Сакен Сейфуллин

2

Сәкен – үлкен қоғам қайраткері. Бұл жарлықсыз, мандатсыз берілетін атақ. Халық оған лайық деген азаматын ғана аспанға кӛтереді, махабатына бӛлейді, қадірлейді. Осының бәрі бір Сәкеннің тұлғасынан табылуы тарихта ӛте сирек кездесетін бақытты сәт. Міне, осы қасиеттер Сәкенді басқа қайраткерлерден даралап, тарих бетінен жарқырап кӛруіне мүмкіндік берді. Тұрсынбек Кәкішев сәкентанушы, филолог ғалым Құрастырушыдан Мағжан Жұмабаев атындағы Ақмола облыстық әмбебап ғылыми кітапханасының ұлттық библиография секторы қазақ-совет ақыны, жазушы, коммунистік мемлекет қайраткері Сәкен Сейфуллиннің ӛмірі мен шығармашылығы туралы «Күрескер ақын» тақырыбында әдебиеттердің ұсыныстық библиографиялық кӛрсеткішін (әрі қарай кӛрсеткіш) шығарып отыр. Кӛрсеткіштің негізгі алдына қойған мақсаты қазақтың ұлттық мүддесін ойлағаны үшін қуғындалған, қазақтың біртуар азаматтарының бірі Сәкен Сейфуллиннің ӛмірі мен шығармашылығын кеңінен насихаттау. Кӛрсеткіштің алғы сӛзіне қазақ-совет жазушысы Сәбит Мұқановтың 1957 жылы «Қазақ әдебиеті» газетінің № 47 санында жарық кӛрген «Кескіні адамзаттың кӛркемі екен...» мақаласының «Аңыз адам» (2015 жыл № 10 саны) журналының «Замандастар естелігі» айдарындағы қайталама басылымы берілді. Кӛрсеткіштің әдебиеттер бӛлігіне ӛмірі мен творчествосы жайындағы материалдар, еңбектері, ол жайындағы және т.б. Мағжан Жұмабаев атындағы Ақмола облыстық әмбебап ғылыми кітапханасының құжаттар қорындағы атаулы есімге қатысты барша ақпараттар топтастырылды. Кӛрсеткіште қазақ тіліндегі, орыс тіліндегі әдебиеттер жекелей топтастырылған. Онда алдымен жазушының ӛзінің шығармалары, содан кейін жазушы туралы әдебиетер берілген. Кӛрсеткіш кітапханашылар үшін зор кӛмегін тигізеді деп сенеміз, сондай- ақ сәкентанушыларға, орта және жоғары оқу орындарының оқытушылары мен студенттеріне және әдебиетті сүйіп оқитын кӛпшілік қауымына арналған. 3

Алғы сөз Кескіні адамзаттың кӛркемі екен 1919 жылдың басы... Омбы қаласы. Мен Омбыда оқудамын... Ауасында құрғақ қар шаңытқан, желі ызыңдаған, күні құлақтанған, жер беті түксие қырауытқан қызыл шұнақаязды күндердің біреуінде, ұрпақтары қазіргі Қостанай облысы, Пресногорьков ауданы, Карл Маркс атындағы совхозда тұратын Шәйгӛз-Уақ елінен, Нұрке атты кісі Омбыға келе қалды. Бексейіт дейтін арбакештің үйіне түскен елдес жолаушының жүріс жайын сұрастырсам, Омбының абақтысында Жұмабай атты баласы тұтқында жатыр екен. 1917 жылы патша ӛкіметі құлағаннан кейін, Ақмола қаласында Совдеп ұйымдасады, осы жұмысқа белсене қатынасқан адамның біреуі – жас учитель Жұмабай Нуркин екен... 1918 жылдың май айында Совдеп құлап, ұйымдастырушылары абақтыға түскенде, Нуркин де абақтыға алынады, басынан ауыр азап кешірген Нуркин мен жолдастары сол жылдың күзінде Омбы абақтысына келіп қамалады. Кешікпей мен Жұмабайды да кӛрдім. Қасында мылтықты конвойы бар, аяқ-қолы кісендеулі ол бір күні әкесінің пәтеріне келді. Шарға бойлы талдырмаш денелі, жасы сол жылы 25-ке ғана шыққанмен, сақал-мұрты дордия ӛскен адам екен, аштықтың салдарынан бет- аузы жалқаяқтанған ісік, киімдері далба-дұлба... ӛзі абақтыда ауырып жатқандарға дәрі-дәрмек әкелу сылтауымен шығыпты. Осындай халінде, бір емес, бірнеше рет кӛрген Жұмабайдан замана жайы, Колчак жайы, большевиктер жайы, Қызыл Армия жайы туралы кӛптеген кеңестер естідім. Тұтқындағы учитель әдебиет мәселесінен де сауатты адам боп шықты. Менің де ептеп ӛлең жазатынымды кӛрген Жұмабай әдебиет мәселесін тереңірек қазбалап отырып, Сәкен Сейфуллинді атап қалды. Сәкен Жұмабайдың ескі жолдасы екен. Ол екеуі 1912 жылы Омбыдағы учительдер семинариясына бірге түсіп, 1916 жылы бірге бітіріпті де, бұрынғы Ақмола уезіне учитель болып бірге кетіп, Ақпан тӛңкерісі болғанда Ақмола Совдепін ұйымдастыруға бірге араласыпты. Совдеп құлағанда абақтыға бірге алынып, қазір абақтысында бірге жатыр екен. Әдебиетте де тап тартысы барын мен бірінші рет Жұмабай Нуркиннен естідім. Осы жайда сӛйлеп отырып «қазақта пролетариаттық революцияны бірінші жырлаған ақын – Сәкен Сейфуллин, оған дәлел мыналар» деп бірер ӛлеңді жатқа айтып берді... 1919 жылдың басында (дәл қай ай екені есімде жоқ), жасырын жұмыста жүрген большевиктер ұйымдастырып, Омбыда жұмысшылар кӛтерілісі болды. Олар абақтыдағы большевиктерді босатып алды. Жұмабай Нуркинді әкесі еліне алып кетті. Колчак кӛтерілісшілерді қан-жоса қып басты. Абақтыдан босанғандардың біразы ұсталып, қайта қамалды. Сонда «Сәкен босана алды ма, 4

жоқ па?.. Босанса қайда кетті, босанбаса не халде?» деген сұрау менің кӛңілімде қала берді... 5

СӘКЕНМЕН КЕЗДЕСУІМ 1920 жылы Қырғыз (қазақ) автономиялы республикасы құрылып болысымен, оның орталығы – Орынборда «Ұшқын» атты газет (кейінгі «Социалистік Қазақстан») шығып, соның со жылғы санында «Абдолла бауырым тірі екен» деген мақала басылды, қол қойған Сәкен Сейфуллин, Абдолласы бізге белгілі Асылбеков екен. Мақаланың айтуынша, 1919 жылы Омбы жұмысшылары кӛтеріліс жасап, абақтыдағы большевиктерді босатқанда дені сау Сәкен қашып үлгеріпті де, ауыр сырқат күйіндегі Асылбеков Абдолла қалып қойыпты... Сәкен Абдолланы «ӛлдіге» жорыса керек. Сол Абдолласы тірі шығып, Колчакты құлатысып, Қиыр Шығыста жапон интервенттерін жеңісіп, 1920 жылдың аяғында Омбыға қайтып келген!.. Сәкеннің ӛзі абақтыдан қалай қашып, қайда баруы, оның халыққа белгілі шығармасы – «Тар жол, тайғақ кешуде» айтылған, сондықтан, оған тоқталмай, Сәкенмен алғашқы кездесуімді қысқаша ғана баяндайын. 1922 жылдың басы. Қырғызстандық (Қазақстандық) партия ұйымының Орынборда шақырылған екінші конференциясына делегат боп мен де бардым. Бұл қалада қызмет атқаратын республика басшыларының әрқайсысын да кӛргім келеді, солардың ішінде, әсіресе, Сәкен Сейфуллинді кӛргім келеді, естуімше, ол қазір «Еңбекші қазақ» (бұрынғы «Ұшқын») газетінің алқа мүшелеріне председатель және Қазақстан Халық Комиссарлары Советінің председателі... Мен Сәкенді кӛруге бұ жағынан емес, ақындық атын естігендіктен құмартам. Сәкенді алғаш «Деевская, 5» аталатын ӛз пәтерінің алдында кӛрдім. Орамның бұрышына салынған бұл сәнді ағаш үйдің адресін маған Абдолла Асылбеков берген. Абдоллаға мен 1921 жылдың мартында жолыққамын да, содан кейін дос боп кеткем. Ол - Қырғыз (қазақ) облыстық партия комитетінің ұйымдастыру бӛлімінің меңгерушісі. «Деевская, 5-ке» жаңа жетіп, кӛше жақ есігінің басқышына кӛтерілуге ыңғайлана бергенімде, әдемі фаэтонға жегіліп, екпіндей желген сұлу кӛк арғымақ мен тұрған есіктің алдына кеп тоқтай қалды. Фаэтонның алдында кучер, артында жалғыз ғана адам отыр. Арттағы адам фаэтоннан түсе берген-де мен түр-тұлғасына таңдана қарап, шегіне беріп, қалшия қаттым да қалдым. Мені екі нәрсе қайран қалдырды: бірі – бұл адамның кӛңілі, екіншісі – кескін кейпі. Әуелі, киімі туралы: басында дӛңгелек құндыз бӛрік, үстінде құндыз жағалы пальто, аяғында саптамалы қазақы етік. Бұлар менің ол кездегі ұғымымда, тек буржуйларға ғана тән киім! Бойы ортадан биіктеу, денесі тік, жауырыны кең бұл адамның кескін жобасы қазақ, маңдайы кең, мұрты сұлулана біткен дӛңес, қырау тұрған имек қасы қалың, ұзын кірпік, сұлу қара кӛзді, қою ұзын мұртты. Ӛзі дәл солай ма, әлде аяз сүюден бе - сұлу бетінде құлпыра қан ойнайды!.. Осы адам фаэтоннан түсті де, кучеріне: «Ал, Мұхаметолла, жүре бер», - деп мені кӛрмеген, кӛрсе де елемеген адам сияқтанып басқышқа кӛтеріле берді. Оның келуін терезеден кӛріп тұрғандай, әлдекім есікті ашты да, сұлу адам үйге 6

кіріп кетті. Қоян құлақшыны, шолақ ақ тоны бар, жұқа ӛңді, қырауытқан сұйық мұртты кучер сұлу адам үйіне кіре, кӛк арғымағын бұра берді: Ӛй, жолдас, тоқта! - дедім оған. Нәрсе? - деді ол татаршаланып, ауыздықпен алысқан атының божысын тежеп. - Атың кім? Нәрсеге керек? Білгім келеді... Мұхаметолла Бикмаев... - Үйге кірген кім? Сәкенні білмисіңмі ни? Сейфуллин!.. Бикмаев тарта жӛнелді (ол кейін кӛп жыл шофер болған, қазір қартайып пенсияға шыққан, құрметті Бикмаев). «Сәкен осы екен ғой» деп ойладым. Бірақ үйіне кірмедім. «Советтік» тәкаппарлығым ұстап кетті... Сәкенмен екінші рет Абдолла Асылбековтің мейманханадағы номерінде кездестім. Костюмімен ғана отырған Сәкенге енді қарасам: кескіні шынында да адамзаттың кӛркемі екен. Қыраусыз қап-қара қалың қасы, қою ұзын мұрты ӛзі сұлу ажарын ерекше шешіп тұр!... Томпақ қара кӛздерін одан да сұлуландыра түсейін дегендей, біреумен сӛйлескенде ұзын кірпіктерін жиілете қағып, кӛзін бәлкім күлімдете, бәлкім ойнақтата қарайды... Күлгенде балуан мойнына біткен әдемі басын шалқайта, ұзын әдемі тістерін кӛрсете, аздап қана кеңкілдейді, саңқылдамайды. Қап-қара шашы толқындата біткен. Әсіресе маңдай алдының шашы сол жағынан бұйралана қайқайып барып, үйірілген ұшы кейін қарай қайта жығылады. Денесі таразы, саусақтары ұзын... Тал бойында осынша жарасымды біткен мүшелерінен нұқсандысы, салтжүретін кӛшпелі елдің ұлы болғандықтан жіліншігі бәлкім қотандау (со- нысын сездіргісі келмей, еш уақытта етік, галифе сияқты тар киімді аяғына жолатпайтын еді). Әйел пішінді сұлу еркек те болады екен ғой. Сәкен еркек пішінді, бейнелей айтқанда, «ер пішінді» адам. Жасы сол жылы 28-ге ғана толғанмен, кескіні сақа жігіт сияқты. Амандасып, кеңескенге дейін Сәкеннің тал бойында маған ұнамағаны - оң жақ білегіне салған, қара алтынмен әшекейленген сом, бұрамалы күміс білезік пен қайырмалы ақ жағаға тағылған галстук (коммунист, комсомол былай бұрсын, «советтік» деп аталатын барлық адамға да галстук тағу - ол кездегі адамның ұғымында бері салғанда «мещандық», әйтпесе, буржуазиялық салт есептелетін). Бұл «тұрпайылығының» үстіне, Сәкен хош иіс құйынып кепті. Абдолла қызық кісі еді. Үйінде ӛз әйелі, қызметкер әйел бола тұра, ас-су әзірлесуге (ет, нан турасу, ыдыстарды әкелісу, самауыр қою, т.б.) ӛзі де қатынасатын, Орынбор мейманханасында жалғыз тұратын ол сорпа-суын ӛзі әзірлейді екен. Сәкен екеумізді айтылған сағатта жылы шыраймен қарсы алған Абдолла бес-он минуттың ішінде бізді бір-бірімізбен таныстырып та үлгірді. Содан кейін бӛлмесіндегі штепсельді пайдаланып консервадан, колбасадан бізге қонақасы әзірлеуге кірісті. Сәкен екеуміз тез шүйіркелесіп кеттік. Абдолланың мені қысқаша таныстырған сӛздерін естіген соң-ақ: «Қане, сол ӛлеңдерің қайда?» - деді 7

Сәкен. Менен алған дәптерлерді ол үн-түнсіз бастан-аяқ оқып шықты да, мұрнынан сӛйлейтін қоңыр даусымен «енді сӛйлесуге болады» деді... Сол жылғы кеңестен бастап, Сәкенмен үздіксіз дос болып, үздіксіз сырласқан, үздіксіз істес болған кісіміз. Сәкен шынайы достықты құрметтей білуші еді. Екеуміз ӛмірдің, әдебиет пен мәдениеттің түрлі мәселелері жӛнінде әрдайым пікір алысып, ақылдасып отыратынбыз. Сәкен әр адамға адал ақыл бере де, ӛзгенің орынды ақылын ала да білуші еді. Кӛп жыл айнымас дос, қалтқысыз сырлас болған, қымбатты жолдас Сәкен Сейфуллинді бір мақаланың кӛлемінде түгел сипаттап шығу мүмкін іс емес. Бұл мақаланың мақсаты – Сәкенді толық бейнелеу емес, оның мінезіндегі, қылығындағы, ісіндегі, жазуындағы кейбір ерекшеліктерді оқушы кӛпшіліктің алдына елестетіп ӛту ғана. 8

СӘКЕННІҢ МІНЕЗІ, ҚЫЛЫҒЫ ТУРАЛЫ Сәкен ең алдымен ӛтірік дегенді білмейтін адам еді. Оның досы да, дұшпаны да кӛп болды. Солардың ешқайсысы да, не бұрын, не қазір Сәкеннің жалған сӛйлегенін не кӛрдік, не естідік демеуге тиісті. Артық айтсын, кем айтсын, Сәкен үнемі ағынан жарылатын кісі еді. Сонысынан ӛзі де кейде ұсталып қалатын, жолдастарын да ұстап беретін. Оған бір мысал: 1923 жылы Орынбор қаласында Қазақстан Партия ұйымының үшінші конференциясы ӛтті, оны ӛткізуге орталықтан Ярославский жолдас келді. Күн тәртібіне қойылған мәселенің біреуі - ауылда «Әлеуметтік база» жасау, яғни, еңбекші кӛпшілікті экономикалық жағынан да, идеялық жағынан да ұйымдастырып тап жауларына қарсы шығару. Осы мәселеге Садуақасов Смағұл қарсы шығып, «база» деген сӛзді кейін қарай оқыса «азаб» болады деген теория соқты. Садуақасовқа кӛп адам қарсы болғанда, Асылбеков, Меңдешев, Сейфуллин, тағы да біраз адам солқылдақтық кӛрсетіп, делегат кӛпшілігінен таяқ жеді!.. Келер күннің ертеңіне таң жаңа атып келе жатқан кез, біреу келіп мейманханадағы есігімді қақты. Ашсам: Асылбековтің әйелі - Бану! «Иә, бейсауат уақытта қайдан жүрсіз?» деген сұрауға: «Абдолла жоқ, іздеп жүр едім, - деді Бану, - Кеше іңірде кеткен еді, содан хабарсыз...» Сол кезде Абдолланың ептеген бозбалашылығы бар деп естуші едім. Банудың сӛз әлпетінен байқай қойдым, кӛңілінде сол күдік тұрған сияқты. Менің ойымда басқаша бір күдік тұр. Соны анықтамақ боп,тез киініп алдым да, Сәкеннің үйіне барып, есігін қақтым. Ұйқылы-ояу кӛзбен есігін әрең ашқан Сәкен: «Мезгілсіз шақта қайдан жүрсің?» - деді маған. Мен жӛнімді айтқан соң: «Смағұлдың үйінде болуы мүмкін», - деді Сәкен, бұған менің нанғым келмеді. Соңғы уақытқа дейін Садуақасов Смағұлдың идеялық қарсы адамы болып келген Асылбеков енді қалайша оның үйіне қонады? «Мен де айттым соны, - деді Сәкен. - Кеше конференцияда ол да, мен де қате сӛйледік. Бүгін сол қателікті мойындатайық деп ем, Абдолла ойланбақ болды. Іңірде Смағұлдың үйіне барып қонып қалуы мүмкін...» Сәкеннің жорамалы дұрысқа шықты. Бұл қылығына қатты ұялған Абдолла пікірлес жолдастарын жинап ап, конференция атына қателігін мойындаған хат жазды да, «Он адамның хаты» деген документ конференцияның сол күнгі мәжілісінде оқылды. Сонан кейін қалжыңдағанда «Сәкен ұстап берді» дейтін еді Абдолла... Сәкен ӛсек айтуды да білмейтін кісі еді. Оның біреуді біреуге шағыстырғанын немесе біреуді сырттан кінәлағанын естіген де, кӛрген де кісі жоқ. Не айтқысы келсе де, ол бетіне айтатын. Кӛлгірсу, жалпақтау дегенді білмейтін, ӛсекшінің мінін тура бетіне басатын... Бір кӛрме кісіге Сәкен тәкаппар сияқтанатын еді. Кейбіреуге сӛйтетіні рас та болатын. Үлкенсуді ол қатты ұнатпайтын, егер біреуден ондай мінез сезсе, я ұнатпайтын біреуі болса, кекірейе қалатын. 9

Ұнатпайтын адамымен Сәкен сӛйлеспейтін, араласпайтын, ұнататынына да сирек араласатын, қыдыруды жек кӛретін. Ӛзі ұнататын біреумен кездесе қалса, ұзақ мәжілістесуді жақсы кӛретін. Ондай шақта байсалды кеңесті қозғауды ұнатпай, әзіл, қалжың, сауық сияқты кӛңіл кӛтерерлік істермен ғана отыратын. Сәкен ӛз жанынан әңгіме айтуға шорқақ болатын. Ол тек қысқа күлкілі кеңесті ғана айтатын. Сӛзге шешен емес те. Ауызша әңгімелері ұрт, доғал, кесек келетін, бірақ сӛздері ӛте тапқыр, ӛткір болатын. Тым әдемі сӛйлегенді жаратпайтын, қарапайым, мағынасы ашық сӛзді жақсы кӛретін. Сәкен музыканы, әнді ӛте сүюші еді. Домбыраны бір сыдырғы әдемі, ықылас қоя тартатын, ондай шақта сӛз сӛйлеуді жек кӛретін. Ӛзі ән айтпайтын Сәкен ән айтушыларды қошеметтеп, кӛтермелеп, кейде ӛзі ыңырси қосылып кететін, мәжілістің кӛбі ән, күй, думанмен ӛтетін. Сәкеннің ең жақын досының бірі - Ӛлкей Ӛтекин еді. Сауаты шағын, серілеу бұл жігітті Сәкен әдемі әндері үшін ғана сүйетін. Сәкеннің кейде ән-күйге ерекше балқып кететіні де болушы еді. 1934 жылы, Москвада оқып жүріп, Алматыға каникулға келдім. Сәкен мені үйіне қонаққа шақырды. Барсам белгілі домбырашы Хасенов Әбікен отыр екен. Бұрын кӛрмеген бұл кісіні «Арқаның атақты домбырашысы» деп таныстырды да, біраз күйлер ойналғаннан кейін, «Саржайлауды орында» деп ӛтінді. Әдемі орындалған күйге балқып отырып, Сәкенге қарасам: үлкен қара кӛзінде жас мӛлдіреп түр екен, менен ыңғайсызданғандай, жасын бармағымен сілкіп жіберді де: «Тоқа деген кісі жер ауып жүріп шығарған екен бұл күйді. Осы күй ойналса, Колчактан қашып жүрген таршылық күндерім есіме түседі», - деді. Сәкен ешкіммен де ілезде достаса қоймайтын. Достаса қалғандай болса, біржола берілетін. Мысалы, Омбы семинариясында Сәкенмен бірге оқыған Әбілғазы Нұрсейітов деген жігіт болды. Талдырмаш, кішірек бойлы, бұйра шашты, еврей кескінді бұл жігітті Сәкен де, оның жақын жолдастары да қалжыңдап «криштейн» деп атаушы еді. Қазақстанның «орынборлық дәуір» аталатын жылдарында сол Криштейн Сәкеннің үйінде тұрып, үнемі бір жүруші еді, ұзынды-қысқалы ол екеуін жұрт «пат-паташонок» деп күлуші еді. Сәкен аса балажанды адам еді. Үлкендерге «кісі киіктеу» ол, бала кӛрсе, жанаса, жұғыса кететін. Туған інісі Мәжиттің жирен шашты балаларын емірене құшақтап отырғанын талай кӛрдік. Ӛзі де, інісі де қара шашты Сәкен немерелерінің жирен шаштығын «арғы аталарымызға тартқан» деп түсіндіретін. 1936 жылы ӛзінен Аян дейтін ұл туып, сондағы қуанышын маған ұзақ хат қып жазғаны бар. 1937 жылдың кӛктемінде туған ұлымның атын мен Ботажан деп қойдым. Содан кейін біздің үйге бір келгенінде, жас нәрестені алдына алып отырып: «Аты кім?» деді Сәкен. Мен «Ботажан» дегенде Сәкен күліп: «Бұзаужан» деп неге қоймадың?» - деді... Баланы Сәкен иіскеуші еді де, сүймеуші еді. «Неге?» десең: «Ӛмірде кісіні сүйіп кӛрген жоқпын», - дейтін. «Ӛйелді ше?» «Оны да»... Сәкен аса тазалықты жақсы кӛретін. «Біреудің үйіне қыдырып бармаймын демеймін-ау, шақырусыз барсам, жинақы кезіне ұшыраспай, 10

былығып жатқанын кӛріп, екінші рет ол үйге баруым қиын», - дейтін. Әдемі нәрсені Сәкен жақсы кӛруші еді. Белгілі жазушы Галина Серебрякова 1933 жылы Сәкенді Москвада үйіне қонаққа шақырып, әдемі қобдиша сыйлады. Сол үйден шыға бере Сәкен қағазға ораған қобдишаны ашып толыққан айдың сәулесіне тосты да: «Осындай кӛркем нәрсені ұстаған әйелдің саусағына қол тию қандай рахат!» - деді. Сәкен сол сияқты сәнді нәрсені кӛбірек жинауға тырысатын еді. Асты Сәкен таңдап, дәмдісін ғана ішетін, тыңқия тоюды ұнатпайтын, сыза ғана ауқаттанатын. Жолға шыққанда ӛзің неше сомға қонақ қылсаң, артық-кемі жоқ, о да сонша сомға қонақ жасайтын. Үйіне қонақты ӛте сирек шақыратын, егер шақырса, ықылық ата тойдырмай шығармайтын. Ақ арақ, коньяк сияқты күшті ішімдікті татпайтын, кавказдық жеңіл шараптардан аздап қана ұрттап отыратын, ӛзі мас болмайтын, мәжілісте біреу мас болғанын кӛрсе, шығып кететін... Сәкен аса уәдешіл болатын, уәделі ісін бұлжытпай кезінде орындайтын. Екі сӛзді айтпайтын. Әсіресе, партиялық тәртіпке мұқият болатын. 1925 жылы Қызылордада бір айдың партияға мүшелік жарнасын тӛлеуді Сәкен ұмытып кетіпті. Осы жайды ячейканың секретары Аманғали Сегізбаев ескерткен екен, қатты ұялған Сәкен кешірім сұрап арыз жазыпты. Осы арыз партиялық жиналыста оқылғанда Сәкеннің терлеп-тепшіп отыра алмағаны күні бүгінге дейін кӛз алдымда. Партиялық жиналыстан қалмай, белсене араласатын Сәкен былайғы жиналысқа аса салақ еді. Әдебиетте немесе басқа мәселелер жӛнінен айтыс-тартысқа ол сирек қатысатын, қатынасқан жиналыстардың кӛбінде егер біреу қытығына тимесе сӛйлемейтін. Жазбаша болмаса, ауызша шорқақ болатын. Адал сынға ашуланбайтын, арам сынның біразына жауап бермейтін... Сәбит Мұқанов, қазақ-совет жазушысы «Қазак, әдебиеті» газеті, 1957 жыл, 22 параша, N 247 11

Сәкен (Сәдуақас ) Сейфуллин (1894-1938) Сәкен Сейфуллин 1894 жылы бұрынғы Ақмола облысы Ақмола уезі, Нілді болысының Бірінші ауылында (қазіргі Жезқазған облысы, Жаңаарқа ауданы) туған. Сарыарқаның сағымды даласы, мӛлдір сулары, толқыған Нұра, Есіл ӛзендерінің бойы, алыстан кӛз тартқан Аба, Ор тауларының бауыры – болашақ ақынның балалық шағы ӛткен, жаз жайлау рахатын кӛріп, алтыбақан теуіп, ақсүйек ойнаған, қыстың боранды ұзақ түндерінде қиял-ғажайып, ерлік оқиғаларға толы батырлар жырын естіп, мың түрлі сырмен адам жүрегін елжіретер ән мен күй тыңдаған, айт пен тойдың қызығын кӛріп, айтыс пен бәйгені қызықтаған алтын бесік, ыстық ұясы. XX ғасырдағы қазақ поэзиясын жаңа түр, тың мазмұнмен байытқан ақиық ақын, ірі мемлекет қайраткері, сарабдал жазушы, драматург, әдебиет зерттеушісі, республика каламгерлерінің бетке ұстар беделді серкесі, осыларға сал-серілігі мен сирек ұшырасатын сымбаттылығы қосылып, кӛзінің тірісінде- ақ аңызға айналған Сәкен Сейфуллин — қоғамдык ой-пікір, әдеби-мәдени тарихымызда ерекше орын алатын жарқын тұлға. Сәкен Сейфуллин кейін ӛзі сұлу табиғатын талай рет тебірене жырлаған ӛлкеде — Ақмола уезі, Нілді болысының Бірінші ауылында (қазіргі Қарағанды облысының Жаңаарқа ауданы) орташа ауқатты кісінің отбасында дүниеге келеді. Әкесі Сейфолла серілігі бар домбырашы, саятшы, сӛзге шешен кісі екен де, шешесі Жамал әңгіме, аңыз-ертекті кӛп білетін әрі нәшіне келтіріп айтатын салиқалы ана болыпты. Сәкен әке мінезін, ӛнерін бойға жұқтырып, ана әңгімелерін жалықпай тыңдап, зердесіне түйіп ӛседі. Айналасына абайшыл, қылтың-сылтыңы жоқ біртоға бала болады, Ұғымтал Сәкен ауыл молдасынан оңай хат танып, қолына түскен ескілі-жаңалы кітаптарды бас алмай оқиды. Әкесі тоғыз жасар Сәкенді тіл үйренсін деп Нілдідегі таныс орысының үйіне тұрғызады. Сәкен әлгі үйдің таусылмайтын қара жұмысын тиянақты атқара жүріп, кемпірінен бір жыл орыс тілін үйренеді. Одан кейін екі жыл зауыт мектебінде оқиды. Болашақ күрескер ақын кенішті қаладағы зауыт, шахта жұмысшыларының аянышты ӛмірімен танысып, ереуілдерін кӛріп, соларға бүйрегі бұрады. Одан кейін бес жылдай Ақмолада оқьш, 1913 жылы Омбыдағы мұғалімдер даярлайтьш семинарияға түседі, оны 1916 жылы бітіріп шығады. Ол осы жылдары орыс және Еуропа әдебиетін ден қоя оқиды. Абайды сан қайталап, ауыз әдебиеті мен фольклордан мол хабардар болады. Сӛйте жүріп, ӛлең жазуды машық қылады. Алғашқы ӛлең жинағы 1914 жылы Қазан қаласында басылып шығады. Қазақта ол кезге дейін, Мағжанды айтпағанда, Сәкен сияқты 20 жасында ӛлең кітабы шыққан ешкім болған емес. Оқу бітірген 12

соң, елге келіп, ауылда мұғалім болады. Кӛп ұзамай, 1916 жылғы ұлт-азаттық кӛтерілісі бұрқ ете түскенде, ақын халық жағына шығады. Оған іле-шала патшаны тақтан түсірген ақпан революциясын ақын қуана қарсы алады, қазақ елі бостандық алып, бодандықтан құтылады деп сенеді. Ол дереу Ақмолаға келіп, жаңа заман жолындағы күреске бел шешіп араласады. Ӛршіл ақын, екі тілге бірдей жүйрік жалынды насихатшы, алғыр да жігерлі, оның үстіне тұр-тұрпаты да айта қаларлықтай келісті бұла жігіт тез кӛзге түсіп, кӛрнекті тұлғаға айналады. Коммунистік партияның бастауымен халық бостандық альш, кедей-кепшік қалың бұқара теңдікке жетеді, әділдік орнайды деп сенген Сәкен бірден социализмді, кеңес ӛкіметін жақтап шығады. Ақмолада кеңес ӛкіметі уақытша құлап, қамауға алынған Сәкен атаман Анненковтің «азап вагонында» кӛрмегенді кӛріп, 9 ай дегенде әрең қашып шығады. Кектемгі лайсаңда аш-арық, ауру ақын 500 шақырым жерді жаяу ӛтіп, еліне келеді, онда тұрақтай алмай, ол кезде кеңес ӛкіметі орын тепкен Жетісуға келіп, партия, кеңес органдарының жұмысына кӛмектеседі. Қым-қуыт, дүрбелеңді заман шындығы мен романтикасын кӛрсеткен «Асығып тез аттандық», «Далада», «Кел, жігіттер», «Сағындым», «Қамаудан», «Біздің жақта», «Қашқынның аулы», «Жас қазақ марсельезасы», т.б. әсерлі ӛлеңдері мен «Бақыт жолында» драмасы — сол кезең жемісі. Тар жол, тайғақ кешу, тайталас күресте шынығып, кемелденген азамат ақын 20-жылдардың 1 - жартысында ірі мемлекет қайраткері, үлкен саясаткер ретінде кӛрінді. 28 жасында Қазақстан үкіметінің басшысы, Бүкілодақтық Атқару Комитетінің мүшесі болды. Сонымен қатар ӛршіл ақын жаңа дәуірді жаңаша жырлаған, қазақ әдебиетіне бұрын болмаған образдар мен түрлер, сӛз оралымдарын әкелген шығармашылығымен жаңа бағыттағы әдебиетке кӛшбасшы болды. Кілең мақтауға ұрынбай, қоғамдық ӛмірдің кӛлеңке жақтарын да күйзеле суреттеді. «Ауыл байғұс, мінеки», «Келіншек ойы», «Ақсақ киік», «Сыр сандық», т.б. тамаша жырлары мен «Аққудың айырылуы» атты символикалық кӛркем поэмасы — осындай дүниелер. Сәкен ӛз кезінің тақырыбына арналған поэмаларымен қатар, туған жер сұлулығын, аңыздары мен тарихын зор шабытпен әсерлі суреттеген атақты «Кӛкшетау» дастанын жазды. Қазан тӛңкерісі тұсындағы аумалы-тӛкпелі кезең шежіресі іспеттес ӛмірбаяндық «Тар жол, тайғақ кешу» романы оның прозалық кесек туындысы болып табылады. Ӛмірінің соңғы он шақты жылында ғылыми-зерттеу, оқытушылық жұмыстарымен айналысты, Қазақстан Жазушылар одағында, газет-журнал редакцияларында алқа мүшесі болды. Табиғаттың дарынды жаратылған мӛлдір қара кӛз, толқынды шашты, қыр мұрынды, қайратты ұлдарын Сейфолла мен Жамал азан айтып қойған Сәдуақас деген есімінің орнына, еркелетіп Сәкен атап кеткен. Сӛзге шешен, домбырашы, саятшы, аңшы Сейфолланың кӛп істері, әрекет, қимылы, мінез қалыбы болашақ ақынның ӛр, қайсар, әділ болып ӛсуіне әсер етеді. Еркелікті білмейтін, орынсыз күлкіге, жылауға жоқ тұрымтайдай бала шешесі Жамалдың ертегілерін тыңдаудан жалықпайды. Ауыл молдасынан тілін сындырып, арабша хат танып, қисса-хикаяны ӛзі оқи алатын деңгейге жеткен Сәкенді «Орысша тіл үйрен, орысша оқу үйрен», - деп Нілді зауытына 13

жібереді. Тоғыз жасында ауылдан кетіп, Кенішке келген Сәкен бір орыстың сиырын бағып, пешке тас кӛмір жағып, су әкеп, әр түрлі жұмыстар істей жүріп, әуелі сол үйдің кемпірінен бір жыл орысша тіл үйреніп, екі жыл зауыт мектебінде оқиды. Кешке ата-ана алақанына салған бақытты бала, бүгін кісі есігінде. Кешке кеш жатып, кеш оянған ұйқыдағы жайбарақат ауылда болса, бүгін түтіні аспанға шаншылған зауыт, балғаларды дүрсілдете соғып, кӛк темірді сағызша илеген ұсталар, есе, теңдік бостандық талап етіп ереуілге шыққан жұмысшылардың арасында. Жеті қат жер астындағы шыңырауға түсіп, кӛздері ғана жылтырап, шаршап-шалдығып шахтадан шығып келе жатқан кеншілер, сан алуан машиналарды жүргізіп, тас қопарып жатқан жұмысшылар, жатақ үйлер, ауыр тұрмыс, тартысты ӛмір суреттері алғыр, зерек, есті бала жүрегіне ыза, намыс, кек болып байланды. Кейін олар ақынның кӛптеген шығармаларына арқау болады. Сәкеннің жан-жақты білім алуы, азаматтық-әлеуметтік кӛзқарастарының қалыптасуы, шығармашылық қадамының басталуы оның 1908-1913 жылдары Ақмолада приходская школада, қалалық училищеде, 1913-1916 жылдары Омбы мұғалімдер семинариясында оқыған жылдарымен тығыз байланысты. Тырнақ алды адымын Нілді зауытында қалжың ӛлең жазудан бастаған жас дарын қазақ фольклорын, Абай шығармаларын, орыс, Еуропа әдебиеттері классикасын игеруге талаптанады. «Айқап» журналына хабар, сын, мақала, бірнеше ӛлең бастырады. 1914 жылы жиырма жастағы семинарист Сәкен Сейфуллиннің «Ӛткен күндер» атты ӛлеңдер жинағы Қазан қаласында басылып шығады. Ӛзі секілді семинария бітірген сол тұстағы қазақтың жас оқығандары сияқты Сәкен де еңбек жолын Сілетті-Бұғылы деген жерде ауыл мұғалімі болудан бастайды. Қазақ даласының астан-кестеңін шығарған 1916 жыл оқиғалары, әсіресе әлемді дүр сілкіндірген 1917 жылдың алапат толқыны Сәкенге қатты әсер етті. Әр түрлі ӛлеңдер жазып жүрген тіпті әлі балалық мінезден арылмаған жас ақын ақпан Революциясы болып, патша құлатылғаннан кейін Ақмолаға келеді. Тартыстың бітімсіз күресі аз уақыт ішінде романтик жыршыны тез ширатып, тіпті оның шығарма жазуға қолын да тигізбей, әлеумет қайраткері, саяси күрескер етіп шығарады. Сәкен Сейфуллин түрлі қызметтер атқара жүріп, қазақ әйелдеріне теңдік беру, дін басыларды ауыздықтау, бұрынғы дәулет, байлық, әкімшілік-билік иелерін тізгіндеу, кедей-кепшік, жұмысшы, жалшыға күш беру, әлеуметтік іске тарту секілді сан алуан саяси шараларды жүзеге асырады. 1917 жылы жазған «Бақыт жолында» драмасы 1918 жылы Ақмола жастарының күшімен сахнада қойылады. Басқа да революционерлермен бірге Сәкен қол-аяғы шынжырланып Колчак түрмесінде отырады, аш-жалаңаш, қорлық-зорлық кӛріп Анненковтың азап вагонының тауқыметін тартады. Тоғыз айға созылған бұл тамұқ тақсіретінен ер жүрек ақын 1919 жылы наурыз айында Омбы тұтқын лагерінен қашып шығып құтылады. Мыңдаған шақырым жаяу-жалпы, арып-ашып жүріп, ол ақыры Түркістан ӛтіп, Әулиеата (қазіргі Жамбыл) атырабында Кеңес ӛкіметін орнату жұмыстарына белсене қатысады. 1920 жылы Қазақ Автономиялы Республикасы құрылғанда, Сәкен Сейфуллин Қазақстан Орталық 14

Атқару Комитетінің президиум мүшесі, Жер-су Комиссиясының тӛрағасы, ал ІІІ Кеңестер съезінде, 1922 жылдың қазанында Қазақстан Комиссарлар Кеңесінің тӛрағасы етіп сайланады. Бүкілодақтық Орталық Атқару Комитетінің (ВЦИК) мүшесі ретінде КСРО кӛлемінде шешілетін күрделі саяси, әлеуметтік, шаруашылық мәселелерді талқылауға қатысады (1922-1925 жылдары). «Еңбекші қазақ» газетінің (қазіргі «Егемен Қазақстан») «Әдебиет майданы» (қазіргі «Жұлдыз») журналының редакторы болған Сәкен Сейфуллин қазақ кеңес баспасӛзінің басында тұрды. 1925-1937 жылдар арасында Жазушылар одағында, басқа да орындарды басшылық қызметтерде бола жүріп, жоғары оқу орындарында ұстаздық етті. Кең құлашты қоғам қайраткері, адал, шыншыл ақын С. Сейфуллиннің даңқы алысқатарады. Сәкен қарбалас, аласапыран күндері тынышталып, бейбіт ӛмір арнасына түскен уақытта негізгі ӛмірлік мұраты қаламгерлік екенін әбден ұғынады. Барлық қайрат – күшті талант- дарын, жігерді кӛркем сӛзбен туған халқына қызмет етуге жұмсайды. Оның қаламынан туған «Асау тұлпар» (1922), «Домбыра» (1924), «Экспресс» (1926), «Тұрмыс толқындары» (1928), «Кӛкшетау» (1929), «Альбатрос» (1933), «Қызыл ат» (1933), «Социалистан» (1927), «Жер қазғандар» (1917), «Қызыл сұңқарлар» (1920), драмалары туды. «Қазақтың ескі әдебиет нұсқалары» (1931), «Батырлар» (1933), «Қазақ әдебиеті» (1932) зерттеу еңбектері – қазақ фольклоры мен әдебиетінің кӛп материалдарын жүйелеп, озық әдебиеттану принциптері негізінде жазылған, танымдық – тәрбиелік мәні жоғары туындылар. Сазгер ретінде Сәкен Сейфуллин қазақтың жаңа музыкасының дамуына ӛзінің тамаша әндерімен үлес қосты. 1936 жылы қазақ әдебиетінің кӛзі тірі классигі Сәкен Сейфуллиннің әдеби қызметінің 20 жылдығы тойланып, әлеуметтік ерекше қызметі ескеріліп, оған Еңбек Қызыл Ту ордені берілді. Сталиннің жеке басына табыну кеселінен жазықсыз жалаға – репрессияға ұшыраған Сәкен Сейфуллин 1938 жылы 26 ақпанда мерт болды. Әкесі Сейфолла репрессияға ұшырады. Ӛткен күндер суреті. Тұңғыш «Ӛткен күндер» ӛлеңдер жинағы Қазандағы «Матбуғат Кәримия» баспасынан басылып шыққанда, Сәкен Сейфуллин жиырма жаста еді. Кітапқа енген ӛлеңдердің әлеуметтік-қоғамдық мазмұны, кӛркемдік-эстетикалық ерекшелігі, поэтикалық-ақындық қуаты қаламгердің табиғи үзік талантын, азаматтық позициясын, пәлсапалық дүниетанымын анық кӛрсетіп береді. Бұл тұста баспадан кітап болып шығып жатқан қазақ жазушыларының шығармалары некен-саяқ, ұлы ақын Абай туындыларының басылғанына не бары бес-ақ жыл ӛткен еді. Сәкен жинағындағы ӛлеңдер идеялық тұрғыдан алғанда ағартушылық, демократтық бағытта, сыншыл реализм әдісінің арнасында жазылғандығын кӛреміз. Жас ақын қазақ ӛміріндегі, халық тұрмысындағы маңызды әлеуметтік тақырыптарды кӛтеріп, оған кӛркемдік, эстетикалық талдау жасайды. Патша отаршылығы, қазақ елінің қараңғылықтан кӛзі ашылмағандағы, қазақ байларының надандығы мен топастығы, ӛздері бірікпей, жан-жаққа тартқан ел басшыларының берекесіздігі, тектес саяси-әлеуметтік тақырыптарды қозғау, кедейлік, жоқтық зардаптары, білімге үндеу оларға халық мұраттары 15

тұрғысында жауап іздеу жас ақынның азаматтық ой-ӛрісін кӛрсетеді. Бұл идеялар «Мұра», «Түс», «Кім басшы аға халыққа», «Қазақ сабағы», «Надан бай», «Жетімге», «Інішегіме» ӛлеңдерінің бәріне тән. Оқу – білім қуып, жастай қалға кеткен жас ӛспірімнің елге деген сағынышы, туған жерге деген махаббаты, ауыл кӛріністерін, ел тұрмысын, этнографиялық жәйттерді бейнелейтін «Жайлауға кӛшу», «Жайлауда қымыз ішу», «Айт күні» ӛлеңдерінен жақсы кӛрінеді. Бұл туындыларда есте қалар қанық бояумен салынған табиғи суреттер, бірте-бірте жойылып бара жатқан, қазақтың кешегі ӛмірінің белгілері - ӛткен күндер картиналары бар. Ұшқын атқан алғашқы ғашықтық, махаббаттың нұрлы сәулесін жырлауға да жас ақын қаламы бейім, бұл ретте Абай ықпалы мол. Әлеуметтік айқын позиция, халықтық идея, бейнелі тіл орамы, мәдениеттің ӛлең кестесі бар «Ӛткен күндер» жинағы қазақ әдебиетіне тегеурінді талант келгендігінің айғағы болды. 16

Әдебиеттер тізімі 1. Исмаилов, Есмағамбет. Сәкен Сейфуллин: (Ӛмірі творчествосы): Х кл. арн. кӛмекші құрал / Исмаилов Есмағамбет. - 2 бас., ӛнд.толықт. - Алматы, 1961. – 64 бет. 2. Камалиева Қ. Сәкен Сейфуллиннің ағартушылық қызметі / Камалиева Қ.- Алматы: Мектеп, 1983. – 96 бет. 3. Кәкішев Тұрсынбек. Қазақ зиялылары / Кәкішев Тұрсынбек.- Алматы: Қазығұрт, 2011.- 412, [3] бет. 4. Кәкішев Тұрсынбек. Сәкен Сейфуллин / Кәкішев Тұрсынбек.- Алматы: Мектеп, 1989. – 88 бет. 5. Кәкішев Тұрсынбек. Сәкен Сейфуллин: ғұмырнамалық хикая / Кәкішев Тұрсынбек.- Алматы: Жалын, 1976. – 314 бет. 6. Кәкен Амантай. Сәкен Сейфуллин / Кәкен Амантай. - Астана: Фолиант, 2009. – 381, [3] с.-(Нартұлға). 7. Кәкен.А. Қазақ десе жүрегі елжіреген: Сәкен Сейфуллин - 120 / Кәкен.А. // Арқа ажары. - 2014. – 13 қыркүйек. - №107. – 6 бет. 8. Қасымбеков Ә. Сәкен Сейфуллиннің ӛмірі мен творчествосын мәктепте оқыту жолдары / Қасымбеков Ә.- Алматы: Мектеп, 1969. – 94 бет. 9. Қирабаев Серік. Сәкен Сейфуллин: Ӛмірі мен творчестволық жолы / Қирабаев Серік.- Алматы: Жазушы, 1974. – 432 бет. 10. Қирабаев Серік. Сәкен Сейфуллин: Семинарий / Қирабаев Серік.- Алматы: Мектеп, 1982. – 128 бет. 11. Қирабаев Серік. Сәкен Сейфуллин: Творчестволық жолы / Қирабаев Серік.- Алматы, 1962. – 442 бет. 12. Шӛмшекова, Гулғайша Сарқытқызы. Сәкен Сейфуллиннің лирикасы: автореферат / Шӛмшекова, Гулғайша Сарқытқызы.- Алматы, 1999. – 23,[1] бет. 13. Айтұлы Н. Сәкеннің ел тарихымен тағдыры егіз: [Сәкен Сейфуллин] / Айтұлы Н. // Астана ақшамы. - 2013. - 4 мамыр.- 1,8-9 б. 14. Айтұлы Н. Сәкеннің он үш томдығы шықты: руханият /Айтұлы Н. // Астана ақшамы.- 2014.- 11 қазан. – 8 б. 15. Алдажұманов Қ. Сәкен Сейфуллин және Ақмола, Семей облыстарының Қазақ Кеңестік Автономиялы Республикасына қайтарылуы: [Мемлекет және қоғам қайраткері Сәкен Сейфуллин туралы] / Алдажұманов Қ. // Отан тарихы = Отечественная история. - 2009.- №2.- 89 – 100 б. 16. Алпысбаев Қ. Сәкен - тағдыр: ( Сәкен Сейфуллин туралы) / Алпысбаев Қ. // Түркістан.- 2004. -14 қазан. – 6 б. 17. Аманбайқызы Әсел. Сәкеннің «Сыр сандығы»: Сәкен Сейфуллин ӛмірі мен шығармашылық туралы түсінік /Аманбайқызы Әсел // Қазақ тілі және әдебиеті.- 2014. - №5.-93-97 б. 18. Арынұлы С. «Сәлем де Кӛкшетаудың биігіне...»: [Сәкен Сейфуллин] / Арынұлы С. // Ана тілі. - 2013. - 3-6 мамыр.- 7 б. 17

19. Асылбекұлы С. Сәкен Сейфуллиннің повестері /Асылбекұлы С. // Жұлдыз.- 2009. - №1.- 200-205 б. 20. Ахмет К. Алашорда азаматтарының алдында Сәкеннің ары таза: «Тар жол, тайғақ кешу» / Ахмет К. // Аңыз адам.- 2015. - №10. - 33-36 бет. 21. Әбілова М. «Сәкентану» курсының 7-8 сыныптарға арналған жұмыс дәптері. / Әбілова М. // Қазақ тілі мен әдебиеті.- 2012.- № 3.- 93-99 б. 22. Әбілова М. «Сәкентану» қолданбалы курсы / Әбілова М. // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2011.- №4.- 99-110 б. 23. Әбдиманұлы Ӛ. Сәкен большевиктердің сойылын соғушы болды ма?: сауалнама / Әбдиманұлы Ӛ. // Аңыз адам. - 2015. - №10. - 37-38 бет. 24. Әбдиманұлы Ӛ. Ұстаздардың ұстазы: менің ұстаздарым / Әбдиманұлы Ӛ. // Ақиқат. - 2014.- №11.- 81-90 б. 25. Әділбекова А. Ұмытылмас ұлы есім: [Сәкен Сейфуллинтуралы кеш] / Әділбекова А. // Мектептегі сыныптан тысжұмыстар.- 2006.-N4.-43-46 б. 26. Әмірбекұлы С. Алаш ардақтысы туралы ақиқат: Жаңғырық / Әмірбекұлы С. // Айқын. - 2015. - 24 ақпан. - С.5. 27. Әуезов М. Шыншыл,тәкәббір ақын: замандастар естелігі / Әуезов М. // Аңыз адам. - 2015. - №10. – 16 бет. 28. Әшімбаева Ж.Қ. Сәкен Сейфуллиннің «Кӛкшетау» поэмасы / Әшімбаева Ж.Қ. // Тіл және әдебиет = Язык и литература = Language and literature.- 2013 .- N 2. - 32-34 б. 29. Бітібаева Қ. Сәкен Сейфуллин шығармашылығына шолу./ Бітібаева Қ. // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 1995.-N10.-45-51 б. 30. Бақытұлы Б. Сәкен жолы қияларға жетелейді: (Сәкен Сейфуллиннің - 120 жыл) / БақытұлыБ. // Қазақ үні. - 2014. - 3 маусым.- 9 бет. 31. Балдаева А., Кабибулаева А., Найманова Ж. Қарқындызаманды кӛзі кӛрген азамат: ұлт мақтанышы / Балдаева А., Кабибулаева А., Найманова Ж. // Мектептегі сыныптантыс жұмыстар. - 2014. - №11. - 20-23 бет. 32. Балтабай Ғ. Гүлбаһрам жеңгеміз жайлы айтсақ..: [Сәкен Сейфуллиннің жары туралы] / Балтабай Ғ. // Жаңа Сарыарқа. - 2010. - №1. - 53-58 б. 33. Басқожаева Р. С.Сейфуллиннің «Кӛкшетау» поэмасы /Басқожаева Р // Қазақ әдебиеті және мемлекеттік тіл. - 2011. - N 7 -8. - 19-20 б. 34. Бәкір Қ. Алыптар мені «Сәкеннің қызы» дейтін: [Сәкен Сейфуллиннің інісі Мәжит Сейфуллиннің қызы Рымжан Сейфуллинамен сұхбат] / Бәкір Қ. // Алтын орда. - 2011.- 20 қаңтар.- 10 б. 35. Бекқұлов Е. Жалғызын жоқтаған нәзік жүрек / Бекқұлов Е. // Ақиқат.- 2007.- N 6.- 36-39 б. 36. Белдеубайұлы Д. Жасыл сӛздер: [Ӛлеңдер] / Белдеубайұлы Д. // Таң- Шолпан.- 2014.- №2.- 87-103 б. 37. Бүркітова Г. С.Сейфуллин. «Аққудың айырылуы»: сабақ/ / Бүркітова Г: // Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде. Казахский язык и литература в русской школе.- 2007.-N3.-109-111 б. 18

38. Дәуітұлы С. Қазақ елінің игілігі үшін атқарған істерінің бірі - «Манап» драмасына сын жазуы: сарап / Дәуітұлы С. // Аңыз адам.- 2015.- №10.- 41 бет. 39. Дәуешұлы Е. Сәкен мен Жайық: [Сәкен Сейфуллин. Жайық Бектұров] / Дәуешұлы Е. // Арқа ажары. - 2013. - 14 қараша.- 4 б. 40. Дәуленова Г., Байбурова К., Қайыржанов С., Қалиева С. Сәкеннің сыр сандығы: сценарий / Дәуленова Г., Байбурова К., Қайыржанов С., Қалиева С. // Мектептегі сыныптан тыс жұмыстар.- 2014.- №11.- 24-29 бет. 41. Демеуова Ф. Сәкен Сейфуллиннің «Аққудың айырылуы» поэмасы: (сабақ) / Демеуова Ф. // Қазақ тілі мен әдебиеті.- 2003.-N10.-110-113 б. 42. Ержан Ж. «Сәкен тірі ! Қазақтай елі барда...» Ержан Ж. // Астана ақшамы. - 2014. - 26 сәуір (№ 46). - 13 б. 43. Ермекбаев Т. Сәкен Сейфулиннің туғанына 120 жыл: Тұлға / Ермекбаев Т. // Бұқпа.- 2015. - 9 сәуір. - 3 б. 44. Есенжол А. Алғашқы директор: [Сәкен Сейфуллин мұражайына 25 жыл. Алғашқы директор - Роза Асылбекова] / Есенжол А. // Астана ақшамы. – 2013 . - 13 сәуір.- 16 б. 45. Жайгалиева М. «Ақсақ киік»: [Ақын Сәкен Сейфуллиннің «Ақсақ киік» ӛлеңнің идеясы] / Жайгалиева М. // Қазақ тілі мен әдебиеті орта мектепте.- 2012. - № 9. - 10-12 бет. 46. Жайлыбай Ғ. Сәкен-сегіз қырлы, бір сырлы адам: сауалнама / Жайлыбай Ғ. // Аңыз адам. - 2015. - №10. - 39 бет. 47. Жангелдин Тоқтағали. Сәкен Сейфуллин: (Ақынның рев.және қоғамдық- мем.қызметі) / Жангелдин,Тоқтағали. - Алматы: Қазақстан, 1966. – 91 бет. 48. Жанысбаева А. Сәкен Сейфуллин. «Аққудың айырылуы»: (XI сынып) / Жанысбаева А. // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2008.- N 12. - 22-26 б. 49. Жаркенов М. Сәкен Сейфуллин шығармаларын оқыту / Жаркенов М. // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 1994.-N11-12.-24-29 б. 50. Жарықбаев Қ., Бегімжанова Қ. Сәкен Сейфуллиннің (1894-1936) кейбір психологиялық түйіндері хақында / Жарықбаев Қ., Бегімжанова Қ. // Мектептегі психология = Психология в школе . - 2012. - №12. - 18-19 б. 51. Жұмағали З. «Тар жол, тайғақ кешу» - мемуарлық шығарма: Сәкен-жазушы / Жұмағали З. // Аңыз адам. - 2015. - №10. - 31-32 бет. 52. Жұмағали З. Алғашқы баспалдақ: ( Ақын Сәкен Сейфуллин туралы) / Жұмағали З. // Қазақ және әлем әдебиеті = Казахская и мировая литература. - 2005.-N1.-24-26 б. 53. Зәкір Асабаев. Қос арысты кӛрген қариялар: [Мағжан Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин туралы] / Зәкір Асабаев //Ана тілі.- 2012 .- 15-28 наурыз .- 14 б. 54. Зәкіржанқызы С. Арыстардың ату жазасынан аман қалуы мүмкін бе? / Зәкіржанқызы С. // Айқын.- 2013. – 18 қаңтар (№ 8). - 5 б. 55. Зекенова А. Сәкен Сейфуллин ғұмыры туралы / Зекенова А. // Қазақ тілі мен әдебиеті. 2004.-N11.-87-96 б. 56. Ибраева Г. Мұражай қорында 6 мыңнан аса құнды жәдігер бар: сәкентану / Ибраева Г. // Аңыз адам. - 2015. - №10. - 50-51 б. 19

57. Исқақова Г. Сәкен Сейфуллиннің «Ақсақ киік» ӛлеңі: 5-сынып / Исқақова Г. // Қазақ тілі мен әдебиеті. – 2008 - N 9. - 56-61 б. 58. Кәбепқызы К. Үні мұңды аққу құс..: [Сәкен Сейфуллин сүйген Қабиба әжей туралы] / Кәбепқызы К. // Қазақ әдебиеті.- 2003.- 9 сәуір. 59. Кәкішев Т. Арқаға келген сайын арқаланып қайтам: Сәкен Сейфуллин туралы ӛмірдерек] / Кәкішев Т. // Астана ақшамы.- 2013. - №133. - 6-7 б. 60. Кәкішев Т. Коммунист Сәкеннің ұлтжандығы: [Сәкен Сейфуллин туралы] / Кәкішев Т. // Сарыарқа. - 1996. - №4. - 16-46 б. 61. Кәкішев Т. Сәкен Сейфуллин қазақты мәдениетті, ӛркениетті елдер қатарына қосуды армандаған тұлға / Кәкішев Т. // Ана тілі.- 2011.- 9-15 маусым.- 6-7 б. 62. Кәкішев Т. Сәкен Сейфуллин қалай сүйген? / Кәкішев Т. // Жас Алаш. - 2002. - 21 наурыз. Кәкішев Т. Сәкен Сейфуллин қалай шықты?: / «Ӛнегелі ӛмір» атты қазақ тіліндегі сериядан «Сәкен Сейфуллин» кітабының шығу тарихы// Кәкішев Т. // Мәдениет: 1994. -N9-10. – 5 б. 63. Кәкішев Т. Сәкен Сейфуллиннің атылғанына 63 жыл толуына орай / Кәкішев Т. // Бурабай.- 2001.- 24 тамыз. 64. Кәкішұлы Т. Дала дауылпазы: ( Сәкен Сейфуллин туралы) / Кәкішұлы Т. // Арқа ажары. - 2004. -14 қыркүйек. 65. Кәкішұлы Т. Сахара сұңқары / Кәкішұлы Т. // Жас Алаш. - 2014. - 14 қазан.- 15б. 66. Кәкішұлы Т. Сәкеннен кейін бірде-бір үкімет басшысы қазақ тілінде іс жіргізу былай тұрсын, қазақша сӛйлеуден қалды..: Сәкен-мемелекет қайраткері / Кәкішұлы Т. // Аңыз адам. - 2015. - №10. - 26-30 бет. 67. Кәкен А. «Тар жол, тайғақ кешуді» қайта оқығанда: (Сәкен Сейфуллиннің 110 жылға толуына орай) / Кәкен А. // Алаш үні. - 2004. - 28 қыркүйек. – 5 б. 68. Кәкен А. Ақын жүрген жолменен: [Сәкен Сейфуллиннің 120 жылдығына орай] / Кәкен А. // Арқа ажары. - 2014. - 12 шілде. - 3 б. 69. Кәкен А. Алаш арыстары және сұңқар Сәкен: ( Алаш арыстарымен Сәкен Сейфуллин туралы) / Кәкен А. // Ақиқат. - 2004. - N4. - 33-41 б. 70. Кәкен А. Қазақтың ұлттық мүддесін олағаны үшін құғындалды: ӛмірбаяны / Кәкен А. // Аңыз адам. - 2015. - №10. - 5-10 бет. 71. Кәкен А. Қайғы толқыны кернегенде: [Сәкен Сейфуллин туралы] / Кәкен А. // Астана ақшамы. - 2010. – 22 маусым. – 8 б. 72. Кәкен А. Сәкен қалай атылды?: ( КСРО Жоғарғы сотының үкімімен 1938 жылдың 25 ақпанында болған оқиға) / Кәкен А. // Алаш үні.- 2005.-22 ақпан. 73. Кәкен А. Сәкен Қарабұлақ ӛңірінде болғанда / Кәкен А. // Арқа ажары. - 2013. - 3 тамыз. – 4 б. 74. Кәкен А. Совнарком: [Сәкен Сейфуллин туралы] / Кәкен А. // Жалын.- 2009.-№ 10.- 57 - 68 б. 75. Кәкен А. Хаттама: (Сәкен Сейфуллин жазықсыз жазаланғаны толық ақталды) / Кәкен А. // Егемен Қазақстан. - 2004. – 28 қаңтар. -12 б. 76. Кебекбаева Б. Жыр дүлділі - Ілияс / Кебекбаева Б. // Қазақстан мектебі.- 2014.- №12.- 47 б. 20

77. Кеңселерде қазақ тілін жүргізу: Сәкен Сейфуллин - 120 // Арқа ажары. - 2014. - 30 қазан.- С.4. 78. Кеттебайұлы С. Сәкен Сейфуллин: [Деректі дастаннан үзінді] / Кеттебайұлы С. // Ӛркен. - 1992. - 4 кӛкек. – 6 б. 79. Кӛбепқызы К. Сәкен сүйген сұлу: ( Сәкен Сейфуллин сүйген сұлу Қабиба қызы туралы / Кӛбепқызы К. // Бурабай. - 2003. – 21 қаңтар. 80. Кӛлбаев Т. Отарлау ойраны: басталуы, шарықтау шегі, аяқталуы..: Тарих / Кӛлбаев Т. // Бұқпа. - 2015. - 8 қаңтар. - 3 бет. 81. Кӛшкенов З. Сәкен Сейфуллин: [Ӛлең] / Кӛшкенов З. // Қазақ әдебиеті. - 1989. - 10 февраль. - 5 б. 82. Қажыбаев Т. Әупілдек зары: [Сәкен Сейфуллиннің Әупілдек кӛлінің қасындағы толғанысы] / Қажыбаев Т. // Кӛкшетау правдасы. - 1985. - 22 июль. 83. Қажыбаев Т. Түңгі қоңырау: Сәкен Сейфуллин туралы. Әңгіме / Қажыбаев Т. // Кӛкшетау правдасы. – 1987. - 16 июль. 84. Қажыбай Т. Осы жұрт Хаскей қартты біле ме?: (Сәкен Сейфуллиннің туғанына 110 жыл толуы қарсаңында; Сәкеннің жан досы Хаскей Ӛтекин туралы бірер ауыз әңгіме - баян) / Қажыбай Т. // Арқа ажары. - 2004. -15 қантар. 85. Қажыбай Т. Сұлулық символы: ақын Жақан Сыздықовтың Сәкен туралы естелігінен: ( Сәкен Сейфуллиннің туғанына 110 жыл толуы қарсанында) / Қажыбай Т. // Арқа ажары. - 2004. – 29 қаңтар. 86. Қалжанов А. Сәкеннің сара жолын сайратты: алқоңыр / Қалжанов А. // Астана ақшамы. - 2014. - 18 қазан. – 11 б. 87. Қаражігітов А. Сәкеннің сүйегін іздеу – бүгінгі түкіметтің борышы. / Қаражігітов А. // Жас Алаш. - 2012. - 29 қараша. – 5 б. 88. Қасенова М. С.Сейфуллинің «Сыр сандық» ӛлеңі / Қасенова М. // Қазақ тілі мен әдебиеті орта мектепте. - 2014. - №1. - 24-25 б. 89. Қожакеев Т. Сәкен Сейфуллин-журналист: [Баспасӛз күніне] / Қожакеев Т. // Қазақстан мұғалімі. - 1988. - 29 апреля. 90. Қожамқұлов С. Ӛнер жанашыры: замандастар естелігі / Қожамқұлов С. // Аңыз адам. - 2015. - №10. - 17 бет. 91. Құрман М. Сәкен - сыршыл ақын: Қазақ әдебиеті - орта мектепте / Құрман М. // Қазақ әдебиеті және мемлекеттік тіл. - 2014. - №6. – 13 б. 92. Құрманғалиева Р. Ашаршылық ақиқаты: [Сәкен сейфуллиннің «Қызыл ат» поэмасына жаңаша кӛзқарас] / Құрманғалиева Р. // Астана ақшамы. - 2012. - 28 ақпан. 93. Мақажан Н. Сәкен-нілді перзенті: сәкентану / Мақажан Н. // Аңыз адам. - 2015. - №10. - 49-50 б. 94. Мәмбетова Б. Сәкен Сейфуллин. «Кӛкшетау поэмасы» / Мәмбетова Б. // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2013. - №1. - 65-68 б. 95. Мәшкһур-Жүсіп Қ. Сәкен Сейфуллинның Кӛкшетау поэмасын оқыту / Мәшкһур-Жүсіп Қ. // Қазақстан мектебі. - 1984. - №10. - 42-46 б. 21

96. Мейірманова А. Сәкен - жырдың сарқылмас дариясы / Мейірманова А // Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде = Казахский язык и литература в русской школе.- 2011. - N 5. - 133-136 б. 97. Меңдіқұлова Қ. Сәкеннің сымбаты: (Мектепте даярлық топта балаларға Сәкен Сейфуллиннің ӛлеңдерін оқыту) / Меңдіқұлова Қ. // Отбасы және балабақша. - 2004. - N2. - 5-9 б. 98. Мудров И.Н. Сәкен Сейфуллин қалай қаза тапты? / Мудров И.Н. // Қазақ әдебиеті.- 1991. - 15 ақпан. – 13 б. 99. Мусина А. С. Сейфуллин. «Кӛкшетау» поэмасы: Қазақ әдебиеті: озық тәжірибе, ортақ әдіс / Мусина А. // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2014. - №11. - 11-16 б. 100. Мұқанов С. Кескіні адамзаттың кӛркемі екен: замандастар естелігі / Мұқанов С. // Аңыз адам. - 2015. - №10. - 18-20 б. 101. Мұстафин Ғ. Жұмсақ мінезді емес-ті: замандастар естелігі / Мұстафин Ғ. // Аңыз адам.- 2015. - №10. – 17 б. 102. Мұхтарқызы Р. Сәкен Сейфуллин. «Ананың хаты»: [7-сыныпқа арналған] / Мұхтарқызы Р. // Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде = Казахский язык и литература в русской школе. - 2013. - №2. - 53-56 б. 103. Мұщанов М. Сәкеннің соңғы ӛлеңі: «Жадыңда жүрер жақсы есім»: [Сәкен Сейфуллин] / Мұщанов М. // Кӛкшетау.- 2001.- 30 тамыз. 104. Мүталапхан С. Сәкеннің ән мұрасы: [Қазақ Совет әдебиетінің классигі, қоғам қайраткері Сәкен Сейфуллин] / Мүталапхан С. // Қазақстан әйелдері. - 2012. - № 12. - 7-9 б. 105. Мыңжасарқызы Ж. Ұлы ақын шынымен атылды ма? / Мыңжасарқызы Ж. // Кӛкшетау. - 2013. - 10 қаңтар (№1). – 6 б. 106. Мырзабекова М. Ақ дастарқан мен алтын сағат: [Сәкен Сейфуллин мен Гүлбаһрам] / Мырзабекова М. // Астана ақшамы. - 2013. - 17 қаңтар. – 15 б. 107. Мырзатаева Б. Сәкен Сейфуллин. «Наурыз» / Мырзатаева Б. // Қазақ және әлем әдебиеті = Казахская и мировая литература. - 2009. - №2-3. - 28-29 б. 108. Несіпбай А. Қарағандының жаңа жауһары: [С.Сейфуллин атындағы облыстық қазақ драма театры] / Несіпбай А. // Егемен Қазақстан. - 2010. - 26 қаңтар. – 5 б. 109. Нұрғалиев Р. Дауылпаз жыр: С.Сейфуллин творчествосына жаңа таным биігінен зер сала барласақ: [Сұлулық тазалық идеалы, «Кӛкшетау» поэмасы. Идея және образ. «Альбатрос» поэмасы.] / Нұрғалиев Р. // Білім және еңбек. - 1986. - № 5. - 36-39 б. 110. Нұржеке-ұлы Б. Шежірелердегі Шыңғысхан: Руханият / Нұржеке-ұлы Б. // Қазақ әдебиеті. - 2015. - 13 наурыз. – 11 б. 111. Нұрмұратұлы Т. Сәкенді ақтағысы келетіндер қатты қателеседі: сауалнама / Нұрмұратұлы Т. // Аңыз адам. - 2015. - №10. - 38-39 б. 112. Ораз Н. Сәкен-нағыз күрескер ақын: Сәкен-ақын / Ораз Н. // Аңыз адам. - 2015. - №10. - 23-25 б. 22

113. Оразбекова Ә. С.Сейфуллин: «Ақсақ киік»: Қазақ әдебиеті - орта мектепте / Оразбекова Ә // Қазақ әдебиеті және мемлекеттік тіл. - 2014. - №9(69). – 26 б. 114. Орынбекұлы С. Сәкен 13 тәулік бойы тергеушілерге ешқандай жауап бермеген: ұрпағы / Орынбекұлы С. // Аңыз адам. - 2015. - №10. - 46-47 б. 115. Оспанов С. Кӛпке беймәлім әндерін тауып, барлық әндерін нотаға түсірдік: Сәкен-ӛнерпаз / Оспанов С. // Аңыз адам. - 2015. - №10. - 42-43 б. 116. Ӛтеғалиева М. Сәкен Сейфуллиннің «Ақсақ киік» ӛлеңі: [Ақын жайлы] / Ӛтеғалиева М. // Қазақ тілі мен әдебиеті орта мектепте. - 2013. - №5. – 18 б. 117. Рақышев Е. Сәкен магаданда болмаған: зерттелуі / Рақышев Е. // Аңыз адам.- 2015. -№10. - 48-49 б. 118. Рахманова Н. Сәкеннің «Қызыл ат» поэмасы: [Сәкен Сейфуллин туралы] / Рахманова Н. // Қазақ әдебиеті және мемлекеттік тіл. - 2009. - №5. - 32 -33 б. 119. Рахымбек С. Ӛзекті ӛртеп шыққан ӛксіктей ән: таным / Рахымбек С. // Астана ақшамы. - 2014. - 11 желтоқсан. - 6 б. 120. Салықов К. Үкілі Ыбырай туралы бір үзік сыр / Салықов К. // Кӛкшетау. - 2014. - №4. - 57-63 б. 121. Сатибекова М.Е. Сәкен Сейфуллин: «Аққудың ауырылуы» / Сатибекова М.Е. // Әдебиет Қазақстан мектебінде. - 2013. - № 6 (42). - 25-28 б. 122. Сатыбалдин Қ. Жер бетіндегі ең ұзақ жол: Сәкен Сейфуллин туралы пьеса / Сатыбалдин Қ. // Жалын. - 1969. - N 4. - 56-97 б. 123. Саурбаева С. Сәкен Сейфуллин «Аққудың айырылуы» / Саурбаева С. // Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде = Казахский язык и литература в русской школе. - 2008. - №8. - 140-143 б. 124. Сәкен мен Мағжан // Ана тілі. - 2014. - 9-15 қазан.- 3 б. 125. Сәкен Сейфуллин (1894-1938) қазақ совет ақыны, жазушы, коммунистік мемлекет қайраткері: жазушы пікірлер айтуы // Аңыз адам. - 2015. - №10. – 1 б. 126. Сәкен Сейфуллин (Портрет) // Жаңа Сарыарқа. - 2004.-N5. 127. Сәкен Сейфуллин туралы бейнекадр табылды: [«Арқа ажары» газетіне 95 жыл] // Арқа ажары. - 2012. - 19 мамыр. 128. Сәкен Сейфуллин туралы энциклопедия жарық кӛрді // кітап патшалығы. - № - 1. - 2011. - 22-23 б. 129. Сәкен Сейфуллин. «Далада»: 6-сынып. // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2012. - № 6. - 37-40 б. 130. Сейдімбек А., Әбжанов Х. Социалистік мәдениет және Сәкен мұрасы: (Сәкен Сейфуллин - 110 жаста) / Сейдімбек А., Әбжанов Х. // Арқа ажары. - 2004. – 28 қыркүйек.- 3 б. 131. Сейдімханова Т.Б. С. Сейфуллин «Қазақ әдебиеті» оқулығы ӛз заманының озық ойлы туындысы: [С. Сейфуллиннің ауыз әдебиетін зерттеу туралы] / Сейдімханова Т. Б. // Хабаршы Филология сериясы - Вестник серия филологическая. - 2012. - №1. - 314-317 б. 23

132. Сейдімханова Т. Аққу, тұлпарға байланысты С. Сейфуллин ой - пікірлері / Сейдімханова Т. // Хабаршы Филология сериясы - Вестник серия филологическая. - 2011. - №3. - 259-261 б. 133. Сейдімханова Т. С. Сейфуллин шығармаларындағы бақсылық сарын, тұрмыс салт сарындары / Сейдімханова Т. // Хабаршы Филология сериясы - Вестник серия филологическая. - 2011. - №3. - 240 – 242 б. 134. Сейсенбаев Р. Талмай шапқан тұлпар, қияға самғаған сұңқар: [Сәкен Сейфуллин, Бейімбет Майлин, Ілияс Жансүгіров] / Сейсенбаев Р. // Қазақтар. - 2014. - 13 ақпан. – 7 б. 135. Сейфуллин М. Колчакшылардың Сәкенге кӛрсеткен айуандығын айтқанда тӛбе құйқамыз шымырлады: ӛмірбаяны / Сейфуллин М. // Аңыз адам. - 2015. - №10. - 11-13 б. 136. Сейфуллин Сәкен (1849-1938) // Бұқпа. - 2004. – 22 қаңтар. – 7 б. 137. Сейфуллина Г. Арысым: отбасылық ӛмірі / Сейфуллина Г. // Аңыз адам. - 2015. - №10. - 14-15 б. 138. Сейфуллина Р. Атылар алдындағы суретенде ағамның сүлдері ғана қалыпты..: ұрпағы / Сейфуллина Р. // Аңыз адам. - 2015. - №10. - 43-45 б. 139. Сматаев С. Екі аманат: Әумесер әкім ақынды қайтсін / Сматаев С. // Жас Алаш.- 2015. - 2 маусым(№43). - С.3. 140. Сұлтанқажы С. Сәкеннің ұрпағын сақтап қала алмадық: [Сәкен Сейфуллиннің немере қарындасы Рымжан Сейфуллина] / Сұлтанқажы С. // Астана ақшамы. - 2010. -14 қазан. – 9 б. 141. Тілеужанқызы Ә. Сәкен Сейфулин 25 ақпанда атылған: Ақтандақтар ақиқаты / Тілеужанқызы Ә. // Арқа ажары. - 2015. - 28 ақпан. – 4 б. 142. Тілеужанқызы Ә. Сәкен Сейфуллиннің атылғаны анықталды: Тұлға / Тілеужанқызы Ә. // Бұқпа. - 2015. – 9 сәуір. - 3б. 143. Талапқызы Б. Сәкеннің «Ақсақ киік» ӛлеңі: [Ақын туралы қысқаша мәлімет, ӛлеңнің мазмұны] / Талапқызы Б. // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2013. - №4. - 131-133 б. 144. Ташенова Г. Сәкен Сейфуллин. «Бандыны қуған Хамит» / Ташенова Г. // Литература в казахстанской школе - Әдебиет қазақстан мектебінде. - 2012. - №5. - 30-33 б. 145. Тұрғынбекұлы С. Сәкен - сұңқар: (Сәкен Сейфуллин – 110) / Тұрғынбекұлы С. // Арқа ажары. - 2004. – 28 қазан. – 3 б. 146. Хусман С. Сегіз қырлы, бір сырлы Сәкен шығармашылығын талдау / Хусман С: // Білім технологиялары - Образовательные технологии. - 2013. - №6. - 16-17 б. 147. Үкібаева Ә. Сәкен Сейфуллин. «Кӛкшетау» поэмасы: [Әдістеме] / Үкібаева Ә. // Қазақ тілі мен әдебиеті орыс мектебінде = Казахский язык и литература в русской школе. - 2011. - N 1. - 38-40 бет. 148. Шаймұранқызы Д. Сәкеннің «Сыр сандықтағы» сырлары: 7-сынып / Шаймұранқызы Д. // Қазақ тілі мен әдебиеті. - 2014. - №7. - 68-74 б. 24

149. Шапиян Марфуға. Қарпық Құсайынов, Сәкен Сейфуллиннің күйеу баласы: «Сәкендей сұлу адам жаратылмайтын шығар!»: [Сәкен Сейфуллин туралы] / Шапиян Марфуға // Жұлдыздар отбасы. - 2008. - N 17. - 36-37 б. 150. Шапиян Марфуға. Рымжан Сейфуллина, Сәкен Сейфуллиннің інісінің қызы: Сәкен ағам мені қатты еркелететін: [Сәкен Сейфуллин туралы] / Шапиян Марфуға // Жұлдыздар отбасы. - 2008. - N 17. - 38-40 б. 151. Ысмайылов Е. Сәкен сыншыл, тәкаппар ақын: Сәкен-ақын / Ысмайылов Е. // Аңыз адам. - 2015. - №10. - 21-22 б. *** 1. Абсеметов Марат Оралбаевич. Сакен Сейфуллин - Председатель Совета Народных Комиссаров Казахстана (г. Оренбург, 1922-1924 гг.) / Абсеметов Марат Оралбаевич.- Астана: Рух-пресс, 2006.- 416 с. 2. В Анкаре отметили 120-летие Сакена Сейфуллина // Қазақ үні. - 2015. - 17 ақпан. - 13 б. 3. Деменцова Ф. Сакен Сейфуллин как поэт-лирик: Творчество поэта / Деменцова Ф // Абай. – 2001. -N3. - С. 42. 4. Джуанышпеков Нурболат Орынбекович. Сакен Сейфуллин (1894-1938): Очерк о жизни и творчестве: В помощь учителям каз. лит-ры, школьникам, студентам / Джуанышпеков Нурболат Орынбекович.- Алматы: Искандер, 2006.- С.49. 5. Жангельдин Токтагали. Сакен Сейфуллин: (Революционная общественно- государственная деятельность поэта) / Жангельдин Токтагали. - Алма-ата Казахстан, 1965. – С. 92. 6. Какен Амантай. Непокоренный сын степи: Сакен Сейфуллин / Какен Амантай // Нива. - 2006. - N11. - C.62-76. 7. Какишев Т. Сакен Сейфуллин / Какишев Т. - М.: Мол.гвардия, 1972. – 223 с. 8. Камалиева Капия. Сакен Сейфуллин – видный деятель народного образования и просвещения / Камалиева Капия. - Алма-Ата: Мектеп, 1969. - 56 с. 9. Кирабаев Серик Смаилович. Сакен Сейфуллин: Критико-биогр. очерк / Кирабаев Серик Смаилович.- М.: Сов. писатель, 1973. – 224 с. 10. Кирабаев Серик Смаилович. Сакен Сейфуллин /Кирабаев Серик Смаилович.- Алма-Ата: Жазушы, 1966. – 309 с. 11. Мухамбедьярова А. Судьба поэта: 110 лет со дня рождения Сакена Сейфуллина / Мухамбедьярова А // Юридическая газета. - 2004. - 14 октября. - С.4. 12. Рыжков В. Он посеял зерна правды: 110 лет со дня рождения Сакена Сейфуллина / Рыжков В // Казахстанская правда. - 2004. - 13 октября. - С.6. 13. Сакен Сейфуллин: О творчестве С.Сейфуллина // Педагогика және ӛнер = Педагогика и искусство. - 2008. - № 6. - С. 36-39. 14. Салахова О. Он пощады не просил: [Сакен Сейфуллин] / Салахова О. // Степной маяк. - 2011. - 26 мая. - С.5. 25

15. Сейфуллина Г. Последняя осень Сакена: О Сакене Сейфуллине / Сейфуллина Г. // Жас қаламгер. - 2007. - N 3. - С.269 – 292. 16. Соболевская Т.Н. Сакен Сейфулин – поэт, гражданин, патриот. / Соболевская Т.Н. // История Казахстана: преподавание в школах и ВУЗах. - 2005. - N5. - С.64- 74. 17. Турсунов И. Магжан Жумабаев. Сакен Сейфуллин: История и личность / Турсунов И. // История Казахстана: преподавание в школах и ВУЗах. - 2004. - N 8.- С.25. 26

Есімдер көрсеткіші Абсеметов М. Исқақова Г. Айтұлы Н. Исмаилов Е. Кәбепқызы К. Алдажұманов Қ. Кәкішев Т. Алпысбаев Қ. Кәкішұлы Т. Аманбайқызы Ә. Кәкен А. Арынұлы С. Кебекбаева Б. Кеттебайұлы С. Асылбекұлы С. Кӛбепқызы К. Ахмет К. Әбілова М. Кӛлбаев Т. Кӛшкенов З. Әбдиманұлы Ӛ. Қажыбай Т. Әділбекова А. Қалжанов А. Әмірбекұлы С. Камалиева Қ. Қаражігітов А. Әуезов М. Қасенова М. Әшімбаева Ж. Қасымбеков Ә. Қирабаев С. БітібаеваҚ. Бақытұлы Б. Қожакеев Т. Балдаева А. Қожамқұлов С. Балтабай Ғ. Құрман М. Басқожаева Р. Құрманғалиева Р. Бәкір Қ. Мақажан Н. Бекқұлов Е. Мәмбетова Б. Белдеубайұлы Д. Мәшкһур-Жүсіп Қ. Мейірманова А. Бүркітова Г. Меңдіқұлова Қ. Деменцова Ф. Джуанышпеков Н. Мудров И. Дәуітұлы С. Мусина А. Дәуешұлы Е. Мұқанов С. Дәуленова Г. Мұстафин Ғ. Демеуова Ф. Мұхтарқызы Р. Ермекбаев Т. Мұщанов М. Мүталапхан С. Есенжол А. Мыңжасарқызы Ж. Жайгалиева М. Мырзабекова М. Жайлыбай Ғ. Мырзатаева Б. Жангелдин Т. Жанысбаева А. Несіпбай А. Жаркенов М. Нұрғалиев Р. Жарықбаев Қ. Нұржеке-ұлы Б. Нұрмұратұлы Т. Жұмағали З. Зәкір А. Ораз Н. Зәкіржанқызы С. Зекенова А. Ибраева Г. 27

Оразбекова Ә. Орынбекұлы С. Оспанов С. Ӛтеғалиева М. Рақышев Е. Рахманова Н. Рахымбек С. Рыжков В. Салықов К. Сатибекова М.Е. Сатыбалдин Қ. Саурбаева С. Сейдімбек А. Сейдімханова Т. Сейсенбаев Р. Сейфуллин М. Сейфуллина Г. Сейфуллина Р. Сматаев С. Сұлтанқажы С. Тілеужанқызы Ә. Талапқызы Б. Ташенова Г. Тұрғынбекұлы С. Хусман С. Үкібаева Ә. Шаймұранқызы Д. Шапиян М. Шӛмшекова Г. Ысмайылов Е. 28

Мазмұны Құрастырушыдан.........................................................................................................2 Алғы сӛз........................................................................................................................3 Ӛмірбаян.......................................................................................................................5 Әдебиеттер тізімі.......................................................................................................16 Есімдер кӛрсеткіші....................................................................................................26 Құрастырған: Ӛмірзақова А.З. Техникалық редакторы: Шарықбаев Б.І. 29