Innovator №3 01. 08.2022

2022 / №3 MAGAZINE

Muassis: “Innovatsion rivojlanish nashriyot-matbaa uyi” davlat unitar korxonasi hamda Iste’dodli yoshlarni qo‘llab-quvvatlash “Ulug‘bek“ jamg‘armasi “Innovator” jurnali oʻquvchi-yoshlar uchun ilmiy-texnikaviy, tahliliy va ommabop nashr 2022-yil, 3-son Tahririyat kengashi raisi: Abdurahmonov Ibrohim Yulchiyevich Tahrir kengashi aʼzolari: Direktor Muxbirlar Salimov Oqil Umurzoqovich Mansur Tursunov Sohiba Mullayeva Turdiqulova Shahloxon Utkurovna Kamola Boshbekova Sultonov Isajon Abduraimovich Bosh muharrir Musayev Jahongir Payazovich Sevara Аbdullayeva Sahifalovchi dizayner Xudanov Bax�nur Oybutayevich Sardor Sapayev To‘ychiyev Olimjon Alijonovich Muharrir Otajonov Shuhrat Ibrayimjonovich Fazilat Muhammadiyeva Fotomuxbir Berdiyev Sanjar Allanazarovich Ruslan Toshpo‘latov Raximov Bobur Kamolovich Abduqunduzova Nazokat Usmonqulovna Saloyeva Hilola Ravshan qizi Tahririyat taqdim e�lgan maqolalarni taqriz Tahririyat manzili: qilish va qaytarish majburiya�ni olmagan. 100174, Toshkent sh., Universitet koʻchasi, 7-uy. Telefonlar: (99888) 007-55-92, Maqolada kel�rilgan dalillar va maʼlumotlar uchun (99899) 920-90-35 muallif javobgardir. Jurnalda nashr e�lgan barcha Veb-sayt: www.indep.uz materiallar mualliflik huquqi obyek� sanaladi. E-mail: [email protected] Jurnal sahifalarida chop e�lgan materiallardan 03.03.2022-yilda bosishga ruxsat berildi. foydalanilganda “Innovator” ilmiy-texnikaviy, tahliliy Аdadi: 500 ommabop jurnalidan olindi deb koʻrsa�lishi shart. Obuna indeksi – 1394 ISSN 2181-9637

2022-yil, 3-son Ilmiy-texnikaviy, tahliliy va ommabop “Innovator” jurnalining 3-soni “Biotexnologiya”ga bag‘ishlanadi. 4 ANORGA PASPORT, SIGIRLARGA DORI VA UCHTASI BIRDA 7 BALANSLANGAN OZUQA 10 SARATONNI DAVOLASHNING YANGICHA 14 USULI 17 IBN SINO AVLODLARI:INSONLAR YUMUSHINI 21 YENGILLATISHGA BEL BOG‘LAGAN YOSHLAR 23 26 BIR OLIM OLAMI 29 MADINA AKRAMOVA: “BIOTEXNOLOG HAYOTIDA YANGI 32 NARSALARNI SINAB KO‘RISHDAN QO‘RQMASLIGI LOZIM!” 35 LАBORАTORIYADА O‘TАDIGАN YOZGI MАKTАB 40 SARVAR QAHHOROV: “MAQSADIM JAHONNING ENG YETUK 41 OLIMLAR BILAN BIR G‘OYA USTIDA ISHLASH” MARJONA MARDONOVA: “DАVOSI YO‘Q KАSАLLIKLАRGА 44 SHIFO TOPISHNI ISTАYMАN!” 47 O‘ZAK HUJAYRALAR: ZAMONAVIY TIBBIYOTNING YANGI BOSQICHI BIOTEXNOLOGIYA HAQIDA BIZ BILGAN VA BILMAGAN HAQIQATLAR POMIDOR VАKSINАSI SINOVLARI MUVAFFAQIYATLI YAKUNLANDI YILIGA 700 000$ ISHLAB TOPGAN TALABA HIKOYASI GOOGLE DUNYONING ENG YETAKCHI QIDIRUV TIZIMI 18 YOSHLI PROFESSOR FAXRLI YOSHLAR

ANORGA PASPORT,BIRDA SIGIRLARGA  VABALANSLANGAN 3 OZUQA In vitro, mikroklonli ko‘paytirish, o‘simliklar genetikasi... Dunyo biotexnologiya sohasida misli ko‘rilmagan natijalarga erishmoqda. O‘zbekiston olimlari ham bu borada kerakli va qiziqarli loyihalarning etagidan tutib, qishloq xo‘jaligi, iqtisodiyot va sanoatning turli yo‘nalishlari uchun foyda keltirish yo‘llarini qidirmoqdalar. Ushbu sahifada Innovatsion rivojlanish vazirligi tomonidan moliyalashtirilib, amaliyotga tatbiq etilayotgan bir nechta loyihalar bilan tanishamiz. Anorning genetik pasporti yoxud in vitro lan taʼminlagan ushbu loyiha ishlari 2020-yilning mikroklonal ko‘paytirish texnologiyasi yanvar oyidan boshlangan. Yaqin o‘n yillargacha anor anʼanaviy usul- Maʼlumot o‘rnida aytib o‘tish kerakki, mikrok- lonli ko‘paytirish yoki to‘qimalarni ekish — bu da yetishtirib kelingan bo‘lsa, endi respublikada o‘simlikni to‘qimalardan yetishtirishda zamonaviy usullardan foydalangan holda, ko‘p miqdor- mavjud mahalliy anor navlarini genetik xususi- da, yuqori navli, sog‘lom o‘simliklar olish va tez ko‘paytirish amaliyotidir. O‘simliklarni mikroklonli yatlari bilan bog‘liq holda, biotexnologik ko‘paytirish 4 bosqichga bo‘linadi: ona o‘simlikni tanlash, ko‘paytirish, ildizlatish va iqlimlashtirish, usulda (in vitro) ko‘payti- yangi o‘simlikni nosteril (tuproq) muhitga ko‘chirib o‘tkazish. rish va klonlashtirish Xurshida Ubaydullayeva, loyiha rahbari, hamda kasalliklar- O‘zbekiston Fanlar akademiyasi qoshidagi Genomika va bioinformatika markazi, dan xoli “sog‘lom” Transgenomika va to‘qimalar laboratoriyasi mudiri, biologiya fanlari doktori: ko‘chatlarini — O‘zbekistonda ilk marotaba anorning olish texnologi- in vitro mikroklonli ko‘paytirish texnologiyasi ishlab chiqilmoqda. Bu orqali boshlang‘ich ekish yasini yo‘lga materiallari, yaʼni ona o‘simlik bog‘lari tashkil etilib, yuqori seleksion ko‘rsatkichlari saqlanadi. qo‘yish bugun- Mikroklonal ko‘paytirish texnologiyasidan foydalanish orqali o‘simlikni 3-4 oy mobaynida gi zamon tal- tovar standarti darajasida yetishtirish vaqtini abiga aylandi. LOYIHALAR Bugun sizga tanishtirmoqchi bo‘lgan “Mahalliy anor (Punica grana- tum L.) navlarining in vitro mikroklonal ko‘paytirish texnologiyasini yaratish” nomli ilmiy va amaliy tadqiqot loyihasi Innovatsion rivojlanish vazirligi tomonidan moliyalashtirilgan bo‘lib, 3 yilga mo‘ljallangan. Umumiy qiymati 900 mln so‘m bo‘lgan, 10 nafardan ortiq insonni ish bi- 4 / INNOVATOR 3 / 2022

kamaytirishga erishiladi. Bir yil davomida sifatli foydalangan holda, nav yaratiladi, 2-3 yilda esa millionlab sifatli aholi chorvasi uchun ko‘chat materiallari olish mumkin. to‘yimli, sifatli, tannarxi arzon Ilmiy tadqiqotlar doirasida respublikada mav- donador yem jud anor bog‘lari yangi biotexnologik “sog‘lom” (granula) ish- anor navlari bilan qayta rekonstruksiya qilinadi lab chiqarish- hamda yangi anor bog‘lari tashkil etiladi. Bun- dir. dan tashqari, chet el davlatlaridan ko‘chat ol- ishga ehtiyoj qolmaydi. Natijada valyuta sarfi Granula- tejaladi. Farg‘ona viloyati Quva tumanida faoli- langan yem- yat yuritayotgan “Farg‘ona anorchilik agro- ning oddiy yem- firma” MCHJ dala maydonlarida in vitro usuli dan afzallik tomoni, yordamida yetishtirilgan sog‘lom anorning “Qo- uning tarkibida bar- zoqi”, “Qayin anori”, “Tuyatish”, “Javdari”, cha kerakli moddalarning mavjudligi, sochilmasligi, quruq joyda saqlansa, “Qoradon achchiq”, “Dash- sifatini yo‘qotmasligi, saqlashda katta joy talab qil- nobod” va “Qoraboyev” masligi, uzoq masofalarga tashishda qiyinchiliklar kabi bir qancha nav- tug‘dirmasligi, bitta chorva hayvoniga bir kunlik lari chatishtirilgan ozuqa ratsionidan kelib chiqib, bir yilga qancha yem in-vitro onalik bog‘i kerakligini isteʼmolchi aniq bilishi bilan ajralib turadi. tashkil etildi. Endi- likda ushbu bog‘ Qobuljon Azizov, loyiha rahbari, qishloq yordamida butun xo‘jaligi fanlari doktori: viloyatda mavjud eskirgan anorzorlar — Mahalliy sharoitda aholimiz chorva yoshartiriladi, qayta hayvonlarini bir xil ozuqa, ya’ni bug‘doy kepagi, tiklanadi va navdorligi somon yoki xashaklar bilan boqib keladi. Biz taklif yuqori, sog‘lomlashtiril- qilayotgan startap loyiha doirasida chorva ozuqasi gan ko‘chatlar uzluksizligi 12 xil xomashyodan tayyorlanadi. Bunda chorva, parranda, baliqlarning turi, yoshi, beradigan taʼminlanadi. mahsulotidan kelib chiqqan holda, ratsionlar Natijada yiliga 1000-5000 ko‘chat yetishtirish tuziladi va ozuqa tayyorlab beriladi. imkoniyati paydo bo‘ladi. Bu ko‘rsatkich yildan- yilga ko‘tariladi. Birinchi yil 3 ta oila ish bilan Ozuqa yem 6, 8, 10 mm holda granula shaklida taʼminlansa, ko‘chatchilik yo‘lga qo‘yilishi bilan ishlab chiqariladi va 20, 50 kg polietilen qoplarga ularning soni yanada ortadi. solinib, aholi, fermer xo‘jaliklariga realizatsiya qilinadi. Biz yo‘lga qo‘ygan kichik seximizda yiliga Chorva uchun “uchtasi birda” granulalar 25-30 tonna atrofida granula qilingan ozuqa yemlari tayyorlanadi. 1 kg ozuqa yem bahosi sotib Maʼlumotlarga ko‘ra, Ozuqa ekinlari ilmiy- olinadigan mahsulot, ishchi kuchi, elektr energiya, polietilen qoplar, iplar, nakleykalar, soliqlardan tajriba stansiyasida har yili makkajo‘xori, oq kelib chiqib, 3,0-4,5 ming so‘mni tashkil qiladi. jo‘xori, xashaki lavlagi, tritikale, arpa, xashaki Kelajakdagi rejalarimizdan biri zamonaviy granula yem no‘xat, suli va shu kabi ozuqa ekinlari urug‘larini ishlab chiqarish liniyasini sitib olish, saralash, tozalash natijasida yiliga o‘rnatish (hozirgisi ma- halliy, ishlashi sekin, tez 45-50 tonna atrofida don chiqindilari chiqadi. buziladi, yemni zararsi- zlantira olmaydi, bug‘ Yuqoridagi ozuqa ekinlari chiqindi xo- beradigan joyi yo‘q va ko‘p ishchi kuchi tal- mashyolarini to‘yimli, sifatli ozuqaga ab qiladi), ish o‘rinlarini ko‘paytirish hamda bosh- aylantirishga hissa qo‘shadigan qa viloyatlarda ham sexlar stansiya katta ilmiy xodimi Q.Azizovning faoliyatini yo‘lga qo‘yish. “Ozuqabop ekinlar nav va duragaylari 3 / 2022 / INNOVATOR / 5 chiqindilaridan granula ishlab chiqarish” mavzusidagi startap loyihasi 2019-yilda Innovatsion rivojlanish vazirligi tomonidan 102,7 mln so‘mga moliyalashtirildi. Startap loyihaning asosiy maqsadi ma- halliy xomashyolardan (don, poya chiqindilari) LOYIHALAR

Chorva mollarini brutsellyozdan davo- qorako‘l ishlab chiqarish muassasalarida tatbiq laymiz etilishi mumkin. Yuqori endemik hududlar (Buxoro, Navoiy, Samarqand, Jizzax, Qashqadaryo, Buni qarangki, tibbiyot shunchalik rivojla- Surxondaryo va Toshkent viloyatlari)da qo‘y- nishiga qaramasdan, dunyo miqyosida ikkita echkilar orasida bola tashlash holatlarini 8 martaga, qo‘zi olish foizini 15 foizgacha, kasallikka qarshi davo samarali odamlarning brutsellyoz bilan kasallanishini esa yakun topmagan: birinchi- 84 foizgacha kamaytiradi. si OITS bo‘lsa, ikkinchisi brutsellyozdir. Yirik shoxli hayvonlarda brutsellyoz Oppoq suti bilan muammosining hal etilmagani yashirin siylaydigan, kalsiy va brutsellyoz bilan bog‘liq. Bu holatda amaliyotda oqsilga boy go‘shti qo‘llab kelinayotgan tashxis vositalari koni foyda bo‘lgan brutsellyozning ushbu shaklini aniqlay sigir-u qo‘y-echkilarn- olmaydi. Loyiha bajarilishida esa asosiy o‘rinni ing biz, insonlarga bir hayvonlardagi yashirin brutsellyozni “ochuvchi”, muammoli tomoni bor davolovchi va profilaktik ahamiyatga ega ekan. Bu haydov usulida bo‘lgan brutsellyozga qarshi vaksina ishlab chiqarish egallagan. boqiladigan hayvonlardan odamlarga, yakunlanmagan fagotsitoz jarayo- Ushbu kasalliklarga qarshi yaratilgan inno- niga ega holda yuqadigan, infeksion zooantro- vatsion preparatlarning keng qo‘llanilishi ularn- ponozlar (brutsellyoz, tuberkulyoz, xlamidioz, vi- ing epidemik zanjirini kasallik manbasini jilovlash rusli kasalliklar) vujudga kelishidir. Biz sizga tan- orqali O‘zbekiston zaminidan bartaraf etishdan ishtirmoqchi bo‘lgan loyihaning maqsadi brut- iborat. Odam immunotanqislik sindromi kasall- sellyoz va OITS ga qarshi tashxislash, davolash igiga nisbatan qo‘llab kelinayotgan preparatlar va immunobiologik preparatlar ishlab chiqarib, davolash majmuasiga tabiiy ularni amaliyotga tatbiq etishdan iborat. mahsulotlardan ishlab chiqilgan “Immun-5” Ibrohim Mamatqulov, loyiha rahbari, BFQ ning 180 kunlik “Turon” FA akademigi, tibbiyot fanlari doktori, kursda qo‘shilishi professor: virusning orga- nizmdagi sonini — To‘g‘ri, bu borada ko‘p urinishlar bo‘lgan 171 marotabaga va bo‘lmoqda. Masalan, OITS ga qarshi vaksina kamaytirgan. yaratilmagan bo‘lsa-da, brutsellyozni hozirgacha bartaraf eta olmagan ko‘pgina davlatlar Loyihaga In- vaksinalarni qo‘llab kelishadi. Shunga qaramasdan novatsion rivo- kasallanish holatlari davom etmoqda. AQShning jlanish vazirligi Texas shtatida 50 yildan ortiq davrda Bizonlar tomonidan 900 mln brutsellyozi bilan kurashish Davlat dasturi ham so‘m ajratilgan bo‘lsa, tatbiq qilingan. Ammo brutsellyozga qarshi shaxsiy mablag‘ miqdori 350 yuqori immunogenlik xususiyatga ega vaksina mln so‘mni tashkil etadi. Brutsellyozga qarshi yaratishning imkoni yo‘q, chunki to‘l mavsumida preparatlar veterinariya sohasida qo‘llanili- bola tashlash jarayonida tashqi muhitga milliardlab shi va hayvonlar infeksiya manbasi bo‘lishin- mikroorganizmlar chiqadi. Bunday katta oqimdagi ing oldini olish natijasida odamlarda kasallik mikroblar soniga insoniyat tomonidan 100 yildan paydo bo‘lmaydi. Loyiha mablag‘laridan so- ortiq davrda yaratilgan yuzlab vaksinalarning tib olingan asbob-uskunalar Veterinariya ilm- birontasi bardosh bera olmaydi. iy-tadqiqot institutida vaksina ishlab chiqa- rish laboratoriya klasteri bilan shay holatga “Startap” loyihamizda biz taqdim etgan qo‘y- keltirilgan. Kelgusida exinokokkoz, ichter- echki brutsellyozini davolash va profilaktikasi lama, tuberkulyoz, surunkali gepatitlar va uchun yaratilgan, dunyoda analogi mavjud onkologik kasalliklarga chalingan bemorlar- bo‘lmagan “Imnamak” preparati 30 kun ni samarali davolashga yordam beradigan davomida hayvon organizmini brutselladan dorilar ishlab chiqarish maqsad qilingan. xoli etadi. Preparat go‘sht-sut mahsulotlari va Sohiba MULLAYEVA tayyorladi. 6 / INNOVATOR 3 / 2022 LOYIHALAR

SARATONNI DAVOLASHNING YANGICHA USULI Hozirgi kunda aksariyat davlatlarda ko‘krak bezi saratoni nishon terapiya yordamida davolanilmoqda. Mazkur terapiya bemor umrining sezilarli darajada uzayishi, ayrim hollarda o‘simtaning butkul o‘sishdan to‘xtashiga olib kelishi kuzatilmoqda. Yurtimizda ham 2021–2023-yillarga mo‘ljallangan “Saraton kasalliklarida HER2 onkomarkerini TUMOR ON TARGET usuli bilan diagnostika qilish” nomli startap- loyiha uchun Innovatsion rivojlanish vazirligi tomonidan 907,424 mln. so‘m mablag‘ ajratilgan bo‘lib, bugungi kunda Namangan viloyati Chust innovatsion hududida “TUMOR ON TARGET” MCHJ diagnostik klinika o‘z faoliyatini boshlash arafasida. Loyiha muallifi Shohista Rustamova bilan bog‘lanib, mazkur loyihaning ahamiyati va afzalliklari haqida maʼlumot oldik. ZAMONAVIY TIBBIYOT 3 / 2022 / INNOVATOR / 7

BIOTEXNOLOGIYA – YANGI HAYOT SARI Bugungi kunda “Saraton kasalliklarida HER2 onkomarkerini TUMOR ON TARGET Bugungi kunda biotexnologiya yordamida usuli bilan diagnostika qilish” nomli ko‘plab yutuqlarga erishib kelinmoqda. Hujayra startap-loyiha asosida yangi klinika va genetik injeneriya usullaridan foydalangan faoliyatini yo‘lga qo‘yish arafasidamiz. holda, insonlar ehtiyojlaridan kelib chiqib, biologik organizmlarni o‘zgartirish mumkin. KLINIKA QANDAY MAQSADLARGA Masalan, mahsulot sifatini oshirish, yangi o‘simlik XIZMAT QILADI? navlari olish, hayvonlar turlarini o‘zgartirish, tirik organizmlarga zarur xususiyatlar berish va genetik Mazkur klinikada saraton bilan og‘rigan injeneriya, sunʼiy tanlash va duragaylashdan bemorlar orasidan nishon terapiyani foydalanib, yangi dori vositalari yaratish kabi qo‘llash mumkin bo‘lgan bemorlar guruhini faoliyat turlari biotexnologiya orqali amalga ajratib olish uchun PZR asosida amalga oshiriladi. oshiriladigan HER2 statusini aniqlash usulini amaliyotga joriy etish rejalalashtirilgan. Biotexnolog bo‘lish uchun inson nafaqat Hozirgi kunda respublikamizda saraton genetika, molekulyar biologiya, biokimyo, kasalligiga chalingan bemorlarni hujayra biologiyasi, balki botanika, kimyo, davolashda kimyoterapiya usulidan matematika, axborot texnologiyalari, fizika va foydalanilayotgan bir paytda, nishon boshqa sohalardan ham xabardor bo‘lishi lozim, terapiya yordamida davolashni sog‘liqni deb o‘ylayman. Umuman olganda, biotexnologlar saqlash amaliyotiga joriy qilish bo‘yicha tabiiy va aniq fanlar sohasidagi muhandislardir. qilinayotgan ishlar o‘z dolzarbligi bilan ajralib turadi. Respublika miqyosida beotexnologiyani rivojlantirish yo‘lida amalga oshirilayotgan ishlardan biri sifatida o‘z loyihamni misol keltirishim mumkin. Xususan, 2020-yil O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi va uning huzuridagi Ilg‘or texnologiyalar markazi bilan hamkorlikda tashkil etilgan C.A.T science accelerator ilmiy loyihalar uchun startap loyihalar tanlovida “TumorOnTarget – saraton kasalliklarini davolashda nishon terapiyani qo‘llash uchun diagnostika usuli” nomli loyiha bilan ishtirok etib, 1-o‘rinni egalladim va loyiham moliyalashtirildi. 8 / INNOVATOR 3 / 2022 ZAMONAVIY TIBBIYOT

imkoniyatining borligi amaliyotning asosiy afzalliklaridan hisoblanadi. Biotexnologiya keng imkoniyatlarga ega. Minimal invaziv diagnostika usullarini ishlab chiqish orqali bir tomchi qon yordamida bemor ahvolini tezda aniqlash mumkin. Deylik, uning onkologik kasalligi qaysi darajasida ekanini belgilab berishda ushbu usul muhim vosita bo‘lib xizmat qiladi. Bugungi kunda mazkur onkomarker MAQSADIMIZ — BEMOR AYOLLAR UMRINI faqatgina Respublika onkologiya UZAYTIRISH markazida immunogistokimyo usuli Hozirgi kunga qadar loyihaning dastlabki yordamida aniqlanadi. Bu esa butun bosqichlarida saraton kasalliklarida HER2 respublikadagi nishon terapiyani qo‘llash onkomarkerini diagnostika qilish uchun PZR mumkin bo‘lgan bemorlar guruhini ajratib olish uchun yetarli emas. Shuningdek, maqsadida TUMOR ON TARGET usuli ishlab narxi ham ancha qimmat. chiqildi. Klinik laboratoriya binosi taʼmirlanib, Ushbu muammoni hal qilish maqsadida loyihani amalga oshirish uchun zarur bo‘lgan PZR asosida onkomarkerni aniqlash usulini asbob-uskunalar, xomashyo va reaktivlar sog‘liqni saqlash amaliyotiga joriy qilish sotib olindi. Shuningdek, inventar, texnika va katta qadamdir. Bu usulning analogi jihozlar xarid qilib o‘rnatildi. immunogistokimyoga nisbatan ikki barobar Ahamiyatli jihati, klinika ishga tushirilgach, tez va arzon amalga oshiriladi. Shuningdek, qo‘shimcha ish o‘rinlari yaratilib, aholi PZR uskunasi respublikamizning barcha bandligi ham taʼminlanadi. Muhimi, nishon viloyatlari klinikalarida mavjud. Shu tufayli terapiya amaliyoti orqali o‘zbek ayollari umrini uni yurtimiz miqyosida keng yo‘lga qo‘yish uzaytirishga xizmat qilishni o‘z oldimizga maqsad qilganmiz. ZAMONAVIY TIBBIYOT Sevara ABDULLAYEVA tayyorladi. 3 / 2022 / INNOVATOR / 9

Ibn Sino avlodlari: INSONLAR YUMUSHINI YENGILLATISHGA BEL BOG‘LAGAN YOSHLAR Bilim olishga chanqoq yoshlar bor ekan, taraqqiyot, rivojlanish davom etaveradi. Yurtimizda shunday yoshlarimizga fundamental fan asoslarini chuqur egallashlari uchun zarur shart-sharoitlar yaratish, o‘quvchilarning ilm-fanga bo‘lgan qiziqishlarini kuchaytirish, mustaqil ilmiy tadqiqotchilik faoliyatini qo‘llab-quvvatlash, shuningdek, respublika va xalqaro fan olimpiadalaridagi faol ishtirokini taʼminlash maqsadida qator ishlar amalga oshirilmoqda. Shunday xayrli ishlardan biri Abu Ali ibn Sino nomidagi ixtisoslashtirilgan maktabning tashkil etilganidir. Bugungi kunda bu maktab yoshlar orasida eng nufuzli ta’lim maskanlaridan biriga aylangan. Xo‘sh, hozirda bu bilim dargohida tahsil oladigan yoshlar nimalar bilan band? Ular xalqimiz hayotini yengillashtirish, yurtimiz taraqqiy etishi uchun qanday foydali tadqiqotlar o‘tkazishmoqda? Bugungi sahifamiz orqali ana shu savollarga javob topamiz. 10 / INNOVATOR 3 / 2022 IBN SINO AVLODLARI

“Bakteriyalar odamlarga xavf solmasin chidamliligi ortib borayotgan bakteriyaning deymiz” yangi shtammlari kasallik rivojlanishi va Abdulaziz Qobiljonov, 10-sinf o‘quvchisi: tarqalishi xavfini yanada oshiradi. Shu sabab antibakterial material olish usullari ustida ishladik. Bu tadqiqotdan maqsad – tekstil materiallar bilan aloqada bo‘ladigan obyektlarni mikroorganizmlar hamda patogen mikroflora taʼsiridan himoyalash. Buning uchun matoning yuzasiga kumush nanozarralari bilan ishlov berilishi metodikasini o‘zlashtirish zarur. Gap shundaki, tolalar mikroblar uchun oson o‘ljadek gap. Negaki ular suv va mikrob fermentlarini o‘zida saqlab turadi. Maʼlumki, paxta, jun, jut (hind kanopi) va zig‘ir mikroblarga o‘ta taʼsirchan. Shuningdek, tabiiy tolalarda mikroblarning saqlanib turish muddati turlicha bo‘ladi. Ularga antibakterial xususiyat berish uchun nanozarrachalardan foydalaniladi. – Men 2006-yil 25-iyulda Andijon shahrida Shuningdek, titan dioksidining fotokatalitik tug‘ilganman. 8-sinfgacha Andijondagi xususiyatlarini ham o‘rgandik. Uning yordamida 4-maktabda o‘qidim. 2019-yildan boshlab esa mikroorganizmlardan himoyalanish, jismlarning Abu Ali ibn Sino nomidagi ixtisoslashtirilgan antibakterial qatlamini hosil qilish, suv va havoni maktabda tahsil olishni davom ettirdim. filtrlash mumkin. – Nima uchun aynan biotexnologiya – Bu qanday “ishlaydi”? yo‘nalishini tanlagansiz? – Bakteriyalarni halok qiluvchi mexanizmlardan – Biotexnologiya yordamida odamlarning biri oksidlovchi stress hisoblanadi. U oddiy ehtiyoji taʼminlanadi. Masalan, tibbiy bakteriyaning kislorod formalari bilan preparatlar ishlab chiqiladi yoki bo‘lmasa, to‘qnashganda yuz beradi. Titan dioksidining o‘simlik va hayvonlarning yangi turlari kashf nanozarrachalari (TiO2) yuqori fotokatalitik etilib, oziq-ovqat mahsulotlarining turi faollikka ega bo‘lgani uchun ularni perspektiv ko‘paytiriladi. antibakterial agentga aylantiradi. TiO2 fotokatalizatori: – Tadqiqotingiz haqida to‘xtalib o‘tsak. • bakteriyalarni yo‘qotadi – sterillaydi, Uning maqsadi nima? tozalaydi; • havoni – azot hamda oltingugurt oksidlari va – Bilasiz, bakteriyali infeksiyalar odamzod formaldegid kabi zararli birikmalardan xalos uchun jiddiy xavf tug‘diradi. Tibbiyot etadi; rivojlangan bo‘lishiga qaramay, har yili • hidlarni bartaraf etadi – birikmalarning bakteriyali infeksiyadan 15 millionga atsetaldegid, ammiak va vodorod sulfid kabi yaqin kishi vafot etyapti. Antibiotiklarga hidlar bilan parchalanishida qo‘l keladi; • suvni filtrlaydi – oqova suvlardagi zararli birikmalarni yo‘q qiladi; • degazatsiya vazifasini o‘taydi – tamaki tutuni, jismlar yuzasida qoladigan yog‘li IBN SINO AVLODLARI 3 / 2022 / INNOVATOR / 11

cho‘kindilar kabi organik birikmalarni – Chiqindini qanday qilib foydali to‘planishining oldini oladi. mahsulotga aylantirish mumkin? Bulardan tashqari, titan dioksidini o‘zini o‘zi tozalovchi oynalar tayyorlashda qo‘llash – Masalan, o‘simlik va sabzavot qoldiqlaridan mumkin. Bunday qoplam ishga tushishi omuxta yem hamda etil spirti olish mumkin. uchun bir haftacha vaqt kerak bo‘ladi. Unga Buning uchun biz qurilmaning dastlabki eng maʼlum muddat quyosh nuri taʼsir etishi sodda ko‘rinishdagi maketini yasadik, undagi kerak. Bunday qoplam quyosh bo‘lmagan, kamchiliklarni o‘rganib chiqib, chizmalarini bulutli havoda ham “ishlayveradi”. Bu qoplam chizdik. Endilikda qurilmamizning sifat hamda derazalarni yuvishga sarflanadigan mablag‘ dizayn jihatdan ancha mukammallashtirilgan va vaqtni tejaydi. Shuningdek, u har qanday modelini yasayapmiz. konstruksiya – oddiy derazadan tortib qishki issiqxona-yu oranjereyalarga ham mos Kelajakda loyihamizni muvaffaqiyatli amalga kelaveradi. oshirsak, bu nafaqat O‘zbekiston, balki butun yer yuzida samarali, iqtisod jihatdan ham “Dunyoni chiqindilardan tozalaymiz!” tejamkor yo‘l bilan o‘zimizga kerakli mahsulotni Rayhona Sobirova, 10-sinf o‘quvchisi: olamiz va odamlarga chiqindisiz hayotni taqdim etamiz, desak ham bo‘ladi. Ya’ni ular keyinchalik o‘simlik va sabzavot qoldiqlaridan unumli foydalanishadi. “Suvingiz toza va foydali bo‘ladi” 8-sinf Ibratxo‘ja Maxmutxo‘jayev, o‘quvchisi: – Men Toshkent viloyatining Chinoz tumanida tug‘ilib, 1-o‘rta taʼlim maktabida o‘qiganman. 7-sinfdan Abu Ali ibn Sino nomidagi ixtisoslashtirilgan maktabga qabul qilindim. – Maktabning biotexnologiya yo‘nalishini tanlagan ekansiz. Bunga nima turtki bo‘ldi? – Kimyo va biologiya faniga bo‘lgan – Bu sohaga bobom qiziqish uyg‘otgan. Negaki qiziqishim tufayli 7-sinfligimda Abu Ali ibn Chinoz tumanida ichimlik suvi muammo bo‘lgan. Sino nomidagi ixtisoslashtirilgan maktabga Shunda bobom shu muammoni hal qilish yo‘lini tanlov asosida qabul qilinganman. Hozirgi izlash kerakligini aytganlar. Bobom, otam va kunda biologiya fanidan olimpiadachilar amakim loyihamni amalga oshirishga yordam guruhida tajribali ustozlarim va berishgan. tengdoshlarim bilan bilimlarimni yanada oshirib boryapman. Maktabimizdagi har – Shu loyihangiz haqida gapirib bering. U bir o‘quvchining o‘z ilmiy tadqiqoti, ilmiy qanday qilib suvni yumshatadi? loyihalari bor. Shu qatorda men ham “Chiqindisiz hayot” deb nomlangan loyiha – Bu loyiha 3 bosqichdan o‘tadi. Birinchisi – ustida kimyo ustozim yordamida ish olib elangan qum bosqichi. Suvni ifloslantirgan yirik boryapman. chiqindilarni shu mayda toshlar ushlab qoladi. Keyingi bosqich – eng asosiysi. U ikki bosqich 12 / INNOVATOR 3 / 2022 o‘rtasida joylashgan bo‘lib, o‘ziga sulfat ionlarini IBN SINO AVLODLARI

tortib oladi. Uni faollashtirilgan ko‘mir deb Bu esa yana ortiqcha xarajatdir. Mening ham atashadi. So‘nggi bosqich minerallarga qurilmamda bunday xarajatlar qilinmaydi. to‘yingan toshdan iborat. Faol ko‘mirdan To‘g‘ri, uni vaqti-vaqti bilan tozalab turish kerak. chiqqan toza suvni minerallashtirib beradi va u Bu isteʼmolga bog‘liq, masalan, bir uyda nechta odamlar uchun foydali suvga aylanadi. nuqta borligiga ko‘ra filtr ifloslanadi. Misol uchun, ichimlik suvi oshxonada, hammomda bo‘lishi mumkin. Qancha ko‘p joyida bo‘lsa, shuncha tez ishdan chiqadi. Yaʼni qurilma sulfat ioniga to‘lib qoladi. Ammo uni 8 foizli natriy xlor eritmasi bilan 10-15 daqiqa chayib, so‘ng quritish va yana bemalol foydalanish mumkin. – Kelgusida qanday rejalaringiz bor? – Endi filtrni tozalashda foydalanilgan natriy xlor eritmasini tabiatga to‘kib yubormay, qayta ishlatish usulini ishlab chiqmoqchiman. Shunda natriy xlor ham tejaladi, ham tabiatga kamroq zarar yetadi. Negaki tabiatga shusiz ham turli tuzlar, zararli moddalar chiqariladi. – Bu qurilmaning qulayligi nimada? Yosh olimlarimizga omad tilab qolamiz. Kim bilsin, shunday olimlarimiz bor ekan, – Fransiya va Italiyadan keltiriladigan suvni tozalovchi qurilmalar 2 ming AQSH dollari maʼlum bir vaqt o‘tgach, sayyoramiz atrofida turadi. Buning ustiga bir necha yildan havosi musaffo, tuprog‘i toza, aholisi so‘ng taʼmirtalab bo‘lib qoladi. “Maxsustrans”ga ariza berib, uni taʼmirlatishga to‘g‘ri keladi. kasalliklardan xoli bo‘lar. IBN SINO AVLODLARI Kamola Sharofzoda suhbatlashdi. 3 / 2022 / INNOVATOR / 13

Vladimir SOY: «Biotexnologiyada turli yo‘nalishdagi mutaxassis bo‘lish imkoni bor» Biotexnologiya har sohada rivojlanib, dunyo taraqqiyotiga o‘z hissasini qo‘shib kelmoqda. Аsli yangi bo‘lgan bu sohada hozirda ko‘plab mutaxassislarimiz faoliyat yuritishyapti. Ulardan biri O‘zbekiston Respublikasi Innovatsion rivojlanish vazirligi huzuridagi Ilg‘or texnologiyalar markazi Biotexnologiya laboratoriyasi kichik ilmiy xodimi, shuningdek, C.A.T. Science Accelerator rahbari Vladimir Soy. Bugungi qahramonimiz bilan ilmiy faoliyati va kelajakdagi rejalari haqida suhbatlashdik. 14 / INNOVATOR 3 / 2022 BIR OLIM OLAMI

— Vladimir, ayting-chi, nima hujjat topshirishga ahd qilganman. Tibbiyot uchun aynan biotexnologiya sohasini institutiga o‘qishga kirishimga ishonmaganim tanlagansiz? Bu yangi soha nimasi bilan uchun ham Milliy universitetning biologiya sizni o‘ziga jalb qildi? fakultetiga hujjat topshirdim. Bor bilimim bilan imtihonlardan o‘tib, to‘lov-kontrakt — Bolaligimdan biologiya va umuman, asosida talaba bo‘ldim. ilmga bo‘lgan qiziqishim baland bo‘lgan. Men doim atrof-muhitni kuzatishni 3-kursda talabalar o‘ziga mos kafedrani yoqtirardim, undagi barcha jarayonlarning tanlashi kerak edi. Kelajakda tor sohada sababini o‘rganishni istardim. Uyimizda cheklanib qolishni istamasdim, shuning buva va buvimnikida ham turli kitoblar uchun biotexnologiyani tanladim. Negaki jamlanmasi bo‘lardi. Fanga bo‘lgan bu soha jadal rivojlanib kelayotgandi. qiziqishimning ortishiga aynan shu Biotexnologiya sohasida tadqiqot qilish orqali oziq-ovqat, qishloq xo‘jaligidan tortib genetik Mehmonimiz haqida qisqacha 1990-yili Toshkent viloyatining Аngren shahrida tavallud topgan Vladimir Eduardovich Soy oilasida 3 farzand. Uning akasi O‘zbekiston Milliy universitetining kimyo fakultetini tamomlagan. Singlisi esa Janubiy Koreyadagi Business Administration Duksung woman universityda tahsil olgan. U bolaligini yodga olarkan, ota-onasi, buva hamda buvisi ularning oliy maʼlumot olishi uchun barcha imkoniyatlarni yaratib bergani va ko‘p mehnati singgani haqida gapirdi. Shuningdek, Vladimirning ilm olishida akasi ham yordam berib, qo‘llab-quvvatlagan. Hozirda Vladimir oilali. Daniel ismli o‘g‘li bor. Uning aytishicha, rafiqasi Yelene Soy bilan universitetda tanishgan. Yelena undan bir kurs yuqorida o‘qigan ekan. Аmmo ular o‘rtasidagi iliq munosabat 10 yil o‘tibgina paydo bo‘lgan. U ham olima, hozirda ular bitta laboratoriyada faoliyat yuritishadi. kitoblar sabab bo‘lgan, deb o‘ylayman. muhandislik qo‘llaniladigan sohalargacha Masalan, Mixail Prokopenkoning 1971-yili bo‘lgan turli yo‘nalishda mutaxassis bo‘lish chop etilgan «Ehtimoldan yiroq, ammo imkoni tug‘iladi. Shu sabab biotexnologiyani fakt» («Neveroyatno, no fakt»), «Katta tanladim. sovet ensiklopediyasi», «Qisqa tibbiy ensiklopediya» kabi kitoblarni o‘qirdim. — Bu sohada qanday ishlar olib Shuningdek, maktabda biologiya darsini boryapsiz? oson o‘zlashtirardim. 5-sinfdan boshlab har yili shahar olimpiadalarida ishtirok etardim. — Hozirda Defenzin rekombinant 5-sinfda atigi 7-o‘rinni egallagan bo‘lsam- antimikrob peptidini ishlab chiqarish da, keyingi yillar shaharda birinchilardan mavzusida dissertatsiya ishi olib borayapman. bo‘lganman. 9-sinfda esa viloyat Mikroblarga qarshi peptidlar — bu himoya olimpiadasiga borganman. U yerda, afsuski, vazifasini bajaruvchi ko‘plab organizmlarda sovrinli o‘rinlarni egallay olmaganman. bo‘ladigan peptidlar oilasi. Xususan, NsD2 deb atalgan defenzinimiz tabiiy ravishda Ota-onam meni tibbiyot institutiga qora sedana urug‘larida uchraydi. Bu o‘qishga kiradi, deb o‘ylashgan edi. Аmmo tadqiqotimizdan maqsad shuki, sedanadan maktabning bitiruv sinflarida va akademik gen ajratib olib, ichak tayoqchalari litseyda oliy o‘quv yurtiga kirishga bakteriyasiga ko‘chirib o‘tkazish. Bu bilan tayyorlanmaganman. Vaziyatga to‘g‘ri baho uni mazkur peptidni ishlab chiqarishga berib, bilimlarimdan kelib chiqib, birinchi fan erishishdir. biologiya va kimyo bo‘lgan oliy o‘quv yurtiga 3 / 2022 / INNOVATOR / 15 BIR OLIM OLAMI

Shuningdek, men O‘zbekiston-Xitoy — Jurnalimiz, asosan, yoshlarga mo‘ljallangan. Shunday ekan, biotexnolog vaksinasini klinik tekshirish jarayonida bo‘lishni istayotgan yoshlarga qanday maslahatlar berasiz? ishtirok etdim. Shu bilan birga, markazimizda — Аvvalo, o‘qib, bilim olish, dunyoqarashni koronavirus infeksiyasiga qarshi mahalliy kengaytirish, turli sohalardagi bilimingizni rivojlantirishingiz lozim. Negaki baʼzan vaksina ishlab chiqarish bo‘yicha jamoa siz qiziqqan fandan boshqa bilimlar ham faoliyatingiz davomida kelib chiqishi mumkin yig‘ilgan. Hozirgi kunda ikki — DNK va bo‘lgan muammolarni hal etishda yordam beradi. Bundan tashqari, yaxshi laboratoriya rekombinant ko‘rinishidagi vaksina hamda murabbiylar topishingiz kerak. Men o‘zimnikini topganman: mening ilmiy tayyorlanmoqda. rahbarlarim Innovatsion rivojlanish vaziri o‘rinbosari Shahlo Turdiqulova hamda Ilg‘or — Biotexnologiyaning ahamiyati texnologiyalar markazi laboratoriya mudiri nimada? Dilbar Dalimovadir. Bu yerda juda yaxshi jamoa yig‘ilgan. — Biotexnologiya turli sohalardagi muammolarni hal qiladigan yo‘nalishlardan — Kelgusidagi ishlaringizga omad tilab biridir: oziq-ovqat sanoati, qishloq xo‘jaligi qolamiz. Suhbat uchun rahmat. sanoati (yangi o‘g‘itlar yaratish, hosildorlikni oshirish, ekinlarning chidamliligi va Kamola SHAROFZODA suhbatlashdi. boshqalar), ekologiya (ifloslangan suvni tozalovchi bakteriyalarni ishlab chiqarish, plastmassani qayta ishlash va h.k.), tibbiyot (target terapiya, vaksinalar, dori vositalari, diagnostika va h.k.) va boshqa ko‘plab sohalar. 16 / INNOVATOR 3 / 2022 BIR OLIM OLAMI

Madina AKRAMOVA: “BIOTEXNOLOG – HAYOTIDA YANGI NARSALARNI SINAB KO‘RISHDAN QO‘RQMASLIGI LOZIM!” Madina Akramova isteʼdodli va yosh biotexnolog olimalarimizdan biri. U AQShning Fulbrayt dasturi finalisti. Bir qator xalqaro anjumanlar ishtirokchisi va ilmiy maqolalar muallifidir. Suhbat davomida qahramonimizdan nega aynan biotexnologiya yo‘nalishini tanlagani va bu sohada faoliyat yuritishni istagan yoshlarga dastlabki qadamni qayerdan boshlash kerakligi bo‘yicha qiziqarli maʼlumotlar olishga muvaffaq bo‘ldik. YOSHLAR KELAJAGIMIZ IFTIXORI 3 / 2022 / INNOVATOR / 17

HAMMASI MAKTAB ОLIMPIADASIDAN ishlash baxti nasib qildi. Amaliyot davomida BOSHLANDI! mikrobiologiya va sanoat jarayonlariga qiziqishim uyg‘ondi. Boshlang‘ich sinfda o‘qib yurganimda, “Atrofimizdagi olam” va “Tabiatshunoslik” Keyinchalik Genomika va bioinformatika fanlaridan dars o‘tilardi. Negadir shu fanlarga markazida laborant sifatida ish boshladim. juda qiziqardim. Yuqori sinflarga o‘tganimda Faoliyatim davomida barcha qiziqishlarimni esa biologiya faniga mehr qo‘ydim. Menga birgina biotexnologiyaga birlashtirishim uyimizda qatiq, kvas va tuzlangan karamning mumkinligini tushundim. Sababi, ushbu sohada tayyorlanish jarayonini diqqat bilan kuzatish genetika va mikrobiologiya, shuningdek, o‘zgacha zavq bag‘ishlardi. Albatta, o‘sha boshqa fanlar bilan ham shug‘ullanish imkoni paytlarda fermentatsiya jarayoni va probiotiklar nima ekanligini tushunmasdim. Shukrki, ota-onam farzandlarining xohish va istaklariga juda eʼtiborli edi. Ular mendagi qiziqishni ko‘rib, qo‘shimcha taʼlim kurslariga berishdi. U yerda birinchi bor mikroskopni ko‘rdim va shaxmat o‘ynashni o‘rgandim. Biroq o‘sha damlarda biologiya men uchun shunchaki oddiy qiziqish bo‘lgandi, xolos. Ammo 6-sinfda o‘qib yurgan chog‘larimda maktabda biologiya fanidan olimpiada o‘tkazildi. Olimpiada natijalari eʼlon qilinganda, g‘oliblar qatorida edim. Ana shundan so‘ng bu fanni mukammal o‘rganishga qat’iy kirishdim. BIOTEXNOLOGIYA SOHASI O‘ZIGA mavjud. MAFTUN QILDI Shunday qilib, “Biotexnologiya” kafedrasida O‘zbekiston Milliy universitetiga o‘qishga yakuniy malakaviy ishimni bajarish uchun ariza kirgach, “Genetika” kafedrasida bitiruv topshirdim va o‘z ilmiy ishimni kolbasalarda malakaviy ishimni bajarishni rejalashtirdim. genetik modifikatsiyalangan mahsulotlarni Ikkinchi kursda o‘qib yurgan kezlarimda aniqlash usullariga bag‘ishladim. Bu mening probiotik bakteriya dorilarini ishlab chiqarishga laboratoriya protokollarini optimallashtirish, ixtisoslashtirilgan “Mega Farm Service” tadqiqot rejasi tuzish va malakaviy ish yozish kompaniyasi laboratoriyasida stajyor bo‘lib bo‘yicha birinchi tajribam edi. Shuningdek, Skolkovo fan va texnologiya institutida (Moskva, Rossiya) molekulyar biologiya bo‘yicha “Bakteriyalar bilan ishlab chiqariladigan antibiotiklarni izlash” mavzusidagi xalqaro ilmiy yozgi maktab ishtirokchisi bo‘ldim. Innovatsion rivojlanish vazirligi huzuridagi Ilg‘or texnologiyalar markazi qoshidagi “Biotexnologiya” va “Biofizika” yo‘nalishlari bo‘yicha ikkita yozgi ilmiy maktabda “molekulyar biologiya” va “biotexnologiyalar” bo‘yicha ham mahoratimni oshirdim. AQSHDA MALAKA OSHIRIB, VATANIMGA QAYTDIM 18 / INNOVATOR 3 / 2022 AQShdagi San Diyego davlat universitetining YOSHLAR KELAJAGIMIZ IFTIXORI

“C1 Biocatalysis Lab” laboratoriyasi eʼtiborimni tortdi, chunki bu laboratoriya faoliyati ekologiya va sanoat sohasidagi muayyan muammolarni hal qilishga qaratilgan edi. Metanotrof bakteriyalarning metilotroflar deb nomlangan guruhi bo‘lib, ular metanni uglerod hamda energiyaning yagona manbayi sifatida qo‘llaydi va bu jihat ularni yetishtirish jarayonini ancha arzonlashtiradi. Shunday qilib, “C1 Biocatalysis Lab”ning asosiy vazifasiga atrof-muhitdan metan olish jarayonida metanotroflarning molekulyar mexanizmlarini o‘rganish edi. Bu esa, o‘z Dasturning mohiyati AQSh universitetlarida akademik daraja (magistratura, doktorantura) navbatida, global isishga qarshi kurashda ijobiy yoki dastur bo‘yicha taklif etilgan olimlarning 1 yil davomida ilmiy tadqiqot ishlarini amalga natija ko‘rsatishi kerak edi. Bundan tashqari, oshirishiga yo‘naltirilgan. laboratoriyada genetik jihatdan o‘zgartirilgan Talabalik davrining ilk onlaridanoq xalqaro toifadagi mutaxassis bo‘lishga intildim. Buning metanotrof bakteriyalardan turli oqsil uchun xalqaro taʼlim va ish tajribasiga ega bo‘lishga qaror qildim. Fulbrayt dasturi aynan mahsulotlari va yoqilg‘i olish ustida ham ilmiy men uchun yaxshi imkoniyat bo‘ldi! Dasturda qatnashish uchun hujjatlarimni topshirib, tadqiqotlar olib borilib, ushbu mahsulotlar narxi butun kuchimni finalistlar qatoridan joy olishga sarfladim. Kerakli maʼlumotlarni AQShning pasayishiga erishish maqsad qilib olingandi. O‘zbekistondagi elchixonasi saytidan topdim. Shuningdek, o‘tgan yilgi ushbu dastur finalistlari Mening loyiham aynan genetik va mutaxassislarning shaxsiy sahifalarini ham kuzatdim. Ularning ariza topshirish bo‘yicha modifikatsiyalangan bakteriyalarni yaratish maslahatlariga amal qildim. bosqichida amalga oshirildi. Buning sababi Umuman olganda, Fulbrayt dasturiga tanlov jarayoni uch bosqichdan iborat: 1) – atrof-muhitdan olingan metanotrofik hujjatlarni taqdim etish (diplom, rag‘batlantirish xatlari, tavsiyanomalar); 2) Maxsus komissiya bakteriyalar bizga kerakli mahsulotlarni sintez bilan intervyu, yaʼni elchixona xodimlari va Fulbraytning oldingi finalistlari bilan; 3) Xalqaro qilish uchun zarur bo‘lgan maxsus genlarga imtihon GRE (umumiy yoki mavzu bo‘yicha), TOEFL. Shuningdek, tanlangan mutaxassislik ega emas. Ushbu genlarni bakterial plazmid bo‘yicha GMAT imtihonidan o‘tish talab etiladi. Shuni aytish joizki, dasturda ishtirok etish asosida maxsus genetik konstruksiya (tuzilma) istagidagilar ko‘p. Raqobat juda katta. Lekin sizda kuchli motivatsiya, sabr-toqat, ijtimoiy va ga kiritish hamda “bakteriyalarning genetik nashriy faollik bo‘lsa, Fulbrayt dasturi finalchisi bo‘lishingiz aniq. transformatsiya” jarayonini amalga oshirish lozim. Bu metanotroflarga biz kiritgan mahsulotni sintez qilishga imkon beradi. Muammo shundaki, barcha genetik tuzilmalar metanatroflarda teng darajada yaxshi ishlamaydi. Mening vazifam bakteriyalarning maʼlum tijorat shtammlarida eng yuqori samaradorlikka ega plazmidlar va bunda oqsilning kuzatilayotgan ekspressiyasini aniqlashdan iborat edi. Bu mening bioinformatika, tajriba dizayni va maʼlumotlarni tahlil qilish ko‘nikmalarimni yaxshilaydigan juda qiziqarli loyiha edi. FULBRAYT DASTURINING FINALISTIGA AYLANDIM! Fulbrayt AQSh hukumati tomonidan BIOTEXNOLOGIYANING ISTIQBOLLARI moliyalashtiriladigan taʼlim granti dasturidir. VA MENING FAOLIYATIM! Dastur AQSh fuqarolari va boshqa mamlakat fuqarolari o‘rtasidagi ilmiy va madaniy Menimcha, biotexnologiya mamlakat taraq- aloqalarni mustahkamlashga mo‘ljallangan. qiyotiga sanoat, ekologiya, aholi salomatligi YOSHLAR KELAJAGIMIZ IFTIXORI 3 / 2022 / INNOVATOR / 19

va oziq-ovqat xavfsizligi jihatidan ham katta taʼsir ko‘rsatadi. Aynan biotexnologiya genetik va yuqumli kasalliklarni aniq tashxislash, oziq- ovqat mahsulotlari ifloslanishini tahlil qilish uchun zarur manbalar bilan taʼminlashda asqatadi. Shuningdek, biotexnologik va farmatsevtik kompaniyalarning paydo bo‘lishi ko‘plab yangi ish o‘rinlari yaratish va import o‘rnini bosishga yordam beradi, mamlakatimizda iqtisodiyot rivojiga katta hissa qo‘shadi. “ROSSA” O‘zbekiston Respublikasi hudu- dida biotexnologik mahsulotlar yaratish bo‘yicha yirik ilmiy ishlab chiqarish kom- paniyadir. Ushbu kompaniyada biz uy hay- BIOTEXNOLOG BO‘LAMAN DESANGIZ... vonlarida yuqumli kasalliklar, oziq-ovqat Biotexnologiya sanoat bilan chambarchas mahsulotlarida GMO mavjudligini aniqlaydigan bog‘liq. Shu sababli ushbu sohani puxta va oziq-ovqat xavfsizligini taʼminlashga qara- egallashni maqsad qilgan yoshlarga turli tilgan mahsulotlarni ishlab chiqarish bilan startap (start-up) akselerator hamda bu borada shug‘ullanamiz. Shuningdek, bu yerda SARS- taʼlim beradigan tadbirlarda (workshop) CoV-2 koronavirus infeksiyasini aniqlashda qatnashishni maslahat bergan bo‘lardim. diagnostik to‘plamlar ham ishlab chiqariladi. Bundan tashqari, sohaga oid ixtisoslashgan saytlar hamda mahalliy va xalqaro stajirovkalar Men hujayralar texnologiyasi bo‘limida haqida maʼlumotlar qidirish, yangiliklardan faoliyat yuritaman. Bu yo‘nalishda regenerativ xabardor bo‘lib borishni tavsiya qilaman. tibbiyot bo‘yicha izlanishlar olib borish Qolaversa, zamonaviy biotexnologiya sohasida rejalashtirilgan. Jumladan, estetik tibbiyot, ro‘y berayotgan yutuqlar haqida ko‘proq artroz va parodontoz kasalliklarini davolash maʼlumotlar o‘qishga intiling. Bu sizga aynan borasida ilk qadamlar qo‘yilmoqda. qaysi yo‘nalishni tanlash va o‘zingizga yaqin sohani aniqlashda yordam beradi. Ochig‘i, AQShda magistratu- rani tamomlagach, o‘z yurtimda Ilmiy jurnallardan tashqari https:// biotibbiyot, biotexnologiya soha- itaintmagic.riken.jp/ va https://biomolecula. larini rivojlantirishga o‘z hissamni ru/ kabi ilm-fanni ommalashtirishga qaratilgan qo‘shayotganimdan baxtiyorman! onlayn platformalarni kuzatib borishni odatga aylantiring. Bunday platformalar 20 / INNOVATOR 3 / 2022 biotexnologiya sohasida tahsil olayotgan 1-2-bosqich talabalari uchun juda qo‘l keladi. Eʼtiborli tomoni shundaki, ilmiy maʼlu- motlarni tahlil qila olish uchun dasturlashni o‘rganishingizni tavsiya qilgan bo‘lardim. Yangi ishlanmalar bilan shug‘ullanmoqchi bo‘lgan yaxshi tadqiqotchi va biotexnolog hozirda hech bo‘lmaganda “Python” va “R” kabi dasturlash asoslarini bilishi kerak. Eng muhimi, hayotingizda yangi narsalarni sinab ko‘rishdan aslo qo‘rqmang! Hilola SALOYEVA, “Ilm-fan va innovatsion rivojlanish” ilmiy jurnali bosh muharriri YOSHLAR KELAJAGIMIZ IFTIXORI

LАBORАTORIYADА O‘TАDIGАN YOZGI MАKTАB Yoz kelishi bilan aksariyat talabalar o‘z ota yurtiga ketishga oshiqadi. Lekin shunday toifa yoshlar borki, o‘z bilim va salohiyatini oshirish yo‘lida yozning har bir kunidan unumli foydalanib qolishga urinadi. Yurtimizda yoshlarning madaniy hordiq chiqarishiga qaratilgan yozgi oromgohlar ko‘p. Аniq yoki tabiiy fanlarga mo‘ljallangan yozgi maskanlar esa barmoq bilan sanarli. Ilg‘or texnologiyalar markazi tomonidan tashkil etiladigan yozgi maktab bioinformatika, biologiya va biofizika yo‘nalishlariga qiziquvchi yoshlar uchun ayni muddao! Demak, bu maskan haqidagi muhim savollarga javob olamiz. Yozgi maktab kimlar uchun va qayerda vazirligi huzuridagi Ilg‘or texnologiyalar markazi tashkil etiladi? tomonidan tashkil etiladi. Talaba va magistrlar uchun mo‘ljallangan Qaysi yo‘nalishlarga ixtisoslashgan? ushbu yozgi maktab Innovatsion rivojlanish Yozgi maktab molekulyar biologiya, molekulyar genetika va molekulyar biotexnologiya, bioinformatika, biofizika yo‘nalishlariga mo‘ljallangan bo‘lib, talabalar ikki hafta davomida maxsus dastur asosida shu yo‘nalishlardagi eng keng qo‘llaniladigan metodika va texnologiyalar bilan tanishadilar. Qachondan beri o‘tkazib kelinmoqda? 2018-yildan beri o‘tkazib kelinadi. Lekin pandemiya paytida muayyan muddat faoliyati to‘xtatilgan. YOZGI MAKTAB Yozgi maktabning boshqalaridan qanday farqi bor? Yozgi maktabning boshqalaridan farqli jihati shundaki, tushgacha seminar mavzularidan 3 / 2022 / INNOVATOR / 21

prezentatsiyalar va tushdan keyin aynan shu mavzuning amaliy mashg‘ulotlari laboratoriyalarda olib boriladi. Maktab qatnashchilari erkin fikrlashga undovchi qiziqarli savollar bilan jalb qilinadi. Seminar mavzularida fanning oxirgi yutuqlari bilan ham tanishtirib boriladi. Ikki hafta davomida talabalarda guruh bo‘lib ishlash, berilgan topshiriqlar yuzasidan o‘zlarining jamoaviy taqdimotlarini markaz xodimlari oldida bayon etish ko‘nikmalari shakllantiriladi hamda kurs oxirida sertifikat va faol qatnashgan 3 nafar talabaga sovrinlar beriladi. Yozgi maktabdan so‘ng... 2018-2019-yillar davomida olib borilgan yozgi maktab dasturlarida berilgan nazariy va amaliy bilimlar barcha ishtirokchilarning keyingi o‘qish jarayonlarida katta bir tayanch bo‘lgan. Xususan, ko‘plab bitiruvchilar chet el o‘quv yurtlari va laboratoriyalarida ham o‘z bilim va tajribalarini oshirish uchun bir qator grantlarni qo‘lga kiritishgan! Аmaliy mashg‘ulotlar bilan bir qatorda, Bu yilgi yozgi maktab qachon ochiladi va ko‘ngilochar va interaktiv o‘yinlar ham yoshlar bu haqda qayerdan xabar topishi o‘tkaziladi. mumkin? Qabul qay tartibda bo‘ladi? Talabgorlar Ilg‘or texnologiyalar markazi yetakchi ilmiy xodimlari tomonidan suhbat asosida saralab olinadi. Laboratoriya jamoasiga qabul qilingan talabalar u yerda olib borilayotgan tadqiqotlar bilan tanishish va o‘rganish imkoniyatini qo‘lga kiritadilar. Yozgi maktab ishtirokchilariga kelajakda qanday imtiyozlar bor? Dastur davomida faol qatnashgan va Bu yilgi yozgi maktab pandemik vaziyatga intiluvchan talabalar Markazga dastlab ish qarab rejalashtiriladi. Bu haqda Markazning o‘rganish uchun amaliyotga olib qolinadi. rasmiy sayti hamda facebookdagi rasmiy Keyinchalik esa loyiq ko‘rilsa, ishga qabul sahifasi orqali eʼlon qilinadi. qilinadi. Demak, yozgi maktab Ilg‘or texnologiyalar markazi tomon yo‘l ochadi! Sohiba MULLAYEVA tayyorladi. YOZGI MAKTAB 22 / INNOVATOR 3 / 2022

Sarvar Qahhorov “MAQSADIM JAHONNING ENG YETUK OLIMLAR BILAN BIR G‘OYA USTIDA ISHLASH!” INNOVATOR BILAN BIR KUN Muvaffaqiyatli kishilarning hayot yo‘li, yashash tarzi va unga stimul vazifasini o‘tagan tushuncha yoki g‘oyalar insonlarda doim qiziqish uyg‘otib kelgan. Ularning ajralib turuvchi jihati vaqtini to‘g‘ri boshqara olishidir. “Innovator bilan bir kun” sahifamizning bu galgi qahramoni Sarvar Qahhorov. U kim? Muvaffaqiyatlarining siri nimada? Qanday g‘oya va fikrlar bilan band? Kelajakdagi orzulari ... Keling, yaxshisi, hammasi haqida yosh innovatorning o‘zidan eshitsak! 3 / 2022 / INNOVATOR / 23

O‘ZIM HAQIMDA ilg‘or usullarni ishlab faqat biz yoshligimizdan eshit- QISQACHA... chiqishga ixtisoslash- gan erta boshlangan kunning gan laboratoriyada barakasi haqidagi nasihatlar 2016-yilda Toshkent farmat- ishlashga muvaffaq emas. Gap shundaki, inson or- bo‘ldim. U yerda inson ganizmi kun davomida maʼlum sevtika institutida bakalavr, ichak mikroflorasining bir vaqt diapazonida aktiv ozuqa biotransformat- faoliyat yuritishga biologik 2019-yilda esa Koreyaning siyasida tutgan o‘rni, moslashgan. Ish samarador- mikroorganizmlarning ligini oshirish uchun tananing Changvon milliy universitetida foydali tabiiy birikma- shu ritmiga moslashtirib tartib lar ishlab chiqarish qobili- tuzish maqsadga muvofiq, deb kimyo yo‘nalishi bo‘yicha ma- yatini mass spektrometriya hisoblayman. Eng ko‘p aqliy va genomik maʼlumotlar bilan mehnat talab qiladigan ishlar- gistratura bosqichini tamom- prognoz qilish, mass spektro- ni kunning birinchi yarmi yoki metriya spektral kutubxonasi uzog‘i kunning yorug‘ qismiga laganman. Qiziqishlarim, va maʼlumotlarni ilg‘or izlash rejalashtiraman. Kam mash- usulini ishlab chiqishda qat- aqqat talab qiladigan ishlarni nashdim. Аyni paytda fudomi- kechki paytga qoldiraman. ka loyihasi va Kaliforniyadagi Zich tuzilgan kun tartibida (va hamkorlar bilan boshlangan umuman kelajakdan umid- ishlarni davom ettirish bilan lari katta insonlar uchun) mashgʼulman. to‘g‘ri ovqatlanishning o‘rni muhim. Shu sababdan kerakli asosan, kimyo bilan tabiiy miqdordagi oqsil va yog‘lar bi- lan bir qatorda meva-sabzavot fanlar chegarasida bo‘lgan. “KUN TARTIBIGA QATʼIY va butun donli mahsulotlarga RIOYA QILISH MUHIM” boy taomlardan ko‘p bo‘lma- 2019-yilda Toshkentga qaytib, gan miqdorda tuzilgan ratsion- ga rioya qilishga intilaman. Ilg‘or texnologiyalar markazi- “IJTIMOIY TARMOQLARGA ga ishga kirdim va atrof-muhit Odatda, ertalab soat 7:00 CHALG‘IMANG” Ish kunning eng asosiy jihat- namunalaridan mikroorga- bo‘lmasidan uyg‘onaman lardan biri, bu ish davomida chalg‘ituvchi omillardan tiyilish nizmlarni ajratib, ularning an- va kamida ko‘chada piyoda deb hisoblayman. Bu, odatda, ijtimoiy tarmoqlar va kerak- tibiotik moddalar ishlab chiqa- aylanib yoki yugurib, jismoniy siz uzundan-uzun suhbatlar. Odatda, inson bir vazifani ba- rish imkoniyatlarini o‘rganish tarbiya qilaman. Kun boshi- loyihasi ustida ishlay boshlad- dagi tabiiy nur inson tanasi- im. Innovatsion rivojlanish va- ni to‘liq uyg‘otib, uning ishga zirligi tomonidan eʼlon qilingan tushishiga hissa qo‘shishi yosh olimlarni yetakchi xorijiy ilmiy isbotlangan. Yugur- ilmiy muassasalarga malaka ish yoki jismoniy tarbiya oshirishga yuborish tanlovida esa, tabiiyki, ertalabdan qatnashib, 2021-yilda g‘olib insonga tetiklik bag‘ish- bo‘ldim va Kaliforniya uni- laydi va ishga bo‘lgan versiteti San Diegodagi Piter layoqatni oshiradi. Dorrstayn laboratoriyasida Oldinlari o‘qishga ke- faoliyat olib borish imkoniyatini tayotganda, qo‘shiq tin- qo‘lga kiritdim. Shu yilning o‘zi- glashni yoqtirardim. Hozirda da O‘zbekistonda ilk bor yo‘lga umuman bunday qilmayman. qo‘yilgan fudomika loyiha- Sababi qo‘shiq tinglash fikrni si (oziq-ovqat sifati va uning chalg‘itadi, buning o‘rniga, shu inson salomatligiga taʼsirini kungi rejalarim haqida xayol omiks texnologiyalar yordami- suraman. Jamoat transpor- da o‘rganish)ga qo‘shildim tidan foydalangan kunlarim va shu orqali Kaliforniyadagi shu kunlarda o‘qiyotgan kito- mass spektrometriya deb nom- bimni olib, mutolaa qilib keta- lanuvchi usulning foydali tabiiy man. birikmalar va inson salomat- Ish kunini erta boshlashga odatlanganman. Buning sababi ligida quyi molekulyar birik- malarning o‘rnini o‘rganishda 24 / INNOVATOR 3 / 2022 INNOVATOR BILAN BIR KUN

jarishga kirishsa, bir-ikki soat qilishim kerak bo‘lgan ishlarni bir bor chet elga chiqib, o‘z davomida diqqatni jamlab tur- belgilab chiqaman. sohasidagi o‘zgarishlar haqi- ish ishning sifati va samaras- da xorijdagi hamkasblari bilan ini sezilarli darajada oshiradi. Аmmo shu o‘rinda bir narsani fikr almashib turishi shart. Bun- Аmmo ishdan chalg‘ib, yana taʼkidlab o‘tishim lozim: ha- dan tashqari, dunyoning turli ilgari ritmga qaytganda esa yotda kutilmagan hodis- burchaklarida doimiy tashkil- juda ko‘p qimmatli vaqt yo‘qo- alar uchrab turadi, ta- lashtiriladigan onlayn vebinar- tiladi. Shu tarzda tuzilgan tartib jribasizligimiz sababli larda qatnashish ham ayni yordamida kuniga 10-12 soat xatoga yo‘l qo‘yam- muddao. Bu ham yangi g‘oya- samarali ish bajarish mumkin- iz. Baʼzida rejadan lar tug‘ilishiga zamin yaratadi. ligiga amin bo‘lganman. Tabii- ortda qolishimiz yoki Mustaqil fikrlash uchun esa o‘z yki, har xil sabablarga ko‘ra, rejalashtirgan ishimiz sohamga aloqador sifatli pod- bunday tartibdan chetlashish umuman noto‘g‘ri kastlar tinglab, ilmiy maqolalar holatlari uchrab turadi, ammo bo‘lib chiqishi mumkin. o‘qib, qiziqishimga oid kitoblar o‘z tanamiz talablarini yaxshi Bunday vaziyatlarda tush- mutolaa qilishni afzal ko‘ra- bilsak va uni hurmat qilgan kunlikka tushmasdan hamma man. Xullas, inson ilmli inson- holda kun tartibini tuzishga ham xato qilishini yodda tutish lar atrofida bo‘lishga intilishi harakat qilsak, mukofoti kat- va xatolarni tahlil qilib, ularni kerak va bu o‘rinli g‘oyalarni ta va davomli bo‘lishiga isho- vaqtida to‘g‘rilashga kirish- ishlab chiqishga katta yordam naman. ish muhim. Qo‘shimchasiga, beradi. atrofingizda maslahat bera “BIR MAQSADNI BELGILAB, oladigan va siz ishonadigan in- Ilmiy ishlanmalar orqali inson- UNGA MUDDAT QO‘YAMAN” sonlar bo‘lishiga harakat qilish lar hayotini yengillashtirish, hamda ulardan payti kelganda uni atrof-muhit bilan uyg‘un- Hozirgi kunda ilmiy loyihalarda yordam so‘rashdan uyalmaslik lashtirish, insoniyat tamad- qatnashayotganim va bosh- darkor. dunida taʼlimning o‘rni muhim- qarayotganim sababli kun- ligini targ‘ib qilish va, asosiy- imning ko‘p qismi rejalashtiril- “YORQIN G‘OYA VA FIKRLAR si, bularning barchasi hozirgi gan. Har qanday ilmiy loyiha ILMLI INSONLAR BILAN O‘zbekiston uchun qanchalik negizida bir ilmiy savol yotadi MULOQOTDA TUG‘ILADI” zarur ekanligini anglatishga o‘z va maqsad loyiha natijasiga hissamni qo‘shish — kelajakda- ko‘ra ushbu savolga javob to- San Diegoda mehmon tad- gi rejalarim. Maqsadim jahon- pish bo‘ladi. Ushbu jarayon bir qiqotchi sifatida faoliyat yu- da o‘z kasbining yetuk olimlari necha bosqichdan iborat: tajri- ritganimda, izlanish olib bo- bilan bir g‘oya ustida ishlash va balar dizaynini tuzish, kerakli rayotgan yo‘nalishimning dun- hayotim so‘ngigacha o‘z aqliy reagentlarni xarid qilish, tajri- yoga mashhur mutaxassislari salohiyatimni kasbim orqali balar o‘tkazish, olingan maʼlu- bilan ishlash imkoniyatiga ega foydali ishga sarf qilishdir! motlarni tahlil qilish, natijalar bo‘lgandim. Hozirgacha ular asosida ilmiy maqola yozish bilan muloqot qilib, qandaydir Sohiba MULLAYEVA va hokazo. Аlbatta, loyiha ba- muammo haqida fikr almasha- yozib oldi. jarish uchun maʼlum bir vaqt man, meni o‘ylantirayotgan ajratiladi, umumiy rejalashtiril- masala yuzasidan foydali 3 / 2022 / INNOVATOR / 25 gan ish hajmidan kelib chiqqan maʼlumot, saboq olaman. holda yillik, yarim yillik, uch oylik, oylik maqsadlar belgi- Yaqinda Ispaniyada o‘tkazil- lab chiqiladi va shu orqali o‘z- gan metabolomika hamjamiya- o‘zidan jarayon rejalashtirilgan ti konferensiyasida qatnashib, ko‘rinishga keladi. O‘z oldimga sohaning eng ko‘zga ko‘ringan qo‘ygan maqsadlarga erishish vakillaridan tortib endi mus- uchun ham ushbu yondashuvni taqil faoliyatga qadam bosa- qo‘llayman: bir maqsadni bel- yotgan iqtidorli talabalar bilan gilab, unga muddat qo‘yaman. ham muloqot qildim. Bu fikr O‘z kundalik ishlarim uchun doiramning ancha kengayishi- esa, odatda, haftalik reja tu- ga sabab bo‘ldi. Fikrimcha, har zaman hamda har kungi asosiy bir mutaxassis har yili kamida INNOVATOR BILANN BIR KUN

Joriy yilning 16-iyun kuni Innovatsion rivojlanish vazirligi huzuridagi Ilmiy-texnik axborot xizmati markazi tomonidan “Tibbiyot maktablari sari yo‘l” mavzusida АQShning Duquesne universiteti biotexnologiya yo‘nalishi magistri Marjona Mardonova tomonidan taqdimot o‘tkazildi. Taqdimotda berilgan qimmatli maʼlumotlar jurnalimiz o‘quvchi-yoshlari uchun ham foydadan xoli bo‘lmas, degan maqsadda Marjona bilan onlayn suhbat uyushtirdik. Marjona Mardonova: “DАVOSI YO‘Q KАSАLLIKLАRGА SHIFO TOPISHNI ISTАYMАN!” Avval universitetning taʼlim dasturiga baho prezidentlari tahsil olgan. Jumladan, Jo beraman! Bayden ham. Аsli samarqandlikman. 2015-yilda oilamiz bilan Bundan tashqari, bu yerda biologiya АQShning Bruklin shahriga ko‘chib kelganmiz. O‘shanda fanini o‘qitish bo‘yicha yaxshi dastur 15 yoshda edim. Maktabni Nyu-York shahridagi FDR shakllantirilganini ham kuzatdim. Ushbu o‘rta maktabi (FDR High School)da davom ettirdim. oliygoh tibbiyot sohasida АQShning Keyinchalik Bruklindagi St. Francis Collegeda tahsil eng yaxshi 10 talik reytingidan joy olganman. 2020-yili Nyu-Yorkdan uzoq bo‘lmagan olgan. U mamlakatdagi eng chiroyli va Syracuse Universitetiga biologiya yo‘nalishi bo‘yicha obro‘li ilm maskani. Shu yili oliygohni bakalavr darajasini olish uchun hujjatlarimni topshirdim. muvaffaqiyatli tamomladim va Negaki bu oliygohda kuchli mutaxassislar faoliyat bilimlarimni magistratura bosqichida yuritishini bilardim. Ayniqsa, siyosatshunoslik bo‘yicha. mustahkamlashga qaror qildim. Qolaversa, ushbu maskanda Аmerikaning ko‘plab Amerikada taʼlim dasturi juda 26 / INNOVATOR 3 / 2022 qiyin. O‘qish va ilm olish har bir VATANDOSH

o‘quvchidan kuchli iroda va mashaqqat talab etadi. o‘rganish hamda o‘zlashtirishimga Ayniqsa, magistrlik unvoniga ega bo‘lish kishiga to‘g‘ri kelardi. juda katta masʼuliyat yuklaydi. Bilimlarimni yanada mustahkamlash niyatida Pensilvaniya shtatining Maʼlumki, IT sohasi bugungi kunda Pittsburg shahrida joylashgan Duquesne oliygohiga eng mashhur kasblardan biri. Ilm bilan hujjatlarimni topshirdim va imtihonlardan o‘tdim. texnologiyani bir-biriga chambarchas Umuman, Pittsburg shahri universitetlarga juda boy bog‘lagan holda faoliyat olib shahar. Mening asosiy maqsadim ham o‘sha yerda borilsagina, biz kelajakda yuqori joylashgan oliygohlarga o‘qishga kirish edi. Natijada cho‘qqilarni zabt eta olamiz. Masalan, Duquesne universitetiga qiziqib qoldim. Duquesne turli xil davosi yo‘q kasalliklarga University Pittsburgdagi xususiy katolik universiteti shifo topishdek muhim kashfiyotlarni hisoblanadi. 1878-yilning oktabr oyida Muqaddas Ruh yaratish mumkin. Eng muhimi, har kuni Jamoati a’zolari tomonidan Pittsburg Muqaddas Ruh yangi ixtirolar qilishga qodir bo‘lasiz. katolik kolleji sifatida asos solingan. Dastlab bu yerga 40 ta talaba qabul qilingan. O‘qituvchilar soni esa 6 Аslida, shifokor bo‘lmoqchi edim... nafarni tashkil etgan. 1911-yilda kollej Pensilvaniyadagi birinchi katolik universitetiga aylandi. Dadam bilan oyimning dadalari katta shifokor bo‘lishgan. Ular ishga Аhamiyatli jihati, u yerda talabalarga tadqiqotlarini bo‘lgan sadoqati va insonlar hayotini amalga oshirish va uni rivojlantirish uchun zamonaviy asrab qolish uchun kurashgan damlari laboratoriyalarda ishlash soatlari mavjud. Shuningdek, haqida gapirib berganlarida, men ham UPMC – University of Pittsburgh Medical Center bilan shifokor bo‘lishni orzu qilgandim. o‘rnatilgan uzviy aloqalar ham eʼtiborimni tortdi. Oliygohda o‘qish davomida bunday markazlarga Biroq o‘qish va izlanishlarim kirish va foydalanish imkoniyati borligi juda yaxshi davomida shunchaki davolovchi imkoniyatdir. shifokor bo‘lish emas, balki bugungi kunda davosi yo‘q kasalliklarga shifo Biologiya olamiga to‘satdan kelib qoldim topish va u bilan kurashish choralarini izlab topishga ko‘proq o‘zimni Menimcha, biologiya dunyosiga har bir inson qiziqsa bag‘ishlashni lozim topdim. Yangi kerak. Аxir har bir narsaning tuzilishi va yaralishini ixtirolar qilish va odamlarga yordam bilish kishiga o‘zgacha zavq bag‘ishlaydi. Men ham berish asosiy maqsadimdir. Bu borada aynan shu qiziqishlarim sabab biologiya sohasining biotexnologiya barcha ko‘zlagan ichiga kirib qolganimni sezmay qolganman. Biologiya maqsadlarimni amalga oshirishda sohasi bo‘yicha bakalavr bosqichini tamomlagach, yordam berishini bilaman. laboratoriyada ish boshladim. U yerda biologiya fanidan olgan bilimlarimni tadqiqotlar yordamida 3 / 2022 / INNOVATOR / 27 sinovdan o‘tkazardim. Аlbatta, bu borada professor ustozlarimning xizmati katta. Har tadqiqotlar olib borish jarayonida yangi texnologiyalar bilan ishlash, ularni VATANDOSH

O‘qish davomida Kelajakka oldindan tayyorlanish kerak olib borayotgan tadqiqotlarimni Yaqinda ekologiyaga oid laboratoriyada ishlagandim. tengdoshlarim bilan Professor ustozim laboratoriyaga bir necha gullarni keltirib, bo‘lishishni istardim. izlanishlar olib borishimizni aytdi. O‘shanda gullarga Аynan “Innovator” nitrogenlar va boshqa mikroelementlar qo‘shilganda, qanday o‘zgarish yuz berishini diqqat bilan kuzatdik. jurnali ilimiy Jumladan, dunyo miqyosida yuqori harorat ko‘tarilishi, izlanishlarim, ixtirolarim o‘simliklarga nisbatan qanday ta’sir ko‘rsatishini bilish mumkin. bilan bo‘lishishda vositachi bo‘lib Olib borayotgan tadqiqotlarim bugungi kun holatini emas, balki kelajakda uning qanday taʼsir ko‘rsatishi xizmat qiladi, degan mumkinligini bilish uchun ham ahamiyatli. Bir so‘z bilan umiddaman! aytganda, kelajakka oldindan tayyorlanish kerak! Ishni Nyu-Yorkdagi suvlarni Vazirlikdagi taqdimotim... tekshirishdan boshladim Innovatsion rivojlanish vazirligi huzuridagi Ilmiy-texnik Dastlab o‘z tadqiqotimni Nyu- axborot markazi tomonidan uyushtirilgan taqdimotda shifokor bo‘lishni istovchi yoshlarga foydali va muhim Yorkdagi suvlarning holatini o‘rga- maʼlumotlarni taqdim etdim. Asosan, o‘zimning hayot yo‘limdagi tanlovlarimni misol tariqasida keltirdim. nishdan boshlaganman. Bilamizki, Tibbiyot sohasini tanlagan talabadan, avvalambor, bu shahar nihoyatda katta va aholisi 4 yil davomida bakalavr bosqichida o‘qish talab etiladi. Talabaning baholari yaxshi bo‘lishi uchun ko‘p. Bunday joyda ifloslanish ko‘proq ko‘ngillilar safida shifoxonalarda ishlashi yoki tadqiqotlar olib borishi lozim. Bakalavrdan keyin 4 yil holatlari yuz berishi tabiiy. Shu davomida tibbiyot institutida o‘qishni davom ettiradi. Shuningdek, rezidentura o‘qish tizimi ham yo‘lga sababli tadqiqotimni shahardagi qo‘yilgan. U shifokorning kasbiy malakasini oshirishga xizmat qiladigan oliy o’quv yurtidan keyingi ta’lim. U bir nechta bortlarning suvlarini yerda talabaning qanday mutaxassis bo‘lib ishlashiga qarab nechi yil o‘qishi belgilanadi. ozgina miqdorda idishlarga olib, Bilganlarimni vatandosh tengdoshlarim bilan laboratoriyalarda tekshiruvdan bo‘lishishni doim istayman va bundan astoyidil xursand bo‘laman! o‘tkazishdan boshladik. Xuddi shu Sevara ERKIN qizi zaylda tekshiruvlarni 3-4 oy davom VATANDOSH ettirganmiz. Shu vaqt mobaynida Data maʼlumotlarini ham qabul qildik. Bir joydan olingan suvni boshqa joydan olingan suv bilan solishtirganmiz. Yig‘ilgan maʼlumotlarga asosan, shaharning ayrim joylarining suvlari ifloslanganiga amin bo‘lganmiz. Olingan maʼlumotlar natijasida Nyu-Jersidagi kollejlardan birida taqdimot o‘tkazish imkoniyati tug‘ildi. Taqdimot kuni boshqa oliygohlardan ham bir qancha professor-o‘qituvchilar va talabalar tashrif buyurishdi. Tadqiqot natijalarimiz ularni ham juda qiziqtirib qo‘ydi. Bugungi kunda yig‘ilgan ma’lumotlar asosida suvlardagi bunday holatning oldini olish bo‘yicha olimlar tomonidan izlanishlar olib borilmoqda. 28 / INNOVATOR 3 / 2022

O‘ZAK HUJAYRALAR: ZAMONAVIY TIBBIYOTNING YANGI BOSQICHI Odamzod yaralibdiki, kasalliklar bilan kurashadi. Kecha o‘limga sabab bo‘lgan xastaliklar bugun oddiy bir xabdori bilan yo‘q qilinyapti. Ammo yaqin kunlargacha davosi topilmagan xastaliklar olimlarni izlanishga majbur qilardi. Hozirgi rivojlangan tibbiyot bu borada katta yutuqlarga erishgan. Masalan, o‘zak hujayralarni olaylik. U bilan ming bir dardga davo topilmoqda. Xo‘sh, aslida, bu o‘zi nima-yu va u qanday “ishlaydi”? PhD, biologiya fanlari nomzodi Oksana Stanislavovna Charishnikova bilan bo‘lgan suhbatimiz aynan shu mavzuda bo‘ldi. — Keling, avval o‘zak hujayralar nima ekani bir aʼzo hujayrasiga aylana boshlaydi: teri, suyak, haqida ozroq maʼlumot bersak. miya, ko‘z, soch va h.k. Ana shu hali o‘zgarmagan hujayralar o‘zak hujayralardir. Odam yoshi o‘tib — Bilasizmi, har bir organizm va undagi aʼzolar borgani sari o‘zak hujayralar kamayaveradi, ammo hujayralardan iborat. Masalan, jigarni olaylik, u ilikda maʼlum miqdorda bo‘ladi. jigar hujayralaridan tashkil topgan, buyrakda esa buyrak hujayralari bor. O‘zak hujayralar embrion — Hozirda o‘zak hujayralar yordamida hosil bo‘lishidagi dastlabki hujayralar. U barcha kasalliklar davolanilmoqda. Bu qanchalik hujayralar asosi. Yaʼni barcha aʼzo va to‘qimalar samarali? ulardan shakllanadi. Aslida, organizm birgina hujayra — zigotadan paydo bo‘ladi. Har birimiz — O‘zak hujayralar hayot uchun xavfli bo‘lgan, qachonlardir ona organizmidagi bittagina tuxum bedavo kasalliklarga uchragan ko‘pgina odamlar hujayrasi bo‘lganmiz. Unda faqatgina yarimta hayotini saqlab qolayotgani hozirda sir emas. genetik material bo‘lgan. Shu sabab u bo‘linmagan. Shunday vaziyatlar borki, shifokorlarning o‘zak Ota hujayrasi genetik materialning ikkinchi yarmini hujayrani ko‘chirib o‘tkazishdan boshqa chorasi berganda, hosil bo‘lgan zigota — xromosomalarning qolmaydi. Masalan, odamda og‘ir qon xastaligi to‘liq komplektiga ega bo‘lgan hujayra — bo‘linishni aniqlandi, deylik. Agar uning o‘z iligi sog‘lom bo‘lib, boshlaydi. Avvaliga ikkita bir xil hujayra, keyin to‘rtta, hujayralari zararlanmagan bo‘lsa, unda og‘ir kimyoviy keyin sakkizta va h.k. Ammo ular maʼlum bir aʼzoning muolajadan oldin uning sog‘lom hujayralari olinadi hujayrasi bo‘lmagan. Ular bir hil hujayra bo‘lgan. va muzlatib qo‘yiladi. Negaki kimyo muolajasi juda Keyingi, ontogenez bosqichida bu hujayralar maʼlum zaharli. Lekin ular o‘simtalar, organizmdagi begona BIOTEXNOLOG BILAN SUHBAT 3 / 2022 / INNOVATOR / 29

va zararli hujayralarni halok qiladi. Ammo shu bilan hujayralarning ustunligi ko‘p. Eng avvalo, u odamga bir qatorda, sog‘lomlarini ham halok qiladi. Shundan ziyon yetkazmaydi. Odatda, bola tug‘ilgach, so‘ng tiklanish uchun sog‘lom o‘zak hujayralar kindik va yo‘ldosh biologik chiqindi hisoblanadi va yana bemorning o‘ziga qaytariladi. Bu hujayralar u tashlab yuboriladi yoki ko‘miladi. Ammo unda halok bo‘lgan sog‘lom hujayralarning tiklanishi, yetarlicha miqdorda o‘zak hujayralar mavjud. Misol immunitetning mustahkamlanishi va bemorning uchun, katta odamni olaylik. U hayoti davomida bir umumiy ahvoli yaxshilanishiga yordam beradi. qancha kasalliklarga uchragan, ekologik noqulay sharoitda yashagan, zararli odatlari bo‘lgan bo‘ladi. — Agar iligi ham zararlangan bo‘lsa-chi? Kindik qoni esa yosh, hali zararli omillarga duch kelmagan hamda juda faol bo‘ladi. Agar undan — Unda mos keladigan donor izlash kerak. Donorni laboratoriyalarda o‘zak hujayralar olinib, muzlatib topish juda qiyin. Negaki O‘zbekistonda ilik qo‘yilsa, u kimningdir hayotini saqlab qolishi mumkin. donorlarining registri yo‘q. Bundan tashqari, bunday Ammo bu qiyin masala. Negaki buning uchun yaxshi donorlik qiluvchi ko‘ngillilarni topish ham muammo. laboratoriya, steril sharoit bo‘lishi, qimmat turuvchi Donor bo‘lish uchun butkul sog‘lom odam bo‘lishi, u uskunalar, aynan shu sohada malakasi bo‘lgan turli tahlillardan o‘tishi kerak. Negaki uning iligi bemor mutaxassislar bo‘lishi zarur. odamga mos kelishi lozim. Donor va retsipiyentning mos kelishi juda kam uchraydi. — Kindik qonidan olingan o‘zak hujayralarni saqlovchi bank bizda ham ochildi, shundaymi? — Qarindoshlar donorlik qila oladimi? U qachon to‘liq ishga tushadi? — Qarindoshlar ham bir-biriga mos kelmasligi — Kindik qonidan olingan o‘zak hujayralar banklari mumkin. Ayniqsa, onkogematologik kasalliklarda bizdan ancha yillar avval, yaʼni 80-yillardanoq 100 foiz gistologik muvofiqlik bo‘lishi kerak. Bunda turli davlatlarda faoliyat yurita boshlagan. Hozirgi etnik jihati ham muhim rol o‘ynaydi. Negaki har bir kungacha ularning soni butun dunyo bo‘yicha 200 irq, xalqning o‘ziga xos molekulyar va gistologik dan oshadi. Saudiya Arabistoni, Bahrayn, Iroq, muvofiqligi bo‘ladi. Hozirda yurtimizda bunday Turkiyada ham shunday banklar bor. Janubiy imkoniyatlar bo‘lmagani uchun bemorlar xorijdagi Koreyada bola tug‘ilgach, kindik qonidagi o‘zak donorlar registriga murojaat etishga majbur. hujayralarni saqlab qo‘yish majburiy. Ularni saqlash esa davlat tomonidan taʼminlanadi. G‘arbda esa — Bu hujayralarni olish ham qiyin bo‘lsa kerak? kindik qonidan olingan o‘zak hujayralarni olish va saqlash uchun ota-onalar pul to‘laydi. Bu bola — Donor hujayralarini topish qanday kechadi? Hatto hayotini biologik sug‘urtalash deyiladi. Bu banklar o‘z iligini olish kerak bo‘lganda ham, bu juda jiddiy sabab kelgusi avlod og‘ir va xavfli kasalliklardan va og‘ir muolaja. Avvaliga suyak iligini olish uchun oson davolanish imkoniga ega bo‘ladi. bemor tayyorlaniladi. Bunda alohida preparatlar 2020-yilda O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining bilan terapevtik muolajalar o‘tkaziladi va hujayralar PQ-4899-sonli “Biotexnologiyalarni rivojlantirish ilikdan periferik qonga o‘tkaziladi. Keyin esa aferez va mamlakatning biologik xavfsizligini taʼminlash o‘tkaziladi, yaʼni qon olinadi. So‘ng separatsiya qilinib, tizimini takomillashtirish bo‘yicha kompleks chora- o‘zak hujayralari ajratiladi. Shundan so‘ng ularga tadbirlar to‘g‘risida”gi qarori chiqdi. Ammo bu bankni baho beriladi: sifatlimi, qancha o‘zak hujayrasi bor, tashkillashtirish oson ish emas. Ish boshlashdan sog‘lommi? Baʼzan hujayralar ko‘p, ammo qo‘llash mumkin bo‘lganlari kam bo‘lishi mumkin. Bu bemorning o‘z o‘zak hujayralari olinganda o‘tkaziladigan muolaja. Bu muolaja juda qimmat turadi. Agar donor izlansa, boshqa davlatlarga borishga to‘g‘ri keladi. Bu esa muolajaning yanada qimmatlashishiga olib keladi. — Hozirgi kunda o‘zak hujayralarni olish uchun kindik qonidan foydalanilayotgan ekan. Ularning boshqalaridan ustunligi nimada? — Ha, bu suyak iligining o‘rnini bosuvchi eng BIOTEXNOLOG BILAN SUHBAT yaxshi usul. Kindik qonidan olingan o‘zak 30 / INNOVATOR 3 / 2022

avval jiddiy huquqiy baza bo‘lishi zarur. Uni nazorat hujayralar olish mumkin. Ular yordamida parodontoz, qilish, tartibga solish lozim. Qandaydir talabga keksalarda peshob ushlay olmaslik, tayanch-harakat javob bermaydigan klinikada kimdir hujayralar apparatidagi kasalliklar davolaniladi. Isroilda esa bilan odamlarni davolamasligi uchun qatʼiy nazorat Covid payti o‘pkasi 90 foiz zararlangan bemorlarni kerak. Bu juda xavfli holat. Ha, hujayralarni ajratish aynan shu hujayralardan tayyorlangan dorilar bilan mumkindir, ammo ularning sifati qanday, infeksiya davolashdi. Bu hujayralarning afzal tomonlaridan agentlari, virus yoki qandaydir mikrobiologik yana biri shundaki, laboratoriya sharoitida bu kontaminatsiyalar bor-yo‘qligi tahlil qilindimi? Bu ularga qanday hujayralarga aylanishini “o‘rgatish” hujayralar organizmga tushgach, o‘zini qanday mumkin. U suyak yoki tog‘ay hujayraga aylanadimi, tutadi? Balki o‘sma hujayralariga aylanishga oldindan o‘rgatish imkoni bor. Shunda ularni qon qaror qilar? Hujayralar bilan to‘g‘ri ishlash uchun oqimiga emas, aynan kasallik o‘chog‘iga yuborish xalqaro talabga javob beruvchi laboratoriyalar, mumkin. Shuningdek, teri kasalliklarini davolashda malakali mutaxassislar zarur. Biz hozir aynan shu qo‘l keladi. Hozirda kuygan sohalar sog‘lom sohadan bilan shug‘ullanyapmiz, “Hujayra bankini yaratish olingan teri bo‘lagi bilan “yamaladi”. Ammo uchun ilmiy-texnik platformani tashkillashtirish” endilikda kichik teridan katta hajmdagi terini o‘stirish loyihasi doirasida ishlayapmiz. Hozirda uskunalar mumkin. Chunki o‘zak hujayralar teriga aylanishiga xarid qilyapmiz, hujayralarni olish, saqlash, ularning moslashtirilgan bo‘ladi. Masalan, estetik jarrohlikda sifatini baholash bo‘yicha metodikalar ishlab qovoq ustidagi ortiqcha teri olib tashlanadi, uni chiqyapmiz. Shunda qay bir muolaja qanday o‘tadi, tashlab yubormay, o‘stirish va zararlangan sohaga qaysi bosqichda nimalar yuz beradi, bitta muolaja qo‘llash mumkin. Bunday usul bilan diabetning narxi qancha bo‘ladi va boshqa jihatlarini aniq asorati bo‘lmish diabetik tovon, trofik yaralarni bilamiz. davolash imkoni bor. Shuningdek, o‘g‘il farzandlarni xatna qilganda, kesilgan terisidan hujayralar olib, — O‘zak hujayrasi xavfli bo‘lishi ham teri kasalliklarini davolashda qo‘llash mumkin. mumkinmi? — Hujayra texnolgiyasining kelajagi haqida — Bir paytlar embrional o‘zak hujayralarni davo nima deya olasiz? uchun sinab ko‘rishgan. Ammo bu usul xavfli bo‘lgani uchun undan foydalanilmaydi. Negaki ular aynan — Yana o‘n yillardan keyin hujayralar bilan davolash qanday hujayraga aylanishini hech kim bilmagan. rivojlanib, odatiy davo usuliga aylanadi. Hozirda U teri hujayrami yoki jigarnikimi, bilib bo‘lmaydi. ular yordamida saraton kasalliklari davolanilyapti. Ular organizmga tushgach, o‘smaga ham aylanishi Hatto bemorning o‘z hujayrasini olib, unga qanday mumkin. Shuning uchun baʼzi davlatlarda embrional hujayraga aylanishini o‘rgatish texnologiyasi kashf hujayralar bilan ishlash butkul taqiqlangan. Bundan etilgan. Ular organizmga kirgach, kasallikka qarshi tashqari, bu usul etik jihatdan ham noto‘g‘ri, deb kurasha boshlaydi. Bu jiddiy, ilg‘or texnologiya. Bu o‘ylayman. Axir bu embrion hujayrasi. U ham bir usullar bilan yillar davomida aziyat chekayotgan hayot. Ammo uning rivojlanishini sunʼiy to‘xtatishadi odamlar kasallikdan xalos bo‘lishi mumkin. Bu va hujayralarga bo‘lishadi. Buni bir qarashda texnologiya odamzod uchun juda zarur. Hujayralar shafqatsizlik deyish mumkin. O‘zak hujayralarning bankida qancha ko‘p namunalar bo‘lsa, bemorlarga kindik qonidan olinishi shunisi bilan ham ustundir. mos hujayralarni topish shunchalik oson bo‘ladi. Bunda hech kim o‘lmaydi, hech kim aziyat chekmaydi. Achinarlisi, hozirda eng qimmatli biomateriallar — Qiziqarli suhbatingiz uchun rahmat. tashlab yuborilyapti. U bir kuni kimningdir hayotini qutqarib qolishi mumkin. Kamola BOSHBEKOVA suhbatlashdi. — Aynan qanday kasalliklarni davolash 3 / 2022 / INNOVATOR / 31 mumkin? — Kindik mezenximal hujayralarga ega. Ular suyak, tog‘ay, mushak to‘qimalariga aylanadi. Ulardan tog‘ayni o‘stirish mumkin. Shuningdek, mezenximal hujayralarni katta odamning yog‘ to‘qimalaridan ham olish mumkin. Masalan, hozirda ko‘pgina ayollar qorin sohasidagi yog‘ni liposaksiya qildirishyapti. Shu olingan yog‘ to‘qimalaridan mezenximal BIOTEXNOLOG BILAN SUHBAT

TEXNOLOGIYA BIZHAQIDA HABIQLGAINQVAABITLMLAGAAN R Ilm-fan sohasida hujayralar juda muhim vosita sifatida qo‘llanilmoqda. Misol uchun, farmatsevtika, farmakologiya, odam biologiyasi, hujayra biologiyasi sohasida o‘ta muhim o‘ringa ega. Bugungi kunda rivojlanib borayotgan biotexnologiya atrofida turli gap-so‘zlar yuradi. Аmmo ko‘p yillar davomida olib borilgan tadqiqot va izlanishlar bunday mish-mishlarga oydinlik kiritdi... Аslida, qadimiy fan Biotexnologiyani yangi soha deymiz-u, aslida, uning ildizi qadimga borib taqaladi. Masalan, novvoychilik, sharob yoki boshqa achitish yo‘li bilan tayyorlanadigan mahsulotlarni olaylik. Shunchaki qadimda bu biotexnologiya usuli ekanini bilishmagan. Ushbu atama 1917-yilda paydo bo‘lgan. Lekin o‘sha davrda bio- texnologiya deganda faqatgina oziq-ovqatni fermentlash uchun qo‘llaniladigan mikroorganizmlar nazarda tutilgan. Keyinchalik esa bu atama qishloq xo‘jaligida ham qo‘llanila boshlangan. Yangi irmoqlar paydo bo‘ldi 1928-yilda ilk antibiotik — penitsillin kashf etilgan. U butun bir farmatsevtika tarmog‘ining paydo bo‘lishiga zamin yaratdi. Аmmo uni negadir biotexnologiya deb nomlashmadi. Bu atama 1970-yillarga kelib yangilandi. U paytda biotexnologiyaga DNK rekombinatsiyasiga aloqador laboratoriya tadqiqotlari hamda mikroorganizmlar bilan olib borilgan tajribalar kiritilardi. Shundan so‘ng bu fan ildamlik bilan rivojlana boshladi va mayda tarmoqlarga bo‘lindi, masalan, bioinjeneriya, biotibbiyot, bioinformatika, bionika va hujayralar muhandisligi kabi. 32 / INNOVATOR 3 / 2022 BIOTEXNOLOGIYANING AJOYIB OLAMI

АLOHIDA: MUHIM YILLAR... Biotexnologiyani fransuz olimi Lui Paster (1822-1895) fan sifatida kashf etgan. Olim zamonaviy mikrobiologiya va immunologiya asoschisi hisoblanadi. 1865-yilda Gregor Mendel tomonidan irsiyatning asosiy qonunlari kashf etilgan. 1902-yilda esa Teodor Boveri va Valter Sattonlar ilk bor irsiyat va xromosomalar o‘rtasidagi bog‘liqlik borasida o‘z taxminlarini bildirishgan. HUJAYRALARNI O‘STIRISH MUMKIN XX asrda molekulyar biologiya va genetika jadallik bilan rivojlana boshladi. Ularning asosiy yo‘nalishi o‘simlik va hayvonlar hujayralarini o‘stirishga qaratilgan edi. Hozirga kelib, nafaqat bakteriya va zamburug‘lar, balki istalgan hujayrani o‘stirib, uni boshqarish ham yo‘lga qo‘yilgan. Shunday qilib, genlarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri manipulyatsiya qilish, yangi mahsulotlar, organizmlar yaratish va mavjud bo‘lgan xususiyatlarini o‘zgartirish imkonini beradigan biotexnologik usullar ishlab chiqishda yangi ilmiy va texnologik yondashuvlar o‘z ifodasini topdi. Ushbu usullarni qo‘llashdan asosiy maqsad tirik organizmlar imkoniyatlaridan insonning xo‘jalik faoliyati manfaatlarida to‘liqroq foydalanishdir. «ESKI»SIDAN ILHOMLANGAN «YANGI»SI 70-yillarda gen va hujayralar injeneriyasi (muhandisligi) kabi biotexnologiyaning muhim tarmoqlari rivojlana boshladi. Ular oddiy biotexnologik usullarga asoslangan «eski» biotexnologiyani ortda qoldirib, «yangi» biotexnologiyani keltirib chiqardi. Masalan, bijg‘itish yo‘li bilan oddiy spirt ishlab chiqarish – «eski» biotexnologiya bo‘lsa, bu jarayonda gen injeneriyasi yordamida takomillashtirilgan achitqilarni qo‘llagan holda spirt ajralishi — «yangi» biotexnologiyadir. BIOMAHSULOTLAR ZARARLIMI? OLIMLAR NIMA DEYDI? Odamlar orasida biotexnologiya yo‘li bilan yetishtirilgan oziq- ovqatlar salomatlik uchun zararli degan fikr paydo bo‘lgan edi. Ular «Bunday mahsulotlar odam hujayralariga taʼsir etib, saratonni keltirib chiqaradi» degan dahshatli hukm ham chiqarib qo‘yishgan edi. Natijada turli mahsulotlar qadog‘iga «Tabiiy, GMOsiz» deb yoziladigan bo‘ldi. Аmmo olimlar bu fikrlarni o‘rganib chiqib, bir xulosaga kelishdi. Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti: «Biotexnologiya odam salomatligiga ziyon yetkazmaydi», deb ta’kidlagan bo‘lsa, Yevropa komissiyasi: «O‘simliklarni o‘stirishda biotexnologiya usullaridan foydalanish tabiiy usuldan ko‘ra xavfliroq emas», degan da’vat bilan chiqdi. Tabiiy va gumanitar fanlar nemis akademiyalari ittifoqi: «Xavf borasida tafovut katta emas. Аksincha, baʼzi genetik modifikatsiyalangan o‘simliklardan tayyorlangan yeguliklar salomatlik uchun foydaliroq», degan fikrni ilgari surdi. BIOTEXNOLOGIYANING AJOYIB OLAMI 3 / 2022 / INNOVATOR / 33

BIOTEXNOLOGIYASIZ VAKSINA HAM BO‘LMASDI! Tibbiyotda biotexnologiya deyilsa, odamning xayoliga birinchi bo‘lib vaksina keladi. Аntitanachalarni kasallikka qarshi qo‘llash fikri paydo bo‘lganiga asrlar bo‘lgan bo‘lsa-da, uni amalda tatbiq etish oson bo‘lmagan. Аntitanachalar — bu tarkibi unikal bo‘lgan murakkab oqsillardir. Ularni kimyoviy usul bilan ishlab chiqarishning deyarli imkoni yo‘q. Аmmo bunda olimlarga aynan biotexnologiya yordam bergan. 1975-yili ilk bor antitanachalar ishlab chiqishga qadam qo‘yilgan. Hozirda ishlab chiqiladigan bunday preparatlar monoklonal antitanachalar deyiladi. Ular onkologiya, revmatologiya va tibbiyotning boshqa yo‘nalishlarida qo‘llaniladi. TANA AʼZOLARINI CHOP ETISH MUMKIN! Hozirda biotexnologiya sohasida hujayralar o‘stirilishi rivojlanmoqda. Masalan, avvallari kuygan joyga teri sog‘lom sohadan ko‘chirib o‘tkazilar edi. Hozirda teri hujayrasining o‘zidan o‘stirish ishlari yo‘lga qo‘yilmoqda. Yaqinda 3DBio Therapeutics regenaritiv tibbiyot kompaniyasi hamda Mikrotiya instituti (Microtia-Congenital Ear Deformity Institute) 3D-bioprinterda chop etilgan AuriNovo implantini 20 yoshli qizga o‘rnatishganini maʼlum qilishdi. Yangi quloq uchun bemorning o‘z hujayralari, yaʼni xondrotsitlaridan foydalanilgan. YOQILG‘I HAM MOLEKULALARDAN ISHLAB CHIQILADI Berklidagi Lourens laboratoriyasi, Daniya texnika universiteti va Kaliforniya universiteti olimlaridan iborat guruh fermentatsiya yo‘li bilan reaktiv yoqilg‘ini ishlab chiqaruvchi Streptomyces bakteriyasini topishdi. Bu tadqiqot natijalari Joule jurnalida chop etilgan. Glyukoza va aminokislotalar parchalanishi natijasida bakteriyalarning siklopropan (Jawsamycin) molekulasi ishlab chiqiladi. Mutaxassislar siklopropan molekulalarining samolyot uchun yoqilg‘i bo‘la olishiga poliketidsintaza fermenti sabab bo‘lishini aniqlashdi. Mutaxassislar bu yoqilg‘ini biodizel singari qo‘llash mumkin, deb taʼkidlashmoqda. Аmmo u hali qo‘llanishga tayyor emas. Avval uning alanga olish haroratini pasaytirish uchun qayta ishlash kerak. Kelajakda olimlar bu tadqiqotni kosmik va aviatsiya sohalariga joriy qilishmoqchi. SOCH TO‘KILISHI ENDI MUAMMO BO‘LMAYDI Developmental Cell jurnalida chop etilgan tadqiqot, ayniqsa, erkaklarni qiziqtirishi tabiiy. Negaki boshning yuqori qismidagi soch to‘kilishi ko‘pgina erkaklar muammosi sanaladi. Xullas, tadqiqot natijasida SCUBE3 molekulasi stimullashtirilib, soch o‘sishini tiklash mumkinligi aniqlandi. Kaliforniya universiteti olimlarining maqsadi dermal so‘rg‘ichlar hujayrasi soch follikulalarining yangidan o‘sishiga yordam berishining aniq mexanizmini ishlab chiqishdan iborat. Bu so‘rg‘ichlar hujayrasi ishlab chiqaradigan SCUBE3 molekula sochning yangi hujayralari bo‘linishiga turtki bo‘lishi aniqlandi. Аndrogen alopetsiyaga uchragan odamlarda mana shu teri so‘rg‘ich hujayralari noto‘g‘ri ishlaydi yoki butkul ishlamaydi. Shu sabab SCUBE3 miqdori kamayib ketadi va soch to‘kiladi. Olimlar esa mana shu molekulani faollashtirib, trixologik kasalliklarni davolash usulini ishlab chiqishmoqchi. 34 / INNOVATOR 3 / 2022 Kamola SHAROFZODA tayyorladi. BIOTEXNOLOGIYANING AJOYIB OLAMI

SINOVLARI MUVAFFAQIYATLI YAKUNLANDI O‘ZBEK VAKSINASI Jahon sog‘liqni saqlash tashkiloti (JSST) maʼlumotlariga ko‘ra, shu kungacha dunyo bo‘ylab 11 milliard dozadan ortiq turli xil vaksinalar qo‘llab ko‘rilgan. Shulardan atigi 8 tasi cheksiz foydalanish va 8 tasi cheklangan miqdorda ishlatish uchun tasdiqlangan. 360 dan ortiq vaksinalar tadqiqotning turli bosqichlaridan o‘tmoqda. Ular orasida koronavirus oqsillari yoki RNKsiga asoslangan biotexnologik vaksinalar yetakchi hisoblanadi. 3 / 2022 / INNOVATOR / 35

O‘tgan yili O‘zbekiston Fanlar akademiyasi qoshidagi Аslida, yeyiladigan vaksina g‘oyasi Genomika va bioinformatika markazi olimlari tomonidan yeyiladigan vaksina g‘oyasi ilgari surilib, fanda to‘qsoninchi yillarda paydo shu bo‘yicha tadqiqotlar boshlab yuborilgan edi. Shu kunga qadar pomidor bo‘yicha dastlabki molekulyar bo‘la boshlagan edi. Bu vaksina tadqiqotlar amalga oshirildi. To‘qima kulturasidan foydalangan holda pomidor o‘simliklari olindi. dastlab gepatit B kasalligiga qarshi Hozirda ushbu vaksinaning samaradorligi va kurashish maqsadida qo‘llanilgan. xavfsizligini isbotlash uchun hayvonlarda sinovdan o‘tkazilmoqda. Dastlabki sinovlar sichqonlar ratsioniga Hozir kunda ham dunyo amaliyotida S-oqsilli modifikatsiyalangan pomidorlarni kiritish koronavirusga qarshi antitanachalar darajasining bor. Masalan, Kanadada tamaki sezilarli darajada oshishiga olib kelishi, shuningdek, bunday pomidorlarni oziq-ovqatda qo‘llash jiddiy va makkajo‘xoridan koronavirusga nojo‘ya taʼsirlarni keltirib chiqarmasligini ko‘rsatdi. Bu bizga emlashning samarali va xavfsiz bo‘lishini qarshi yeyiladigan vaksina olish aytishga imkon beradi. texnologiyalari ustida tadqiqotlar O‘simlik hujayrasi asosida yaratilgan (isteʼmol qilinadigan) “TOMАVAC” vaksinasining hayvonlarda olib borildi. Bundan tashqari, o‘tkazilgan birlamchi klinik oldi va ko‘ngilli odamlarda o‘tkazilayotgan 1-faza bioxavfsizlik sinovi tajribalarida rossiyalik olimlar sut mahsulotidan ijobiy ko‘rsatkichlar qayd etildi. Shunga ko‘ra, “Tomovac” JSST tomonidan nomzod vaksina sifatida vaksina tayyorlash borasida ro‘yxatga olindi. Bugungi kunda “TOMАVAC” o‘simliklarining urug‘lari ko‘paytirilib, vaksina uchun izlanmoqda. Hozirgi vaqtda immun 250 grammli namuna qadoqlari tayyorlandi. reaksiyalarini qo‘zg‘atadigan G‘OYA QACHON VA QANDAY PAYDO BO‘LGAN? antigen oqsillar ekspressiyasini — Koronavirusga qarshi vaksina yaratish bo‘yicha hukumat tomonidan topshiriq berilgan edi. Biz uzoq amalga oshirish hamda isteʼmol yillardan beri o‘simliklar bilan shug‘ullanib kelganimiz bois yangi yondashuv sifatida vaksina hosil qiladigan qilish mumkin bo‘lgan vaksinalar oqsilni o‘simliklardan olamiz, degan g‘oya paydo bo‘ldi va bu g‘oya loyiha shakliga keltirildi. Innovatsion ishlab chiqarishda banan, kartoshka, rivojlanish vazirligi tomonidan loyihamiz qo‘llab- quvvatlandi va ishga kirishildi. guruch, pomidor, ismaloq kabi bir qator o‘simliklar qo‘llanilmoqda. Bugungi kunga qadar qizamiq, gepatit B, difteriya, qoqshol, kuydirgi va vaboga qarshi isteʼmol qilish mumkin bo‘lgan vaksinalar yaratish borasida muayyan yutuqlarga erishildi. Biroq hozirda butun dunyo bo‘ylab koronavirusga qarshi faqat 4 ta isteʼmol qilish mumkin bo‘lgan vaksinalar ishlab chiqilmoqda, ular og‘iz orqali yuboriladi. 36 / INNOVATOR 3 / 2022 O‘ZBEK VAKSINASI

NEGA AYNAN POMIDOR? uni qabul qilgach kuzatiladigan allergik reaksiyalar insonlarda xavotir Pomidor, bodring kabi poliz mahsulotlari bejiz uyg‘otadi. Yeyiladigan vaksina esa tanlanmagan. Ularga termik ishlov berilmaydi. allergik holatlar keltirib chiqarmaydi. Mahsulotlar yuqori haroratda pishirilganda, antitanachalar hosil qiluvchi vaksina parchalanib Qolaversa, inʼeksion vaksina ishlab ketadi. Biz klonlashtirish orqali koronavirus toj chiqarish uchun katta-katta labora- qismining bir bo‘lagi, ya’ni tanamizga kirganda toriyalar, narxi qimmat preparatlar zarur retseptorlarga bog‘lanadigan qismini o‘simlik bo‘ladi. Pomidor vaksinasini tayyorlash hujayrasiga kiritdik. Ushbu pomidor isteʼmol qilingach, uchun esa qimmat laboratoriyalar ham, u inson organizmiga kiradi, oshqozonda qisman preparatlar ham shart emas. Oddiy parchalanadi va biz kiritgan virus bo‘lagi oqsili hosil laboratoriyalarda, hattoki dalalarda bo‘ladi. Natijada immun tizimimiz shu yot oqsilga ham bemalol yetishtirish mumkin. Shu antitanachalar hosil qiladi. tomondan olib qaraganda, pomidor vaksinasini kamxarj vaksinalar toifasiga Qolaversa, pomidorni yil bo‘yi kiritish mumkin. bozorlarimizdan topish mumkin. Yaʼni pomidor issiqxonalarda Аmmo hamma narsaning ham ijobiy va ham yetishtiriladi. Shu salbiy jihatlari bor. Bu vaksina butun bilan birga, aholining kunlik dunyo bo‘ylab ommalashmagani va ratsionida faol isteʼmol qilinadi. odamlar isteʼmol qilib ko‘rmagani uchun Bundan tashqari, pomidorda uning taʼsiri hali to‘liq o‘rganilmagan. ko‘p urug‘ hosil bo‘ladi. Demak, Shu bois uning meʼyori borasida ham uni tez va samarali ko‘paytirish muayyan bir to‘xtamga kelinmagan, imkoniyati yuqori. Hozirda yaʼni standartlashmagan. Аgar kimdir boshqa meva va sabzavotlarda ham tajribalar olib borilyapti. bu sabzavotni sevib isteʼmol qiladigan Аytaylik, pomidorni isteʼmol bo‘lsa-yu, ko‘p yeb qo‘ysa, unga vaksina qilishni xush ko‘rmaydiganlar uchun bodring taklif nojo‘ya taʼsir etishi yoki kam isteʼmol etilishi mumkin. qilsa, foydasi bo‘lmasligi mumkin. YEYILADIGAN VAKSINA QANDAY AFZALLIKLARGA Zabardast BO‘RIYEV, EGA? O‘zbekiston Fanlar akademiyasi To‘g‘ri, butun dunyo koronavirus pandemiyasi qoshidagi Genomika va bilan inʼeksion vaksinalar yordamida kurash olib bioinformatika markazi direktori, bormoqda. Аmmo aksariyat insonlarda unga nisbatan ishonchsizlik bor. Sababi ayrim hollarda biologiya fanlari doktori O‘ZBEK VAKSINASI 3 / 2022 / INNOVATOR / 37

Miraziz Ne’matov, “Mirzo Ulug‘bek vorislari” respublika bosqichining g‘olibi hamda Shanxay Hamkorlik Tashkilotiga a’zo, kuzatuvchi va hamkor davlatlar yoshlari o‘rtasida o‘tkazilgan “Unicorns SCO” tanlovining 1-o‘rin sovrindori. Talaba bo‘lishiga qaramay o‘z ixtirolari bilan mijozlari e’tiboriga tushib, biznesda shaxdam qadam bosib kelayotgan innovatorlarimizdan hisoblangan qahramonimizdan 700 000$ dollari miqdoridagi bir yillik daromadi, tengdoshlari hamda zamonaviy kasblarga qiziqishi yuqori bo‘lgan yurtimiz yoshlari uchun o‘sha jarayonning qanday kechganligi haqida ma’lumot olishga harakat qildik. 700 0YI0LIG0A$ ISHLAB TOPGAN TALABA HIKOYASI 38 / INNOVATOR 3 / 2022 TALABA HIKOYASI

HAMMASI QANDAY BOSHLANDI? Maktabda o‘qib yurgan paytlarimda “Yoshlar ijod saroyi” bo‘lar edi. Bu maskan “Kamolot yoshlar ijtimoiy harakati” tomonidan tuzilgandi. U yerda ko‘plab qiziqarli mashg‘ulotlar qatorida kompyuter savodxonligi kursi ham tashkil etilgandi. O‘sha paytlarda kompyuter hamma bolalar qatori men uchun ham boshqa bir dunyodek tuyulardi. Imkoniyatni boy bermaslik uchun 9 yoshimdan shu to‘garakka qatnay boshladim. Uch yil ichida kompyuter grafikasi, multimedia vositalarini qayta ishlash, ularni tahrirlash kabi bilimlarni egalladim. Endi navbat dasturlashga keldi. Yangi bir bosqichga chiqishni istadim-da. Shuning uchun ham 6-sinfdaligimdayoq Python, C++ dasturlash tillari yordamida kod yozishni o‘rgana boshladim. Kompyuter o‘yinlarida har bir bola oxirgi bosqichgacha yetib borishni ich-ichidan xohlaydi. Qizig‘i, ba’zi o‘yinlarda buning iloji yo‘q. Aytmoqchi bo‘lganim, o‘yinlar yaratilish jarayonida shunday dasturlashtirilganki, o‘yinda g‘alaba qozonish imkonsiz. Men sevib o‘ynaydigan “Super Mario” ham shunday o‘yinlardan biri edi. Dastlab dasturlash sohasidagi boshlang‘ich bilimlarimni ishga solib, o‘yin dasturlariga buzib kirib, o‘zimga moslashtirardim-da, so‘ng g‘alaba qozonardim. Keyinchalik tushunib yetdimki, dasturlar, kodlar – bu o‘yinda yutish uchun vosita emas, balki katta bir dunyo – biz bilgan chegarasiz virtual olam kaliti ekan. SOHAMNING PROFESSIONALIGA AYLANDIM! IT sohasini mukammal egallash orqali turli korxonalar, agentliklar va hattoki chet davlatlarning yirik kompaniyalarida frilanser sifatida faoliyat yuritish mumkin. Shu orqali soha mutaxassislari millionlarga ega bo‘lishadi. Avvaliga o‘zim ham kichik-kichik tashkilotlar uchun sayt yaratib berdim. Ishim xaridorlarga ma’qul kela boshladi. So‘ng biroz murakkabroq topshiriqlarni bajarishga kirishdim. Ko‘p o‘tmay o‘zim tengi, dasturlashga ishtiyoqi baland hamda iqtidor egalaridan tashkil topgan jamoani shakllantirishga muvaffaq bo‘ldim. Jamoam bilan bir butunlikda ish boshlaganimizdan so‘ng mamlakatimizning ko‘plab hududlarida joylashgan kichik kompaniyalar, turli agentliklardan buyurtmalar olishni boshladik. Biz yaratgan dasturiy ta’minotlar ularga ma’qul keldi. Misol uchun, PayMe ilovasining yaratilishida jamoamiz ham sezilarli darajada hissa qo‘shdi. Shu tariqa bir qator davlat tashkilotlari hamda ishlab chiqarish va xizmat ko‘rsatish sohasida faoliyat yurituvchi kompaniyalar ham bizning xizmatlarimiz xaridorlariga aylanishdi. O‘tgan bir necha yil davomida yaratgan ilovalarimiz hamda dasturlarimiz hajmi sezilarli darajada ortdi. Natijada, bu yilgi sarhisob bo‘yicha qo‘lga kiritgan daromadim 700  000 dollarni tashkil etdi. AJDODLARIMGA MUNOSIB VORIS BO‘LISH UCHUN HARAKATDAMAN Xabaringiz bo‘lsa, IT sohasida innovatsion loyihalar hamda dasturlar yaratishga oid “unicorn” tushunchasi mavjud. Soddaroq tushuntiradigan bo‘lsam, yaratilgan startap millat yoki davlat miqyosidagi muayyan TALABA HIKOYASI 3 / 2022 / INNOVATOR / 39

muammoni ijobiy hal etishga qaratilgan anglash uchun Alisher Navoiy asarlari, Mirzo bo‘lsa va umumiy qiymati 1 mlrd $ tursa, Ulug‘bekning koinotni o‘rganishga qo‘shgan bu loyiha “unicorn” deb ataladi. Hozirda hissasi, Abu Ali ibn Sino bobomizning xalqaro miqyosda keng foydalaniladigan bugungi kun tibbiyotida ham qo‘llanilib instagram, facebook kabi ijtimoiy tarmoq kelayotgan davolash usullarini eslashning vositalarini bunga misol qilib keltirishim o‘zi kifoya. Hozirda oldimga qo‘ygan eng mumkin. oliy maqsadim – bu zamon talabidan kelib Tarixga nazar soladigan bo‘lsak, ilm-fandagi chiqqan holda “unicorn”lar yaratish orqali uyg‘onish davrlari, ya’ni renessanslar aynan uchinchi renessansda ishtirok etib, zaminimizni bizning yurtimizda paydo bo‘lgan. Tengi rivojlangan mamlakatlar qatoriga olib chiqish. yo‘q ajdodlarimizning izdoshlari ekanligimni Maqsadimiz yo‘lida harakatni allaqachon boshlab yubordik. Rejalashtirgan loyihamiz istiqbollarida bozorlarimizdagi savdo- sotiq jarayonlarini raqamlashtirish, milliy mahsulotlarimizni dunyoga tanitish ko‘zda tutilgan. Loyiha prototipini ishlab chiqish kamida bir yil vaqt talab etadi. Ushbu loyiha yuzasidan chet davlatlar, xususan, Yevropa hamda Osiyo mintaqasidagi investorlarga taqdimotlar o‘tkazildi. 2023-yil yakuniga qadar loyihamizni muvaffaqiyatli amalga oshirish natijasi o‘laroq, 10 million dollar miqdoridagi investitsiya kiritilishiga kelishildi. Rushana TOJIYEVA yozib oldi. 40 / INNOVATOR 3 / 2022 TALABA HIKOYASI

– DUNYONING ENG YETAKCHI QIDIRUV TIZIMI Google – jahonga mashhur eng katta korporatsiyalardan biri sanaladi. Bugungi kunda internet qidiruv tizimlari orasida yetakchilik qiladigan ushbu korporatsiyaning ishlash tartibi shu darajada mukammal o‘ylanganki, hozir internet olamini usiz tasavvur qilish qiyin. Mazkur qidiruv tizimiga kim tomonidan va qachon asos solinganiga qiziqayotgan bo‘lsangiz, quyidagi ma’lumotlar aynan siz uchun. ILK QADAMLAR ustozlarini lol qoldirishadi. Ya’ni ular oliygoh saytida Peyj qidiruv bot robotini ishga Google kompaniyasi 1996-yildan rivojlana tushirishadi. Bu bot robot turli sohaga boshlagan. Qidiruv tizimi esa rasman oid yangilik va ma’lumotlarni topish 1998-yilning kuzidan ishga tushgan. Uning uchun yaratilgandi. Olingan ma’lumotlar asoschilari Stenford universitetining ikki yosh PageRank algoritmi orqali tartibga solingan. talabasi Sergey Brin va Larri Peyj hisoblanadi. PageRank algoritmi kalit so‘zlarning soniga Bir kuni rus millatiga mansub amerikalik qarab emas, matnlar sifati va unga qilingan Sergey Brin universitet binosining o‘z havola (ssilka) orqali ishlagan. hududiga qarashli maydonida talabalar Bunga qadar mavjud qidiruv tizimlari o‘z uchun ekskursiya uyushtiradi. Bu guruhga vazifasini yaxshi bajarmagan. Qidiruv tasodifan yana bir iste’dodli amerikalik talaba Larri Peyj kelib qo‘shiladi. Yangi talaba o‘z 3 / 2022 / INNOVATOR / 41 bilimi, dunyoqarashi va tirishqoqligi bilan Sergey Brinni o‘ziga jalb qiladi. Uchrashuv chog‘ida ular bir-biri bilan turli mavzularda bahslashadi. Shundan so‘ng ular yaqin do‘st, yaqin hamkorga aylanadi. Ular universitetda birgalikda ko‘p loyihalar ustida ishlashadi. Oradan ikki yil o‘tgach, ular ilmiy tadqiqot loyihasi – PageRank qidiruv tizimini yaratib, GOOGLE–ENG YETAKCHI QIDIRUV TIZIMI

natijalari, asosan, so‘ralgan narsani emas, mavzuga aloqador bo‘lmagan ma’lumotlarni chiqarib bergan. Bu esa Brin va Peyjni qidiruv tizimi faoliyatini yaxshilash borasida jiddiy izlanishga undaydi. Ular “hamma saytlar ham bir xil foydali emas” degan xulosaga kelishadi va 1996-yilning kuzida universitet saytida BackRub deb nomlangan qidiruv sahifasini test rejimida ishga tushirishadi. Server hajmi 1 terabaytdan iborat edi. Ko‘p o‘tmay BackRub qidiruv tizimidan foydalanuvchilar soni ko‘payib ketadi. Talabalar yaratgan qidiruv tizimi universitet sayti tarkibida bo‘lgani uchun sayt rahbariyati bunga e’tiroz bildiradi. Negaki universitet saytiga emas, aynan BackRub qidiruv tizimiga talabgorlar oshib Avvaliga ushbu qidiruv tizimi 10 ketadi. Bundan tashqari, ularga qidiruv va 000 ta so‘rovni qisqa vaqt ichida rejalarni amalga oshirish uchun joy masalasi qayta ishlardi. Foydalanuvchilar muammo tug‘diradi. Bu kabi holatlar bora-bora bu xizmat turini BackRub loyihasi rivojiga tahdid soladi va yuqori baholay boshlashadi. Hatto Google natijada ular universitet sayti tarkibidan kompaniyasi test rejimida ishlayotgan bo‘lsa ajralib chiqishga majbur bo‘ladi. ham kuniga 3 milliondan ziyod so‘rovlarni qayta ishlashga ulgurgan. Endilikda Sergey Brin va Larri Peyjning oldida Bu kompaniyaga Ommaviy axborot vositalari ulkan vazifa turardi, ya’ni ular mustaqil ham qiziqib qolishadi. Ular faol ravishda ajralib chiqqani uchun qidiruv tizimini qidiruv tizimining rivojlanishi va tashkilotchilar yanada takomillashtirishi kerak edi. Eng harakatini kuzatishga tushishadi. Nihoyat, avvalo, ular qidiruv tizimiga ilm-fan olamida 1999-yili Google mashhur “Time” jurnalining obro‘ qozongan va mashhurlikka erishgan “Dunyoning 100 ta eng yaxshi saytlari” insonlarning asar va qo‘llanmalarini joylay ro‘yxatiga kiritiladi. Rivojlanish boshlaydi. Ilmiy matnlar qanchalik ko‘p chop davrida kunlik so‘rovlar soni 100 etilsa, murojaat qiluvchilar soni shunchalik millionga yetadi. ortadi, degan fikrga kelishadi. Tirishqoq va uddaburon Sergey Brin va qidiruv tizimining yangi varianti ishga Larri Peyjning tinimsiz sa’y-harakati bilan tushishga tayyor edi. Endi tizimga oddiy va esda qoladigan nom berish kerak edi. Bugungi kunda korporatsiya Ular taxminan 50 ta so‘zdan «googol» asoschilari Larri Peyj va Sergey (katta raqam: 1 va 100 nol) atamasiga Brin Amerikaning eng mashhur to‘xtalishadi. Biroq tizim asoschilari nashri sanalgan Forbes jurnalida so‘zni og‘zaki nutqdagi talaffuziga qarab eng ko‘p foyda topadigan yetakchilar “google” deya xato yozishadi. So‘zdagi reytingida yuqori o‘rinlarni egallab kelmoqda. xatolikni tizimni ro‘yxatdan o‘tkazgachgina Bu esa barcha yoshlar uchun haqiqiy ibrat bilishadi. namunasidir. Yangi qidiruv tizimi Stenford universiteti talabalari va o‘qituvchilari orasida katta 42 / INNOVATOR 3 / 2022 GOOGLE–ENG YETAKCHI QIDIRUV TIZIMI

qiziqishga sabab bo‘ladi. Negaki undan foydalanish ancha qulay bo‘lib, kerakli ma’lumotlarga boy edi. Google taqdirini 100 000 dollar saqlab qoldi Har bir sohada dastlabki qadamni tashlash qiyin kechadi. Bu holat Google asoschilarini ham chetlab o‘tmadi. Google avvaliga to‘liq rejimda ishga tushib Google foydalanuvchilarining ketolmadi. Natijada 67 foizdan ortig‘i AQShdan Sergey Grin va Larri Peyjlar bu loyihani bir tashqarida yashaydi. Ularning necha bor sotmoqchi bo‘lishadi. Biroq taklif 77 foizi uchun ingliz tili birinchi qilingan pul ularni qoniqtirmasdi. til emas. Shunga qaramasdan ular Google Kutilmaganda mashhur investor, IT qidiruv tizimidan foydalanishadi. Negaki sohasining uddaburon bilimdoni Endi bu qidiruv tizimiga yuzdan ortiq tillarda Bextolsheym iste’dodli yoshlarning ma’lumotlar joylashtiriladi. Hattoki o‘lik taqdirini butkul o‘zgartirib yuboradi. U (masalan, lotin) va sun’iy (esperanto) tillarda ham ma’lumot topish mumkin. BU QIZIQ! Google so‘zining kelib chiqishi Google so‘zini 1938-yili amerikalik mashhur matematik Edvard Kasnerning 9 yoshli Miton Sirott ismli jiyani o‘ylab topgan. Bir kuni olim u bilan istirohat bog‘ini aylanishga boradi. Sayr qilib yurgan paytida jiyani unga matematik raqamlar haqida savol beradi: “Tog‘a, ayting-chi, bir va yuzta nolli raqam qanday ataladi?” Biroq olim bu kutilmagan savolga qanday javob berishni bilmaydi. Negaki ushbu raqamga hali hech qanday nom o‘ylab topilmagandi. Kasner jiyaniga ushbu raqamlarga nom topishni taklif qiladi. U esa bexosdan “Google” so‘zini aytadi. Oradan yillar o‘tgach, bir va yuzta nolli raqamga shu nom beriladi. Oradan 70 yil o‘tgach esa Google so‘zi butun dunyoga taniladi va kompaniya asoschilari bu antiqa so‘zni o‘z logotipiga aylantirishadi. GOOGLE–ENG YETAKCHI QIDIRUV TIZIMI hech ikkilanmasdan bu loyihaga 100 000 dollar sarmoya ajratadi. Shundan so‘ng Google kompaniyasi 1998-yilda rasman ro‘yxatdan o‘tadi. Qizig‘i shundaki, kompaniya asoschilarining ilk ofisi garajda bo‘lgan. Ular dastlab atigi 3 kishini ishga olishadi. Sevara ABDULLAYEVA tarjimasi 3 / 2022 / INNOVATOR / 43

YOSHLI18 Har bir insonning o‘ziga xos tabiati, xarakteri va «PROFESSOR» fazilatlari bo‘ladi. Shunday bo‘lsa-da, ma’lum toifa, guruhdagi insonlarning umumiy jihatlari bo‘ladiki, olimlarni shunday toifadagi insonlar deb atasak bo‘ladi. Ularni ilmga chanqoqlik, kasbga sadoqat, so‘nmas iroda, kuchli xotira, chuqur tahlil qilish qobiliyati va albatta, tug‘ma iste’dod birlashtiradi. Bunday insonlarning aksariyatiga kamtarinlik fazilati ham xos. Ular go‘yo to‘dadan ajralib turgan “oqqush” bo‘lsalar-da, bunga urg‘u berib yashamaydilar, bu bilan kerilmaydilar ham. BOLA BOSHIDAN Inson tarbiyani oilada oladi, atrof-muhit ta’sirida ulg‘ayadi. Piter Zeemanning hayotda katta yutuqlarga erishishida ham, shubhasiz, ota- onasining roli katta bo‘lgan. Niderlandiyaning Zonnemeyr deb ataladigan kichik bir qishloq cherkovida ruhoniy bo‘lgan Katarinus Forandinus Zeeman o‘z farzandining ilmga bo‘lgan qiziqishini qo‘llab- quvvatlaydi va unga yordam beradi. 1865-yil 25-mayda tavallud topgan Piterda fizikaga bo‘lgan qiziqish erta paydo bo‘ladi. O‘rta ta’limni Zirkzee shaharchasidagi maktablardan birida oladi. Maktabni bitirayotgan chog‘ida sodir bo‘lgan bir voqea uning hayotini tubdan o‘zgartirib yuboradi. 1883-yilda Niderlandiya osmonida qutb yog‘dusi kuzatiladi. 18 yoshli Piter bu hodisani sinchiklab o‘rganadi va uni batafsil ta’riflab, tasvirlaydi. Yozgan maqolasini o‘sha davrda dong‘i chiqqan Nature jurnaliga yuboradi. Tahririyat esa bu maqolaning ilmiy jihatdan naqadar aniq, puxta va yuqori darajada yozilganligini ko‘rib, darhol chop etadi. Maqola so‘nggiga esa “professor Zeemanning Zonnermeyrdagi observatoriyasida olib borgan kuzatuvlari” degan muharrir qaydi yozib qo‘yiladi. 18 yoshli “professor” esa shu payt maktabda o‘qishni davom ettirib yurgan edi… 44 / INNOVATOR 3 / 2022 NOBEL SOVRINDORLARI

KATTA HAYOTGA QADAM bilan ajralib turadi. Shu yilning o‘zidayoq Piter maktabni ILM MASHAQQATLARI tugallaydi va Delft shahriga yo‘l oladi. Biroq uning niyati Politexnika universitetiga kirish Doktorlik dissertatsiyasining himoyasidan emas edi. U lotin va grek tilini o‘rganishni o‘z keyin Zeeman Strasburgda Kolraush institutida oldiga maqsad qilib qo‘yadi. U yerda u ikki yil semestr o‘tkazadi va 1894-yilda Leydenga davomida ta’lim oladi va buyuk fizik olim Xeyke qaytadi hamda u yerda magnetizm va Kamerling-Onnes bilan tanishadi. Aynan bu olim nurlanishning o‘zaro ta’siri bo‘yicha tajribalarini uni fizika olamiga kirishiga yaqindan yordam davom ettiradi. beradi. Eslatib o‘tamiz, Xeyke Kamerling-Onnes birinchi suyuq kislorod, vodorod va geliy hamda O‘sha paytlarda magnetizm va optikani yuqori o‘tkazuvchanlikni ixtiro qilgan. bir-biri bilan bog‘laydigan bor-yo‘g‘i ikkita eksperimental hodisa ma’lum bo‘lgan. Birini 1885-yilda Zeeman Leyden universitetiga Zeeman sinchiklab o‘rganib chiqqandi, ikkinchisi o‘qishga kiradi va unga aynan Kamerling- undan oldin ixtiro qilingan edi. Lekin bu kabi Onnes hamda Xendrik Anton Lorens ustozlik effektlar soni ko‘proq bo‘lishi kerakligi unga qilishadi. Yillar o‘tgandan so‘ng 1902-yilgi Nobel kundek ravshan edi. Shuning uchun ham u mukofotini Zeeman o‘z ustozi Anton Lorens bilan o‘z tadqiqotlarini to‘xtamay davom ettirish va birgalikda oladi. nurlanishning o‘ziga emas, uning manbasiga e’tiborni qaratishga qaror qiladi. Aniqroq qilib Besh yildan so‘ng Zeeman universitetni aytganda, natriyning harakatdagi atomlari tugallaydi va Lorensning yonida assistent sifatida ishlab chiqaradigan nurlanishda, uning spektri ilmiy faoliyatini davom ettiradi. Ular birgalikda ustida ish olib boradi. “Kerr effekti” deb nomlanadigan qiziq bir hodisa ustida laboratoriya ishini olib borishadi. Bu hodisa Natriyning spektrida ikkita yorqin to‘q sariq shotlandiyalik Jon Kerr tomonidan Zeeman rang chiziqlar bo‘lib, Zeemanning taxminlariga tadqiqotlaridan 15 yil avval ixtiro qilingan edi. ko‘ra, magnit maydon nurlanishdagi zarralar Bu effekt Kerrning magnioptik effekti deb ham vibratsiyasi bilan “biror nima” qilishi kerak. ataladi, shuningdek, yorug‘lik elektromagnit to‘lqin Faradey ham xuddi shunday tajriba o‘tkazib, ekanligini eksperimental ravishda isbotlaydi. muvaffaqiyatsizlikka uchraganidan Zeeman- ning xabari bor edi. Bu haqda uning rahbariyati Mazkur effektning mazmun-mohiyati ham bilar edi. Balki shuning uchun unga bu kabi nimadan iborat? Agar metall magnitni “befoyda” tadqiqotlarni o‘tkazishga qarshilik olib, qutblarini sayqal berib yaltiratsa, bu qilar va to‘g‘ridan-to‘g‘ri taqiqlab qo‘ygan edi. silliqlangan qutblardan nurning qaytishi Shunga qaramay, Zeeman magnit maydoni- oqibatida qutblanish yassiligi buriladi. dagi chiziqlar kengayishining kuchsiz effektini kuzatishga muyassar bo‘ldi. Ammo rahbariyat 1892-yilda u bu ishi uchun Niderlandiya olim tomonidan tajriba muvaffaqiyatli yakun- Xaarlem ilmiy jamiyatining oltin medalini qo‘lga langanligiga qaramay, buyruqni buzganligi kiritadi. Aytib o‘tish joizki, bu olimning bundan uchun uni ishdan bo‘shatishga qaror qiladi. keyingi barcha tadqiqotlari yuksak darajasi Shundan keyin Piter Zeeman 1897-yilda NOBEL SOVRINDORLARI Amsterdam universitetiga ma’ruzachi bo‘lib ishga o‘tadi. HAQIQAT QAROR TOPADI 1896-yil 31-oktabrda Zeemanning ustozlari – Xenrik Lorens va Kamerling- Onnes Zeeman o‘tkazgan tadqiqotlar natijasi haqida Niderlandiya qirolligining san’at va ilm akademiyasi tomonidan o‘tkazilgan  konferensiyada xabar topishadi. 2-noyabrda Lorens zudlik bilan Zeemanni chaqiradi va 3 / 2022 / INNOVATOR/ 45

bu tadqiqot natijasiga izoh bera olishi, ya’ni “vibratsiyalanadigan zarra” bu – professor mazkur effektni o‘zining shaxsiy elektromagnit Tomson tomonidan ixtiro qilingan katod nurlanishi nazariyasi nuqtai nazaridan trubkadagi elektron. Bugungi kunda elektron tushuntira olishini aytadi. zaryadining massaga nisbati – fizikadagi asosiy fundamental konstantalardan biridir. Lorens magnit maydon materiyaning elektr zaryadlangan zarralarini boshqacha uslubda, Fizika yo‘nalishi bo‘yicha 1902-yilgi Nobel zarralar uchun tegishli bo‘lgan chastotalardan mukofoti taqdimotida Shvetsiya Qirolligi Fanlar biroz farqlanadigan chastotalar bilan akademiyasi a’zosi Xyalmar Teel so‘zga chiqib, vibratsiyalashga majbur qilishini bashorat Zeeman effekti oxirgi o‘n yil ichida amalga os- qiladi. Bu bilan u spektral chiziq nafaqat hirilgan muhim eksperimental yutuqlardan biri kengayishi, balki uchta turli chiziqqa bo‘linishini ekanligini alohida ta’kidlab, kelgusida Zeeman kutgandi. Shuningdek, u tarqalayotgan ixtirosining natijalari bizning spektrlar va ma- yorug‘lik zarralarning o‘zgargan harakatiga teriyaning molekulyar tuzilishi haqidagi bilim- muvofiq ma’lum tarzda qutblanishini ham larimizni sezilarli darajada oshirishiga ishonch bashorat qiladi. bildirdi. Zeeman Lorens tomonidan bashorat Teel mutlaqo haq edi. Shu kunga qadar qilingan qutblashuvni aniqlashga muyassar Zeeman effekti  – bilimlarimiz, masalan, bo‘ladi va bir qancha tadqiqotlardan so‘ng yulduzlar haqidagi, aniqrog‘i, ularning magnit (kadmiy kabi moddalarning yonishi oqibatida maydonlari to‘g‘risidagi bilimlarimizning muhim paydo bo‘ladigan olov ustida olib borilgan manbalaridan biri hisoblanadi. tadqiqotlar singari) u spektrning kengaygan chiziqlarini alohida komponentlarga ajratadi. ILMGA BAXSHIDA UMR Zeeman o‘z tajribasini qayta-qayta OLIMNING KEKSALIK DAVRI o‘tkazishdan to‘xtamaydi. Sababi bu tadqiqot eksperimental jihatdan juda murakkab bo‘lib, Nobel mukofoti bilan taqdirlangandan ustanovkasi esa vibratsiyaga ta’sirchan edi. so‘ng Zeeman yana qirq yil umr ko‘radi. U Mazkur tadqiqot Zeemanga shu darajada Amsterdamda yashaydi. Uning laboratoriyasiga muhim ediki, u hattoki uni amalga oshirish uchun taniqli fizik olimlar tez-tez kelib turishadi. tinch bo‘lgan joyga – Groningen qishlog‘iga – unga aravalar tovushi xalal bermaslik uchun Bu buyuk olim yetmish yoshni qarshilaganda, vaqtinchalik ko‘chib ham o‘tadi. Natijada u barcha egallab turgan lavozimlaridan bo‘shaydi aniq o‘lchovlarni olishga muyassar bo‘ladi. va, ming bor afsuski, urush paytida Amsterdam Bu esa, o‘z navbatida, unga yana bir muhim uchun og‘ir bo‘lgan paytda – Germaniya ixtiro – vibratsiyalanuvchi va nurlanuvchi zarra tomonidan qamal qilinganda olamdan o‘tadi. zaryadining massaga nisbatini o‘lchashga imkon yaratadi. Bundan tashqari, aynan Zeemanning Olimning fizika fani rivoji yo‘lida amalga taxminiga ko‘ra, spektrni yuzaga keltiruvchi oshirgan ishlari hali-hanuz dunyo olimlari tomonidan e’tirof etiladi va qadrlanadi. 46 / INNOVATOR 3 / 2022 Hilola SALOYEVA, “Ilm-fan va innovatsion rivojlanish” ilmiy jurnali bosh muharriri NOBEL SOVRINDORLARI

“KHISO” BILAN KATTA MARRALAR SARI Ma’lumki, khiso.uz onlayn platformasida doimiy ravishda Xalqaro va Respublika miqyosidagi olimpiadalar tashkil etib kelinadi. Ushbu olimpiadalarda faol qatnashib kelayotgan va eng oliy o‘rinlarni egallayotgan yoshlarimizni “Innovator” jurnali sahifalarida muntazam yoritib borishni maqsad qildik! Toshkent shahar Mirzo Ulug‘bek tumanidagi 279-sonli umumiy o‘rta ta’lim maktabining 2-sinf o‘quvchisi 9 yoshli Abduvoris Alovuddinov namunali yoshlarimizdan biri. U maktabdagi darslaridan tashqari arab, ingliz va rus hamda matematika to‘garaklariga qatnashadi. Sportning taekvando turi bilan shug‘ullanadi. Bu kichik innovator vaqtdan to‘g‘ri va unumli foydalanishni o‘ziga odat qilgan. Shu kunga qadar 64 ta turli fan olimpiadalarida faol ishtirok etgan. Aynan Khiso.uz platformasida bo‘lib o‘tgan olimpiadalarning 51 tasida ishtirok etib, yuqori o‘rinlarni egallagan. Shu yilning yanvar oyida respublika miqyosida matematika, ingliz tili va IQ-test bo‘yicha o‘tkazilgan 4-integratsion olimpiadada mutlaq g‘olib bo‘lib, oltin medalni qo‘lga kiritdi. AJDODLARGA MUNOSIB VORISLAR! “Mirzo Ulug‘bek vorislari” tanlovining respublika bosqichida g‘oliblikni qo‘lga kiritgan iqtidorli yoshlarimizdan biri Samandar Sarayev. Qahramonimiz Jahon iqtisodiyoti va diplomatiya universitetida tahsil oladi. Yaqinda u Yaponiyaning ta’lim sohasi uchun ajratilgan JAFACA stipendiyasini qo‘lga kiritib, akademik faoliyatini xorij universitetlarida davom ettirish huquqiga ega bo‘ldi. Vaqtdan unumli foydalanish va harakatdan also to‘xtamaslikni hayotiy shoir qilib olgan Samandar o‘qish bilan bir qatorda sportning 10 dan ortiq turi bilan muntazam shug‘ullanib keladi. E’tiborga molik jihati, taekvando bo‘yicha uch karra Respublika chempionati go‘libi, shuningdek, professional sportchi darajasiga erishgan. Hozirga qadar turli yo‘nalishlarda 250 dan ortiq diplom va sertifikatlarga ega. Qahramonimiz “Mirzo Ulug’bek vorislari” tanlovida ta’limni brending orqali rivojlantirish bo‘yicha “Uni Store” loyihasi bilan tahsil olayotgan ta’lim dargohlarini ramzlari tushirilgan mahsulotlar ishlab chiqishni yo’lga qo‘yish bo‘yicha amaliyotga ko‘chgan natijalarni ko‘rsatdi. Loyihaning maqsadi har bir talabaning tahsil olayotgan bilim yurtiga hurmati va eʼtiborini kuchaytirishga hissa qo‘shishdir. FAXRLI YOSHLAR 3 / 2022 / INNOVATOR/ 47