วิกฤต COVID-19 กับแนวคิดทางนวัตกรรม ที่กำลังเปลี่ยนไป

วกิ ฤต COVID-19 กับแนวคดิ ทางนวัตกรรม ที่กำลงั เปลยี่ นไป อำพล ผวิ ออ่ นดี รายงานน้ีเปน็ สว่ นหนึง่ ของรายวิชาวถิ ีโลก 9001311 มหาวิทยาลยั ราชภัฎพระนครศรีอยธุ ยา ภาคเรยี นท่ี 3 ปกี ารศึกษา 2562

คำนำ หากมองย้อนประวัติศาสตร์มนุษยชาติโดยเฉพาะในช่วง 2-3 ร้อยปีหลังนี้เราอาจวิเคราะห์ได้ว่า เหตุการณ์สำคัญๆ ของโลกได้ทำให้มนุษย์ต้องปรับเปลี่ยนวิถีชีวิตมากบ้างน้อยบ้างถือเป็นบทเรียนที่สำคัญ ทม่ี นษุ ย์จะตอ้ งเฝ้าสังเกตการเปล่ยี นแปลงของโลกทั้งท่ีเกิดโดยธรรมชาติและทเี่ กิดจากฝมี ือของมนษุ ย์เอง ในช่วง10-20 ปีที่ผ่านมาประเทศไทยต้องเผชญิ กับการเปลีย่ นแปลงของโลกหลายปจั จัยด้วยกัน ไม่ว่า จะเป็นด้านเทคโนโลยีด้านเศรษฐกิจการค้า และด้านสังคมวฒั นธรรม รัฐบาลและประชาชนตา่ งชว่ ยกันมองไป ข้างหนา้ และกำหนดยุทธศาสตร์ทสี่ ำคญั หลายด้านด้วยกัน ผจู้ ดั ทำหวงั ว่า รายงานเลม่ น้จี ะเปน็ ประโยชน์กบั ผู้อา่ น หรือนกั เรียน นกั ศกึ ษา ที่กำลงั หาข้อมูลเรื่องน้ี อยู่ หากมขี ้อแนะนำ หรือข้อผดิ พลาดประการใด ผจู้ ดั ทำขอนอ้ มรับไว้ และขออภัยมา ณ ท่ีนี้ อำพล ผวิ อ่อนดี ผู้จดั ทำ

สารบญั บทที่ 1 หนา้ ความรทู้ ่ัวไปเก่ยี วกับ COVID-19……………………………………………………………………… 1 5 บทที่ 2 10 โลกท่ีเปล่ียนไปหลงั COVID-19……………………………………………………………………….. 14 17 บทท่ี 3 18 แนวคดิ ทก่ี ำลงั เปลย่ี น……………………………………………………………………………………… บทที่ 4 แนวคดิ ดา้ นธุรกจิ ทจ่ี ะเกิดข้นึ …………………………………………………………………………… บทท่ี 5 สรุป……………………………………………………………………………………………………………… บรรณานกุ รม

1 บทท่ี 1 บทนำ ความรู้ทั่วไปเก่ียวกับ COVID-19 1. ความรทู้ ่วั ไป โรคโควิด-19 คือ โรคที่มีสาเหตุจากเชื้อไวรัสโคโรนาสายพันธุ์ใหม่ซึ่งพบเป็นครั้งแรกในเมืองอู่ฮั่น ประเทศจีน มีชื่อว่า โรคติดเชื้อไวรัสโคโรนา 2019 หรือ โควิด-19 (COVID-19) ซึ่งความหมาย “CO” มา จากคำว่า Corona, “VI” มาจาก Virus, และ “D” มาจากDisease โดยก่อนหน้านี้ เรียกโรคดังกล่าวว่า “โรคไวรัสโคโรนาสายพันธุ์ใหม่ 2019” หรือ“2019-nCoV” ต่อมาองค์การอนามัยโลกประกาศชื่อที่เป็น ทางการสำหรับใช้เรียกโรค ทางเดินหายใจที่เกิดจากไวรัสโคโรนาสายพันธุ์ใหม่ว่า “โควิด-ไนน์ทีน” (Covid-19) เมอื่ 11 กมุ ภาพันธ์ 2563 โรคโควดิ -19 จดั อยู่ในตระกลู ของเช้อื ไวรัสโคโรนาซ่งึ ประกอบด้วยเชื้อไวรัสโคโรนาหลายชนิดที่ก่อโรค ในคนได้ตั้งแต่โรคหวัดธรรมดา เช่น Coronavirus OC43 HKU1 และ 229E เป็นชนิดก่อโรคหวัด (Common cold) แต่อาจก่อโรคทางเดินหายใจสว่ นลา่ งรุนแรงได้ในกลุ่มผู้ป่วยเด็กเล็กหรือผู้สูงอายุ ส่วน ไวรัส Coronavirus NL63 เป็นเชื้อที่ก่อโรคหลอดลมฝอยอักเสบ(Bronchiolitis) ในเด็ก จนถึงไวรัสท่ี สามารถก่อโรคทางเดินหายใจรุนแรง เช่น เชื้อไวรัสโคโรนาที่ก่อโรคทางเดินหายใจตะวันออกกลาง (Middle East Respiratory Syndrome: MERS-CoV) หรือ เชื้อไวรัสโคโรนาที่ก่อโรคทางเดินหายใจ เฉยี บพลันรุนแรง (Severe Acute Respiratory Syndrome: SARS) ผู้ที่ติดเชื้อไวรัส โควิด-19 ประมาณร้อยละ 80 ไม่มีอาการและอาการแสดงใด ๆ สำหรับผู้ท่ีติดเช้ือจะ แสดงอาการเริ่มแรก คือ มีไข้ ปวดเมื่อย ครั่นเนื้อคร่ันตัว ไอแห้งๆ บางครั้งมีเสมหะถา้ อาการรุนแรง จะมี ไขส้ ูงข้ึน การหายใจจะมอี าการเหนื่อยหอบ หรอื หายใจลำบากเน่อื งจากปอดอกั เสบ

2 2. ผลกระทบท่ีเกิดข้นึ จากโรคโควดิ -19 2.1 ผลกระทบตอ่ สขุ ภาพ ปัญหาจากการติดเชื้อไวรัสนี้ ทำให้เกิดผู้ป่วยจำนวนมากข้อมูลล่าสุดจากองค์การอนามัยโลก (WHO) ณ วันที่ 13 เมษายน 2563 พบว่ามีจำนวนผู้ป่วยทั้งสิ้นประมาณ 1,699,595 คน และ จำนวนผเู้ สยี ชวี ิต 106,138 คน 2.2 ผลกระทบต่อเศรษฐกิจ เนื่องจากการแพร่กระจายสามารถผ่านจากคนสู่คน มีการติดเชื้อเกิดขึ้นในระยะเวลาที่รวดเร็ว มาก ทำใหห้ ลาย ๆ ประเทศ ตอ้ งใช้มาตรการที่เข้มข้นเช่น การกักตัวผ้ทู ่ีติดเช้ือไวรัสนี้หรือสงสัย ว่าอาจมีโอกาสติดเชื้อ เป็นระยะเวลา 14 วัน การห้ามเดินทางออกจากพื้นที่ การปิดสถานที่ที่มี คนจำนวนมากมาร่วมกิจกรรม เช่นสวนสาธารณะ ห้างสรรพสินค้า ร้านอาหาร ทำบริษัท ห้าง ร้าน และพ่อค้าแม่ค้าจำนวนมากไม่สามารถทำธุรกิจได้ส่งผลกระทบวงกว้างต่อเศรษฐกิจของ ประเทศนนั้ ๆ และตอ่ เศรษฐกจิ โลก 2.3 ผลกระทบต่อสถานประกอบกิจการ เมือ่ พิจารณาในระดบั สถานประกอบกจิ การพบว่าผลกระทบท่ีอาจเกิดข้ึน เชน่ ผลติ ภาพการผลิต ที่ลดลงเนื่องจากจำนวนลูกจ้างที่ลดลง หรือเนื่องจากต้องเปลี่ยนวิธีการทำงานเป็น Work from Home และการลดกำลังการผลิตเนื่องมาจากยอดการสั่งซื้อที่ลดลงเป็นจำนวนมาก รวมถึงการ

3 จัดงบประมาณเพื่อการจัดสถานที่ทำงานสถานที่พักผ่อน โรงอาหารให้เอื้อต่อการป้องกันการ แพรก่ ระจายและการสมั ผัสกับเชอื้ ไวรสั ฯลฯ 3. เสน้ ทางที่เชือ้ ไวรัสโควิด-19 เข้าสู่รา่ งกาย ถึงแม้ว่าในขณะที่จัดทำคู่มือการจัดการ COVID-19 สำหรับสถานประกอบกิจการ มีข่าวจากบาง หน่วยงานของต่างประเทศว่าการติดเชื้อ COVID-19 นี้ อาจติดต่อได้ในลักษณะ Airborneคือไวรัสนี้ แพร่กระจายในอากาศ และคนหายใจเข้าสรู่ ่างกายได้กต็ าม แตใ่ นขณะนี้องค์การอนามัยโลก (WHO) และศูนย์ ควบคุมโรคแห่งสหรัฐอเมริกา (CDC) ยังคงยืนยันว่าการได้รับเชื้อดังกล่าวเข้าสู่ร่างกายนั้น ยังไม่เกิดขึ้นใน เส้นทางการเปน็ Airborne คือการหายใจไวรสั ในอากาศเขา้ สู่ร่างกาย ยกเว้นกรณีของบุคลากรทางการแพทย์ ท่ีใช้อุปกรณท์ ำใหเ้ กดิ ละอองเท่านน้ั 3.1 เส้นทางจากการสัมผัสโดยตรงกับฝอยละออง (Droplet) ของผู้ติดเชื้อ (Direct Droplet Transmission) เส้นทางนี้ เกิดขึ้นจากการที่ตัวเราไปอยู่ใกล้ชิด (ในระยะน้อยกว่า 2 เมตร) กับผู้ป่วย หรือผู้ที่มี เช้อื โควิด-19 เมื่อคนเหลา่ นไ้ี อ จาม ออกมา กจ็ ะมฝี อยละอองประมาณ3,000 หยดต่อการไอหรือจาม 1 ครงั้ ก็ ทำให้เราที่อยูใ่ กลไ้ ด้รับฝอยละอองเขา้ สู่ร่างกายทางจมูก เช่นนี้เรียกเป็นการสัมผัสหรือได้รบั โดยตรง จนทำให้ เกิดการสัมผัสเชื้อขึ้น นอกจากนี้ฝอยละอองดังกล่าว ก็อาจไปติดกับมือ ผิวหน้า แขน หรือติดกับพื้นโต๊ เก้าอี้ ฯลฯ ทำให้หากมอื เราไปสัมผสั ตามท่ีกลา่ ว แลว้ มาเชด็ หนา้ เช็ดตา เชด็ ปาก ก็จะมโี อกาสท่ีร่างกายจะได้รับเช้ือ นเ้ี ขา้ สู่ร่างกายได้ เรียกการได้รับแบบนว้ี า่ การได้รบั โดยอ้อม

4 3.2 เสน้ ทางการสมั ผสั เชอื้ แบบทางอ้อม (Indirect Transmission) เสน้ ทางนี้เกิดข้นึ จากการสัมผสั กบั ฝอยละอองสารคดั หลั่งจากผู้ท่ีติดเชื้อไวรัสโควิด-19 ที่เกาะอยู่ ตามวัสดทุ เ่ี ป็นจดุ สัมผสั บ่อย ๆ โดยเฉพาะสถานทีส่ าธารณะ รถโดยสารสาธารณะเชน่ ประตู ลกู บดิ โต๊ะ เก้าอ้ี ราวบันได ลิฟท์ พน้ื เส้ือผ้า และรา่ งกาย เชน่ การสัมผัสมือหยอกล้อ สมั ผสั ตัวซึ่งกันและกัน

บทท่ี 2 โลกท่เี ปลย่ี นไปหลงั COVID-19 ในช่วงเวลานี้ที่เรากำลังเผชิญกับสถานการณ์ของ COVID-19 และข่าวสารอีกมากมายที่ต้องรับรู้ จน บางครั้งทำให้เราหดหู่ และเกิดคำถามในใจว่าเมื่อไหร่สถานการณ์น้ีจะจบลงเสียที แต่ในทางกลับกัน อยากให้ ลองมองอกี มมุ ว่าส่งิ ทเ่ี กดิ ข้นึ นไ้ี ดส้ ร้างความเปล่ียนแปลงท่ีจะเปน็ ประวตั ศิ าสตรข์ องโลกของเราอยา่ งไร เราอยใู่ นยุคของการมีภัยคุกคามที่เปน็ ปัญหาเชิงระบบ (Systemic problem) ที่ซบั ซอ้ นท่ีเราต้องเจอ โดยไม่ทันได้ตั้งตัว และดูเหมือนจะเป็นปัญหาระดับโลก เช่น การเปลี่ยนแปลงสภาวะอากาศ ( Climate change) และโรคระบาดที่เกิดจากไวรัสอย่าง COVID-19 สถานการณ์นี้เป็นการทดสอบ (Stress test) ที่จะ แสดงให้เห็นถึงความพร้อมด้านระบบสุขอนามัย เศรษฐกิจ สังคม การปกครอง และระบบการทำงานของ ประเทศต่างๆ ในยุคโลกาภิวัฒน์ (Globalization) ที่มีความเชื่องโยงกนั ว่าจะสามารถตอบสนองหรอื รับมือกบั ผลกระทบไดอ้ ยา่ งมปี ระสทิ ธิภาพเพยี งไร 1. ระบบการคิด ประชาชนทั่วไปได้ตระหนักถึงความสำคัญของการมองปัญหาอย่างเป็นระบบบูรณาการ (Systems Thinking) มากขึ้นว่าเราเป็นสว่ นหนึง่ ของระบบที่สามารถช่วยแก้ไขหรอื บรรเทาปญั หาที่ซับซ้อนได้ ตัวอย่างที่ ชัดเจนในทุกวันนี้ คือการสร้างระยะห่างจากคนอื่น (Social distancing) การแยกตัวเองออกจากสังคมเป็น เหมือนการใช้คานงัดเบื้องต้นในการช่วยชะลอตัวของการแพร่โรคระบาด การผ่อนคลายปัญหาบางครั้งมีวิธีท่ี ปฏิบัติได้อย่างง่าย เพียงแต่ต้องมีการสื่อสารที่ชัดเจนที่นำไปสู่ความร่วมมือที่ดีจากทุกฝ่าย นอกจากนี้การ พิจารณาถึงวธิ แี ก้ไขปญั หาจะต้องคำนึงถงึ มิตดิ ้านเศรษฐกิจและสงั คมด้วย เพราะทั้งสองปจั จัยมีสว่ นสนับสนนุ หรืออาจก่อให้เกิดพฤติกรรมต่อต้านที่เอื้อต่อการควบคุมโรคระบาดที่มีต่อระบบอย่างมีประสิทธิภาพ สำหรับ ประเทศไทยสิ่งท่ีเราได้เห็นเพ่ิมเติมจากสถานการณ์นี้คือ ผลกระทบของปัญหาความเหลื่อมล้ำที่อาจเป็นปัจจัย ต้านที่ทำใหก้ ารควบคุมโรคมีความท้าทาย เพราะเม่ือมีการ lockdown หรือปดิ ธรุ กิจบรกิ าร คนทมี่ รี ายได้น้อย หรือพนักงานที่ไม่สามารถทำงานจากที่บ้านได้ เขาก็ไม่สามารถใช้ชีวิตอยู่ในเมืองหลวงได้เพราะไม่มีรายได้พอ สำหรับค่าครองชีพในเมือง ทำให้เกิดผลที่ไม่พึงประสงค์คือการย้ายถิ่นกลับบ้าน ซึ่งสร้างความแออัดขณะ เดินทางและอาจทำใหเ้ กดิ การแพร่เชือ้ อย่างกวา้ งขวางขึน้ ดังนนั้ นอกเหนือจากมาตรการควบคุมโรคแล้ว ต้องมี มาตรการดูแลผไู้ ดร้ ับผลกระทบจากสถานการณน์ ้เี พ่ือทจี่ ะทำใหป้ ระชาชนอยู่ในสถานการณ์วิกฤตนี้ได้

6 2. ความย่ังยืนด้านส่งิ แวดล้อม ช่วงที่เกิดการระบาดของ COVID-19 ทำให้สิ่งแวดลอ้ มโลกได้พักจากมลพิษทีเ่ กิดจากการเดินทาง ไม่ วา่ จะเปน็ ทางบก ทางนำ้ หรือทางอากาศ รวมถึงควนั เสียจากโรงงาน และในส่วนของการกินอาหารท่ีบ้านก็ช่วย ลดปริมาณอาหารเหลือและการปล่อยก๊าซเรือนกระจก (Carbon footprint) เป็นตัวอย่างที่ทำให้เห็นว่าการ สร้างสิ่งแวดล้อมให้ดีขึ้นต้องอาศัยความร่วมมือจากทุกประเทศที่จะช่วยกันเปลี่ยนแปลง แต่การฟื้นฟูของ สภาพแวดล้อมที่เกิดขึ้นนี้จะยังคงดำรงอยู่ต่อไปได้อย่างยั่งยืนหรือไม่ ขึ้นอยู่กับความร่วมมือจากทุกภาคส่วน ของแตล่ ะประเทศหลงั จากน้ี 3. การใช้เทคโนโลยี เราไดเ้ ห็นการใช้เทคโนโลยีมากข้นึ เพ่ือทำใหเ้ กิดการแก้ไขปญั หาทรี่ วดเรว็ ขน้ึ เช่น ชาวไต้หวันรวมตัว กันสร้าง Face Mask Map ที่เก็บข้อมูลบ่งบอกสถานที่ที่มีหน้ากากอนามัย ช่วยทำให้คนเข้าถึงและลดความ เสี่ยงในการติดเชื้อได้เร็วขึ้น บวกกับมาตรการอื่นๆ มาตรการที่ทำอย่างรวดเร็วมีผลต่อการรับมือที่มี ประสิทธภิ าพของประเทศ 4. บริการอัตโนมัติ ผลกระทบของ COVID-19 อาจจะนำมาซ่งึ โอกาสหรอื นวัตกรรมกระบวนการธุรกิจใหมๆ่ หรืออาจเป็น การกระตุน้ หรือเร่งให้เกิดการปรับเปลย่ี นรูปแบบการทำงานของสิ่งต่างๆ ท่มี ีอยู่ในปัจจุบันให้เข้าสู่รูปแบบของ Digital และ Online platform เร็วขึ้น ลองเริ่มต้นคิดจากพฤติกรรมที่เปลี่ยนแปลงไปอย่างการ Work from Home ทหี่ ลายๆ บริษทั มีการปรบั ใช้ สิง่ นีท้ ำใหเ้ ราใช้เวลาที่บ้านนานข้ึนและพึ่งพาระบบ Online มากขึ้นเพ่ือ ใชใ้ นการสอ่ื สารในการทำงาน รวมถึงการจับจ่ายใช้สอย อาจส่งผลให้เกิดการเร่งขยายตัวของบริการ delivery เกิดสังคมไร้เงินสด หรือส่งผลไปถึงการใช้ระบบ automation เช่น การใช้หุ่นยนต์ในการหยิบ หรือแพ็คของ

7 นอกจากนี้งานด้านอื่นๆ ที่ยังต้องทำเพื่อให้ชีวิตยังคงดำรงอยู่ได้ เช่น งานเก็บขยะ งานส่งของ การจ่ายตลาด ร้านอาหาร งานดา้ นการแพทย์ สาธารณสุข การเงิน การเรยี นการสอน อาจตอ้ งเปลีย่ นไปเชน่ กันเพ่ือให้รองรับ ความตอ้ งการดา้ น online ทส่ี งู ขึน้ 5. Bioinformatics & AI มีการเร่งนำเอาเทคโนโลยีดิจิตัล Bioinformatics และ AI มาใช้ในด้านสาธารณสุขอย่างกว้างขวาง เพื่อที่จะขยายความสามารถในการรองรับผู้ป่วยโรคระบาดด้วยทรัพยากรที่จำกัด เช่น การใช้ Machine Learning มาช่วยวินิจฉัยโรค โดย Alibaba อ้างว่ามีระบบที่ตรวจ Coronavirus จากการทำ CT scan ที่ แมน่ ยำสงู ถงึ 96% โดยใชเ้ วลาตรวจเพยี ง 20 วนิ าทีเมอ่ื เทยี บกับมนุษย์ท่ีใช้เวลา 15 นาที ซึง่ หากเรานำโมเดล นมี้ าใช้แลว้ ค่อย ๆ เก็บข้อมูลเพ่ือมาสอน ML model กส็ ามารถทำให้เราพฒั นาโมเดลเองได้เรว็ ข้ึน นอกจากน้ี มีการนำงานดา้ น Bioinformatics มาใชใ้ นงานวิจัยทางการแพทยแ์ ละยา เพ่อื ทำความเข้าใจโรคระบาดมากข้ึน ชว่ ยในการพฒั นายาหรอื วัคซนี ในอนาคต 6. ความเปน็ ผู้นำระดับโลก ในขณะที่เกือบทุกประเทศในโลกกำลังดิ้นรนกับการควบคุมโรคระบาด ประเทศจีน (หลังจากท่ี สามารถควบคุมโรคได้จากการใช้มาตรการที่เด็ดขาดและกำลังฟื้นตัวจากวกิ ฤตน้ี) ก็ได้แสดงบทบาทของความ เป็นผู้นำของโลก ที่จะยื่นมือให้ความช่วยเหลือแก่ประเทศต่างๆ โดยส่งแพทย์ผู้เชี่ยวชาญท่ีมีประสบการณ์ใน การควบคุมโรคระบาด COVID-19 และสง่ อุปกรณ์การแพทย์ ไปยงั ประเทศทกี่ ำลงั ประสบภัยอย่างรุนแรง เช่น อิตาลี เซอร์เบีย อิหร่าน แม้กระทั่ง Jack Ma ผู้ก่อตั้ง Alibaba ธุรกิจ E-commerce ยักษ์ใหญ่ของจีน ก็

8 สนับสนุนให้ส่งชุดตรวจโรค 20,000 ชุด หน้ากากอนามัยอีก 100,000 ชุด ไปยังประเทศในแอฟริกากว่า 54 ประเทศ แสดงถึงความมีนำ้ ใจและความพร้อมในการจดั การปัญหาโรคระบาดในครงั้ น้ีได้เปน็ อย่างดี 7. การเกบ็ รวบรวมข้อมลู ตามเซ็นเซอร์ จากสถานการณโ์ รคระบาดนเี้ ราไดเ้ ห็นความสำคัญของความเรว็ ในการเก็บข้อมูล และวเิ คราะห์ข้อมูล การติดตามโรคระบาดในการตรวจสอบย้อนกลับ เช่น Tracetogether หรือการจัดการผู้ป่วย เพื่อที่จะมี มาตรการในการควบคุมจุดเสี่ยงและเตรียมพร้อมรองรับได้ ดังนั้น ในอนาคตจะมีการนำเซนเซอร์มาใช้ใน Smart City มากขึ้น ทั้งด้านการสังเกตและเก็บข้อมูลการเคลื่อนที่ของประชากร การจราจร ความหนาแน่น ของประชากร หรือแม้กระท่ังเซนเซอร์บน smart watch และ smart phone 8. การวิเคราะหก์ ารระบาด ความพร้อมในการเตรียมตัวกับการระบาดในอนาคตเป็นสิ่งที่จำเป็น ซึ่งนี่เป็นที่มาของการนำข้อมูล ทางด้านวิทยาศาสตร์ใช้ในงานการวิเคราะห์การระบาดของสาธารณสุข โดยเริ่มตั้งแต่การเก็บข้อมูลจากแหลง่ เกิดเหตุ ขอ้ มูลประวัตแิ ละพ้นื เพของผู้ติดโรค ลกั ษณะการตดิ โรค รวมถงึ การวเิ คราะห์การศึกษาหาลำดับนิวคลี

9 โอไทด์ (Nucleotide) ของสารพนั ธุกรรมของส่ิงมีชีวิต และขอ้ มูลการชว่ ยเหลือ ซ่ึงข้อมูลเหล่าน้ีจะถูกนำมาใช้ ในการประเมินความเสี่ยง สร้างโมเดลในการแพร่เชื้อ รวมถึงวางแผนการจัดการเพื่อรับมือกับการระบาดของ โรคในอนาคตไดอ้ ย่างรวดเร็วย่งิ ข้ึน ในวนั นีท้ ี่เราตอ้ งเจอกับวกิ ฤตที่ท้าทายระดบั โลกและไม่รวู้ ่าจะสิ้นสุดเม่อื ไหร่ แตก่ ็ได้เหน็ โอกาสท่ีจะทำ ให้เกดิ process innovation ท่ีตอบสนองภัยโรคระบาดนีอ้ ยา่ งรวดเร็ว (เชน่ Crowdsourcing ในการหาความ ช่วยเหลอื ) เพราะความเรว็ เป็นสิง่ ท่สี ำคัญ และผมอยากใหเ้ รามองไปขา้ งหนา้ ว่า เราจะเรียนรูเ้ พือ่ ทีจ่ ะอยู่กับส่ิง นี้ต่อไป หรือเรียนรู้เพือ่ สร้างอนาคตทีด่ ีขึ้น ให้เรามีความพร้อมที่จะเจอกับส่ิงที่ไม่คาดคิดอย่างมีสติ ผมได้เห็น สง่ิ ที่ทุกคนพยายาม ชว่ ยกนั แก้ปัญหาท้งั ในประเทศไทยและต่างประเทศ ผมเชอ่ื ว่าเราจะผ่านความยากลำบาก นี้ไปดว้ ยกนั อย่างเข้มแขง็ และมภี ูมคิ ุ้มกันท่ีดีขน้ึ ในสงั คมไทย

บทที่ 3 แนวคิดทกี่ ำลังเปล่ยี น เราเคยผ่านภาวะวิกฤตระดบั โลก (Global Crisis) มาหลายครงั้ ไม่วา่ จะเป็นวกิ ฤตการณท์ างเศรษฐกิจ อยา่ ง Asian Financial Crisis (1997) และ Subprime Mortgage Crisis (2008) วิกฤตการณท์ างสาธารณสุข อย่างการแพร่ระบาดของ SARS, Swine Flu, MERS หรือ Ebola รวมถึงวิกฤตการณ์ทางธรรมชาติอย่าง Japan's Tsunami and Nuclear Disaster (2011) แต่ที่ผ่านมาล้วนเกิดในขอบเขตที่จำกัด ไม่ว่าจะเป็นเชิง พื้นที่หรือเชิงผู้รับผลกระทบ กล่าวได้ว่าวิกฤตการณ์ COVID-19 ครั้งนี้ สร้างผลกระทบวงกว้างและรุนแรงเป็น อย่างมาก แม้ในเชิงตัวเลขของยอดผู้เสียชีวิตอาจไม่ได้ดูเลวร้ายหากเทียบกับเมือ่ ครั้ง Swine Flu แต่ด้วยการ แพร่ระบาดที่เกิดขึ้นได้ง่ายและรวดเร็วทำให้เกิดความวิตกกังวลไปทั่วทุกมุมโลก ผลกระทบที่เกิดขึ้นทาง เศรษฐกจิ สงั คมและสิ่งแวดล้อม จะทำให้เกดิ “ความเปลย่ี นแปลง” ท้ังเชงิ โครงสรา้ งและเชิงพฤติกรรมที่น่าจับ ตามอง ไดแ้ ก่ 1. รปู แบบภมู ริ ัฐศาสตร์ (Geopolitics) ท่มี ปี ระเทศจนี เปน็ ศูนย์กลางจะเดน่ ชัดมากขน้ึ ที่ผ่านมาประเด็นขัดแย้งทางเศรษฐกิจระหว่างสหรัฐอเมริกาและจีนมีความรุนแรงมากยิ่งข้ึน อันเนื่องมาจากประเด็นการแข่งขันด้านห่วงโซ่มูลค่าโลก (Global Value Chain: GVC) วิกฤตการณ์ COVID-19 ที่เกิดขึ้น จีนเป็นประเทศแรกที่ได้รับผลกระทบ ภาคการผลิตของจีนที่หยุดชะงักส่งผลกระทบต่อ ห่วงโซ่มูลค่าโลกและทุกภูมิภาคทั่วโลก ทั้งผู้ผลิตต้นน้ำ กลางน้ำและปลายน้ำ รวมถึงผู้บริโภค แต่จีนสามารถ เข้าสู่ระยะฟื้นฟูได้รวดเร็วด้วยมาตรการต่อสู้กับการแพร่ระบาดของไวรัสที่เข้มงวดและมีประสิทธิภาพ ประกอบกับจีนมีขนาดเศรษฐกิจที่ใหญ่เพียงพอที่สามารถสร้างแรงกระตุ้นทางเศรษฐกิจและการบริโภค ภายในประเทศได้ง่าย ไมต่ อ้ งพ่ึงพิงเศรษฐกิจจากภายนอก และในขณะท่ีจีนกำลังจะฟน้ื ตวั อย่างรวดเร็ว หลาย ประเทศกำลังต่อสู้กับการแพร่ระบาด จึงเป็นโอกาสสำหรับธุรกิจและเศรษฐกิจของจีนที่จะฟื้นกลับมาด้วย อตั ราเรง่ ในขณะท่พี น้ื ท่ีเศรษฐกจิ อื่นอย่างสหภาพยุโรปและสหรฐั อเมริกายงั บอบชำ้

11 2. แนวคิดโลกาภวิ ัตน์ (Globalization) ถกู ตั้งคำถาม โลกภิวัตน์เป็นแนวคิดที่ขับเคลื่อนการเติบโตของระบบเศรษฐกิจยุคปัจจุบัน ทำให้เกิดการขับเคลื่อน ระบบเศรษฐกิจและการลงทุนผ่านห่วงโซ่มูลค่าโลก (GVC) วิกฤตการณ์ COVID-19 ที่เกิดขึ้น ทำให้เกิดวิกฤต เศรษฐกิจในวงกว้าง หลายประเทศกลับมาตั้งคำถามต่อความสามารถในการพึ่งพาตนเอง โดยเฉพาะอย่างย่ิง หากต้องมีการปิดประเทศ นอกจากนี้โลกาภิวัตน์ทำให้เกิดการเคลื่อนย้ายของประชากร การเดินทางข้าม พรมแดนที่สะดวกทำให้เกิดการแพร่ระบาดของไวรัสอย่างรวดเร็วยากที่จะควบคุม การปิดพรมแดนจึงเป็น มาตรการท่ีหลายประเทศเลือกใช้เพื่อควบคุมการแพร่ระบาด ซึ่งส่งผลกระทบโดยตรงต่อระบบเศรษฐกิจและ ความสามารถในการผลติ ดว้ ยเหตุนี้ แนวคดิ ชาตินิยม เพื่อให้เกดิ การพึ่งพาตนเองได้จึงเปน็ นโยบายทางเลือกท่ี จะไดร้ บั การกล่าวถึงมากขน้ึ 3. สังคมท่เี ริม่ ค้นุ ชนิ กับเทคโนโลยีดจิ ทิ ัล สังคมดิจิทัล (Digital Society) เป็นสิ่งที่เกิดขึ้นอย่างหลีกเลี่ยงไม่ได้ แต่ปฏิเสธไม่ได้ว่าการเข้าถึงและ การเรียนรู้เทคโนโลยีดิจิทัลแพร่หลายเฉพาะในบางกลุ่มคนและบางช่วงวัย ส่วนหนึ่งเป็นเพราะเทคโนโลยี ดิจิทัลบางครั้งต้องอาศัยการปรับตัวและการเรียนรู้ หากไม่มีความจำเป็นหรือมีความคุ้มค่าในการใช้งาน ผู้ใช้งานส่วนใหญ่จึงไม่เลือกที่จะปรับตัวเข้าหาเทคโนโลยี วิกฤตการณ์ COVID-19 ที่เกิดขึ้น ทำให้ผู้คนต้อง ดำรงชีวิตแบบเว้นระยะจากสังคม (Social Distancing) จึงเปิดรับเทคโนโลยีดิจิทัลที่จะมาช่วยให้สามารถ เชื่อมต่อกับโลกภายนอกมากขึ้นแม้จะต้องมีการปรับตัวในการใช้งาน ตัวอย่างเช่น การเติบโตของการใช้งาน ระบบประชุมออนไลน์ การใช้เงินดิจิทัล การดูหนังออนไลน์ การใช้งานอีคอมเมิร์ส การใช้งานแพลทฟอร์ม ดิจทิ ัลต่าง ๆ สงิ่ เหลา่ นีช้ ่วยให้ผู้บริโภคมีความคุน้ ชินและเปดิ รบั เทคโนโลยีดจิ ทิ ัลมากข้ึน และนำไปสู่การเปลยี่ น พฤติกรรมทีท่ ำใหเ้ ราก้าวเข้าสู่สงั คมดจิ ทิ ลั เร็วกว่าท่ีคาดการณ์

4. ทิศทางอุตสาหกรรมกบั การพึ่งพาตวั เอง 12 ในหลายประเทศสัดส่วนการพึ่งพิงอุตสาหกรรมบริการเทียบกับอุตสาหกรรมการผลิตมีการเติบโต อย่างต่อเนื่อง สำหรับประเทศไทยอุตสาหกรรมท่องเที่ยวและบริการเป็นอุตสาหกรรมใหญ่ที่สร้างรายได้และ การจ้างงาน แต่วิกฤตการณ์ COVID-19 ที่เกิดขึน้ ทำให้หลายประเทศปิดพรมแดน/ปดิ ประเทศ (lock-down) ผู้คนเริ่มใช้ชีวิตแบบเว้นระยะจากสังคม เกิดการดำรงชีวิตแบบไม่พึ่งพาระบบส่งผลกระทบต่ออุตสาหกรรม บริการ ไม่ว่าจะเป็นธุรกิจการเดินทาง ท่องเที่ยว ค้าส่งและค้าปลีก บันเทิง ร้านอาหารและร้านค้า ส่วน อุตสาหกรรมที่ได้รับผลกระทบน้อยจะเป็นกลุ่มบริการแพลทฟอร์มดิจิทัลและบริการที่มีมูลค่าสูง รวมถึง อุตสาหกรรมการผลิต สะท้อนให้เห็นถึงปัญหาของความสามารถในการพึ่งพาตัวเองที่เชื่อมโยงกับทิศทางการ ขับเคล่อื นอตุ สาหกรรมของประเทศ 5. ธรุ กจิ สตารท์ อพั (Startup) จะไม่งา่ ยเหมอื นเดมิ ธุรกิจสตาร์ทอัพเกิดจากโอกาสทางธุรกิจใหม่ๆ ที่ตอบความต้องการของผู้บริโภคที่ยังไม่ได้รับการ ตอบสนอง และเติบโตอย่างก้าวกระโดดด้วยการลงทุนของนักลงทุน แต่วิกฤตการณ์ COVID-19 ทำให้ระบบ เศรษฐกิจทั่วโลกถดถอย ผู้บริโภคส่วนใหญ่หันไปให้ความสำคัญกับปัจจัยพื้นฐานมากกว่าความต้องการใหม่ๆ นักลงทุนจะชะลอการลงทุนเพราะต้องเก็บเงินไว้ใช้เพ่ือฟ้นื ฟธู ุรกจิ ส่งผลกระทบตอ่ การเติบโตของธุรกิจสตาร์ท อัพ แต่ในขณะเดียวกันอาจเป็นโอกาสสำหรับสตาร์ทอัพกลุ่มดิจทิ ัลและกลุ่มเทคโนโลยีข้ันสูง (deep-tech) ที่ จะเข้ามาแก้ปญั หาเร่งดว่ น หรือตอบโจทย์พฤติกรรมที่เปลยี่ นแปลงไปของผบู้ รโิ ภค

13 6. การฟื้นฟเู ศรษฐกิจตอ้ งอาศัยภาครัฐและธรุ กิจขนาดใหญ่ ผลกระทบจากการดำรงชีวิตแบบเว้นระยะจากสังคม และการปิดพรมแดน/ประเทศ ส่งผลกระทบ โดยตรงต่อผใู้ ชแ้ รงงาน ธรุ กิจบรกิ าร ผปู้ ระกอบการขนาดย่อมและขนาดเล็ก ผลกระทบจะย่งิ รุนแรงมากย่ิงขึ้น หากกินเวลานาน ผู้ที่สามารถยืดระยะได้จะเป็นธุรกิจขนาดใหญ่ที่มีเงินสำรองสูง มีธุรกิจรองรับหลากหลาย หรืออยู่ในภาคการผลิตที่พร้อมจะกลับมาได้รวดเร็ว เมื่อวิกฤตการณ์ผ่านพ้นไป ภาครัฐ และธุรกิจขนาดใหญ่ จะมีบทบาทสำคัญในการฟื้นฟูเศรษฐกิจ ภาครัฐต้องดูแลไม่ให้เกิดการผูกขาดและเกิดความเหลื่อมล้ำในการ แข่งขัน และต้องทำงานร่วมกับธุรกิจขนาดใหญ่อย่างใกล้ชิดเพื่อให้เกิดการจ้างงาน การบริโภค และการฟื้นฟู กิจกรรมทางเศรษฐกจิ

บทที่ 4 แนวคิดด้านธุรกิจท่จี ะเกิดข้ึน การแพร่ระบาดของไวรัสโคโรน่าสายพันธุ์ใหม่ หรือ COVID-19 สร้างความเสียหายต่อเศรษฐกิจ มหาศาล บางธุรกิจอาจต้องปิดตัวลงในช่วงนี้ ในขณะเดียวกันบางธุรกิจก็มีโอกาสเปิดตัวและเป็นที่รู้จักอย่าง กว้างขวางในวิกฤตโรคระบาด อย่างเช่นบางธุรกิจของจีนซึ่งพลิกวิกฤตเป็นโอกาสโดยใช้เทคโนโลยีดิจิทัล สง่ เสรมิ ธุรกจิ จนพลกิ ผันให้บางธรุ กิจก้าวขึ้นมาเป็นแนวหนา้ ได้ 1. ธุรกจิ การศึกษาออนไลน์ เนื่องจากหลายโรงเรียนหันมาเปิดการเรียนการสอนผ่านระบบออนไลน์ ขณะที่โรงเรียนยังคงต้องปิด ทำการเพื่อยับยั้งโรคระบาด เดือนกุมภาพันธ์เป็นช่วงเปิดภาคเรียนของจีน มีนักเรียนกว่า 50 ล้านคนทั่ว ประเทศเข้าร่วมการเรียนการสอนบนแพลตฟอร์ม “ติงทอล์ก” ของอาลีบาบา เช่นเดียวกับ “คลาสอิน” แพลตฟอร์มชั้นเรียนออนไลน์ของบริษัทอีอีโอ ที่มีผู้ใช้งานราว 2 แสนคน/วัน ก่อนที่ยอดผู้ใช้งานจะพุ่งเป็น 2 ล้านคน/วนั หลังการแพร่ระบาด ข้อมลู ของไอรีเสิรช์ คอนซัลติ้ง กร๊ปุ ระบวุ ่า ปี 2018 ตลาดการศึกษาออนไลน์ ของจีนขยายตวั ถึง 25.7% อยู่ที่ 35,900 ล้านดอลลาร์สหรัฐ และคาดว่าตลาดการศึกษาออนไลนจ์ นี จะเติบโต เฉลยี่ 16-24% ในชว่ ง 3-5 ปีข้างหนา้ อย่างไรก็ตาม “ซง จุนโบ” ผู้ก่อตั้งและผู้บริหารของอีอีโอประเมินว่า ผู้ใช้งานอาจลดลงราว 80% หลงั จากสถานการณ์โรคระบาดคลี่คลาย แตข่ ณะนี้เป็นโอกาสสร้างการรับรู้ในวงกว้างและเพ่มิ แหล่งการศึกษา ท่มี ีคุณภาพ รวมถึงการฝึกฝนผูส้ อนในการสอนออนไลน์

15 2. ธรุ กจิ ส่งสินค้าอปุ โภคบรโิ ภค รวมถึงอาหารสดและวัตถุดบิ ประกอบอาหาร ไม่ว่าจะเป็นเนือ้ สัตว์และพืชผักผลไม้ ที่เดิมผู้คนนิยมไป เลือกซื้อด้วยตนเองมากกว่า แต่เมื่อเกิดโรคระบาดทำให้คนกักตัวอยู่ในที่พักอาศัย และเลือกที่จะปรุงอาหาร รับประทานเองเพื่อความมั่นใจในความปลอดภัยของอาหาร โดย “เหม่ยถวน เตี่ยนผิง” แพลตฟอร์มส่งสินค้า ของจีน มียอดผสู้ ง่ั ซ้อื วตั ถุดบิ อาหารเพ่มิ ขน้ึ ถงึ 3 เทา่ ตัว 3. ธรุ กิจระบบทำงานออนไลน์ เป็นธุรกิจประเภทที่ 3 ที่รับประโยชน์โดยตรง เนื่องจากธุรกิจต่าง ๆ ไม่สามารถเปิดทำการได้ ทำให้ ความต้องการแพลตฟอร์มทำงานจากที่บ้านเพิ่มสูงขึ้น ตัวอย่าง “เทนเซ็นต์” ที่เพิ่งเปิดตัวระบบประชุมผ่าน วิดีโอคอนเฟอเรนซ์ “เทนเซ็นต์ มีตติ้ง” เมื่อปลายปี 2019 พบว่าในช่วง 29 ม.ค.-6 ก.พ. มีผู้ใช้เพิ่มขึ้นกว่า1 แสนบัญชี เชน่ เดียวกับยอดดาวนโ์ หลด “แอปพลเิ คชน่ั ทำงานทางไกล” ที่เพม่ิ ขึ้นหลายเท่าตัวในชว่ งเดอื น ก.พ.ที่ ผ่านมา ไมว่ ่าจะเป็น “ติงทอล์ก” ท่เี ปดิ บริการประชุมทางวิดีโอแบบสตรีมมิ่งรองรับผ้เู ข้าร่วมประชุมได้มากถึง 300 คน มียอดดาวนโ์ หลดเพ่ิมขึ้นถงึ 356% รวมถงึ “วีแชท เวริ ์ก” เพม่ิ ข้ึน 171% และ “ลาร์ค” ที่เพิ่มข้ึนถึง 650% 4. ธรุ กจิ เกี่ยวกับอตุ สาหกรรม 5 G เน่อื งจากเกิดแอปพลิเคช่ันใหม่ ๆ ท่ีตอ้ งการเชื่อมตอ่ กับอนิ เทอร์เนต็ ความเร็วสูงขึ้น ไม่ว่าจะเป็นวิดีโอ สตรีมมิ่ง หรือการประชุมทางไกล “หยาง กวงั่ ” ผอู้ ำนวยการกลุม่ ทป่ี รึกษาธุรกจิ สตราติจี้ อนาไลตกิ ส์ แนะนำ ว่า รฐั บาลจนี ควรตดิ ตงั้ สถานฐี านการส่งสญั ญาณ 5 จี ใหไ้ ด้ 6-8 แสนสถานี ภายในปีน้ี โดยระบวุ า่ ผลกระทบ ของโรคระบาดส่งผลให้ความต้องการเครือข่าย 5 จี เพ่ิมสงู ขึ้นอย่างมีนัยสำคัญ โดยเฉพาะในกลุ่มธุรกิจจัดการ สถานการณ์ฉกุ เฉนิ การแพทย์ การรกั ษาความปลอดภัย และธรุ กจิ บริการทำงานทางไกล

16 5. ธุรกจิ ซเู ปอร์แอป โดยนักวิเคราะห์มองว่า เมื่อ COVID-19 คลี่คลาย ธุรกิจออนไลน์อาจจะเผชิญความท้าทายในการ รักษาฐานลูกค้า ซึ่งผู้ให้บริการแอปพลิเคช่ันทีค่ รอบคลมุ บริการหลากหลาย หรือ “ซูเปอร์แอป” คือ ทางออก ขณะน้ีได้มบี างแอปพลิเคช่ันที่พัฒนาสู่การเป็นซูเปอร์แอปอย่าง“วแี ชท” ทมี่ ีบรกิ ารหลากหลายทั้งแชต เกม ช็ อปปิ้ง ชำระเงินออนไลน์ ไปจนถึงการลงทุน ภายในแพลตฟอร์มเดียว หรือแอปพลิเคชั่นข่าวสาร “จินหริ โถว เถี่ยว” ของ ไบค์แดนซ์ กเ็ รม่ิ ให้บรกิ ารสง่ สนิ คา้ ออนไลน์ ทง้ั สนิ ค้าอุปโภคบริโภค อาหาร และยารกั ษาโรค ท่ามกลางวิกฤตยังมีโอกาสหากเราปรับตัวใช้เทคโนโลยีเข้ามาเป็นส่วนแก้ปัญหา ให้ผู้คนได้ชีวิตอย่าง ปลอดภัย สง่ เสริมใหห้ ลายธุรกจิ ยงั คงมโี อกาสเตบิ โตอยา่ งตอ่ เนื่องแม้วา่ สถานการณ์โรคระบาดจะสิ้นสดุ ลง

บทที่ 5 สรปุ ปัจจุบันประเทศต่างๆ ที่ได้ควบคุมการระบาดในระดับหนึ่งต่างมองไปข้างหน้าว่า ผลกระทบของการ ระบาดครั้งนี้จะสร้างความเสียหายให้กับชีวิตและทรัพย์สินของประชาชนเพียงใดระบบเศรษฐกิจทั้งระบบจะ เสยี หายเพยี งใด ความมัน่ คงของครอบครัวและคุณภาพชีวติ ของประชาชน โดยเฉพาะในระดบั กลางและระดับ ลา่ งจะเป็นอยา่ งไร น่คี ือโจทย์ที่รัฐบาลประเทศต่างๆ กาํ ลงั ตอบโจทยแ์ ละแก้ปญั หาอยู่ ในการรับมือภาวะวิกฤตนัน้ แบง่ การรบั มอื ออกเปน็ 3 ลำดับขัน้ ไดแ้ ก่ 1) ก่อนเกิดเหตุ 2) ระหวา่ งเกดิ เหตุ และ 3) หลงั เกิดเหตุ สำหรับการแพรร่ ะบาดของโควิด 19 ทเ่ี กิดขึ้น สงิ่ ทีท่ ำได้ในขั้นท่ี 1 คอื การใช้เทคนิค ทางระบาดวิทยาและข้อมูลต่าง ๆ มาเตรยี มพรอ้ มรับมือ ซง่ึ ขณะนี้ประเทศไทยเราเลยจดุ นนั้ มาแล้ว และกำลัง อยู่ในขั้นที่ 2 ที่เริ่มมีการกำหนดมาตรการมาตอบสนองและต่อสู้กับการแพร่ระบาด และทำให้รูปแบบการ ดำเนินชีวิตแบบปกติกลับมาให้เร็วที่สุด โดยสิ่งท่ีกำลังรออยู่ในอนาคตคือขั้นที่ 3 การฟื้นฟู รัฐบาลในหลาย ประเทศได้ออกมาตรการขนั้ ที่ 2 เพือ่ ควบคมุ การแพร่ระบาด เชน่ การรักษา การกกั ตัว การปิดพรมแดน ควบคู่ ไปกับการเตรียมการและสือ่ สารมาตรการขัน้ ที่ 3 ออกมาอย่างต่อเนื่อง เพื่อสร้างขวัญกำลังใจและคลายความ กังวลให้กับประชาชน อาทิ มาตรการการเงินการคลังเพื่อประคองเศรษฐกิจ มาตรการช่วยเหลือแรงงานและ นายจ้าง อย่างไรก็ตาม นอกเหนือจากมาตรการระยะสั้นที่เป็นยาแรงสำหรับการฟื้นฟูและการเยียวยา ภาครัฐ จำเป็นต้องกำหนดมาตรการต่อเนื่องระยะยาวที่ใช้โอกาสจากความเปลี่ยนแปลงเชิงโครงสร้า งและเชิง พฤติกรรมที่กำลังเกิดขึ้น เพื่อฟื้นฟูระบบเศรษฐกิจ สร้างศักยภาพในการแข่งขันของผู้ประกอบการไทย และ สร้างความสามารถให้กับประเทศในการพฒั นาแบบพึ่งพาตวั เองในระยะยาวได้ ส่ิงทีย่ ังขาดหายไปจากรูปแบบ การพัฒนานวัตกรรมของไทยเริ่มแสดงให้เห็นว่า นวัตกรรมไม่จำเป็นต้องมุ่งเน้นในการค้าขายเพียงอย่างเดียว แต่นวตั กรรมตอ้ งเป็นเครอ่ื งมือที่มพี ลานภุ าพในการรับมือกับความเปลี่ยนแปลงข้างตน้

บรรณานุกรม กรมควบคุมโรค กระทรวงสาธารณสุข โทรศัพท์สายดว่ น 1422 Website https://ddc.moph.go.th/viralpneumonia/index.php ให้ข้อมลู ของสถานการณ์ รายชื่อประเทศหรือเมอื งที่มีการระบาดทเ่ี ป็นปัจจบุ ันรวมถงึ แนวทางการควบคุมการแพรร่ ะบาดของโรคท่ี ประเทศไทยดำเนนิ การ เวบ็ ไซต์ World Health Organization. Getting your workplace ready for COVID-19 เข้าถึงเมื่อวันที่ 15 มิถุนายน 2563 เขา้ ถึงจาก https://www.sertiscorp.com/2020-03-30 เว็บไซต์ โลกหลังยคุ โควดิ เข้าถงึ เม่ือวันที่ 15 มถิ นุ ายน 2563 เขา้ ถึงจาก https://thanachart.org/2020/04/05/ เวบ็ ไซต์ สถาบนั การมองอนาคต เขา้ ถึงเมอื่ วนั ท่ี 15 มถิ ุนายน 2563 เขา้ ถึงจาก https://ifi.nia.or.th/