณเขา ไปในหองเฉพาะ พราหมณจึงถามเนือ้ ความแปลก ๆ วา ขออภยั ชว ยตอบดว ย อยาหาวาตาํ หนหิ รือลบหลู ครขู อถามวาวันนพ้ี ระกมุ ารเสวยพระ กระยาหารอะไร รสชาติดีหรือไม พอพระทัยมากหรือไม พระกมุ ารก็เลา เรอ่ื งเกี่ยวกบั พระกระยาหารท่เี สวย หลงั จากนนั้ ก็สนทนาเรอื่ งทั่วไป แลวก็เสดจ็ กลบั ออกมายัง หองเรยี น เม่อื เสร็จส้นิ การสอนราชกมุ ารลิจฉวีทั้งหมดกม็ าถามเรอื่ งราวท่มี ีมาวา ทา น อาจารยไดพดู เรอ่ื งอะไรบาง พระกมุ ารกต็ อบตามความจริง แตเหลากุมารตางไมเ ชื่อ เพราะคิดแลวไมสมเหตสุ มผล ตา งขุนเคืองใจดวยเรอื่ งไรสาระเชนเดียวกับพระกมุ าร พระองคกอ น และเกิดความแตกแยกไมค บกันอยางกลมเกลียวเหมอื นเดมิ

อเุ ปนทรวเิ ชียร ฉนั ทฯ กลหเ หตยุ ยุ งเสริม 15 นฤพทั ธกอการณ ทิชงคเจาะจงเจตน ทินวารนานนาน กระหนํา่ และซ้ําเติม ธก็เชญิ เสดจ็ ไป รฤหาประโยชนไร ละครงั้ ระหวางครา เสาะแสดงธแสรง ถาม เหมาะทา ทชิ าจารย นะแนะขา สดบั ตาม พจแจง กระจายมา บหอนจะมีสา กเ็ พราะทานสแิ สนสา กระน้ันเสมอนัย วและสุดจะขัดสน พเิ คราะหเชื่อเพราะยากยล และบา งกพ็ ดู วา ธก็ควรขยายความ ยบุ ลระบิลความ นะ แนะขา จะขอถาม วจลอื ระบอื มา ละเมดิ ติเตยี นทา น ก็เพราะทานสแิ สนสา รพดั ทลิทภา ยพิลึกประหลาดเปน มนเชอ่ื เพราะไปเหน็ จะแนม ิแนเ หลอื ธกค็ วรขยายความ ณท่บี มคี น วนเคา คดีตาม นยสดุ จะสงสยั และบา งกก็ ลา ววา คุรทุ า นจะถามไย เพราะทราบคดตี าม ระบแุ จง กะอาจารย ติฉินเยาะหมิน่ ทาน รพันพกิ ลกา จะจริงมจิ รงิ เหลอื ผิขอบลําเคญ็ กมุ ารองคเ สา กระทพู ระครถู าม ก็คํามคิ วรการณ ธซกั เสาะสบื ใคร

อเุ ปนทรวเิ ชียร ฉันทฯ 16 ทวิชแถลงวา พระกมุ ารโนนขาน ยุบลกะตูกาล เฉพาะอยูก ะกนั สอง ธมิทันจะไตรต รอง กมุ ารพระองคนนั้ พฤฒิครแู ละววู าม กเ็ ชื่อณคําของ เหมาะเจาะจงพยายาม บมิดีประเดตน พิโรธกมุ ารองค ทุรทฐิ ิมานจน ยคุ รูเพราะเอาความ ธิพพิ าทเสมอมา ทชิ ครูมิเรียกหา ก็พอ และตอพิษ ชกมุ ารทชิ งคเชญิ ลโุ ทสะสบื สน ฉวมิ ติ รจิตเมิน คณะหางกต็ า งถือ และฝา ยกมุ ารผู พลลนเถลงิ ลอื กแ็ หนงประดารา มนฮกึ บนกึ ขามฯ พระราชบตุ รลิจ ณกนั และกันเหนิ ทะนงชนกตน ก็หาญกระเหมิ ฮอื

ถอดความ อุเปนทรวิเชียร ฉันทฯ 17 พราหมณเ จตนาหาเหตยุ ุแหยซํา้ เตมิ อยเู สมอ ๆ แตล ะครั้ง แตล ะวัน นานนาน คร้ังเหน็ โอกาสเหมาะกจ็ ะเชญิ พระกมุ ารเสด็จไปโดยไมม ีสารประโยชนอ ันใด แลว ก็ แกลง ทูลถาม บางคร้ังก็พดู วา นแี่ นะขาพระองคไ ดย นิ ขา วเลา ลอื กนั ทว่ั ไป เขานินทา พระกุมารวา พระองคแ สนจะยากจนและขดั สน จะเปนเชน น้ันแนหรือ พิเคราะหแลวไม นาเชือ่ ณ ท่นี ้ีไมม ีผใู ด ขอใหท รงเลามาเถิด บางครงั้ กพ็ ดู วา ขาพระองคข อทูลถามพระ กุมาร เพราะไดย ินเขาเลาลอื กันทว่ั ไปเยาะเยยดหู มน่ิ ทาน วา ทานน้มี รี า งกายผดิ ประหลาดตาง ๆ นานาจะเปน จริงหรือไม ใจไมอยากเชอื่ เลยเพราะไมเ ห็น ถาหากมสี ง่ิ ใดทีล่ าํ บากยากแคนก็ตรัสมาเถดิ พระกุมารไดท รงฟง เร่ืองทีพ่ ระอาจารยถามกต็ รัสถามกลับวา สงสยั เหลือเกนิ เรอ่ื งไม สมควรเชน นีท้ า นอาจารยจ ะถามทาํ ไม แลวกซ็ กั ไซว าใครเปนผมู าบอกกบั อาจารย พราหมณกต็ อบวา พระกมุ ารพระองคโนนตรัสบอกเมือ่ อยกู ันเพยี งสองตอสอง กมุ าร พระองคน น้ั ไมท ันไดไ ตรตรอง ก็ทรงเชอื่ ในคําพดู ของอาจารย ดวยความววู ามก็กรวิ้ พระกมุ ารท่ียพุ ระอาจารยใสค วามตน จงึ ตัดพอตอวากนั ขนึ้ เกดิ ความโกรธเคือง ทะเลาะวิวาทกันอยเู สมอ ฝา ยพระกุมารทีพ่ ราหมณไ มเ คยเรยี กเขาไปหากไ็ มพอพระทยั พระกุมารทีพ่ ราหมณเ ชิญไปพบ พระกมุ ารลิจฉวีหมางใจและเหินหางกัน ตางองคท ะนง วาพระบิดาของตนมีอาํ นาจลนเหลอื จึงมใี จกาํ เริบไมเกรงกลวั กนั

สทั ธรา ฉนั ทฯ ธก็ยศุ ิษยตาม 18 ฉงนงาํ ลําดบั นนั้ วัสสการพราหมณ รณิ วิรธุ กส็ าํ แตง อบุ ายงาม ธเสกสรร มลิ ะปยะสหฉันท ปวงโอรสลจิ ฉวดี ํา ก็อาดูร คัญประดุจคํา พระชนกอดศิ ูร ปวตั ตคิ์ วาม ไปเ หลือเลยสกั พระองคอ ัน ลุวรบดิ รลาม ขาดสมัครพนั ธ ณเหตผุ ล นฤวิเคราะหเสาะสน ตางองคน ําความมิงามทูล พราะหมายใด แหง ธโดยมลู กษณะตรเิ หมาะไฉน สะดวกดาย แตกราวกาวรายกป็ ายปาม พจนยปุ ริยาย ทลี ะนอยตาม บเวน ครา สหกรณประดา ฟน เฝอ เช่ือนัยดนยั ตน ชทั้งหลาย สืบจะหมองมล มิตรภิทนะกระจาย กเ็ ปนไป แททา นวัสสการใน พระราชหฤทยวิสยั เสรมิ เสมอไป ระวงั กันฯ หลายอยา งตางกลธขวนขวาย วญั จโนบาย ครัน้ ลวงสามปป ระมาณมา ลิจฉวีรา สามัคคีธรรมทาํ ลาย สรรพเสอ่ื มหายน ตางองคท รงแคลงระแวงใน ผพู โิ รธใจ

ถอดความ สัทธรา ฉนั ทฯ 19 ในขณะนน้ั วสั สการพราหมณก ค็ อยยุลกู ศิษย แตงกลอบุ ายใหเกิดความแคลงใจ พระ โอรสกษัตริยลจิ ฉวที ั้งหลายไตรตรองในอาการนาสงสยั ก็เขาใจวาเปนจรงิ ดงั ถอยคําที่ อาจารยปนเรื่องขึ้น ไมมีเหลือเลยสักพระองคเ ดยี วทจ่ี ะมคี วามรักใครก ลมเกลยี ว ตา งขาด ความสมั พันธ เกิดความเดอื ดรอ นใจ แตละองคนาํ เรือ่ งไมดีที่เกดิ ขน้ึ ไปทลู พระบดิ าของตน ความแตกแยกกค็ อย ๆ ลุกลามไปสพู ระบดิ า เนื่องจากความหลงเชื่อโอรสของตน ปราศจาก การใครค รวญเกดิ ความผิดพองหมองใจกันขนึ้ ฝา ยวัสสการพราหมณครั้นเห็นโอกาสเหมาะ สมก็คอยยแุ หยอยา งงา ยดาย ทาํ กลอบุ ายตาง ๆ พูดยยุ งตามกลอบุ ายตลอดเวลา เวลาผาน ไปประมาณ ๓ ป ความรวมมอื กันระหวางกษตั รยิ ลิจฉวที งั้ หลายและความสามคั คีถกู ทําลาย ลงสน้ิ ความเปน มิตรแตกแยก ความเสอ่ื ม ความหายนะกบ็ ังเกดิ ขึ้น กษัตรยิ ตางองคร ะแวง แคลงใจ มคี วามขนุ เคอื งใจซึ่งกนั และกนั

สาลินี ฉนั ทฯ 20 พราหมณค รรู สู ังเกต ตระหนกั เหตุถนดั ครัน ราชาวัชชีสรร พจกั สูพนิ าศสม จะสัมฤทธมิ์ นารมณ ยินดบี ัดนี้กจิ และอตุ สาหแหง ตน เริม่ มาดว ยปรากรม ประชุมขัตติยม ณฑล กษตั รยิ สูสภาคาร ใหล องตีกลองนัด สดบั กลองกระหมึ ขาน เชญิ ซึ่งส่ําสากล ณกิจเพอื่ เสดจ็ ไป จะเรยี กหาประชมุ ไย วัชชภี ูมผี อง ก็ขลาดกลวั บกลาหาญ ทุกไทไ ปเ อาภาร และกลา ใครมิเปรียบปาน ประชมุ ชอบกเ็ ชิญเขา ตา งทรงรับสงั่ วา ไฉนน้ันก็ทําเนา เราใชเปนใหญใ จ บแลเห็นประโยชนเ ลย และทุกองคธเพิกเฉย ทา นใดที่เปนใหญ สมคั รเขา สมาคมฯ พอใจใครในการ ปรึกษาหารอื กัน จักเรยี กประชุมเรา รับสงั่ ผลักไสสง ไปไ ดไ ปด่งั เคย

ถอดความ สาลินี ฉันทฯ 21 พราหมณผูเปน ครูสงั เกตเห็นดงั นั้น กร็ วู าเหลา กษัตริยลิจฉวีกาํ ลงั จะประสบความ พนิ าศ จึงยนิ ดีมากทภี่ ารกิจประสบผลสาํ เรจ็ สมดงั ใจ หลังจากเรม่ิ ตนดวยความบากบั่น และความอดทนของตน จงึ ใหลองตีกลองนัดประชมุ กษตั รยิ ฉ วี เชิญทุกพระองคเ สดจ็ มายงั ทปี่ ระชมุ ฝายกษัตริยว ัชชีท้งั หลายทรงสดับเสยี งกลองดังกึกกอ ง ทุกพระองคไ ม ทรงเปนธุระในการเสดจ็ ไป ตางองครบั สงั่ วาจะเรียกประชุมดว ยเหตุใด เราไมไ ดเ ปน ใหญ ใจก็ขลาด ไมกลาหาญ ผูใดเปน ใหญ มีความกลาหาญไมมผี ูใดเปรียบได พอใจจะ เสด็จไปรว มประชมุ ก็เชิญเขาเถดิ จะปรกึ ษาหารอื กันประการใดกช็ างเถดิ จะเรยี กเรา ไปประชมุ มองไมเ ห็นประโยชนป ระการใดเลย รับสัง่ ใหพ น ตัวไป และทกุ พระองคก ็ ทรงเพกิ เฉยไมเสดจ็ ไปเขา รว มการประชุมเหมอื นเคย

อปุ ฎฐิตา ฉนั ทฯ 22 เหน็ เชิงพเิ คราะหชอง ชนะคลองประสบสม พราหมณเวทอดุ ม ธกล็ อบแถลงการณ คมดลประเทศฐาน ใหวลั ลภชน ภิเผา มคธไกร กราบทลู นฤบาล สนวากษัตรยิ ใน วลหลา ตลอดกนั แจงลักษณสา คณะแผกและแยกพรรค วัชชบี ุรไกร ทเสมือนเสมอมา ขณะไหนประหนึ่งครา บดั นี้สิก็แตก กบ็ ไดส ะดวกดี ไปเ ปนสหฉัน พยหุ ยาตรเสด็จกรี รยิ ยุทธโดยไวฯ โอกาสเหมาะสมัย นห้ี ากผจิ ะหา ขอเชญิ วรบาท ธาทพั พลพี

ถอดความ อุปฏ ฐติ า ฉนั ทฯ 23 เมอ่ื พจิ ารณาเหน็ ชอ งทางทจี่ ะไดชัยชนะอยา งงายดาย พราหมณผรู อบรพู ระเวทก็ ลอบสง ขาว ใหคนสนทิ เดินทางกลบั ไปยงั บานเมอื ง กราบทูลกษตั รยิ แ หง แควนมคธอนั ย่งิ ใหญ ในสาสนแ จงวา กษัตรยิ ว ชั ชีทกุ พระองคข ณะน้ีเกิดความแตกแยก แบง พรรคแบง พวก ไมสามัคคกี นั เหมอื นแตเ ดมิ จะหาโอกาสอนั เหมาะสมครง้ั ใดเหมอื นดงั ครัง้ นค้ี งจะไมมีอกี แลว ขอทูลเชิญพระองคยกกองทัพอนั ยงิ่ ใหญม าทําสงครามโดยเร็วเถิด

วชิ ชุมมาลา ฉันทฯ ทราบถึงบัดดล 24 ชาวเวสาลี ขาวเศิกเอิกอึง ชนบทบรู ี ในหมผู คู น หวาดกลัวท่วั ไป แทบทกุ ถิ่นหมด หมดเลือดส่นั กาย อกสน่ั ขวญั หนี วุน หวัน่ พรนั่ ใจ ซอ นตวั แตกภยั ตนื่ ตาหนาเผอื ด ท้งิ ยา นบา นตน หลบลี้หนีตาย ชาวคามลา ลาด ซกุ ครอกซอกครวั ขุนดา นตาํ บล เขาดงพงไพร คิดผนั ผอ นปรน มาคธขา มมา เหลอื จกั หา มปราม ปา วรอ งทนั ที พนั หวั หนาราษฎร รกุ เบยี นบฑี า หารอื แกกนั วัชชีอาณา จักไมใ หพ ล ปอ งกันฉนั ใด ไปมสี ักองค จ่ึงใหต กี ลอง เพอ่ื จกั เสดจ็ ไป แจงขา วไพรี เรียกนดั ทาํ ไม เพื่อหมูภูมี กลาหาญเห็นดี ชุมนุมบัญชา ราชาลจิ ฉวี อันนกึ จํานง ตา งองคดาํ รัส ใครเปนใหญใคร

วชิ ชุมมาลา ฉนั ทฯ 25 เชญิ เทอญทานตอง ขดั ขอ งขอ ไหน ปรึกษาปราศรัย ตามเรอ่ื งตามที สว นเราเลาใช เปน ใหญยังมี ใจอยางผภู ี รกุ ปราศอาจหาญ ความแขงอํานาจ ตา งทรงสําแดง แกงแยง โดยมาน สามคั คขี าด วัชชรี ัฐบาล ภูมศิ ลิจฉวี แมแตส ักองคฯ บชมุ นุมสมาน

ถอดความ วิชชุมมาลา ฉันทฯ 26 ขาวศึกแพรไ ปจนรถู งึ ชาวเมอื งเวสาลี แทบทกุ คนในเมอื งตางตกใจและหวาดกลวั กนั ไปทวั่ หนา ตาต่ืน หนาซีดไมม สี ีเลือด ตัวสั่น พากันหนีตายวุน วาย พากันอพยพครอบครวั หนภี ยั ท้งิ บา นเรือนไปซมุ ซอนตวั เสยี ในปา ไมส ามารถหา มปรามชาวบานได หัวหนาราษฎร และนายดานตาํ บลตา ง ๆ ปรกึ ษากนั คดิ จะยบั ยั้งไมใ หก องทพั มคธขา มมาได จงึ ตกี ลองปาว รองแจง ขาวขาศกึ เขา รกุ ราน เพ่อื ใหเหลา กษัตรยิ แ หง วัชชเี สด็จมาประชุมหาหนทางปองกัน ประการใด ไมมีกษัตรยิ ล ิจฉวแี มแตพระองคเดียวคิดจะเสด็จไป แตล ะพระองคทรงดํารสั วา จะเรียกประชมุ ดวยเหตใุ ด ผใู ดเปน ใหญ ผใู ดกลา หาญ เหน็ ดปี ระการใดก็เชญิ เถิด จะปรกึ ษาหารอื อยา งไรกต็ ามแตใจ ตัวของเรานนั้ ไมไ ดม อี าํ นาจย่งิ ใหญ จติ ใจกข็ ี้ขลาด ไม องอาจกลาหาญ แตละพระองคต างแสดงอาการเพิกเฉย ปราศจากความสามคั คปี รองดอง ในจิตใจ กษัตริยล ิจฉวีแหง วชั ชไี มเ สดจ็ มาประชมุ กนั แมแตพ ระองคเดียว

อนิ ทรวเิ ชียร ฉนั ทฯ ติยรชั ธํารง 27 นคเรศวสิ าลี ปน เขตมคธขตั พเิ คราะหเ หตุณธานี ยั้งทพั ประทับตรง ขณะเศิกประชิดแดน และมินกึ จะเกรงแกลน ภธู รธสงั เกต รณทพั ระงับภยั แหงราชวชั ชี บมทิ าํ ประการใด บุรวางและรา งคน เฉยดูบรูสึก สยคงกระทบกล คดิ จะตอบแทน ลุกระนีถ้ นัดตา คยิ พรรคพระราชา นิง่ เงียบสงบงาํ รจะพองอนัตถภ ยั ปรากฏประหนง่ึ ใน รกกาลขวางไป ดจุ กันฉะน้นั หนอ แนโดยมิพักสง กลแหยยดุ พี อ ทานวัสสการจน จะมริ าวมริ านกัน ธรุ ะจบธจึ่งบญั ภนิ ทพทั ธสามัค พทแกลวทหารหาญ ชาวลิจฉววี า ฬุคะเนกะเกณฑการ จรเขา นครบร ลูกขา งประดาทา อดศิ ูรบดีศร หมุนเลนสนกุ ไฉน ทิวรุงสฤษฎพ ลนั ครูวัสสการแส ปน ปว นบเหลอื หลอ คร้นั ทรงพระปรารภ ชานายนกิ ายสรร เรง ทําอฬุ มุ ปเว เพื่อขา มนทีธาร เขารับพระบณั ฑูร ภาโรปกรณต อน

อนิ ทรวิเชยี ร ฉันทฯ 28 จอมนาถพระยาตรา พยุหาธิทัพขันธ โดยแพและพวงปน พลขามณคงคา พศิ เนืองขนดั คลา จนหมดพหลเน่อื ง ลิบุเรศสะดวกดายฯ ขนึ้ ฝงลุเวสา ถอดความ อินทรวิเชียร ฉนั ทฯ จอมกษตั ริยแหงแควน มคธหยุดทัพตรงหนาเมืองเวสาลี พระองคทรงสังเกตวเิ คราะห เหตุการณทางเมืองวชั ชีในขณะทข่ี าศกึ มาประชดิ เมือง ดนู ่ิงเฉยไมรสู ึกเกรงกลวั หรอื คดิ จะทาํ สิง่ ใดโตตอบระงับเหตรุ า ย กลับอยูอยา งสงบเงยี บไมทาํ การสิง่ ใด มองดรู าวกบั เปน เมอื งรางปราศจากผคู น แนนอนไมตองสงสัยเลยวาคงจะถกู กลอุบายของวสั สการพรา หมณจ นเปน เชน นี้ ความสามัคคผี ูกพนั แหงกษัตรยิ ลิจฉวีถกู ทาํ ลายลงและจะประสบกบั ภัยพบิ ัติ ลูกขา งทีเ่ ด็กขวา งเลนไดสนุกฉนั ใด วัสสการพราหมณก็สามารถยุแหยใ หเ หลา กษตั ริยล จิ ฉวีแตกความสามคั คไี ดตามใจชอบและคดิ ที่จะสนกุ ฉนั นนั้ ครั้นทรงคิดไดดงั น้นั จึงมีพระราชบัญชาแกเ หลาทหารหาญใหรีบสรา งแพไมไผเพอ่ื ขามแมนํา้ จะเขาเมอื ง ของฝา ยศตั รู พวกทหารรบั ราชโองการแลว ก็ปฏิบัตภิ ารกจิ ทไ่ี ดรบั ในตอนเชางานนน้ั ก็ เสรจ็ ทันที จอมกษัตริยเ คลือ่ นกองทพั อันมกี าํ ลงั พลมากมายลงในแพทีต่ ิดกัน นํากําลงั ขามแมน ํ้าจนกองทพั หมดสน้ิ มองดแู นนขนดั ขน้ึ ฝง เมอื งเวสาลีอยางสะดวกสบาย

จิตรปทา ฉนั ทฯ 29 นาครธา นิวสิ าลี เหน็ รปิ มี พลมากมาย ขามตริ ชล กล็ พุ น หมาย มงุ จะทลาย พระนครตน มนอกเตน ตางกต็ ระหนก ตะละผคู น ตน่ื บมิเวน มจลาจล ทว่ั บรุ คา อลเวงไป เสยี งอลวน มขุ มนตรี รกุ เภทภยั สรรพสกล ทรปราศรัย ตรอมมนภี ขณะนีห้ นอ บางคณะอา พระทวารม่ัน ยังมกิ ระไร อรกิ อนพอ ชสภารอ ควรบรบิ าล ตา นปะทะกัน วรโองการ ขัตติยรา ก็จะไดทํา ดํารจิ ะขอ รสั ภบู าล กเ็ คาะกลองขาน ทรงตริไฉน ดจุ กลองพงั โดยนยดาํ เสวกผอง อาณัตปิ าน

จติ รปทา ฉันทฯ 30 ศัพทอโุ ฆษ ประลุโสตทาว ลิจฉวดี า ว ขณะทรงฟง ตา งธก็เฉย และละเลยดงั ไทมอิ นิ ัง ธุระกับใคร ณสภาคา ตางก็บคลา บุรทวั่ ไป แมพระทวาร และทวารใด รอบทิศดาน สจิ ะปดมฯี เหน็ นรไหน ถอดความ จติ รปทา ฉนั ทฯ ฝายเมืองเวสาลีมองเหน็ ขาศึกจํานวนมากขามแมน ํ้ามาเพ่อื จะทาํ ลายลา งบา น เมอื งของตน ตา งก็ตระหนกตกใจกนั ถวนหนา ในเมืองเกิดจลาจลวุนวายไปทัว่ เมอื ง ขา ราชการชั้นผใู หญตางหวาดกลวั ภยั บางพวกก็พูดวาขณะนย้ี ังไมเ ปนไรหรอก ควรจะ ปอ งกนั ประตเู มืองเอาไวใ หม่นั คง ตานทานขา ศกึ เอาไวก อน รอใหท ปี่ ระชมุ เหลา กษตั รยิ  มคี วามเห็นวาจะทรงทาํ ประการใด กจ็ ะไดดาํ เนินการตามพระบญั ชาของพระองค เหลา ขา ราชการทัง้ หลายกต็ ีกลองสญั ญาณข้ึนราวกบั กลองจะพงั เสยี งดงั กกึ กอ งไปถึงพระกร รณกษตั ริยลจิ ฉวี ตางองคทรงเพกิ เฉยราวกบั ไมเ อาใจใสใ นเรือ่ งราวของผใู ด ตา งองคไม เสดจ็ ไปที่ประชมุ แมแ ตประตูเมืองรอบทิศทกุ บานกไ็ มม ีผูใ ดปด

สทั ทลุ วิกกีิต ฉันทฯ 31 จอมทพั มาคธราษฎร ธ ยาตรพยุหกรี ธาสวู สิ าลี นคร โดยทางอันพระทวารเปด นรนิกร รอตอรอน อะไร เบือ้ งนั้นทานครุ วุ สั สการทชิ ก็ไป นําทัพชเนนทรไ ท มคธ เขา ปราบลิจฉวิขตั ติยร ัฐชนบท สเู งื้อมพระหัตถห มด และโดย ไปพ ักตองจะกะเกณฑน กิ ายพหลโรย แรงเปลืองระดมโปรย ประยุทธ ราบคาบเสรจ็ ธ เสด็จลุราชคฤหอตุ คมเขตบุเรศดจุ ณ เดิม เรื่องตนยกุ ติกแ็ ตจ ะตอ พจนเตมิ ภาษติ ลิขิตเสรมิ ประสงค ปรุงโสตเปน คตสิ ุนทราภรณจง จบั ขอประโยชนตรง ตรดิ ู

ถอดความ สทั ทุลวิกกี ติ ฉันทฯ 32 จอมทพั แหง แควน มคธกรธี าทัพเขาเมืองเวสาลที างประตเู มอื งทเี่ ปดอยโู ดยไมมผี คู นหรอื ทหารตอสูประการใด ขณะนัน้ วัสสการพราหมณผ เู ปนอาจารยก็ไปนําทพั ของกษัตรยิ  แหงมคธเขามาปราบกษัตริยล ิจฉวี อาณาจกั รทง้ั หมดกต็ กอยูในเงอ้ื มพระหตั ถ โดยที่ กองทัพไมต อ งเปลืองแรงในการตอสู ปราบราบคาบแลวเสด็จยงั ราชคฤหเมอื งยิ่งใหญดัง เดมิ เน้อื เรือ่ งแตเดมิ จบลงเพยี งนี้ แตป ระสงคจะแตง สุภาษติ เพม่ิ เตมิ ใหไ ดรบั ฟงเพอื่ เปน คตอิ นั ทรงคุณคา นาํ ไปคิดไตรตรอง

อนิ ทรวิเชยี ร ฉนั ทฯ 33 อนั ภบู ดรี า ชอชาตศัตรู ไดล ิจฉวภี ู วประเทศสะดวกดี วรราชวัชชี แลสรรพบรรดา ฑอนัตถพินาศหนา ถงึ ซง่ึ พบิ ตั ิบี คณะแตกและตา งมา หสโทษพโิ รธจอง เหีย้ มนนั้ เพราะผันแผก ทนสนิ้ บปรองดอง ถือทฐิ ิมานสา ตรมิ ลักประจกั ษเจือ รสเลา ก็งา ยเหลือ แยกพรรคสมรรคภนิ คติโมหเปน มลู ขาดญาณพจิ ารณต รอง ยนภาวอาดูร ยศศักดเิ สือ่ มนาม เช่อื อรรถยุบลเอา ครุ ุวัสสการพราหมณ เหตหุ ากธมากเมือ กลงาํ กระทํามา จง่ึ ดาลประการหา เสยี แดนไผทสญู ควรชมนิยมจัด เปนเอกอบุ ายงาม

ถอดความ อินทรวเิ ชียรฉนั ท 34 พระเจาอชาตศตั รไู ดแ ผน ดินวัชชีอยางสะดวก และกษัตรยิ ล ิจฉวที งั้ หลายกถ็ งึ ซงึ่ ความ พินาศลม จม เหตุเพราะความแตกแยกกนั ตางกม็ คี วามยึดมนั่ ในความคดิ ของตน ผกู โกรธ ซ่ึงกนั และกัน ตา งแยกพรรค แตกสามคั คกี นั ไมป รองดองกัน ขาดปญญาทีจ่ ะพิจารณา ไตรต รอง เชื่อถอยความของบรรดาพระโอรสอยา งงายดาย เหตุท่เี ปน เชนนน้ั เพราะ กษตั รยิ แ ตละพระองคทรงมากไปดวยความหลง จึงทําใหถ ึงซง่ึ ความฉิบหาย มภี าวะความ เปนอยูอันทกุ ขระทม เสยี ท้งั แผน ดนิ เกยี รตยิ ศ และชอื่ เสยี งท่เี คยมอี ยู สวนวัสสการพรา หมณน้ันนา ช่ืนชมอยางยิ่งเพราะเปนเลิศในการกระทํากลอุบาย

อนิ ทรวเิ ชียรฉันท 11 35 พุทธาทบิ ัณฑติ พเิ คราะหคิดพนิ ิจปรา รภสรรเสริญสา ธสุ มัครภาพผล สุกภาวมาดล วาอาจจะอวยผา บนริ าศนิรนั ดร ดีสูณ หมตู น คยพรรคสโมสร คุณไรไ ฉนดล หมูใดผสิ ามคั เพราะฉะนนั้ แหละบคุ คล ไปป ราศนิราศรอน ธรุ ะเก่ยี วกะหมเู ข มุขเปน ประธานเอา พรอมเพรียงประเสรฐิ ครัน บมิเหน็ ณฝา ยเดียว ผหู วงั เจรญิ ตน นรอ่ืนกแ็ ลเหลียว มิตรภาพผดงุ ครอง พึงหมายสมัครเปน ทมผอนผจงจอง ธูรทั่วณตวั เรา มนเมอ่ื จะทําใด ลุกป็ น ก็แบงไป ควรยกประโยชนย ืน่ สจุ ริตนิยมธรรม ดบู า งและกลมเกลยี ว สปุ ระพฤติสงวนพรร อุปเฉทไมตรี ย้ังทิฐมิ านหยอน ผิบไรสมคั รมี อารีมมิ ีหมอง รววิ าทระแวงกัน ลาภผลสกลบรร ตามนอ ยและมากใจ พึงมรรยาทยึด ร้อื ริษยาอนั ด่ังน้ันณหมูใด พรอ มเพรียงนพิ ทั ธน ี

อนิ ทรวเิ ชยี รฉนั ท 11 36 หวงั เทอญมิตอ งสง สยคงประสบพลนั ซึ่งสขุ เกษมสันต หติ ะกอบทวิกา มนอาจระรานหาญ ใครเลาจะสามารถ ก็เพราะพรอ มเพราะเพรียงกัน หักลางบแหลกลาญ นรสงู ประเสรฐิ ครัน เฉพาะมชี ีวคี รอง ปว ยกลาวอะไรฝงู ผิวใครจะใครล อง สรรพสัตวอัน พลหักกเ็ ต็ม สละลณี้ หมตู น แมม ากผิก่งิ ไม บมพิ รอมมเิ พรียงกนั มัดกาํ กระน้นั ปอง สขุ ทงั้ เจรญิ อัน ลุไฉนบไดม เหลาไหนผไิ มตรี พภยันตรายกลี กิจใดจะขวายขวน ตปิ ระสงคกค็ งสม คณะเปนสมา อยา ปรารถนาหวัง ภนพิ ทั ธรําพึง มวลมาอบุ ัตบิ รร ผวิ มีกค็ ํานึง จะประสบสุขาลยั ฯ ปวงทกุ ขพ ิบตั สิ รร แมป ราศนยิ มปรี ควรชนประชุมเชน สามัคคปิ รารม ไปม กี ใ็ หมี เน่ืองเพอ่ื ภยิ โยจงึ

ถอดความ อินทรวิเชยี รฉนั ท11 37 ผูรทู ้ังหลายมีพระพุทธเจาเปนตน ไดใครครวญพจิ ารณากลา วสรรเสริญวาชอบแลว ในเรือ่ ง ผลแหงความพรอ มเพรียงกนั ความสามัคคอี าจอํานวยใหถงึ ซ่ึงสภาพแหงความผาสุก ณ หมูของตนไมเสื่อมคลายตลอดไป หากหมใู ดมคี วามสามคั ครี ว มชุมนุมกนั ไมหา งเหนิ กนั สิ่งทไี่ รประโยชนจ ะมาสูไดอ ยา งไร ความพรอมเพรียงนัน้ ประเสริฐย่ิงนกั เพราะฉะน้นั บคุ คลใดหวงั ทีจ่ ะไดรบั ความเจริญแหง ตนและมกี จิ ธุระอนั เปนสว นรวม กพ็ งึ ตั้งใจเปน หัวหนาเอาเปนธรุ ะดวยตัวของเราเองโดยมเิ ห็นประโยชนตนแตฝ ายเดียว ควรยก ประโยชนใ หบุคคลอ่ืนบา ง นึกถงึ ผอู ื่นบา ง ตองกลมเกลียว มคี วามเปน มติ รกันไว ตองลด ทิฐมิ านะ รูจกั ขม ใจ จะทําสิง่ ใดกเ็ อ้อื เฟอกนั ไมมีความบาดหมางใจ ผลประโยชนท้ังหลาย ทีเ่ กดิ ขึ้นก็แบงปนกันไป มากบา งนอยบา งอยางเปน ธรรม ควรยดึ มนั่ ในมารยาทและความ ประพฤติทด่ี งี าม รักษาหมูคณะโดยไมม คี วามริษยากันอันจะตัดรอนไมตรี ดงั นน้ั ถาหมู คณะใดไมขาดซ่งึ ความสามัคคี มีความพรอมเพรียงกันอยูเสมอ ไมม ีการวิวาท และระแวง กนั กห็ วงั ไดโ ดยไมตองสงสัยวา คงจะพบซึง่ ความสุข ความสงบ และประกอบดว ย ประโยชนมากมาย ใครเลาจะมีใจกลาคิดทําสงครามดวย หวงั จะทาํ ลายลา งกไ็ มได ทั้งนี้ เพราะความพรอ มเพรยี งกนั นนั่ เอง กลาวไปไยกบั มนษุ ยผูประเสรฐิ หรอื สรรพสตั วทีม่ ชี วี ิต แมแ ตกิ่งไมหากใครจะใครล องเอามามดั เปน กาํ ต้ังใจใชก ําลังหกั กย็ ากเต็มทน หากหมูใด ไมมีความสามัคคีในหมูค ณะของตน และกจิ การอันใดท่จี ะตองขวนขวายทาํ กม็ พิ รอม เพรยี งกัน กอ็ ยาไดหวงั เลยความสุขความเจริญจะเกดิ ข้ึนไดอยา งไร ความทุกขพ บิ ตั ิ อนั ตรายและความชั่วรา ยทั้งปวง ถงึ แมจ ะไมต อ งการกจ็ ะตอ งไดร บั เปน แนแ ท ผทู ี่อยูรวม กันเปน หมคู ณะหรอื สมาคม ควรคํานึงถึงความสามคั คอี ยเู ปน นจิ ถา ยงั ไมม ีกค็ วรจะมีข้นึ ถา มอี ยูแ ลว กค็ วรใหเ จรญิ รงุ เรอื งย่ิงขึน้ ไปจึงจะถงึ ซง่ึ ความสุขความสบาย

อธิบายคาํ ศัพท 38 กถา ถอ ยคาํ กลหเ หตุ เหตแุ หงการทะเลาะ กสิก ไกวล ชาวนา ขตั ตยิ  คดี ทั่วไป คม ชเนนทร พระเจาแผน ดนิ ทม เรื่อง ทลิทภาว ไป ท่ัวบุรคาม ทชิ (ชน+อนิ ทร) ผเู ปน ใหญในหมชู น ความขม ใจ ยากจน ทัว่ บานทั่วเมอื ง บางทีก็ใชวา ทวชิ ทชิ งค ทชิ าจารย ทวชิ งค หมายถึง ผเู กิดสองครัง้ คอื พราหมณื กลา วคอื เกดิ เปนคนโดย ทัว้ ไปครงั้ หนงึ่ และเกิดเปน พราหมณโดยตําแหนงอกี ครั้ง

ทิน วัน 39 นครบร เมอื งของขา ศึก นย,นยั เคาความ ความหมาย นยมาน ใจความสาํ คญั (มาน=หวั ใจ) นรนิกร ฝงู ชน นฤพัทธ,นพิ ัทธ เนอื งๆ เสมอ เนอื่ งกัน นฤสาร ไมม ีสาระ นวิ ัต กลบั นรี ผล ไมเปนผล ประเด มอบใหห มด ประศาสน การส่ังสอน ปรากรม ความเพยี ร ตกแตง ใหไ พเราะนา ฟง ปรงุ โสต หายไป ปลาต บางท่ีใช ปวัตต์ิ หมายถึง ปวัตน ความเปน ไป

พฤฒิ 40 พิเฉท ผูเ ฒา หมายถึง วัสสการพราหมณ พชิ าการ ทาํ ลาย การตัดขาด พทุ ธาทบิ ัณฑิต วิชาความรู ภตั ผูรู มีพระพุทธเจาเปน ตน ภาโรปกรณ ขา ว ภินทพทั ธสามัคคยิ (จัดทาํ ) เครื่องมือตามทไ่ี ดร ับมอบ หมาย ภิยโย ภีรกุ การแตกสามคั คี ภนิ ท แปลวา ภูมศิ แตกแยก พทั ธ แปลวา ผกู พนั สา มน มัคคยิ แปลวา สามัคคี มนารมณ มาน ยิง่ ข้ึนไป ขลาด กลัว พระราชา ใจ สมดังทค่ี ดิ หรอื สมดังใจ ความถอื ตวั ในความวา \"แกง แยง โดยมาน\"

ยกุ ติ ยตุ ิ จบสิน้ 41 รหฐุ าน ลกั ษณสาสน รโหฐาน หมายยถงึ ท่สี งัด ทล่ี ับ เลา คอื ลักษณและสาสน หมายถึง วญั จโนบาย จดหมาย วลั ลภชน วิรธุ รูปความ ขอความ เคา สมรรคภนิ ทน สมัครภาพ อุบายหลอกลวง สหกรณ สํ่า คนสนิท สิกขสภา สุขาลยั ผิดปกติ เสาวน เสาวภาพ การแตกสามคั คี หายน, หายน ความสมัครสมานสามคั คี หมเู หลา หมู พวก หองเรียน ที่ที่มคี วามสุข ฟง สุภาพ ละมุนละมอ ม ความเสอ่ื ม

หิตะ ประโยชน 42 เห้ยี มนน้ั เหตุน้นั อนัตถ ไมเ ปน ประโยชน อนกุ รม ตามลาํ ดบั อภิเผา ผเู ปนใหญ อาคม มา มาถงึ อปุ เฉทไมตรี ตดั ไมตรี อรุ ส โอรส ลกู ชาย อฬุ มุ ปเวฬุ แพไมไผ เอาธูร เอาใจใสเปนธุระ เอาภาร รบั ภาระ รบั ผิดชอบ

ง ๑. กลั ยาณี ถนอมแกว . ๒๕๕๓. ถอดความสามคั คีเภทคําฉันทในบทเรยี น (๑). สบื คน ๑๒ มิถนุ ายน ๒๕๖๔, จาก https://www.gotoknow.org/posts/330820 ๒. กลั ยาณี ถนอมแกว . ๒๕๕๓. ถอดความสามคั คเี ภทคาํ ฉนั ทใ นบทเรยี น (๒). สืบคน ๑๒ มถิ ุนายน ๒๕๖๔, จาก https://www.gotoknow.org/posts/330832 ๓. กัลยาณี ถนอมแกว. ๒๕๕๓. ถอดความสามคั คีเภทคาํ ฉนั ทใ นบทเรียน (๓). สบื คน ๑๒ มิถนุ ายน ๒๕๖๔, จาก https://www.gotoknow.org/posts/332007 ๔. กลั ยาณี ถนอมแกว. ๒๕๕๓. ถอดความสามคั คีเภทคาํ ฉันทในบทเรียน (๔). สืบคน ๑๒ มถิ ุนายน ๒๕๖๔, จาก https://www.gotoknow.org/posts/332012 ๕. กลั ยาณี ถนอมแกว . ๒๕๕๓. ถอดความสามคั คเี ภทคาํ ฉันทใ นบทเรียน (๕). สืบคน ๑๒ มิถุนายน ๒๕๖๔, จาก https://www.gotoknow.org/posts/332031 ๖. กัลยาณี ถนอมแกว . ๒๕๕๓. ถอดความสามัคคเี ภทคําฉนั ทในบทเรยี น (๖). สืบคน ๑๒ มถิ ุนายน ๒๕๖๔, จาก https://www.gotoknow.org/posts/328193 ๗. กลั ยาณี ถนอมแกว . ๒๕๕๓. ถอดความสามคั คเี ภทคาํ ฉนั ทในบทเรียน (๗). สบื คน ๑๒ มถิ ุนายน ๒๕๖๔, จาก https://www.gotoknow.org/posts/328970 ๘. ณฐั ชยา เพช็ รรตั น. ๒๕๕๙. สามคั คเี ภทคาํ ฉนั ท. สืบคน ๑๒ มิถนุ ายน ๒๕๖๔, จาก https://sites.google.com/a/watpa.ac.th/krunatchaya/bi-khwam-ru- reuxng-samakhkhi-pheth-kha-chanth