Chapter 1

แผนบรหิ ารการสอนประจำบทท่ี ๑ แนวคดิ ทฤษฎี ระบบสขุ ภาพชมุ ชนและการพยาบาลชมุ ชน หัวข%อเนื้อหาประจำบท ๑. ความหมาย แนวคิด ทฤษฎีระบบสขุ ภาพชมุ ชน วิวัฒนาการระบบสขุ ภาพชมุ ชน ๒. ปAจจัยกำหนดทมี่ ผี ลตHอระบบสุขภาพชมุ ชน ๓. ระบบชุดขKอมูลการดูแลสุขภาพชุมชนกับการเสริมสรKางความเขKมแข็งของชุมชนและภาคี เครือขHายสขุ ภาพ ๔. แนวคิด ทฤษฎกี ารพยาบาลชุมชน วิวัฒนาการการพยาบาลชมุ ชนในประเทศ ๕. ลักษณะและขอบเขตหนKาทแี่ ละบทบาทของพยาบาลชมุ ชน ๖. บทบาทหนKาที่ ความแตกตHางระหวHางการพยาบาลในคลินิกและพยาบาลชุมชนและ มาตรฐานการพยาบาลชมุ ชน วัตถปุ ระสงคเ: ชงิ พฤติกรรม เพือ่ ใหKผKเู รยี นสามารถ ๑. อธบิ ายความหมาย แนวคิด ทฤษฎรี ะบบสุขภาพชุมชนไดKอยาH งถกู ตอK ง ๒. อธิบายปAจจยั กำหนดที่มผี ลตHอระบบสุขภาพชุมชนไดK ๓. อธิบายระบบชุดขKอมูลการดูแลสุขภาพชุมชนกับการเสริมสรKางความเขKมแข็งของชุมชน และภาคเี ครือขาH ยสุขภาพไดถK ูกตอK ง ๔. อธิบายแนวคิด ทฤษฎีการพยาบาลชุมชน วิวัฒนาการการพยาบาลชุมชนในประเทศ ลกั ษณะและขอบเขตหนKาท่แี ละบทบาทของพยาบาลชุมชน ๕. เปรียบเทียบบทบาทหนKาที่ ความแตกตHางระหวHางการพยาบาลในคลินิกและพยาบาล ชุมชนและมาตรฐานการพยาบาลชุมชน วธิ ีการสอนและกิจกรรมการเรียนการสอนประจำบท ๑. วิธกี ารสอนทใ่ี ช2พัฒนาการเรียนร2ดู 2านคุณธรรมและจริยธรรม ๑.๑. สอดแทรกประเด็นการวิเคราะหYจริยธรรม เกี่ยวกับ แนวคิด ทฤษฎี ระบบสุขภาพ ชุมชน การพยาบาลชุมชนในสถานการณตY ามเนอ้ื หาทีเ่ กี่ยวขอK ง

๑๐ ๑.๒. มอบหมายงานเดี่ยวงานกลุHมและจัดทำรายงานพรKอมวิเคราะหYประเด็นคุณธรรม จริยธรรมที่เก่ียวขอK ง ๑.๓. จัดกิจกรรมการเรียนรูKจากการแสดงบทบาท สมมุติพรKอมยกตัวอยHางกรณีศึกษา ดKานคณุ ธรรม จรยิ ธรรมในแนวคดิ การทำงานชมุ ชน ๒. วิธกี ารสอนทใ่ี ช2พฒั นาความร2ดู 2านความร2ู ๒.๑. การบรรยายรHวมกับการอภิปรายโดย มอบหมายใหKมีการสืบคKนวารสารหรืองานวิจัย ที่เกี่ยวขKองกับแนวคิด ทฤษฎี ระบบสุขภาพชุมชน และการพยาบาลชุมชน พรKอมทั้งนำเสนอ หนาK ช้นั เรยี น พรKอมสรปุ สHงเป^นแผนภาพความคดิ ๒.๒. มอบหมายใหKดูวิดิทัศนYเกี่ยวกับ “สุขศึกษาชุมชน” พรKอมวิเคราะหYสถานการณYและ ประเด็นทเ่ี กยี่ วขKอง ๒.๓. การอภิปรายกลุHม โดยมีการมอบหมายใหKแบHงกลุHมทำกิจกรรมผHานใบงาน เตรียมเอกสารในการประกอบการอภิปราย เพือ่ ใหKสมาชกิ ในกลHุมไดKเรียนรKูรวH มกนั ๒.๔. วิเคราะหYกรณีศึกษาเกี่ยวกับประเด็นทางจริยธรรมที่เกี่ยวขKองกับแนวคิด ทฤษฎี ระบบสขุ ภาพชมุ ชน และการพยาบาลชมุ ชน และทำตามใบงาน ๒.๕. มอบหมายใหKสืบคKนความรูKเกี่ยวกับแนวคิด ทฤษฎีระบบสุขภาพชุมชนและ การพยาบาลชมุ ชน จากแหลHงขKอมลู ตาH งมาประกอบการจดั ทำเปน^ ชนิ้ งาน ๓. วธิ ีการสอนท่ใี ชพ2 ัฒนาความร2ดู า2 นทักษะทางปGญญา ๓.๑. บรรยายรวH มกบั การอภปิ รายในหKองเรยี น ๓.๒. วิเคราะหYการสอนที่เนKนใหKผูKเรียนไดKฝcกทักษะการคิดและการแกKไขปAญหา ทั้งระดับ บุคคลและครอบครัว และสถานการณYที่เกี่ยวขKองกับปAญหาสุขภาพในชุมชน โดยใชKวิธีการที่หลากหลาย เชHน การอภิปรายกลุHม การศึกษากรณีศึกษา การประชุมปรึกษาปAญหากับผูKนำในชุมชนและหนHวยงาน ทเ่ี ก่ียวขอK งมาสอนในชั้นเรียน ๓.๓. การสะทอK นคิด ๓.๔. การทบทวนความรทูK ุกหัวขอK โดยใชแK บบทดสอบยอH ย ๔. วิธีการสอนที่ใช2พัฒนาความรู2ด2านทักษะความสัมพันธJระหวLางบุคคลและ ความรับผิดชอบ ๔.๑. กลยุทธYการสอนที่เนKนการปฏิสัมพันธYระหวHางผูKเรียนกับผูKเรียน ผูKเรียนกับผูKสอน ผKูเรียนกับผKูใชบK ริการและผูรK วH มทมี สุขภาพ ๔.๒. จัดกิจกรรมการเรียนการสอนที่มีการทำงานเป^นทีม เพื่อสHงเสริมการแสดงบทบาท ของการเป^นผนKู ำและผKูตาม

๑๑ ๔.๓. สHงเสริมใหKทำงานเป^นกลุHมและการแสดงออกของภาวะผูKนำในการแกKไขประเด็น ปญA หาสถานการณจY ำลองในชมุ ชน ๕. วิธกี ารสอนที่ใชพ2 ฒั นาความรู2ด2านทกั ษะการวิเคราะหเJ ชงิ ตวั เลข การสือ่ สาร และการใช2 เทคโนโลยีสารสนเทศ ๕.๑. การจัดกิจกรรมการเรียนการสอนที่เนKนใหKผูKเรียนไดKฝcกทักษะการสื่อสารระหวHาง บุคคล ทั้งการพูด การฟAง และการเขียนในกลุHมผูKเรียน ระหวHางผูKเรียนและผูKสอน และบุคคลที่เกี่ยวขKอง ในสถานการณชY ุมชน ๕.๒. การจัดประสบการณYการเรียนรูKที่สHงเสริมใหKผูKเรียนไดKเลือกและใชKเทคโนโลยี สารสนเทศและการสือ่ สารที่หลากหลายรปู แบบและวธิ ีการ ๕.๓. การจัดประสบการณYการเรียนรูKที่สHงเสริมใหKผูKเรียนไดKใชKความสามารถในการเลือก สารสนเทศ และฝcกทักษะในการนำเสนอขKอมูลสารสนเทศดKวยวิธีการที่หลากหลายผูKฟAง และเนื้อหา ที่นำเสนอ สื่อการเรยี นการสอน ๑. เอกสาร หนงั สอื และตำราทเี่ กยี่ วขKอง เชHน ๑.๑ เอกสารคำสอนรายวิชาการพยาบาลชุมชน หทัยชนก บัวเจริญ. (๒๕๖๐). เอกสารคำสอนรายวิชาการพยาบาลชุมชน. นครปฐม : มหาวิทยาลยั ราชภัฏนครปฐม. (เอกสารอัดสำเนา) ๑.๒ หนังสือ หทยั ชนก บวั เจรญิ . (๒๕๕๙). ระบบสขุ ภาพชมุ ชน. นครปฐม : บKานการพมิ พY. ๑.๓ งานวจิ ยั ๑.๓.๑ ขนิษฐา นันทบุตร และคณะ. (๒๕๕๐). บทสังเคราะหYนวัตกรรมสูHยุทธศาสตรY ระบบสุขภาพชุมชน. นนทบุรี : อุษาการพิมพY. (งานวิจัยเรื่องโครงการพัฒนานวัตกรรมบริการสุขภาพ ปฐมภมู ิการดูแลสุขภาพผูKสูงอายุ) ๑.๓.๒ หทัยชนก บัวเจริญ จุฑารัตนY ผูKพิทักษYกุล วริยา จันทรYขำ ณัฐธยานY อังคประเส ริฐกุล ศิริพร ฉายาทับ. การพัฒนาระบบและกลไกการจัดบริการสุขภาพสำหรับผูKสูงอายุในชุมชนของ องคYกรปกครองสHวนทKองถิ่น. (๒๕๕๘).วารสารการพยาบาลและการดูแลสุขภาพ. ๓๓ (๑). มกราคม – มนี าคม. (๙๗-๑๐๗). ๒. เวบ็ ไซตYตาH ง ๆ ทีเ่ ก่ียวขอK ง เชนH ๒.๑ กระทรวงสาธารณสุข URI : www.moph.go.th

๑๒ ๒.๒ สำนกั งานกองทุนการสนับสนุนการเสริมสรKางสุขภาพ URI : www.thaihealth.or.th ๒.๓ ฐานขอK มลู ของ CINAHL ของคณะพยาบาลศาสตรY URI : https://nurse.npru.ac.th ๒.๔ ฐานขKอมูลของสำนักวิทยบริการและเทคโนโลยีสารสนเทศ มหาวิทยาลัยราชภัฏ นครปฐม SpringerLink (E-journal) (E-book) CRnetBase ๒.๕ องคYการอนามัยโลก URI : www.who.int ๒.๖ สำนักงานหลักประกันสขุ ภาพแหงH ชาติ URI : www.nhso.go.th ๓. แบบฝcกหดั ทKายบทเรยี น ๔. สื่อการสอนออนไลนYไดKแกH YouTube สุขภาวะชุมชน Learning Management System : LMS การวดั ผลและประเมนิ ผล ๑. ประเมินเนื้อหาวิเคราะหYแนวโนKมดKานกฎหมาย จริยธรรม จรรยาบรรณ วัฒนธรรมและ สิทธิมนุษยชนที่เกี่ยวขKองกับระบบสุขภาพชุมชน การพยาบาลชุมชน ในสถานการณYตามเนื้อหา ท่เี ก่ยี วขKอง การตรงเวลาตHอการเขKาชน้ั เรยี น การสงH งานตามกำหนดเวลาท่มี อบหมาย ๒. ประเมินผลการสะทKอนคิดในวิดีโอ ๕ นาที คะแนนเก็บจากการสอนดKวยวิธี Active team- based learning จากหัวขKอระบบสุขภาพชุมชน การพยาบาลชุมชน ประเมินโดยอาจารยY นักศึกษา และตนเอง และแบบประเมินทักษะการพูด การเขียน และการประเมินจากการถามในชั้นเรียน การนำเสนอในชัน้ เรยี น ๓. ประเมินการทำงานรวH มกันของสมาชิกในการทำงานกลมHุ ๔. ประเมนิ การนำเสนอรายงาน และสรปุ ผลการแลกเปลี่ยนเรียนรKู ๕. สังเกตพฤติกรรมการทำงานเป^นกลุHม การทดสอบทักษะการฟAงจากแบบทดสอบ ท่ีสอดคลKองกับวัตถปุ ระสงคYการเรยี นรูK ๖. การทดสอบการวเิ คราะหขY KอมูลโดยใชขK อK สอบยอH ยทKายชว่ั โมง

๑๓ บทท่ี ๑ แนวคดิ ทฤษฎีระบบสุขภาพชมุ ชนและการพยาบาลชมุ ชน ระบบสุขภาพชุมชนและการพยาบาลชุมชนเป^นการกระทำที่เนKนการจัดการรวบรวมทุนและ ศักยภาพในชุมชนที่มีวิธีการจัดการใหKประชาชนในชุมชนมีสุขภาพที่ดี มีสHวนรHวมในการออกแบบและ กำหนดวิธีการดูแลสุขภาพ ภายใตKของการรวมตัว รวมกลุHม และการจัดการดKวยตนเอง ซ่ึงแนวคิดและ ทฤษฎีระบบสุขภาพชุมชนและการพยาบาลชุมชนเป^นการเนKนการเขKาใจทุนทางสังคม กระบวนการ จัดการตามศักยภาพท่ีมีอยเHู พื่อชHวยทำใหKเกิดการสราK งสขุ ภาพทด่ี ใี นอนาคต ความหมาย แนวคดิ ทฤษฎีระบบสขุ ภาพชุมชน ววิ ฒั นาการระบบสุขภาพชุมชน “สุขภาพ” ตามความหมายที่ระบุไวKในพระราชบัญญัติสุขภาพแหHงชาติ (๒๕๕๐) หมายถึง ภาวะของมนุษยYที่สมบูรณYทั้งทางกาย ทางจิต ทางปAญญา และทางสังคม เชื่อมโยงกันเป^นองคYรวม อยาH งสมดุล “ระบบสุขภาพชุมชน” หมายถึง ระบบที่ประกอบดKวยองคYประกอบที่สัมพันธYกันที่ทำใหKเกิด สุขภาวะของประชาชนในชุมชน โดยความรHวมมือกันของสมาชิกกลุHมตHาง ๆ ในชุมชน (ประเวศ วะสี, ๒๕๕๓, หนาK ๑.) “ระบบสุขภาพชุมชน” หมายถึง ระบบที่ประกอบดKวยองคYประกอบตHาง ๆ ที่สัมพันธYกันและ ทำใหKเกิดสุขภาวะของประชาชนในชุมชน โดยความรHวมมือกันของสมาชิกกลุHมตHาง ๆ ในชุมชน โดยใชK การกำหนดโครงสราK งหลักเนKนการมีสHวนรวH มของสมาชิกในชมุ ชน (หทัยชนก บัวเจรญิ , ๒๕๖๐, หนาK ๑ ) ทั้งนี้ระบบสุขภาพชุมชนยังสะทKอนในแนวคิดสำคัญบนปรัชญาของระบบสุขภาพชุมชนที่เช่ือ วHา การมีสHวนรHวมและการทำใหKเกิดเปšาหมายรHวมเป^นความจำเป^นพื้นฐาน การจัดการความรูKบนพื้นฐาน ความสัมพันธYที่เชื่อมั่นในศักยภาพของคนและชุมชน และการพัฒนาดKวยหลักบูรณาการที่อิงดKวยบริบท ของชุมชนจะเป^นหลักการที่พัฒนาใหKชุมชนเกิดความยั่งยืน (พงษYศักดิ์ นาตœะ, พักตรYวิภา สุวรรณพรหม, และรัตนาภรณY อาวิพันธY, ๒๕๖๒, หนาK ๗๒) อยHางไรก็ตาม ระบบสุขภาพชุมชนยังคงตKองมุHงเนKนพัฒนาระบบบริการสุขภาพระดับปฐมภูมิ ระบบการจัดการ เพื่อยกระดับคุณภาพชีวิตของคนในชุมชน ระบบการดูแลตนเองและชHวยเหลือกัน เพ่ือ ทำใหKเกิดการพึ่งตนเองดKานสุขภาพของชุมชน โดยกลุHมคนในชุมชนจะไดKรับการดูแลอยHางเหมาะสมและ ตHอเนอ่ื ง จงึ ถอื ไดวK าH ระบบสขุ ภาพคอื ความสัมพนั ธทY ั้งมวลทีเ่ กีย่ วขKองกบั สุขภาพ แนวคิดของระบบสุขภาพชุมชน (ขนิษฐา นันทบุตร, ๒๕๕๑, หนKา๔, หทัยชนก บัวเจริญ, ๒๕๖๐, หนาK ๒) เนKนการวิเคราะหYตามองคYประกอบ ดังน้ี

๑๔ ๑. องคYกรปกครองสHวนทKองถิ่น ไดKแกH องคYการบริหารสHวนตำบล เทศบาลตำบล ทำงาน โดยใชKปAญหาและความตอK งการของทKองถน่ิ เปน^ ฐานในการกำหนดนโยบายของตำบล ๒. องคYกรสHวนทKองที่ ไดKแกH ผูKนำชุมชนที่เป^นทางการ และผูKนำชุมชนไมHเป^นทางการ องคYกรของชุมชน ครอบครัว และกลุHมคน ทำงานโดยใชKปAญหาและความตKองการของทKองที่ในการ กำหนดนโยบายของชุมชนหรือหมูHบKาน ๓. หนHวยงานบริการในพื้นท่ี ไดKแกH โรงเรียน วัด โรงพยาบาลสHงเสริมสุขภาพประจำตำบล อาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมูHบKาน (อสม.) แพทยYพื้นบKาน คลินิกแพทยYแผนไทย เป^นตKน ทำงานโดย ใชปK AญหาและความตKองการดKานสุขภาพเปน^ ตัวต้งั ในพ้นื ท่ใี หบK รหิ าร ๔. องคYกรภาคประชาชน ไดKแกH กลุHมอาชีพ กลุHมที่ประชาชนมีความสนใจรHวมกัน เอา ปAญหาและความตKองการของพน้ื ท่ีเปน^ ตวั ตง้ั ทฤษฎีระบบสุขภาพชุมชน เป^นการหลอมรวมหลักคิดเชิงการบริหารจัดการและเชิงระบบ องคYประกอบของทฤษฎีระบบสุขภาพชุมชนคือ สิ่งนำเขKา กระบวนการ และผลลัพธY โดยมีรายละเอียด คือ ๑. สิ่งนำเขKา คือ นโยบายสุขภาพระดับพื้นที่ โครงสรKางขององคYกรในชุมชน ระบบและ กลไกในการสนับสนุนจากหนHวยงานภาครัฐ ภาคเอกชน ภาคทKองถิ่น และภาคประชาชนทำงานรHวมกัน แบบมีสHวนรHวมในการตัดสินใจใหKเกิดการจัดการดKานสุขภาพ ภายใตKการนำใชKทรัพยากรที่มีอยูHภายใน พื้นที่ การดึงศักยภาพของทุนทางสังคมในพื้นที่รHวมในการบริหารจัดการ การวางอัตรากำลังคนในระบบ สุขภาพชุมชนที่เนKนการนำผูKนำชุมชนอยHางเป^นทางการและไมHเป^นทางการมารวมกัน เพื่อออกแบบ ระบบขสขุ ภาพชมุ ชน การแสวงหาชดุ ความรใKู นการดูแลสขุ ภาพชมุ ชนเปน^ การถอดบทเรยี นประสบการณY การดูแลดวK ยภูมปิ AญญาทKองถ่ิน การดูแลดวK ยแพทยYทางเลอื ก และการดแู ลดวK ยแพทยแY ผนปจA จบุ นั ๒. กระบวนการ คือ ระบบการจัดการที่เกิดขึ้นจากศักยภาพการจัดการของผูKนำในระบบ สุขภาพชุมชนโดยจัดการกำลังคน จัดการการบริการสุขภาพ จัดการทรัพยากรใหKเกิดการใชKทรัพยากร รHวมกัน จัดการเครือขHายและหุKนสHวนทางดKานสุขภาพในการสนับสนุนการบริการดKานสุขภาพในชุมชน ใหKเกิดการเขKาถึง เทHาเทียม และทั่วถึง จัดการงบประมาณระดมทุนสนับสนุนการทำกิจกรรมโดยไมHพึ่งพา ระบบจากการจัดสรรงบประมาณของหนHวยงานภาครัฐอยHางเดียว มีการระดมทุนชHวยเหลือจัดตั้งกองทุน ในการดำเนินการดKานสุขภาพ สรKางการมีสHวนรHวมและการเป^นเจKาของในการจัดากรเชิงระบบสุขภาพ ชมุ ชนรวH มกนั ๓. ผลลัพธYของการจัดการเชิงระบบ คือ การมีสุขภาพดี มีคุณภาพชีวิตที่ดีของประชาชนใน ระบบสุขภาพ ชุมชนเกิดความเขKมแข็งสามารถบริหารจัดการตนเองไดKจากการนำใชKทุนทางสังคมและ การมีสวH นรHวมจากทุกภาคสHวนในการพัฒนาใหKเกิดระบบสุขภาพชมุ ชนท่เี ขมK แข็ง วิวัฒนาการระบบสุขภาพชุมชน เริ่มตKนการพัฒนามาจากการปฏิรูประบบสุขภาพ มีการปรับ นิยามของคำวHา “สุขภาพ” ในมิติใหมHที่ไมHใชHแตHเรื่องโรคหรือการเจ็บป•วย แตHเป^นการใหKความหมาย

๑๕ แบบองคYรวมครอบคลุมทุกมิติของสุขภาพ ท้ังทางดKานรHางกาย จิตใจ จิตสังคม และจิตวิญญาณ จนเกิดแนวคิดการจัดวางองคYประกอบที่เกี่ยวขKองกับสุขภาพของชุมชนมารวมเป^นหนึ่งเดียว เกิดความเชื่อมโยงกันในทุกองคYประกอบ ภายใตKความเชื่อของการจัดกระบวนการสรKางการมีสHวนรHวม การเสริมสรKางพลังอำนาจ การสHงเสริมใหKองคYกรปกครองสHวนทKองถิ่นเขKมแข็งและจัดการดKวยตนเอง ไมHพึงพิงงบประมาณจากหนHวยงานภาครัฐ แสวงหาความรHวมมือทำงานเชิงบูรณาการ และมีเครือขHาย ในการสรKางระบบสุขภาพชุมชนที่เข็มแข็ง ประชาชนในชุมชนไดKรับการพัฒนาการแบบสHวนรHวม ในระดับที่เกิดการคิดและตัดสินใจลงมือปฏิบัติรHวมกัน รวมถึงการเขKาใจทุนทางสังคมในชุมชน ที่รวมทุกดKานของชุมชน ทั้งดKานกำลังคน ดKานกำลังงบประมาณ ดKานทรัพยากร ที่ทุกดKานมีศักยภาพและ สมรรถนะในการบริหารจัดการดKวยตนเอง จนกHอใหKเกิดความเขKมแข็งของชุมชน ในปAจจุบันวิวัฒนาการ ของระบบสุขภาพชุมชนเปลี่ยนแปลงไปตามนโยบายของกระทรวงสาธารณสุขและกรมการปกครอง กระทรวงมหาดไทย ที่มุHงหวังใหKระบบสุขภาพชุมชนพัฒนาระบบบริการสุขภาพที่มาจากเชิงนโยบายของ หนHวยงานภาครัฐ ภาคทKองถิ่น ภาคประชาชน รHวมกันกำหนดนโยบายสุขภาพ จนสHงผลใหKการบริหาร จัดการระบบสุขภาพชุมชนเกิดการเรียนรูKการจัดการดKวยตนเอง เพื่อใหKเกิดความยั่งยืนตHอการจัดการ ตนเองของชุมชนในอนาคตตามบรบิ ทและวฒั นธรรมของชุมชน สรุป ระบบสุขภาพชุมชน หมายรวมถึง การจัดการรวบรวมทุนและศักยภาพในชุมชน ที่มีวิธีการจัดการใหKประชาชนในชุมชนมีสุขภาพที่ดี มีสHวนรHวมในการออกแบบและกำหนดวิธีการดูแล สขุ ภาพภายใตขK องการรวมตัว รวมกลHุม และการจดั การดKวยตนเอง ปMจจัยกำหนดที่มผี ลตNอระบบสุขภาพชุมชน การพิจารณาปAจจัยกำหนดที่มีผลตHอระบบสุขภาพชุมชนของประชาชนชาวไทยน้ัน ควรทำความเขKาใจใน ๑๒ ตัวชี้วัดสุขภาพกลHาวคือ สุขภาพกาย สุขภาพจิต สุขภาพจิตวิญญาณหรือ ปญA ญา พฤติกรรมสขุ ภาพ คุณภาพสิง่ แวดลKอม ความมั่นคงของชีวิต ความสมั พันธYในครอบครัว ศักยภาพ ชุมชน ความมั่นคงของสังคม ความเป^นธรรมและการเขKาถึงบริการสุขภาพ ประสิทธิภาพของระบบ บรกิ ารสุขภาพ คณุ ภาพและประสทิ ธผิ ลของระบบบริการสขุ ภาพ ซง่ึ มีตวั ช้วี ัด คือ ๑. อายุ อายุขัยเฉล่ยี อตั ราการตาย อตั ราการเจ็บป•วยโรคเร้ือรงั ๒. โรคที่พบบHอยในเพศชายคือ โรคจากพฤติกรรมสุขภาพ การดื่มสุรา และเพศหญิง พบโรคเก่ียวกับภาวะเมตาบอลซิ มึ เชHน เบาหวาน ความดนั โลหิตสูง เป^นตนK ๓. ดKานจิตใจ ดัชนีความสุขมวลรวม อัตราการฆHาตัวตาย ดKานจิตวิญญาณ การชHวยเหลือ เกื้อกลู

๑๖ ๔. ดาK นครอบครัวอบอHนุ การเสริมสรKางสัมพันธภาพในครอบครัว ความรนุ แรงในครอบครัว การสนับสนุนทางสังคมของครอบครัว การสรKางทักษะชีวิตในการดำเนินชีวิต การกำหนดบทบาทหนKาท่ี ของสมาชกิ ในครอบครัว ๕. ดKานชุมชนเขKมแข็ง การสรKางการมีสHวนรHวมในชุมชน การจัดการปAญหาดKวยศักยภาพ ของตนเองภายใตKทรัพยากรของชุมชน ผูKนำทางความคิดและทางปAญญาในการรHวมดึงศักยภาพ ของชุมชนในการจดั การปญA หาดวK ยตนเอง ในปAจจุบันสภาพแวดลKอมทางกายภาพ การเจริญเติบโตของสังคม เศรษฐกิจ การเปลี่ยนแปลง ของสังคม และการปรับตัวตHอการนำใชKเทคโนโลยีดิจิทัล ลKวนเป^นปAจจัยกำหนดที่มีผลตHอสุขภาพ อยHางมาก สHงผลใหKสำนักงานกองทุนการสนับสนุนการเสริมสรKางสุขภาพไดKทำการสำรวจและจัดทำ รายงานสถานการณYเดHนทางสุขภาพ ๑๐ สถานการณYประจำปŸ ปŸ พ.ศ. ๒๕๖๒ คือ ฝุ•น PM ๒.๕ มหันตภัยสุขภาพของไทย แบนสามสารเคมีการเกษตรการตHอสูKที่ยืดเยื้อ วิกฤตขยะพลาสติกในทะเล ปลุกคนไทยลดขยะพลาสติก ภาวะซึมเศรKาของเด็กและเยาวชนจะชHวยอยHางไร จับตานโยบายกัญชาเสรี ขายฝAนหรือทำจริง การควบคุมโรงพยาบาลเอกชน นโยบายสุขภาพปะทะทุนนิยมการแพทยY บุหรี่ไฟฟšา: มหันตภัยยุค ๔.๐ ที่คุกคามสุขภาวะคนไทย รับมือสังคมสูงวัย: ไทยตั้งศูนยYอาเซียน เพื่อสังคมสูงอายุ อยHางมีศักยภาพและนวัตกรรม กระแสนิยมเดิน-วิ่งเพื่อสุขภาพสูHยุคเฟ¡¢องฟูของธุรกิจกีฬาและอีสปอรYต กีฬาหรือเกมกลธุรกิจขKามชาติ (สำนักงานกองทุนการสนับสนุนการเสริมสรKางสุขภาพ, ๒๕๖๓, หนKา, ๓๖ -๘๓) โดยขอยกตวั อยาH งกรณีสถานการณYท่เี กย่ี วขอK ง ดงั นี้ ๑. ปAญหาฝุ•น PM ๒.๕ เป^นหนึ่งในปAญหามลพิษใหญHของไทยในปAจจุบันและมีแนวโนKม ที่จะทวีความรุนแรงมากขึ้นจากปAจจัยทางดKานการเปลี่ยนแปลงของสภาพแวดลKอมในโลก สภาพ ทางอากาศ การเจริญเติบโตของเศรษฐกิจและกิจกรรมจากการกHอสรKาง การขยายตัวของโรงงาน อุตสาหกรรม ปAญหาฝุ•นละอองฝอยขนาดเล็กมีความรุนแรงมากขึ้นทุกปŸ สHงผลกระทบใหKชุมชนตKองหัน กลับมามุHงแกKปAญหาเฉพาะหนKาโดยสวมหนKากากอนามัย มีการติดตั้งอุปกรณYลดความเสี่ยงจาก PM ๒.๕ ติดตั้งเครื่องกรองอากาศในบKาน ปAจจัยกำหนดนี้มีผลตHอสุขภาพในการกHอใหKเกิดโรคระบบทางเดินหายใจ อยHางเฉียบพลัน ซึ่งองคYการอนามัยโลกไดKรายงานปริมาณฝุ•น (๒.๕ และ PM ๑๐) มีความสัมพันธY โดยตรงกับอัตราการเจ็บป•วยและเสียชีวิต (สำนักงานกองทุนการสนับสนุนการเสริมสรKางสุขภาพ, ๒๕๖๓, หนKา ๓๘) เมื่อปริมาณของฝุ•นในพื้นที่ลดลง รายงานการเจ็บป•วยและเสียชีวิตก็มีคHาที่ลดลงดKวย เชHนกัน ซึ่งสะทKอนใหKเห็นสภาพปAญหาดKานสิ่งแวดลKอมเป^นการกำหนดภาวะเจ็บป•วยของประชาชนใน พื้นที่เสี่ยง ซึ่งจำเป^นตKองแกKไขปAญหา ดKวยหลักคิดของระบบสุขภาพชุมชน คือ ใชKความรHวมมือจาก หนHวยงานภาครัฐระดับชาติ การขอความรHวมมือจากภาคเอกชนในการดำเนินธุรกิจที่เป^นมิตรตHอ สิ่งแวดลKอม การใหKพื้นที่เสี่ยงมีการเฝšาระวังการเกิดปAญหาสุขภาพเรื้อรังจากการอยูHในสภาพแวดลKอมที่ เป^นพิษ สHงเสริมการจัดการสภาพแวดลKอมที่เป^นมิตรกับชุมชน เกิดการขับเคลื่อนมาตรการระดับชุมชน

๑๗ ระดับทKองถิ่น ระดับภูมิภาค และระดับประเทศอยHางจริงจัง เพื่อลดปAญหาการเสียชีวิตจากปAญหาฝุ•นพิษ ในอนาคต ๒. แบนสามสารเคมีการเกษตรการตHอสูKที่ยืดเยื้อ ประเทศไทยมีอาชีพหลักคือเกษตรกรรม ที่มีการใชKสารเคมีกำจัดศัตรูพืชมาอยHางยาวนาน พรKอมกับมีระบบการสนับสนุนใหKเกษตรกรปลูกพืช เศรษฐกิจเชิงเดี่ยวในพื้นที่ขนาดใหญH สHงผลใหKมีการใชKสารเคมีในการกำจัดศัตรูพืชมายาวนานจากปŸ พ.ศ. ๒๕๔๘ - ๒๕๖๐ เพิ่มขึ้นจาก ๗๕.๔๗๓ ตัน เป^น ๑๙๗,๗๕๘ ตันหรือเพิ่มขึ้นกวHา ๒.๖ เทHาในระยะเวลา ๑๒ ปŸ (สำนักงานกองทุนการสนับสนุนการเสริมสรKางสุขภาพ, ๒๕๖๓, หนKา ๔๒) การใชKสารเคมีกำจัด ศัตรูพืชเป^นเวลานานสรKางความไมHสมดุลระหวHางระบบนิเวศ สHงผลใหKเกิดการแพรHระบาดของแมลง ศัตรูพืช เชHน เพลี้ยกระโดดซึ่งเขKาทำลายพื้นที่นาที่ปลูกขKาว จึงเป^นที่มาของการใชKสารเคมีในการทำ การเกษตร อยHางตHอเนื่อง จากการศึกษาของคณะเศรษฐศาสตรY มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตรYไดK ประเมินผลกระทบภายนอกตHอสุขภาพและสิ่งแวดลKอมของการใชKสารเคมีกำจัดศัตรูพืชโดยวิเคราะหYดKวย วิธี PEA (Pesticide Environmental Accounting) จากขKอมูลปริมาณการนำเขKาสารเคมีกำจัดศัตรูพืช ในประเทศไทยในปŸพ.ศ. ๒๕๖๑ พบวHา มีตKนทุนผลกระทบภายนอกตHอสุขภาพและสิ่งแวดลKอมมากถึง ๒๑,๒๖๖ ลKานบาท สารเคมีเหลHานี้ไมHตKองเสียภาษีนำเขKาและภาษีมูลคHาเพิ่มตั้งแตHปŸ พ.ศ ๒๕๓๕ จากปAญหาที่ยาวนานสHงผลกระทบตHอสุขภาพและสิ่งแวดลKอม เนื่องจากองคYประกอบของสารเคมี ทางการเกษตรมีสารพิษ โดยเฉพาะสารเคมีประเภทพาราควอต คลอรYไพริฟอส และไกลโฟเซต ซึ่งเป^นสารกHอใหKเกิดมะเร็งในมนุษยY เป^นสารพิษที่สHงผลเฉียบพลันในรHางกายจากการสัมผัส การหายใจ มีสารตกคKางในสิ่งแวดลKอม ผลผลิตทางการเกษตรตกคKางในรHางกายคน สามารถสHงผHานจากมารดา สูHตัวอHอนในครรภY สามารถสHงผลกระทบตHอทุกระบบในรHางกาย และกHอใหKเกิดโรคไดKทุกระบบ ของรHางกายมนุษยY ซึ่งสะทKอนใหKเห็นสภาพปAญหาที่มีผลกระทบจากหลายดKานเป^นการกำหนดภาวะ เจ็บป•วยของผูKใชKสารเคมี ผูKที่รับประทานอาหารจากผลผลิตที่ใชKสารเคมี จึงความจำเป^นตKองแกKไขปAญหา ดKวยหลักคิดของระบบสุขภาพชุมชนคือ การใชKกฎหมายในการควบคุมการใชKสารเคมีกำจัดศัตรูพืช เก็บภาษีการนำเขKาสารเคมีกำจัดศัตรูพืช การกำหนดหลักเกณฑYที่ชัดเจนในการยกเลิกสารเคมี มีระบบ การเฝšาระวังและแจKงเตือนสารเคมีตกคKางในอาหารระดับประเทศ การตื่นตัวของผูKบริโภคและประชาชน ทัว่ ไป ทีจ่ ะชวH ยกนั ในการจัดการระบบเกษตรกรรมทป่ี ลอดภยั และยงั่ ยืน จากตัวอยHางดังกลHาวสะทKอนวHา ปAจจัยกำหนดที่มีผลตHอสุขภาพชุมชนมาจากสิ่งแวดลKอม สภาพทางสังคมและเศรษฐกิจ ปAญหาทางการเมือง นโยบายของหนHวยงานภาครัฐ สHงผลกระทบ ตHอพฤติกรรมของประชาชน ที่จะทำใหKสุขภาพของประชาชนเปลี่ยนแปลงไป แนวทางการปšองกันหรือ หลีกเลี่ยงปAจจัยที่มีผลตHอสุขภาพที่มีตHอประชาชนชาวไทย หากพิจารณาตามนโยบายของรัฐบาลพบวHา รัฐบาลไดKกำหนดนโยบายทางดKานสาธารณสุขไวKหลายดKาน โดยเฉพาะการดูแลสุขภาพประชาชน อยHางทั่วถึง ซึ่งเนKนเรื่องการแพทยYฉุกเฉินเป^นหลัก ไมHวHาจะเป^นเรื่องของการดูแลคนไขK หรือระบบ การสHงตHอคนไขK เพื่อใหKการดูแลคนไขKมีมาตรฐานเดียวกัน รวมถึงผลักดันโครงการประกันสุขภาพ

๑๘ ถKวนหนKา หรือบัตร ๓๐ บาท ระบบการดูแลพี่นKองประชาชน ทั้งเรื่องของยาและการเขKาถึงการบริการ (วิทยา บูรณศิริ, ๒๕๕๕,หนKา ๑๖) ในปŸงบประมาณ ๒๕๖๓ มีการพัฒนามาสูHแนวคิดของระบบปฐมภูมิ เขKมแข็งดKวยหมอประจำบKาน (อาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมูHบKาน) หมออนามัย หมอครอบครัว เศรษฐกิจสุขภาพเพิ่มมูลคHานวัตกรรม บริการทางดKานสุขภาพ สHงเสริมสมุนไพรกัญชากัญชง ปรับเปลี่ยน พฤติกรรมสูHสุขภาพวิถีใหมH เพิ่มศักยภาพความมั่นคงในโรคอุบัติการณYใหมH ผลักดันระบบสุขภาพวิถีใหมH ใชKระบบสารสนเทศทางดKานสุขภาพในการตัดสินใจ การดูแลสุขภาพแบบองคYรวมมีการพัฒนาระบบ การดแู ลสขุ ภาพจติ เชงิ รกุ (กระทรวงสาธารณสขุ , ๒๕๖๓, หนาK ๒) หากพิจารณาแนวทางการลดผลกระทบจากปAจจัยกำหนดที่มีผลตHอสุขภาพชุมชน สามารถ ลดไดKดKวยกลไกของโรงพยาบาลสHงเสริมสุขภาพประจำตำบล เพื่อใหKประชาชนสามารถเขKาถึงการบริการ ทั้งเชิงรุกและเชิงรับไดKตั้งแตHระดับชุมชน ระดับตำบล ขณะที่โรงพยาบาลศูนยYทั้งในระดับอำเภอและ ระดับจังหวัด เป^นโรงพยาบาลที่รักษาและคัดกรองเรื่องโรคเบาหวาน โรคความดัน และผลักดันใหK โรงพยาบาลศูนยYเป^นโรงพยาบาลประจำตำบลในโครงการใกลKบKานใกลKใจ เพื่อเตรียมความพรKอม ไวKรองรับคนไขK สำหรับโครงการอีกโครงการหนึ่งที่จะตKองเรHงดำเนินการคือผลักดันใหKไทยเป^นศูนยYกลาง การรักษาทางการแพทยY ซึ่งอยHูในนโยบายสำคัญของรัฐบาล ขณะนี้เตรียมความพรKอมและสHงเสริมดKาน การบริการไวKหลายดKาน โดยเฉพาะการขยายเวลาหนังสือเดินทางใหKกับคนไขKจาก ๓๐ – ๖๐ วัน เป^น ๙๐ วัน เพื่อใหKคนไขKสามารถพักรักษาอยูHในประเทศไทยยาวนานขึ้นและเป^นการเพิ่มมูลคHาเพ่ิม ใหKกับการบริการในเรื่องของการใหKบริการพยาบาลดูแลสุขภาพของคนหลายประเทศในกลุHมอาเซียน สHวนคนไขKในประเทศญี่ปุ•นก็เดินทางเขKามาใชKบริการในประเทศไทยปŸละหลายลKานคนเชHนกัน รวมถึง ตะวันออกกลาง หรือแมKกระทั่งคนไขKในแถบยุโรป ขณะเดียวกันจะพัฒนาแพทยYแผนไทยใหKเป^น แพทยYทางเลือกมากขึ้น โดยจะกำหนดเรื่องของคุณภาพยา พรKอมกับผลักดันใหKเป^นยาหลักที่มีอยูHตาม สถานพยาบาล และพัฒนาไปสูHบัญชียาหลักใหKมากขึ้น เพื่อรองรับกับจำนวนคนไขKที่เขKามาใชKบริการ เพิม่ ขน้ึ ยกตัวอยHางเชHน มาตรการปšองกันอุทกภัยที่รัฐบาลใหKความสำคัญมาอยHางตHอเนื่อง ไมHวHาจะเป^น การบริการผHานสถานใหKบริการหรือโรงพยาบาล ดKวยการปรับปรุงเรื่องโครงสรKางรวมถึงการปรับปรุง พื้นที่เสี่ยงตHอน้ำทHวม โดยเฉพาะเครื่องกำเนิดไฟฟšาไดKทำการปรับรูปแบบใหมHใหKพKนน้ำ หรือการสรKาง สถานที่เก็บขยะสารเคมีและเรื่องของโรงพยาบาลที่มีการใหKบริการพี่นKองประชาชนมุสลิม อาหารฮาลาล ในโรงพยาบาลที่ถูกสุขลักษณะ ซึ่งลKวนเป^นนโยบายหลักที่จะดูแลสุขภาพประชาชน โดยเนKนการปšองกัน การควบคุมการเฝšาระวังอยHางเขKมขKน เพื่อลดปAญหาการเจ็บป•วยของประชาชน คนไทยมีสุขภาพแข็งแรง ไมHตKองกินยารักษาโรค รวมถึงการเตรียมความพรKอมทางดKานเร่ืองแพทยYฉุกเฉินผHานสำนักงาน ประกันสังคมทั่วประเทศ ซึ่งเป^นหนHวยงานหนึ่งในสังกัดของกระทรวงสาธารณสุข รองรับสาธารณภัย และอุบัติภัยที่จะเกิดขึ้นไดKอยHางมีประสิทธิภาพดKวยอาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมูHบKาน ที่ชHวยบุคลากรทางการแพทยYดูแลสุขภาพพี่นKองประชาชนไดKรับบริการอยHางทั่วถึงที่กระจายอยูHกวHา

๑๙ ลKานคนทั่วประเทศพรKอมกับฝcกอบรม ฝcกทักษะ ฝcกความสามารถที่กำหนดเพื่อใหKอาสาสมัครสาธารณสุข ประจำหมูบH Kานเปน^ กำลงั สำคญั ตHอไป ระบบชุดข%อมูลการดูแลสุขภาพชุมชนกับการเสริมสร%างความเข%มแข็งของชุมชนและภาคี เครือขNายสุขภาพ ระบบชุดขKอมูลการดูแลสุขภาพชุมชน เป^นผลลัพธYของเครื่องมือในการดูแลสุขภาพชุมชน โดยการออกแบบชุดขKอมูลการดูแลสุขภาพชุมชนเป^นขKอสรุปจากประสบการณYของผูKเขียนในการทำงาน ในชุมชนมากกวHา ๑๕ ปŸ และประมวลจากการศึกษาของขนิษฐา นันทบุตร, พีรพงษY บุญสวัสดิ์กุลชัย, จงกลนี จันทรศิริ, นิลภา จิระรัตนวรรณะ, สุคนธYวรรธนะอมร, แสงเดือน แทHงทองคำ, กิตติภูมิ ภิยโย, อมาวสี อัมพันศิริรัตนY และ พัฒนา นาคทอง. (๒๕๕๓, หนKา ๑๐) ในหนังสือชุดความรูKการพัฒนาและ กลไกและพัฒนาระบบสุขภาพชมุ ชนเพ่ือชุมชน มขี KอสรุประบบชุดขKอมูลการดูแลสขุ ภาพชุมชน ดงั น้ี ๑. ชุดขKอมูลระบบยHอยในชุมชน คือ ระบบการดูแลสุขภาพชุมชนและระบบสนับสนุน โดยระบบการดูแลสุขภาพชุมชนประกอบดKวย ชุดขKอมูลระบบการจัดการโรคเรื้อรัง ระบบการดูแล ผูKพิการ ผูKดKอยโอกาส ผูKติดเชื้อ ผูKป•วยจิตเวช ผูKที่ตKองการความชHวยเหลือ ระบบการดูแลผูKสูงอายุ ระบบ การบริการสุขภาพขั้นพื้นฐาน ระบบการสHงเสริมการเรียนรูKสำหรับเด็กและเยาวชน ระบบการสHงเสริม พัฒนาการเด็กวัยกHอนเรียน ระบบการดูแลตามวิถีพื้นบKาน สHวนระบบสนับสนุนประกอบดKวย ชุดขKอมูล ระบบสนับสนุนประกอบดKวย ระบบเศรษฐกิจและครัวเรือน ระบบสวัสดิการชุมชน ระบบการสื่อสาร ภายในและภายนอกพื้นที่ ระบบการดูแลความปลอดภัยชีวิตและทรัพยYสินและการชHวยเหลือฉุกเฉิน ระบบการจัดการทรัพยากรและสิ่งแวดลKอม ระบบจิตอาสา ระบบผูKนำ ระบบการจัดการขKอมูลในพื้นท่ี ระบบอนรุ ักษศY ิลปะและวัฒนธรรม ระบบเกษตรกรรมปลอดภัย ๒. ชุดขKอมูลการปฏิบัติการในระบบยHอยของชุมชน คือ การจำแนกขKอมูลที่เกิดขึ้น จากประชาชนในการรวมกลุHมทำกิจกรรมโดยมีบทบาทหนKาที่รHวมกันในการลงมือทำกิจกรรม ตามเปšาหมายที่กำหนด ซึ่งชุดขKอมูลนี่เกิดขึ้นจากประสบการณYในตนของประชาชนที่ทำใหKเกิดชุดความรKู ที่สามารถถHายทอดและเผยแพรH มีการปรับปรุงชุดความรูKอยHางตHอเนื่องจนกลายเป^นชุดความรูKที่สามารถ เผยแพรHและบอกตHอไปยังเครือขHายของชุมชน นำไปตHอยอดและพัฒนาจนไดKผลลัพธYหรือบรรลุเปšาหมาย ที่ตKองการ ทั้งนี้ ชุดขKอมูลการปฏิบัติการตามระบบจะมีวัตถุประสงคYตามลักษณะของการปฏิบัติการ ที่ทำกิจกรรมรHวมกัน ซึ่งกลุHมปฏิบัติการในการจัดการขKอมูลไดKแกH เจKาหนKาที่พัฒนาชุมชนขององคYกร ปกครองสHวนทKองถิ่นซึ่งเป^นกลุHมคนหลักที่ดำเนินการในการสำรวจกลุHมประชากรในตำบล เพื่อนำมา วางแผนในการชHวยเหลือและการจัดสรรสวัสดิการ เจKาหนKาที่ของโรงพยาบาลสHงเสริมสุขภาพประจำ ตำบลหรือศูนยYสุขภาพชุมชน เป^นกลุHมคนหลักในการบริหารจัดการขKอมูลตั้งแตHการสำรวจ การจัดเก็บ รวบรวมขKอมูล สรุป วิเคราะหY นำเสนอและนำใชKขKอมูลเพื่อวางแผนในการพัฒนา การจัดกิจกรรม

๒๐ ในดKานการรักษาพยาบาล การสรKางเสริมสุขภาพ การปšองกันโรค และการฟ¡¥นฟูสภาพ กลุHมผูKนำ ของชุมชนทKองถิ่นและทKองที่เป^นกลุHมคนหลักในการจัดเก็บ สำรวจ รวบรวมขKอมูลเพื่อสHงตHอหนHวยงาน ภาครัฐที่ตKองการ เชHน ขKอมูลความจำเป^นพื้นฐาน ขKอมูลตามกลุHมคน ขKอมูลผูKสูงอายุ ขKอมูลความยากจน ผูKที่ตKองการการชHวยเหลือ กลุHมคนอาสาสมัครสาธารณสุขประจำหมูHบKานทำหนKาที่สำรวจขKอมูลลูกน้ำ ยุงลาย ขKอมูลประชากร ขKอมูลความจำเป^นพื้นฐาน ขKอมูลทารกแรกเกิด ขKอมูลภาวะโภชนาการ ขKอมูล การปนเป¡¥อนในสารอาหาร ๓. ชุดขKอมูลตามโครงสรKางหลักที่สะทKอน ๗ ดKานที่แสดงถึงศักยภาพของตำบล ประกอบดวK ย ๓.๑ ขKอมูลทุนที่แสดงศักยภาพตำบลไดKแกH ทุนที่เป^นบุคคล คนสำคัญ ผูKนำ คนเกHง อาสาสมคั ร ผKนู ำองคYกรปกครองสวH นทอK งถน่ิ ผKูนำองคYกรปกครองสวH นทอK งท่ี ผนKู ำภาคประชาชน ๓.๒ ขKอมูลดKานการสื่อสารประกอบดKวยขKอมูล ประเภทของขKอมูลขHาวสาร แหลHงขKอมูล ขาH วสารในตำบล ศนู ยขY อK มลู ขาH วสารในตำบล ชอH งทางการส่อื สารในตำบล ๓.๓ ขKอมูลดKานการดูแลสุขภาพ เนKนชุดขKอมูลจากกลุHมประชากรเปšาหมายในการดูแล กลุHมผKูป•วยทุกกลุHม กลุHมประชากรเฉพาะกลุHม พฤติกรรมเสี่ยงดKานสุขภาพ แหลHงประโยชนYทางดKาน สขุ ภาพ วิธีการดแู ลสขุ ภาพในชมุ ชน การเขKาถงึ บริการสุขภาพและสทิ ธกิ ารบริการดKานสุขภาพ ๓.๔ ขKอมูลประชากร ประกอบดKวย ขKอมูลประชากรตามชHวงวัย การนับถือศาสนา การเคลื่อนยาK ยแรงงาน การจดั บริการการศกึ ษา ระดบั การศึกษาของประชาชน ๓.๕ ขKอมูลสิ่งแวดลKอม ประกอบดKวย ลักษณะภูมิประเทศโดยทั่วไปของตำบล โครงสรKางพื้นฐานของตำบล ลักษณะบKานเรือน สภาพถนน ลักษณะการคมนาคม สุขาภิบาลสิ่งแวดลKอม สาธารณปู โภค ๓.๖ ขKอมูลดKานเศรษฐกิจ ประกอบดKวย การประกอบอาชีพหลักและอาชีพเสริม รายไดK ภาวะหนีส้ ิน การออมเงิน ๓.๗ ขKอมูลดKานการเมืองการปกครอง ประกอบดKวย ขKอมูลการเลือกตั้งในพื้นท่ี การจัดทำแผนตำบล เหตุทะเลาะววิ าทและขอK ขัดแยKง ๔. ชุดขKอมูลบริบทสังคมวัฒนธรรม คือ ขKอมูลที่สะทKอนใหKเห็นภาพรวมของโครงสรKาง ทางสังคมวัฒนธรรม วิถีชีวิต ความเป^นอยูH ความเชื่อ คHานิยมของประชาชนในตำบล การจัดการ กบั สถานการณYที่เกดิ ขน้ึ ในตำบลสอดคลอK งกบั ความตKองการและปญA หาทสี่ อดรับกับวฒั นธรรมของพื้นที่ จากชุดขKอมูลขKางตKนสามารถนำใชKระบบชุดขKอมูลการดูแลสุขภาพชุมชนเพื่อเสริมสรKาง ความเขมK แขง็ ของชมุ ชนและภาคีเครอื ขHายสุขภาพ ดงั น้ี ๑. ผูKนำชุมชนสามารถนำใชKชุดขKอมูลไปพัฒนาและแกKไขปAญหาความตKองการ ของประชาชนผHานกระบวนการประชาคมหรือประชาพิจารณYประกอบการตัดสินใจดำเนินกิจกรรมและ โครงการผHานขั้นตอนการจัดลำดับความสำคัญของปAญหาและความตKองการของพื้นที่ สูHการจัดทำแผน

๒๑ ระดับชุมชนและแผนตำบล วางแผนและออกแบบการพัฒนาบุคลากรและทรัพยากรมนุษยY ในการจัดอัตรากำลัง เพื่อสรKางเครือขHายในการแกKไขปAญหาของพื้นที่ นำขKอมูลใชKประกอบการพิจารณา งบประมาณและการจัดสรรทรัพยากรที่เกิดขึ้นในพื้นที่ และใชKขKอมูลในการประเมินผลการทำงาน ของหนวH ยงานตาH ง ๆ เพอ่ื ใหไK ดขK Kอสรุปในการบรรลเุ ปาš หมายของพนื้ ที่ ๒. การออกแบบระบบและกลไกเชิงนโยบายขององคYกร ๔ องคYกรหลักภายใตKการกำหนด นโยบายหลักขององคYกร โดยเนKนนโยบายทางดKานการเงินงบประมาณสนับสนุนจากองคYกรภายในและ ภายนอก ศึกษานโยบายของกองทุนหลักประกันสุขภาพถKวนหนKาในการสนับสนุนการดูแลสุขภาพ ในการสHงตHอผูKป•วยฉุกเฉิน การเสริมสรKางสุขภาพ การดูแลตHอเนื่องในชุมชน การกำหนดนโยบาย สวัสดิการสังคมแกHชุมชนใหKกลุHมเปšาหมายที่เปราะบางหรือดKวยโอกาสไดKรับการดูแลตามสิทธิขั้นพื้นฐาน ของสุขภาพ ๓. องคYกรปกครองสHวนทKองถิ่นสรKางนโยบายการจัดบริการสาธารณะเพิ่มเติม จากงบประมาณที่รัฐจัดสรร รวมถึงสรKางนโยบายการมีสHวนรHวมของประชาชนในพื้นที่จัดบริการ สาธารณะ การมสี วH นรวH มในการจัดทำแผนตำบล กาจัดทำประชาคม การสำรวจ การคนK หาความตอK งการ ของประชาชน รวมถึงการออกขKอกำหนดที่เป^นประโยชนYตHอสุขภาพของประชาชนในพื้นที่ การจัดตั้ง คณะกรรมการ กลุHม เครือขHาย ในการวางแผนกำกับติดตามการทำงานเชิงรุกและเชิงบูรณาการ กับการทำงานประจำ ๔. สรKางกลไกการกำกับติดตามประเมินผลการดำเนินงานของหนHวยงานภาครัฐ ในการกำหนดเกณฑYมาตรฐานการประเมินคุณภาพการใหKบริการของหนHวยบริการสุขภาพในชุมชน นโยบายการจัดสรรงบประมาณตามผลงานคุณภาพการใหKบริการของสถานบริการสุขภาพ รวมถึง การบริหารจัดการกองทุนที่ใชKขKอมูลเป^นฐานในการจัดสรรงบประมาณตามขนาดของประชากรใหKครบ ในพนื้ ท่ี และสรKางโอกาสใหชK มุ ชนสามารถแกKไขปAญหาของชมุ ชนดKวยตนเอง แนวคดิ ทฤษฎีการพยาบาลชุมชน วิวฒั นาการการพยาบาลชมุ ชนในประเทศไทย แนวคิดการทำงานดูแลสุขภาพชุมชนมีวิวัฒนาการมาอยHางตHอเนื่อง ในระยะแรก ของการพยาบาลชุมชนจะเรียกวHา “การพยาบาลอนามัยชุมชน” คือ การพยาบาลสาขาหนึ่ง ซึ่งมีเปšาหมายเพื่อสุขภาพของชุมชน โดยนำความรูKทางการพยาบาลศาสตรY การสาธารณสุขศาสตรY สังคมศาสตรY พฤติกรรมศาสตรY ฯลฯ มาใชKในการปฏิบัตินำกระบวนการพยาบาล หรือกระบวนการ แกKปAญหามาใชKในการปฏิบัติงานรHวมกับชุมชน และบุคลากรอื่นในทีมสุขภาพ ในทุกขั้นตอน การวางแผน และดำเนินการดKานบริการเหมาะสมกับภาวะสุขภาพและความตKองการที่แทKจริงของชุมชนโดยนำ ทรพั ยากรทม่ี อี ยูใH นชมุ ชนมาใชใK หเK กิดประโยชนสY ูงสุด (กลั ยา โสนทอง, ๒๕๕๙, หนาK ๑)

๒๒ ตอH มาไดKมกี ารปรบั การใชKคำเรยี กใหมวH าH “การพยาบาลชมุ ชน” คอื การปฏบิ ัติการดแู ลสุขภาพ ของบุคคล ครอบครัวและชุมชนใหKสอดคลKองกับระบบบริการสุขภาพระดับปฐมภูมิ โดยใชKวิธีการเยี่ยม บKาน การสื่อสารใหKความรูKดKานสุขภาพ การดูแลและจัดการดKานสิ่งแวดลKอมและความปลอดภัย การ ปกปšองสิทธิของประชาชน การปšองกันและลดความเสี่ยงจากการละเมิดสิทธิ์สHวนบุคคลการปฏิรูป นโยบายเพือ่ นำไปสูกH ารพฒั นาชุมชน แนวคิดการพยาบาลชุมชน เป^นลักษณะของงานดูแลสุขภาพชุมชนที่นำปAญหาสุขภาพและ ความตKองการของชุมชนเป^นตัวตั้ง (ขนิษฐา นันทบุตร, ๒๕๕๐,หนKา ๑๐) โดยใชKทุนทางสังคมและมี วิธีการทำงานที่หลากหลายพรKอมการสรKางการมีสHวนรHวมจากทุกภาคสHวนอยHางจริงจังและเกิดขึ้นในพื้นที่ จนทำใหKเกิดการเรยี นรขูK Kามพืน้ ทเ่ี พ่ือนำไปพัฒนาการปฏบิ ัติการพยาบาลชุมชนในพน้ื ทีต่ Hอไป องคYการอนามัยโลกเองไดKกำหนดแนวคิดปAจจัยกำหนดดKานสุขภาพชุมชนเป^นพื้นฐานแนวคิด การพยาบาลชุมชนที่ตKองวิเคราะหYองคYความรูK ๔ ปAจจัยคือ ปAญหาสุขภาพและความเสี่ยง พฤติกรรมและ วิถีชีวิตในการดูแลสุขภาพ สิ่งแวดลKอมที่คุกคามตHอภาวะสุขภาพ การเขKาถึงการบริการดูแลสุขภาพ ซึ่งหากวิเคราะหYการนำใชKแนวคิดสำหรับการพยาบาลชุมชนจึงมีความหลากหลาย ไดKแกH แนวคิดเชิง นิเวศวิทยาสะทKอนความสมดุลของคน สิ่งแวดลKอม และสิ่งที่ทำใหKเกิดโรค หากมีความไมHสมดุลจะเกิด การระบาดของโรคไดK (World Health Organization, ๒๐๑๐, หนาK ๓ ) แนวคิดการปรับพฤติกรรมระดับบุคคล ระดับครอบครัวเพื่อใหKแสดงบทบาทของบุคคลและ บทบาทของครอบครัวไดKอยHางปกติ ทั้งในสภาพแวดลKอมที่ปกติและสภาพแวดลKอมที่ผิดปกติ ตลอดจน แนวคิดชีวจิตสังคมที่สะทKอนความพรKอมของสมบูรณYทางดKานรHางกาย จิตใจ จิตสังคม จิตวิญญาณ สภาพแวดลKอมทางสังคม เศรษฐกิจ การเมืองที่กระทบตHอสุขภาพ และแนวคิดผลลัพธYของปฏิสัมพันธY ระหวHางบุคคลกับสิ่งแวดลKอมทั้งภายในจิตใจและสิ่งแวดลKอมภายนอก ดังนั้น แนวคิดของการพยาบาล ชุมชนจึงเริ่มตKนจากการปรับกระบวนทัศนYและวิธีคิดในการดูแลสุขภาพที่หลากหลายทั้งดKานความเชื่อใน การดแู ลสุขภาพ สขุ ภาพวถิ สี งั คม เพือ่ นำไปสูHการออกแบบและจดั บริการสขุ ภาพไดK ทฤษฎีการพยาบาลชุมชน เป^นแนวคิดของการใหKกลุHมคนหรือประชาชนไดKปรับเปลี่ยน พฤติกรรมของตนเองดKวยศักยภาพและสมรรถนะระดับบุคคล ระดับครอบครัว ระดับชุมชน ใหKเกิด ความสมดุลของคุณภาพชีวิตที่ดี เกิดการดูแลแบบองคYรวม สามารถตอบสนองตHอปAญหาและ ความตKองการของบุคคล ครอบครัว และชุมชนดKวยการจัดการปฏิสัมพันธYระหวHางกลุHมใหKสมดุล กับสิ่งแวดลKอมบนพื้นฐานของ ๖ องคYประกอบในการปฏิบัติการพยาบาล ที่เนKนการสรKางเสริมสุขภาพ การปšองกันการเกิดโรค การรักษาเบื้องตKน การฟ¡¥นฟูสภาพ การประเมินและการวิจัย ซึ่งทฤษฎีที่นำใชK ในการพยาบาลชุมชนไดจK งึ ประกอบดKวย ๑. ทฤษฎีการจัดการสิ่งแวดลKอมของไนติงเกล เนKนการจัดการสิ่งแวดลKอมที่ทำใหKลด การตดิ เช้ือจากโรค เนนK การจดั การส่ิงแวดลKอมใหKถกู สุขลักษณะ (Ali Pirani SS, ๒๐๑๖, หนาK ๑๐๔๐)

๒๓ ๒. ทฤษฎีการดูแลตนเองของโอเร็ม เนKนการจัดการกิจวัตรประจำวันระดับบุคคล ประเมิน ความพรKอมในการดูแลตนเองตามระดับความสามารถในการดูแลตนเองและวางแผนการดูแลตHอเนื่อง ท่บี Kานเพือ่ ใหไK ดรK บั การดแู ลสขุ ภาพทดี่ ดี Kวยตนเอง ๓. ทฤษฎีการดูแลเชิงระบบของนิวแมน เนKนการปรับสมดุลระหวHางสภาพรHางกายและ สภาพจิตใจ ที่ใชKแนวปšองกันการยืดหยุHนในการปšองกันภาวะเครียดหรือสิ่งเรKาที่มากระทบตHอ การสราK งเสรมิ สุขภาพระดบั บคุ คล ๔. ทฤษฎีแบบจำลองการสรKางเสริมสุขภาพของเพนเดอรY (Pender, Murdaugh, & Persons, ๒๐๐๒, หนKา ๖๐) เนKนการประเมินประสบการณYและคุณลักษณะของปAจเจกบุคคล ความคิด อารมณY ตHอพฤติกรรมและผลลัพธYดKานพฤติกรรม โดยเนKนการรับรูKประโยชนYของการปฏิบัติพฤติกรรม การรบั รูKอุปสรรคในการปฏิบตั พิ ฤตกิ รรม การรับรูคK วามสามารถของตนเอง ๕. ทฤษฎีการเปลี่ยนผHานของโปรชาสกาและไดคลีเมนเด (Prochaska & Diclememte, ๑๙๘๒, ๒๗๖) เชื่อวHา โครงสรKางของการเปลี่ยนผHานจะมี ๕ ขั้นตอน คือ ขั้นตอนกHอนมีความตั้งใจ ที่จะเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมดKวยการปลูกจิตสำนึก การเรKาอารมณYและความรูKสึก การประเมินผล ของพฤติกรรมที่มีตHอสิ่งแวดลKอม ขั้นตอนตั้งใจที่จะเปลี่ยนแปลงพฤติกรรมดKวยการประเมินตนเอง เปรียบเทียบขKอดีขKอเสียของพฤติกรรม ขั้นเตรียมการใชKกระบวนการนำใชKตHอการรับรูKสิ่งแวดลKอม ที่สนับสนุนสุขภาพ และการทำพันธะสัญญากับตนเอง ขั้นปฏิบัติการดKวยการหาแรงสนับสนุนทางสังคม การทดแทนดKวยสิ่งอื่น และขั้นพฤติกรรมคงที่ดKวยการควบคุมสิ่งเรKา การเสริมแรง การสHงเสริม ความมั่นใจในความสามารถของตนเอง การศึกษาวิวัฒนาการความเป^นมาของการบริการการพยาบาลชุมชนในประเทศไทย จำเป^นอยHางย่ิงที่ตKองมีความรูKความเขKาใจเกี่ยวกับวิวัฒนาการการสาธารณสุขของประเทศไทย วิวัฒนาการการพยาบาลอนามัยชุมชนในประเทศไทย การศึกษาวิวัฒนาการที่กลHาวมานี้ทำใหKมองเห็น ภาพของการจัดบริการพยาบาลชุมชนตั้งแตHอดีตจนถึงปAจจุบัน ทำใหKทราบถึงแนวคิด ความเป^นมา ลำดับขั้นของการพัฒนา บทบาทหนKาที่ภารกิจของพยาบาลชุมชน สามารถแบHงวิวัฒนาการ การสาธารณสขุ ประเทศไทยตามแนวคิดของการจดั บรกิ ารสาธารณสขุ ในระดบั สากลเปน^ ๓ ระยะ คอื ๑. ระยะกHอน ค.ศ. ๑๘๐๐ หรือ การสาธารณสุขกHอนแผนพัฒนาเศรษฐกิจและสังคม แหHงชาติ เนKนการบริการที่เชื่อมโยงกับความเจ็บป•วยของประชาชน เนKนการสุขาภิบาลสิ่งแวดลKอม การรักษาโรคดKวยวิธีตHาง ๆ ผสมผสานแนวคิดการดูแลตามความเชื่อทางศาสนา (พราหมณY คริสตY) ชนตHางชาติที่เขKามาในประเทศ พระมหากษัตริยYทรงเห็นความสำคัญของการพัฒนาวิชาชีพแพทยYและ การสาธารณสุข ขอความรHวมมอื จากองคYกรตาH งประเทศเพ่ือพฒั นาการสาธารณสุขของประเทศ ๒. ระยะตั้งแตH ค.ศ. ๑๘๐๐ ถึง ๒๐๐๐ หรือ การสาธารณสุขในชHวงแผนพัฒนาเศรษฐกิจ และสังคมแหHงชาติ กำหนดแผน โครงการ นโยบายเรื่องสาธารณสุขโดยกระทรวงสาธารณสุข โดยเนKน การจัดทำแผน “แผนพัฒนาการสาธารณสขุ แหHงชาติ” “แผนสุขภาพแหHงชาติ” ที่สอดรับกบั สถานการณY

๒๔ ปAญหาสาธารณสุขของชาติเรHงขยายสถานบริการ การสHงเสริมสุขภาพและปšองกันโรค และ การสาธารณสุขมูลฐาน พัฒนาหลักสูตร สถาบันการศึกษาพัฒนา “แผนพัฒนาสุขภาพแหHงชาติ” เนKนสุขภาพ คือสุขภาวะสรKางหลักประกันสุขภาพถKวนหนKาสรKางความเขKมแข็งของประชาสังคม การใชภK มู ปิ Aญญาพนื้ บาK น การมสี HวนรวH มของภาคีสุขภาพ ๓. ระยะตั้งแตH ๒๐๐๐ ถึงปAจจุบัน มีการปฏิรูประบบสุขภาพสHงผลใหKมีการปฏิรูปกองทุน ระบบสุขภาพเป^นหลักประกันสุขภาพถKวนหนKา มีการจัดสิทธิประโยชนYที่สรKางความทั่วถึง เทHาเทียมและ เป^นธรรม มีการพัฒนาศักยภาพของสถานบริการและปรับระบบบริการที่เนKนการใหKบริการระดับปฐมภูมิ เพื่อลดความแออัดของสถานบริการใหKความสำคัญกับคุณภาพมาตรฐานการใหKบริการ รวมถึงการใหK โอกาสในการเลือกรับบรกิ ารตามลักษณะของการประกอบอาชพี วิวัฒนาการการพยาบาลชุมชนในประเทศจึงเป^นการปูพื้นฐานความเขKาใจตHอการพยาบาล ชุมชนที่เปลี่ยนแปลงไปตามสภาพดKานสังคม ดKานเศรษฐกิจ ดKานการเมืองการปกครอง ดKานเทคโนโลยี ดิจิทัล และดKานสิ่งแวดลKอม โดยเฉพาะวิวัฒนาการการพยาบาลชุมชนในประเทศไทยเปลี่ยนแปลง จากการปฏิรูปแกKไขปAญหาสาธารณสุขและความกKาวหนKาทางการแพทยYและการสาธารณสุขของประเทศ สามารถแบงH เปน^ ระยะสำคญั ๓ ระยะ คือ ๑. ระยะแรก ตั้งแตHชHวง พ.ศ. ๒๔๐๐ – ๒๔๘๔ นับเป^นระยะเริ่มตKนของการสาธารณสุข สมัยใหมH มุHงเนKนการแกKไขปAญหาสาธารณสุขที่เป^นปAญหาสำคัญของประเทศ ไดKแกH ปAญหาการเกิดโรค ระบาดที่มีผูKป•วยและผูKเสียเป^นจำนวนมาก โดยเฉพาะอยHางยิ่งปAญหาการเกิดโรคอหิวาตกโรค กาฬโรค และไขKทรพิษ ดังนั้น ในชHวงปŸ พ.ศ. ๒๔๒๔ จึงไดKมีการตั้งหนHวยบรรเทาทุกขYผูKป•วยดKวยโรคอหิวาตกโรค ขึ้นเป^นครั้งแรกในกรุงเทพมหานคร (จริยาวัตร คมพยัคฆY และพูนสุข หิงคานนทY, ๒๕๔๕, หนKา ๒๐) มี การใหKบริการดูแลโดยจัดใหKมีการแยกผูKป•วย และใหKสุขศึกษาแกHประชาชนเพื่อปšองกันการแพรHกระจาย การระบาดของโรค นอกจากนั้น ในระยะนี้มีโรงเรียนพยาบาลเกิดขึ้น ๒ แหHง คือ ๑) โรงเรียนพยาบาล ของสภากาชาดไทยเมื่อ พ.ศ. ๒๔๕๗ เริ่มแรกเป^นหลักสูตรการศึกษา ๑ ปŸ โดยไมHจำกัดพื้นความรูKของ ผูKเรียน และ ๒) โรงเรียนพยาบาลผดุงครรภYและอนามัย แมคคอรYมิค เชียงใหมH กHอตั้งขึ้นเมื่อ พ.ศ.๒๔๖๖ โดยคณะเพรสไบทีเรียนแหHงสหรัฐอเมรกิ า เป¬ดสอนวิชาการพยาบาลหลกั สตู ร ๓ ปŸ ๒. ระยะที่ ๒ ชHวง พ.ศ. ๒๔๘๕ – ๒๔๙๙ ระยะนี้เริ่มตั้งแตH พ.ศ. ๒๔๘๕ เป^นระยะที่ การสาธารณสุขของประเทศพัฒนาและขยายตัวไปอยHางรวดเร็ว จากแตHเดิมเรียกหนHวยงานที่รับผิดชอบ ดูแลงานดKานสาธารณสุขวHา “กรมสาธารณสุข” ตHอมาไดKเปลี่ยนเป^น “กระทรวงสาธารณสุข” ในปŸ พ.ศ. ๒๔๘๕ และตHอมาในชHวงหลังสงครามโลกครั้งที่ ๒ องคYการอนามัยโลกและองคYการสงเคราะหYเด็ก แหHงสหประชาชาติไดKใหKความรHวมมือในการพัฒนาทุกดKาน ทำใหKกระทรวงสาธารณสุขสามารถพัฒนา และขยายโครงการสาธารณสุขไดKอยHางกวKางขวาง เชHน โครงการควบคุมโรคติดตHอตลอดจนพัฒนาบริการ สาธารณสุขในชนบท จัดใหKมีพยาบาลและผดุงครรภYประจำสุขศาลา (สถานีอนามัย) ในชนบท สำหรับ การบริการสาธารณสุขในเขตเมืองซึ่งมีเทศบาลเป^นหนHวยงานรับผิดชอบ ไดKจัดใหKมีพยาบาลประจำ

๒๕ ที่สุขศาลาของเทศบาลเรียกกันวHา “พยาบาลสาธารณสุข” และสภากาชาดไทยไดKจัดใหKมีพยาบาล หมุนเวียนไปประจำตามสถานีกาชาด และเนื่องจากในขณะนั้นการตายของแมHและเด็กมีอัตราสูง งานของพยาบาลในชุมชนสHวนใหญHจึงเนKนดKานการสงเคราะหYแมHและเด็ก ทำใหKมีการเรียกพยาบาล ที่ปฏิบัติงานในชุมชนของกระทรวงสาธารณสุขในระยะนั้นวHา “นางสงเคราะหY” บทบาทหนKาที่ของ พยาบาลสาธารณสุขในชHวงเวลาดังกลHาวแตกตHางกับบทบาทของพยาบาลที่ปฏิบัติงานในโรงพยาบาล อยHางชัดเจน โดยมีระบบงานพยาบาลสาธารณสุขที่เนKนในสองลักษณะ คือ ๑) การพยาบาลสาธารณสุข ทั่วไป (Generalized Public Health Nursing) ไดKแกH พยาบาลที่รับผิดชอบปฏิบัติงานในชุมชน ท่ีกำหนดตามเขตการปกครอง เชนH ตำบล อำเภอ จังหวัด และใหบK ริการพยาบาลสาธารณสุขทกุ ประเภท แกHประชาชนที่อยูHในเขตหรือพื้นที่ที่รับผิดชอบ ในขณะนั้นรัฐบาลมีนโยบายที่จะใหKบริการสาธารณสุข ขั้นพื้นฐาน (Basic Health Services) ซึ่งประกอบดKวยกิจกรรมการบริการ ๑๐ ดKานใหKแกHประชาชน งานสHวนใหญHของพยาบาลสาธารณสุขยังคงเนKนการอนามัยแมHและเด็ก และ ๒) การพยาบาลสาธารณสุข เฉพาะสาขา (Specialized Public Health Nursing) ในระบบนี้พยาบาลสาธารณสุขจะรับผิดชอบ กลุHมบุคคลที่มีปAญหาและความตKองการทางสุขภาพอนามัยเฉพาะดKาน เชHน พยาบาลอนามัยโรงเรียน พยาบาลควบคมุ โรคติดตอH เป^นตKน ๓. ระยะที่ ๓ ชHวงพ.ศ. ๒๕๐๐ – ปAจจุบัน โดยในปŸ พ.ศ. ๒๕๐๓ นับเป^นปŸที่ประเทศไทย เริ่มตระหนักถึงปAญหาการเพิ่มประชากรซึ่งมีอัตราสูงมากประเทศหนึ่งในโลก ทำใหKมีการศึกษาวิจัยและ จัดการสัมมนาระดับชาติเกี่ยวกับปAญหาที่เกิดขึ้นหลายครั้ง ในที่สุดรัฐบาลไดKประกาศใหKการลดอัตรา เพิ่มของประชากร และยอมรับการวางแผนครอบครัวเป^นนโยบายระดับชาติ เมื่อ พ.ศ. ๒๕๑๓ ดังน้ัน บริการวางแผนครอบครัวจึงเป^นหนKาที่ที่สำคัญอยHางหนึ่งของพยาบาลสาธารณสุข ตั้งแตHปŸ พ.ศ. ๒๕๐๐ เป^นตKนมา การสาธารณสุขไดKมุHงเนKนใหKเกิดการมีสHวนรHวมของชุมชนมากขึ้น การยอมรับความสำคัญ ของชุมชนตHอปAญหาสุขภาพอนามัยทำใหKมีการเปลี่ยนแปลงเกี่ยวกับการศึกษาพยาบาลระดับพื้นฐาน ใหKมีลักษณะเนKนชุมชน (Community Oriented) และสถาบันการศึกษาพยาบาลบางแหHงไดKเปลี่ยนช่ือ วิชาการพยาบาลสาธารณสุขเป^นวิชาการพยาบาลอนามัยชุมชนหรือการพยาบาลชุมชน สHวนการศึกษา พยาบาลสาธารณสุขในระดับหลังพื้นฐานซึ่งเป¬ดสอนเป^นแหHงแรกที่ภาควิชาการพยาบาลสาธารณสุข คณะสาธารณสุขศาสตรY มหาวิทยาลัยมหิดล ซึ่งยังคงใชKชื่อเดิม เพราะการศึกษาในระดับนี้ไดKเพิ่มความรูK ดKานวิทยาศาสตรYสาธารณสุขและพฤติกรรมศาสตรYเขKาไปมาจากความรูKและทักษะทางการพยาบาล จนอาจกลHาวไดKวHาการศึกษาพยาบาลสาธารณสุขในระดับหลังพื้นฐานเป^นสาขาหนึ่งของสาธารณสุข ศาสตรY จนปAจจุบันการศึกษาของการพยาบาลอนามัยชุมชนมีการพัฒนาและเพิ่มเติมสาขา ของบัณฑิตศึกษาเป^นการพยาบาลครอบครัว และการพยาบาลเวชปฏิบัติชุมชน เพื่อตอบสนอง ตามนโยบายของหลักประกันสุขภาพถKวนหนKาที่เนKนการใหKบริการระดับปฐมภูมิจึงจำเป^นตKองมีการเพิ่ม ศักยภาพของพยาบาลวิชาชีพใหKมีความสามารถในดKานการพยาบาลครอบครัว และการพยาบาล เวชปฏิบัติชุมชนที่ใหKการรักษาโรคงHาย ๆ ที่ไมHซับซKอนไดK เพื่อผลิตบุคลากรเขKามารองรับในระบบบริการ

๒๖ สุขภาพระดับปฐมภูมิไดKอยHางมีประสิทธิภาพ สภาการพยาบาลจึงมีความพยายามในการผลักดัน ใหKพยาบาลวิชาชีพที่สำเร็จปริญญาโทในสาขาดังกลHาวไดKมีการพัฒนาตนเองดKวยการสอบวุฒิบัตร ความชำนาญการเฉพาะทางการพยาบาลขั้นสูง โดย พ.ศ. ๒๕๕๘ ไดKมีการขยับและพัฒนาแนวคิด การดูแลสุขภาพในชุมชนในลักษณะของทีมแพทยYครอบครัว ซึ่งหนึ่งในผูKใหKบริการคือ พยาบาลชุมชน นนั่ เอง ดังนั้น วิวัฒนาการของการพยาบาลในชุมชนของประเทศไทย มีความเชื่อมโยงกับระบบ บริการสาธารณสุขของประเทศ เริ่มตKนจากสภากาชาดไทยจัดงานประชานามัยพิทักษY เพื่อใหKบริการ ประชาชนในสถานีกาชาด และตั้งโรงเรียนนางสุขาภิบาล เพื่อเตรียมพยาบาลใหKปฏิบัติงานที่สถานี อนามัย ตHอมากระทรวงสาธารณสุขไดKรับการชHวยเหลือจากองคYกรระหวHางประเทศ ทำใหKเกิดการพัฒนา ระบบการศึกษาและการปฏิบัติการพยาบาลในชุมชน ทำใหKมีการจัดการศึกษาพยาบาลสาธารณสุขและ การพยาบาลชุมชนในมหาวิทยาลัยขึ้น ปAจจุบันหลักสูตรการพยาบาลระดับพื้นฐานทุกสถาบันไดKบรรจุ เนื้อหาวิชาและการปฏิบัติการพยาบาลในชุมชนไวKเป^นสHวนหนึ่งและจัดใหKมีการศึกษาถึงระดับปริญญาโท และปริญญาเอก เพื่อใหKพยาบาลสามารถปฏิบัติการพยาบาลในชุมชนในลักษณะการพยาบาลขั้นสูง (Advanced Practice Nursing) จากจุดเริ่มตKนของการพัฒนาการสาธารณสุขไทยจนถึงปAจจุบัน นับเป^น เสนK ทางของการพฒั นาท่มี ีการเปล่ยี นแปลงอยHางตอH เนือ่ ง ลักษณะและขอบเขตหน%าท่แี ละบทบาทของพยาบาลชุมชน ลักษณะการบริการการพยาบาลชุมชน การพัฒนาทรัพยากรมนุษยY เนKนการพัฒนาศักยภาพ คนในดKานสุขภาพ การปรับเปลี่ยนพฤติกรรมสุขภาพ รวมถึงการปฏิรูประบบสุขภาพที่เนKนการสรKาง หลักประกันสุขภาพดKวยบริการที่มีคุณภาพและประสิทธิภาพ เนKนการพัฒนาสุขภาพในกลุHมวัยแรงงานท่ี ประกอบอาชีพดKานอุตสาหกรรม และขณะเดียวกันเนKนการพัฒนาและสรKางความเขKมแข็งใหKองคYกร ชุมชนมีสHวนรHวมในการพัฒนาระบบสุขภาพ การนำภูมิปAญญาทKองถิ่นมาใชKในการแกKไขปAญหา สาธารณสุข เปน^ ตนK ดังนั้น การจัดบริการการพยาบาลอนามัยชุมชนจึงตKองครอบคลุมกับประชากรในกลุHมวัย ที่แตกตHางกัน มีการบริการที่ครอบคลุมท้ังการใหKบริการที่บKาน การใหKบริการในสถานประกอบการ และ การใหKบริการในสถานศึกษา รูปแบบหรือกิจกรรมการบริการของพยาบาลอนามัยชุมชนจึงมี ความหลากหลายขึน้ เพ่ือใหKสอดคลKองกับปAญหาและความตอK งการของประชาชนในประเทศ การบริการการพยาบาลอนามัยชุมชนในยุคปAจจุบันจึงมีความหลากหลาย คือ การนKอมนำและ ประยุกตYใชKหลักปรัชญาของเศรษฐกิจพอเพียง คนเป^นศูนยYกลางของการพัฒนาอยHางมีสHวนรHวม การสนับสนุนและสHงเสริมแนวคิดการปฏิรูปประเทศ การพัฒนาสูHความมั่นคง มั่งคั่ง ยั่งยืน สังคม อยูH รHวมกันอยHางมีความสุข การดูแลสุขภาพผูKสูงอายุ วัยแรงงาน แรงงานขKามชาติ และวัยรุHน

๒๗ บันทึกขKอตกลงความรHวมมือดKานสุขภาพ จาการรองรับการเป¬ดเสรีทางการคKากับการใหKบริการ ดKานสุขภาพรวมถึงการเคลื่อนไหลของบุคลากรดKานสุขภาพในระบบและบุคลากรดKานสุขภาพตHางชาติ ระบบบริการที่มีการเขKาถึงเทคโนโลยีสมัยใหมHในการรักษาโรคและระบบดิจิทัลสHงเสริมการพัฒนา เทคโนโลยีและนวัตกรรมทางการแพทยY เพื่อรองรับการเป^นสังคมผูKสูงอายุทั้งในดKานผลิตภัณฑYสุขภาพ และที่อยูHอาศัยสำหรับผูKสูงอายุ ยกระดับการบริหารจัดการระบบสุขภาพเพื่อลดความเหลื่อมล้ำและ สรKางความยั่งยืนในระยะยาว ระบบบริการที่ใหKขKอมูลสารสนเทศเพื่อการบริหารทรัพยากร ดKานสาธารณสุขบูรณาการระบบหลักประกันสุขภาพภาครัฐ ใหKเกิดความเป^นเอกภาพในการบริหาร จัดการและการใชKทรัพยากร นโยบายสาธารณะ (Health in All Policies) เพื่อใหKการขับเคลื่อนนโยบาย ของทุกภาคสHวนตระหนักถึงผลกระทบของนโยบายสาธารณะที่มีตHอสุขภาพของประชาชน รูปแบบ เครือขHายที่มีการใชKทรัพยากรรHวมกัน พัฒนาศักยภาพของประเทศไทยสูHการเป^นศูนยYกลางสุขภาพ นานาชาติทั้งในดKานศูนยYกลางบริการสุขภาพ (Medical Service Hub) ศูนยYกลางบริการเพื่อสHงเสริม สุขภาพ (Wellness Hub) ศูนยYกลางยาและผลิตภัณฑYเพื่อสุขภาพ (Product Hub) และศูนยYกลาง บริการวิชาการและงานวิจัย (Academic Hub) เพื่อนำรายไดKกลับมาใชKยกระดับคุณภาพบริการ สาธารณสขุ ภายในประเทศ สถานการณYภาวะสุขภาพและระบบบริการพยาบาลอนามัยชุมชนในปAจจุบันยHอมมีประเด็น และแนวโนKมที่เปลี่ยนแปลงไปตามระบบสุขภาพ จึงทำใหKการบริการพยาบาลอนามัยชุมชนเริ่มปรับใหK สอดรับกับความคาดหวังตHอบริการพยาบาลอนามัยชุมชนอยHางเชHน แนวโนKมของการเรHงพัฒนาและ จัดบริการที่เนKนการพัฒนาการบริการสุขภาพในระดับปฐมภูมิ เนื่องจากระบบสุขภาพมีพยาบาลอนามัย ชุมชนเป^นกลไกสำคัญในการพัฒนาสุขภาพในระดับปฐมภูมิ สHงผลใหKบทบาทหรือกิจกรรมการบริการ ของพยาบาลอนามัยชุมชนตามพระราชบัญญัติสุขภาพแหHงชาติมีกิจกรรมการพยาบาลที่หลากหลายขึ้น และมีสมรรถนะการทำงานท่เี พ่ิมขึ้น ดังนี้ ๑. สมรรถนะสำหรับการปฏิบัติงานในชุมชน ตKองเริ่มตKนจากการทำความเขKาใจในบทบาท ของพยาบาลวิชาชีพในหนHวยบริการปฐมภูมิ โดยเฉพาะในงานชุมชนคือ บทบาทผูKใหKบริการเชิงรุก ตรวจวินิจฉัยแยกโรค การดูแลรักษาและฟ¡¥นฟูสภาพ วางแผนการใหKบริการ ประสานงานกับหนHวยงาน อื่น ๆ ที่เกี่ยวขKอง เป^นผูKจัดการในหนHวยบริการปฐมภูมิ ผูKใหKความรูK คำปรึกษา คำแนะนำ ผูKปกปšองและ พิทักษYสิทธิของผูKรับบริการ ใหKการคุKมครองผูKบริโภค ผูKนำการเปลี่ยนแปลงรHวมกับสหสาขาวิชาชีพใน สถานการณYตาH ง ๆ ตลอดจนเป^นพยาบาลนิเทศในหนวH ยคสูH ญั ญา (ขนษิ ฐา นนั ทบตุ ร, ๒๕๔๖, หนKา ๕๓) ๒. สมรรถนะดKานการพัฒนาศักยภาพชุมชนและประสานเครือขHาย เป^นแนวโนKมพยาบาล อนามัยชุมชนที่ปฏิบัติงานในชุมชน ตKองพัฒนาตนเองใหKมีความสามารถในการประสานความรHวมมือ กับประชาชน องคYกรชุมชน และทีมสุขภาพ เพื่อระดมทรัพยากรทั้งในและนอกชุมชนมาใชKอยHางคKุมคHา สรKางเครือขาH ยทีมงานเพอ่ื เกือ้ กลู และสนับสนุนซึ่งกนั และกนั คKนหาภูมิปAญญาพ้นื บาK น โดยเฉพาะปราชญY ทKองถิ่นนั้น ๆ เพื่อเป^นแกนนำในการสนับสนุนการดำเนินงานในโครงการตHาง ๆ ของชุมชน และเขKาใจ

๒๘ และสามารถสรKางกระบวนการเสริมสรKางชุมชนใหKเขKมแข็ง เพื่อใหKเกิดการเรียนรูKของชุมชนจนเกิด จติ สำนกึ วาH สขุ ภาพเป^นเรือ่ งของทุกคน เปน^ ตนK ทางสภาการพยาบาลจึงไดKกำหนดขอบเขตและบทบาทหนKาที่การพยาบาลที่มีตHอบุคคล ครอบครัว และชมุ ชน ๔ ประการ (ราชกจิ จานเุ บกษา. ๒๕๔๐, หนาK ๑) กลHาวคอื ๑. การสอน การแนะนำ การใหคK ำปรกึ ษาและการแกKปAญหาเกยี่ วกับสุขภาพอนามยั ๒. การกระทำตHอรHางกายและจิตใจของบุคคล รวมทั้งการจัดสภาพแวดลKอม เพอื่ การแกปK Aญหาความเจ็บปว• ย การบรรเทาอาการของโรค การลกุ ลามของโรค และการฟ¥น¡ ฟูสภาพ ๓. การกระทำตามวธิ ีท่กี ำหนดไวใK นการรกั ษาโรคเบ้อื งตKน การใหKภูมคิ ุมK กันโรค ๔. ชHวยเหลือแพทยYกระทำการรักษาโรคทั้งนี้โดยอาศัยหลักวิทยาศาสตรYและศิลปะ การพยาบาลในการประเมินสขุ ภาพการวนิ จิ ฉัยปAญหา การวางแผน การปฏบิ ัติ และการประเมินผล สวH นองคYกรอนามยั โลก (World Health Organization, ๑๙๙๖, หนาK ๙) ไดKประกาศขอบเขต และบทบาทของพยาบาลชุมชนเพิ่มเติมการบริการในมิติอื่น โดยเฉพาะอยHางยิ่งการบริหารจัดการและ การควบคุมคุณภาพการบรกิ าร โดยกำหนดขอบเขตและบทบาทของพยาบาลชุมชน ดงั นี้ ๑. การจัดการกับภาวะสุขภาพและความเจ็บป•วยทั้งสุขภาพกายและจิต โดยประเมิน เฝšาระวัง การประสานดูแลรวH มกับบุคคล ครอบครวั และชมุ ชน และรวH มกับเจKาหนKาท่ีทมี สขุ ภาพอนื่ ๒. เฝšาระวังและติดตามเพื่อควบคุมคุณภาพของการบริการสุขภาพ จัดระบบและมีทักษะ ในการบริหารจัดการในระบบบริการสุขภาพ โดยเฉพาะการมีสHวนรHวมในการจัดระบบบริการสุขภาพและ สามารถบริหารจัดการระบบบริการพยาบาลใหKตอบสนองตามความตKองการของประชาชน และ ตามลำดับความสำคัญของปAญหาในชุมชนไดอK ยHางครอบคลมุ และมีคณุ ภาพ ๓. การชHวยเหลือและการดูแลสุขภาพและเป¬ดโอกาสใหKครอบครัวมีสHวนรHวมในการดูแล สุขภาพและปญA หาสขุ ภาพ ๔. การสอนเกี่ยวกับสุขภาพเป^นบทบาทที่สำคัญของพยาบาลเพื่อใหKประชาชน เกิดการพึ่งพาตนเองในการดูแลสุขภาพ ตลอดจนการกระตุKนใหKประชาชนนำศักยภาพของตนเองมาดูแล สขุ ภาพของตนเองไดKอยาH งสอดคลอK งกับวัฒนธรรม ๕. การจัดการกับความเปลี่ยนแปลงในสถานการณYดKวยความเขKาใจปAญหาและผลกระทบ ทีอ่ าจเกดิ ขน้ึ ๖. สHงเสริมและสนับสนุนใหKใชKวิธีการพื้นบKานหรือวิธีการในการสHงเสริมสุขภาพ การปšองกัน โรค และการฟ¥¡นฟสู ภาพอยHางเหมาะสม สำหรับบทบาทของพยาบาลอนามัยชุมชนในตHางประเทศ จากการทบทวนวรรณกรรม ในตHางประเทศ พบวHา บทบาทของพยาบาลอนามัยชุมชนในตHางประเทศมีบทบาทหนKาที่คลKายคลึงกับ ประเทศไทย เชHน ประเทศอังกฤษ บทบาทของพยาบาลอนามัยชุมชน คือ พยาบาลเยี่ยมบKานเป^นหลัก สHวนในแถบทะเลแอตแลนติก พยาบาลอนามัยชุมชนไมHไดKเนKนการเป^นผูKเชี่ยวชาญเฉพาะทาง แตHเนKน

๒๙ บทบาทของการแกKไขปAญหาที่เกี่ยวขKองกับสังคมเป^นบทบาทหนKาที่ของผูKนำในการเปลี่ยนแปลง เพื่อเคลื่อนไหวผลักดันนโยบาย ดังนั้น ณ สถานการณYในปAจจุบัน บทบาทการบริการพยาบาลอนามัย ชุมชนมีการเปลี่ยนแปลงอยHางมาก การจะใหKบริการไดKอยHางมีประสิทธิภาพตามระยะเปลี่ยนผHาน พยาบาลอนามัยชุมชนจึงควรทำความเขKาใจหลักการกำหนดบทบาทการบริการพยาบาลอนามัยชุมชน ในปจA จบุ ัน ดังน้ี ๑. การเขKาใจธรรมชาติ บริบทของชุมชน ภายใตKการสังเคราะหYปAญหาและความตKองการ ดKานสุขภาพที่ครอบคลุมบริบทของชุมชน กลุHมประชากรเปšาหมายในชุมชนนั้น โดยอาศัยกระบวนการ เรียนรูKจากการศึกษาชุมชนใหKเขKาใจวิถีชีวิตทุกดKานของกลุHมคน ครอบครัว ชุมชน และองคYกรในชุมชน รHวมกับการใชKแนวคิดทางระบาดวิทยาในการวิเคราะหYโยงใยสาเหตุของปAญหา (Web of Causation) เพื่อคKนหาปAจจัยสาเหตุของปAญหา ภาวะเสี่ยง ภาวะคุกคาม ตลอดจนไดKกลุHมเปšาหมายที่ตKองใหK การบริการ ทั้งนี้ สHวนที่เกี่ยวกับลักษณะทางประชากร พฤติกรรมของคน ความคิด คHานิยม ความเขKาใจ ของชุมชน ระบบทางสังคม วัฒนธรรม วิถีชีวิต การประกอบอาชีพ นโยบายของรัฐ ระบบการจัดการ ที่เกี่ยวกับสุขภาพและการดำเนินชีวิต ทั้งของรัฐและของชุมชน และแหลHงทรัพยากรที่เป^นศักยภาพหรือ ทุนทางสังคม ที่สนับสนุนหรือเอื้อใหKชุมชนสามารถจัดการปAญหาและความตKองการดKานสุขภาพ ของชุมชนไดK (วรรณภา ศรธี ัญรัตนY และลฆั วี ป¬ยะบัณฑติ กลุ , ๒๕๖๐, หนKา ๒) ๒. การกำหนดผลลัพธYของการจัดการปAญหา หรือความตKองการดKานสุขภาพที่เป^น เปšาหมายสำคัญที่สุด ทั้งนี้ วิเคราะหYจากมาตรฐานของการบริการสุขภาพในชุมชนที่แสดงลักษณะของ บริการสุขภาพที่สำคัญสำหรับประชากรทุกคนในชุมชน เป^นบริการสุขภาพในชุมชนที่เป^นองคYรวม ตHอเนื่อง และผสมผสานทั้งการปšองกันโรคและการเจ็บป•วย การสHงเสริมสุขภาพ การรักษา และการฟ¡¥นฟู สภาพ พรKอมทั้งแนวปฏิบัติในการใหKบริการสุขภาพแตHละลักษณะ ทั้งนี้ อาศัยการวิเคราะหYและ สังเคราะหYเชื่อมโยงกับปAญหาและความตKองการดKานสุขภาพในแตHละชุมชน (วรรณภา ศรีธัญรัตนY และลัฆวี ป¬ยะบณั ฑิตกุล, ๒๕๖๐,หนาK ๓) ๓. การกำหนดวิธีการในการดำเนินการ หรือใหKบริการภายใตKการใชKความรูKเกี่ยวกับ ธรรมชาติของชุมชน (วรรณภา ศรีธัญรัตนY และลัฆวี ป¬ยะบัณฑิตกุล, ๒๕๖๐, หนKา ๔) หรือฐานขKอมูล เชิงประจักษYจากองคYกรในชุมชน หรือการวิเคราะหYสังเคราะหYองคYความรูKที่เกี่ยวขKองอยHางเป^นเหตุเป^นผล นำมาเป^นนวัตกรรมใหมHที่สรKางแนวทางในการกำหนดวิธีการแกKไขปAญหา การจัดการ ตลอดจน การบริการที่มีประสิทธิภาพ ทั้งนี้ กระบวนการกำหนดวิธีการในการดำเนินการตKองมีการคิดวิเคราะหY เชื่อมโยงการจัดการปAญหาควรตรวจสอบกับโยงใยสาเหตุปAญหารHวมดKวย เพื่อยกกรอบแนวคิด ในการจัดการปAญหาไดตK รงกบั ความตKองการในการรบั บริการสขุ ภาพของชุมชน ๔. การเลือกลักษณะการดำเนินการ เนKนการดำเนินการแบบองคYรวม ผสมผสาน ตHอเนื่อง และหลากหลายใหKครอบคลุมปAญหาและความตKองการของชุมชน และตามกลุHมเปšาหมายในการดูแล ระดับบุคคล ครอบครัว กลุHมคน โดยการดำเนินการตKองสอดรับกับวิธีการดำเนินการ และสรKาง

๓๐ การยอมรับกับคนในชุมชนโดยผHานกระบวนการสะทKอนคิดใหKเห็นภาพรวมของการจัดการตHอปAญหาและ ความตอK งการของชมุ ชนเปน^ หลกั ๕. การกำหนดกิจกรรมบริการ กระบวนการดำเนินการและการประเมินผลใหKสอดรับ กับวิธีการดำเนินการ โดยเนKนการแลกเปลี่ยนเรียนรูK การสรุปบทเรียน การสังเคราะหYกรณีศึกษา การเชื่อมโยงบูรณาการสิ่งที่มีประสิทธิภาพที่สอดรับกับสภาพของปAญหาและความตKองการของชุมชน กลุHมคน ทั้งนี้ การกิจกรรมที่เกิดขึ้นตKองวิเคราะหYไดKวHา ปAจจัยแหHงความสำเร็จ อุปสรรค คุณภาพ ของกจิ กรรมบริการ ผลลัพธYเชิงกระบวนการทเ่ี กดิ ขึ้น ปAจจัยสนบั สนุนหรอื กลไกท่ที ำใหKเกิดความตHอเน่อื ง เพื่อใหเK กดิ ชดุ ของความรKใู นการเปน^ แบบอยHางของการเรยี นรใูK นการทำงานตอH ไป บทบาทหน%าที่ ความแตกตNางระหวNางการพยาบาลในคลินิกและพยาบาลชุมชนและ มาตรฐานการพยาบาลชุมชน เนื่องจากพยาบาลชุมชนเป^นพยาบาลที่แสดงบทบาทหนKาท่ีตอบสนองตHอสภาพปAญหา ความตKองการของประชาชน กลุHมคน ครอบครัว และชุมชนที่อาศัยอยูHในชุมชน ซึ่งเป^นลักษณะของ การทำงานตามระบบและโครงสรKางของระบบบริการสาธารณสุขในประเทศไทยที่แบHงสถานบริการ สาธารณสุขออกเป^น ๕ ระดับ คือ ๑) การดูแลสุขภาพดKวยตนเองในครอบครัว ๒) การบริการ สาธารณสุขมูลฐาน ๓) การจัดบริการสาธารณสุขระดับปฐมภูมิ ๔) การจัดบริการสาธารณสุขระดับ ทุติยภูมิ และ ๕) การจัดบริการสาธารณสุขระดับตติยภูมิ ซึ่งสถานบริการระดับการบริการปฐมภูมิ คือ สถานบริการที่พยาบาลชุมชนมีหนKาที่รับผิดชอบในการใหKบริการ โดยกลHาวไวKวHา พยาบาลที่ปฏิบัติงาน ในระบบบริการสุขภาพระดับปฐมภูมินั้นมีบทบาทในการปฏิบัติงานที่กวKางขวางครอบคลุม ซึ่งมีความ แตกตาH งจากการพยาบาลในคลนิ ิกในประเดน็ ดงั ตอH ไปนี้ ๑. การประเมินสุขภาพของประชาชน สามารถแยกกลุHมประชาชนที่อยูHในภาวะปกติ ภาวะเสี่ยงตHอการเจ็บป•วย และกลุHมพิการเพื่อจัดการบริการใหKมีประสิทธิภาพเหมาะสมกับแตHละกลHุม บคุ คล ๒. การจัดการดูแลสุขภาพทั้งในภาวะปกติและภาวะเจ็บป•วย ใหKบริการสุขภาพ แบบองคYรวม ครอบคลุมทั้งดKานรHางกาย จิตใจ อารมณY สังคม และจิตวิญญาณ มีความตHอเนื่อง ของการใหKบริการสุขภาพ ครอบคลุมประชาชนกลุHมตHาง ๆ โดยคำนึงถึงมิติการดูแลสุขภาพทั้ง ๔ ดKาน และผสมผสานภูมิปAญญาทKองถิ่น สHงเสริมและพิทักษYสิทธิของผูKรับบริการ มีการใหKขKอมูลขHาวสาร เพอื่ ใหปK ระชาชนตระหนกั ถงึ สิทธิ์ของตนเอง

๓๑ ๓. สรKางศักยภาพของชุมชนใหKสามารถดูแลสุขภาพ โดยการพัฒนาการดูแลตนเอง มีการแลกเปลี่ยนและเลือกใชKขKอมูลขHาวสารเกี่ยวกับสุขภาพของประชาชน และผสมผสานภูมิปAญญา ทKองถ่นิ ๔. จัดระบบขKอมูลทางสุขภาพ เกี่ยวกับปAญหาสุขภาพของบุคคล ครอบครัว และชุมชน อยHางตHอเนื่อง ซึ่งจะเป^นประโยชนYในการดูแลสุขภาพของประชาชน การวางแผนดำเนินงาน ตลอดจน การศกึ ษาคKนควาK งานวิจยั ๕. จัดระบบและพัฒนาบริการการพยาบาลระดับปฐมภูมิ โดยกำหนดนโยบาย แผนงาน และกิจกรรมการบริการพยาบาลท่ีสอดคลKองกับแผนบริการสุขภาพ รวมทั้งมีการประเมิน ตรวจสอบ และพฒั นาคุณภาพบรกิ ารพยาบาลอยาH งตHอเนือ่ ง ๖. สรKางและพัฒนาเครือขHายทางการพยาบาลทั้งในดKานวิชาการและการบริการสุขภาพ ใหKกับบุคคล ครอบครัว และชุมชน เพื่อพัฒนาศักยภาพของตนเอง และเพื่อใหKผูKรับบริการไดKรับการดูแล อยาH งตHอเนอ่ื ง ปAจจุบันสิทธิของผูKรับบริการเป^นสิ่งสำคัญ และแนวคิดในการจัดบริการตKองเนKนแนวคิด ผูKรับบริการเป^นศูนยYกลางเพื่อใหKเกิดการพัฒนาดKานสุขภาพไปพรKอมกับสิ่งแวดลKอมของผูKรับบริการ ทำงานในเชิงรุก ใชKทรัพยากรในทKองถิ่นใหKเกิดประโยชนYสูงสุด โดยการพัฒนาบริการตKองจัดบริการ ตามความตKองการในการรับบริการของประชาชนในพื้นที่ เพื่อความสุขของชีวิตและเป^นไปตามวิถีชีวิต ปกติของประชาชน ดงั นนั้ บทบาทของพยาบาลอนามยั ชุมชนจึงเร่ิมตนK จาก การปรบั วิธีคดิ ในการบริการ ตามระบบสุขภาพที่เปลี่ยนแปลงไปในดKานการสนับสนุนบริการที่สอดรับกับสิทธิของผูKรับบริการ โดยมีแนวคิดของการเขKาใจบริบทสังคม วัฒนธรรม วิถีการดำเนินชีวิต หรือวิถีความตKองการ โดยสรKาง กิจกรรมบริการที่เขKาถึงความตKองการของบุคคล ครอบครัว กลุHมคนและชุมชม หรือกิจกรรมการบริการ ที่ตอบสนองตHอความตKองการในการเทHาเทียมและทั่วถึงของบริการ พัฒนาแนวคิดของการสนับสนุน การมีสLวนรLวมอยHางแทKจริง โดยปรับวิธีคิดในการผลักดันและหนุนเสริมใหKองคYกรชุมชนเขKาใจ ความตKองการของตนเอง มองเห็นศักยภาพของตนเองในการรHวมดKวยชHวยกันสรKางบริการที่ตอบสนอง ความตKองการในการดูแลสุขภาพของทุกฝ•ายที่เกี่ยวขKอง เชHน มีการจัดกิจกรรมแลกเปลี่ยนเรียนรูKระหวHาง หุKนสHวนสุขภาพในชุมชนในลักษณะของการเขKารHวมประชุมประจำปŸ หรือวาระการประชุมของหนHวยงาน ที่เกี่ยวขKอง การจัดเชิงปฏิบัติการใหKทุกฝ•ายเขKารHวมแสดงความคิดเห็น เวทีชาวบKาน วาระการจัดทำแผน แมHบทชุมชน การเขKารHวมประชุมวิชาการที่เกี่ยวขKองในระดับชาติ หรือระดับทKองถิ่น เพื่อคKนหาความ ตKองการของแตHละฝ•ายแลKวนำมาเป^นแนวทางการพัฒนาบริการสุขภาพตามความตKองการ การพัฒนา วิธีการทำงานจากการเรียนรู2ในพื้นท่ี นำปAญหาและความตKองการในพื้นที่เป^นตัวตั้ง สรKางการทำงาน ที่เขKาถึง เนKนการจัดบริการเชิงรุก รวดเร็ว และตอบสนองตHอปAญหาและความตKองการของพื้นท่ี อยHางเห็นผลชัดเจน โดยตKองใหKชุมชนไดKมีสHวนรHวมกันสรุปบทเรียนและผลลัพธYที่เกิดข้ึน วHาตรงตามความตKองการหรือไมH อยHางไร และมีแนวทางการใหKบริการอยHางไรในอนาคตใหKสอดรับกับ

๓๒ ความตKองการที่แทKจริง พัฒนาเครื่องมือในการเข2าถึงความต2องการบริการ จากการนำเครื่องมือ ที่มีอยูHเดิม เชHน มาตรฐานแนวปฏิบัติการบริการสุขภาพในทุกกลุHม แบบคัดกรองสุขภาพในกลุHมเสี่ยง ชุดขKอมูลสุขภาพปAญหาความตKองการดKานสุขภาพของคนในชุมชน สิ่งแวดลKอมที่กระทบสุขภาพ เชHน สังคม วัฒนธรรม ความไวตHอภาวะสุขภาพที่ทKองถิ่นเผชิญอยูH ความแตกตHางทางวัฒนธรรม ภูมิปAญญาทKองถิ่น ความรูKฝAงแนHนในตัวของผูKรูKในชุมชน อาชีพ เศรษฐกิจ คมนาคม มาปรับใหKเครื่องมือ สามารถประเมินความตKองการของทุกกลุHมในชุมชนไดKอยHางมีประสิทธิภาพ ใช2กระบวนการจัดการ ความรู2ในการสื่อสาร เพื่อวางแผนและออกแบบการบริการ ตลอดจนการกำกับ ติดตาม เฝšาระวังภาวะ สุขภาพ ความตKองการในการดูแลสุขภาพ และคุณภาพชีวิตของคนในชุมชนเพื่อใหKการบริการ ตามความตKองการนั้นนำไปสูHการสรุปบทเรียน การไดKแบบอยHางของบริการที่ตรงตามความตKองการ หรือ นำไปสูHการปรับพฤติกรรมสุขภาพบริการสุขภาพและพัฒนาศักยภาพของชุมชนในการบอกความตKองการ ในการบรกิ ารควบคูกH ันไป ตัวอยHางการเปรียบเทียบบทบาทหนKาที่ ความแตกตHางระหวHางการพยาบาลในคลินิกและ พยาบาลชุมชนและมาตรฐานการพยาบาลชุมชน หลักการวิเคราะหYบทบาทหนKาที่ของการพยาบาล ในคลินิก บทบาทหนKาที่ของพยาบาลชุมชน และมาตรฐานการพยาบาลตามที่สภาการพยาบาลกำหนด จะแตกตHางกันในการกำหนดพื้นที่กลุHมเปšาหมาย การกำหนดพื้นที่การใหKบริการ รวมถึงระบบบริการ สุขภาพของประเทศในระดับปฐมภูมิ ระดับทุติยภูมิ ระดับตติยภูมิ ซี่งสามารถวิเคราะหYเปรียบเทียบ ไดดK ังน้ี ๑. บทบาทการดูแลสุขภาพโดยตรง กิจกรรมการดูแลสุขภาพตามบทบาทหนKาที่โดยตรง ของพยาบาลชุมชนเป^นไปตามมาตรฐานการบริการสุขภาพในชุมชนที่สภาการพยาบาลไดKกำหนดไวK ภายใตKระบบบริการสุขภาพระดับปฐมภูมิ ถือเป^นการใหKบริการอยHางผสมผสานทุกกลุHมอายุ ครอบคลุม ปAญหาสุขภาพในพื้นฐานของประชาชนทั้งระดับบุคคล ครอบครัว รวมถึงบริการดKานยา ตั้งแตHการจัดหา ยาและการใหKยาที่เหมาะสม (ขนิษฐา นันทบุตร, ๒๕๔๖, หนKา ๔๓) สHวนแนวคิดของจริยาวัตร คมพยัคฆY และพูนสุข หิงคานนทY (๒๕๔๕, หนKา ๑๓๐) เนKนเรื่องของการมีผูKจัดการสุขภาพ ผูKใหKคำปรึกษา ผูKใหK ความรูK สอนผูKดูแลเป^นแบบอยHางที่ดีในการเรียนรKองสิทธิ หรือผูKพิทักษYสิทธิ์ในการดูแล ผูKบริหารจัดการ เพื่อการสHงตHอที่เหมาะสม ซึ่งวิเคราะหYความแตกตHางของพยาบาลชุมชนในบทบาทการดูแลสุขภาพ โดยตรงไดดK ังน้ี ๑.๑ ซักประวัติ ตรวจรHางกาย วางแผนการรักษา ทำการรักษาพยาบาลเบื้องตKน ที่เป^นปAญหาสุขภาพโดยทั่วไป ปAญหาสุขภาพเฉียบพลันที่พบบHอย ปAญหาสุขภาพเรื้อรังที่พบบHอย ระบบ การคดั กรองโรคเร้ือรัง หรอื โรคทรี่ นุ แรง ๑.๒ เนKนการดูแลรักษาแกHบุคคล ครอบครัว กลุHมคน และชุมชน ทั้งภาวะสุขภาพดี ภาวะเสี่ยงตอH การเจบ็ ป•วย ภาวะเจ็บป•วย ภาวะดอK ยโอกาสไมHสามรถเขKาถงึ การบริการ

๓๓ ๑.๓ ใชKกระบวนการพยาบาลในการประเมินปAญหา การวินิจฉัยปAญหาและ ความตKองการ การวางแผน และปฏิบัติการพยาบาล การประเมินผลการดูแลตHอเนื่อง วางแผนปšองกัน การเป^นกลบั ซำ้ ๑.๔ หาแหลHงสนับสนุนและประสานงานหนHวยงานที่เกี่ยวขKองในการดูแลอยHางตHอเนื่อง แกHผูKรับบริการ และสอนใหKดูแลตนเองภายหลังการไดKรับการรักษา ตัวอยHางเชHน ความดันโลหิตสูง เบาหวาน มะเร็งปากมดลูก มะเร็งเตKานม การดูแลที่บKาน การบริการเบื้องตKนฉุกเฉิน หรือประสบ อุบัติเหตุรุนแรงกHอนการสHงตHอ การผHาตัดเล็ก การบริการตรวจชันสูตรพื้นฐาน บริการทันตกรรมพื้นฐาน ไดแK กH การอดุ ฟAน ขูดหนิ น้ำลาย ถอนฟAนกรณีพเิ ศษ ๑.๕ จัดกระบวนการสHงเสริมสุขภาพตามชHวงชีวิต โดยดูแลใหKบริการตั้งแตHแรกเกิด จนถึงเสียชีวิต โดยบริการดูแลหญิงวัยเจริญพันธุY วางแผนครอบครัว หญิงตั้งครรภYในทุกระยะ หญิงระยะ คลอด จนถึงบริการหลังคลอด ดูแลเด็กวัยกHอนเรียน วัยเรียน ในดKานพัฒนาการตามวัย พัฒนาการ ดKานการเจริญเติบโต ดKานอาหารและโภชนาการ และการรับวัคซีน การใหKบริการเยี่ยมบKาน ดูแล กลุHมผูKสูงอายุ กลุHมคนพิการ กลุHมผูKป•วยจิตเวช กลุHมคนไรKบKาน กลุHมคนที่ขาดสิทธิในการอยูHอาศัย บริการ ดKานการปšองกันโรค โดยแบHงเป^นบริการดKานการปšองกันโรคระดับปฐมภูมิ เนKนการใหKความรูKดKานสุขภาพ ในระดับบคุ คล ครอบครวั และชมุ ชน เพ่อื ใหKคำแนะนำในการปšองกนั การเกิดโรค บรกิ ารดาK นการปšองกัน โรคระดับทุติยภูมิ เนKนการคัดกรองโรคที่รKายแรง หรือโรคเรื้อรัง เพื่อวางแผนปšองกันการเกิดโรคและ วางแผนทำการรักษาโรค และบริการดKานการปšองกันโรคระดับตติยภูมิ เนKนการฟ¡¥นฟูสภาพรHางกาย ของประชาชนในชุมชนที่เกิดขึ้นจากภาวะแทรกซKอนจากโรค เพื่อใหKครอบครัวหรือผูKดูแลสามารถ ประเมินและปšองกันภาวะแทรกซKอนจากโรค และบริการระยะสุดทKายของชีวิต เนKนการใหKคำแนะนำ ในระยะสดุ ทาK ยอยาH งสงบตามความตKองการ ๑.๖ การสHงเสริมการฟ¡¥นฟูสภาพพื้นฐานครอบคลุมการฟ¡¥นฟูสภาพทั้งทางดKานรHางกาย และจิตใจ ทั้งการดำรงไวKซึ่งชีวิตอยHางตHอเนื่อง ตลอดจนการกระตุKนพัฒนาการของเด็ก โดยเริ่มตKนจาก การคKนหาปAญหาความตKองการของประชาชน แลKวใหKการดูแลขั้นตอนกHอนสHงไปยังผูKเชี่ยวชาญ ในการวางแผนฟ¡¥นฟูที่ครบถKวน นอกจากนั้นตKองดูแลอยHางตHอเนื่องหลังจากผูKป•วยไดKรับการวินิจฉัย และ การวางแผนการดูแลจากโรงพยาบาล รวมถึงการสHงตHอเพื่อการรักษาและฟ¡¥นฟูสภาพ โดยควบคุมปšองกัน โรคระดับบุคคลและครอบครัว เชHน การใหKวัคซีนเพื่อปšองกันโรค การคKนหาผูKป•วย เฝšาระวัง และรายงาน ผปKู ว• ยทป่ี ว• ยดKวยโรคติดตอH ตามพระราชบัญญัติสาธารณสขุ และกฎหมายทเี่ กย่ี วขKอง ๑.๗ การบริหารดKานยา ตั้งแตHการจัดหายา การจHายยา และการใหKความรูKเรื่องยา เชHน การบริการที่ควรมี อาจจะเสริมและมีงบประมาณสนับสนุน การควบคุมปšองกันโรคที่พบบHอยในทKองถ่ิน ครอบคลุมโรคติดตHอ โรคไมHติดตHอ โรคที่มีผลกระทบจากสิ่งแวดลKอมและการประกอบอาชีพ มีระบบ การติดตามเฝšาระวังโรคในชุมชน การคKนหาปAจจัยเสี่ยง และสาเหตุของการเกิดโรคไดK และ

๓๔ การดำเนินการควบคุมปšองกันโรค และมีการคุKมครองผูKบริโภค ในเรื่องยา อาหาร และการบริการ ปšองกันโรคทางการแพทยทY ีป่ ลอดภยั มคี ณุ ภาพ ไดKมาตรฐาน ๑.๘ ใหKความรูKแกHบุคคล ครอบครัว กลุHมคน และชุมชน เพื่อการสHงเสริมสุขภาพ การปšองกันโรค การสอนใหKบุคคล ผูKดูแล ครอบครัว กลุHมคน และคนในชุมชนสามารถดูแลตนเองไดK ใหKขKอมูลขHาวสารดKานสุขภาพ สิทธิดKานสุขภาพแกHประชาชนในชุมชนเพื่อใหKประชาชนไดKรับบริการ ที่ทั่วถึง เทHาเทียม เสมอภาค เป^นธรรม และมีคุณภาพ เชHน การเป^นตัวแทนของชุมชนในการแกKไขปAญหา การปลHอยน้ำเสียจากโรงงาน การเจรจาตHอรองใหKกับสตรีที่มีอาชีพงมหอยหยุดงานเมื่อมีประจำเดือน การตรวจมะเร็งเตKานมดKวยตนเอง การเลิกสูบบุหรี่ดKวยตนเอง การจัดการอาหารหวานโดยชุมชนกระตุKน เตอื น ๑.๙ เป^นผูKจัดการสุขภาพ โดยสรKางทีมในการทำงานทั้งทีมสุขภาพและทีมพัฒนาชุมชน โดยขอความรHวมมือในการปฏิบัติงานดูแลสุขภาพประชาชนในชุมชน จัดทำโครงการตามสภาพปAญหา และความตKองการของประชาชนในพื้นที่ โดยวางแผนงาน ประสานงานกับหนHวยงานที่เกี่ยวขKอง องคYกร ชมุ ชน อบต. ควบคมุ กำกับ นเิ ทศ ปฏิบตั ิตามแผน และประเมินผลการปฏิบตั ติ ามแผนงาน/โครงการ ๑.๑๐ เป^นผูKนำในการเปลี่ยนแปลงเพื่อพัฒนาสุขภาพของประชาชนในพื้นที่ เชHน ผูKริเริ่มการออกกำลังกายแกHพนักงานในโรงงานอุตสาหกรรม การมีสHวนรHวมในการจัดเมนูอาหาร อHอนหวานตKนตำหรับทKองถิ่น ตลอดจนสนับสนุนการพึ่งตนเองของประชาชน องคYกรประชาชน และ ชุมชนดKานสุขภาพ โดยการใหKความรูKและสรKางความมั่นใจในการดูแลปAญหาสุขภาพที่พบบHอย ใหKความรูK และสรKางความมั่นใจในการปฏิบัติตัวเพื่อใหKมีสุขภาพที่แข็งแรงในการดำเนินชีวิต ประเมินสภาพบุคคล ครอบครัว ชุมชน โดยความรHวมมือเป^นเครือขHาย เพื่อทราบวHาพื้นที่มีปAญหาสุขภาพที่สำคัญอะไร มีปAจจัย เชื่อมโยงกับปAญหาสุขภาพอยHางไร และรHวมมือกับหนHวยงานอื่นในการวางแผนและดำเนินการแกKปAญหา สขุ ภาพของชุมชน ๒. บทบาทการดูแลสุขภาพโดยอ2อม บทบาทการดูแลสุขภาพโดยอKอมของพยาบาล อนามัยชุมชนเป^นการแสดงบทบาทในเรื่องของการจัดการ การประสานงาน กับหนHวยงานภาครัฐ ภาคเอกชน สถานบันการศึกษา สถานบริการทุกระดับและการจัดการวิชาการเพื่อพัฒนาสุขภาพ ของประชาชน เนื่องการจาการดูแลสุขภาพโดยอKอมเป^นการแสดงบทบาทที่เอื้อใหKเกิดการดูแลสุขภาพ โดยตรงอยHางมีคุณภาพและมีประสิทธิภาพ ภายใตKแนวคิดการมีสHวนรHวมและการเสริมสรKางพลังอำนาจ ที่ยุคของพระราชบัญญัติสุขภาพแหHงชาติตKองการใหKเป^น ซึ่งสามารถสรุปบทบาทการดูแลสุขภาพ โดยออK ม ดังน้ี ๒.๑ คKนควKาหาความรูKอยHางเป^นระบบ ทำวิจัย รวบรวมขKอมูล วิเคราะหYขKอมูล นำผลงานวจิ ัยมาใชKประโยชนY เพอื่ นำผลมาพฒั นาสุขภาพแกHประชาชนในพนื้ ท่ี ๒.๒ บริหารจัดการระบบงาน โดยการจัดทำแผนการปฏิบัติงานรายวัน รายสัปดาหY รายปŸ และทกุ ๕ ปŸ เพอ่ื ใหสK ามารถจัดบริการสุขภาพไดK

๓๕ ๒.๓ สรKางการมีสHวนรHวมในการวิเคราะหYปAญหาของหนHวยงาน แกKไขปAญหาอุปสรรค ที่เกิดจากระบบงานรวH มกับหนHวยงานทีเ่ กีย่ วขKอง เพอ่ื ใหรK ะบบการบริการมปี ระสทิ ธิภาพ ๒.๔ เป¬ดโอกาสใหKหนHวยงานเป^นแหลHงฝcกปฏิบัติของสถาบันการศึกษา เพื่อใหKเกิด การสราK งเครอื ขHายและพัฒนาศักยภาพทางวิชาการใหเK ขKมแขง็ ๒.๕ วางแผนจัดทำคูHมือ แนวปฏิบัติการพยาบาล มาตรฐานการใหKบริการที่สอดรับ กบั พ้ืนทใ่ี นชุมชนและเหมาะสมกบั การดูแลท่ีบาK น อยHางไรก็ตาม บทบาทการดูแลสุขภาพโดยตรงนั้น พยาบาลอนามัยชุมชนนั้นขึ้นกับสภาพ ปAญหา ความตKองการ และสิ่งแวดลKอมของพื้นที่หรือตามบริบทของชุมชน ดังนั้น พยาบาลอนามัยชุมชน ควรใชKวิจารณญาณในการแสดงบทบาทการบริการเพื่อดูแลสุขภาพของประชาชนในพื้นท่ี ไดอK ยHางมปี ระสทิ ธิภาพ ๓. บทบาทการบริการพยาบาลอนามัยชุมชนตามกลุLมเปZาหมาย การใหKบริการ ตามกลุHมเปšาหมายเป^นไปตามแนวคิดของการพยาบาลอนามัยชุมชนที่เนKนการดูแลสุขภาพ ของกลุHมเปšาหมาย หรือกลุHมคนมากกวHารายบุคคลหรือครอบครัว กลุHมเปšาหมายคือ ประชาชนในพ้ืนที่ ที่มีชHวงอายุวัยเดียวกัน หรือมีกลุHมปAญหาสุขภาพ หรือกลุHมเสี่ยงตHอภาวะสุขภาพ หรืออาจเป^นกลุHม ที่มีการรวมตัวกันเป^นองคYกร ชมรม เครือขHาย ซึ่งบทบาทบริการพยาบาลอนามัยชุมชน ตามกลุHมเปšาหมายนั้นตKองเนKนการเสริมสรKางความเขKมแข็งของบุคคล ครอบครัว กลุHมคน และชุมชนนั้น และตKองเนKนการจัดบริการตามความตKองการเพื่อใหKกลุHมเปšาหมายสามารถดูแลตนเองไดK ใชKปAญญา ในการกลั่นกรองปAจจัยที่สHงผลกระทบตHอสุขภาพของตน ครอบครัว กลุHมคนและชุมชน และสามารถ ประเมินภาวะเสี่ยงตHอการเจ็บป•วยและสามารถแสวงหาบริการที่จำเป^น เมื่อตKองใชKวิธีการรักษาในระดับ ที่ไมHสามารถกระทำไดKนั้น จึงควรเนKนการดูแลกลุHมเปšาหมายตHาง ๆ ใหKเป^นองคYรวม ซึ่งสามารถอธิบาย หลกั การลกั ษณะการบรกิ ารพยาบาลทส่ี ามารถปฏิบัติไดดK ังทกี่ ลHาวมาขKางตนK คอื ๓.๑ เนKนการวิเคราะหYภาวะสุขภาพตามองคYประกอบทั้ง ๔ ดKาน คือ สุขภาพ ทางราH งกาย สขุ ภาพจิต อารมณY และสังคม และจติ วญิ ญาณ ๓.๒ การขยายขอบเขตการใหKบริการมากขึ้น โดยเฉพาะอยHางยิ่ง บทบาทในการสHงเสริม สุขภาพและการปšองกันโรค การเจ็บป•วย ความพิการ และความตาย โดยจะยังคงบทบาทในการดูแล รักษาและฟ¡¥นฟสู ภาพไวK ๓.๓ รูปแบบการบริการพยาบาลจะมีความหลากหลาย มีการประยุกตYแนวคิด ที่หลากหลาย มีการประยุกตYแนวคิดที่หลากหลายใหKเหมาะสมกับสภาพ มีการใหKบริการที่บKาน การพยาบาลในโรงงานอุตสาหกรรมและในชุมชนทุกประเภท ครอบคลุมประชากรเปšาหมายทุกกลุHม ทุกสถานะสภาพ ไดKแกH การเจ็บป•วย ภาวะเสี่ยง ดKานสุขภาพ ความพิการและตาย ความตKองการ ดาK นการพฒั นาภาวะสุขภาพและฟ¥¡นฟสู ภาพ

๓๖ ๓.๔ การรHวมมือกับทุกองคYกร เพื่อใหKเกิดการพัฒนาภาวะสุขภพรวมไดKอยHางครอบคลุม และตHอเน่อื ง จากผลการวิเคราะหYขKางตKนสะทKอนใหKเห็นหลักการตามบทบาทหนKาที่ของพยาบาลชุมชน แตกตHางจากพยาบาลในคลินิกในรายละเอียดของกิจกรรมที่ดำเนินการ แตHบทบาทหนKาที่ของพยาบาล ชุมชนมีความหลากหลายใหKบริการในระดับบุคคล ครอบครัว กลุHมคน และชุมชน (ขนิษฐา นันทบุตร, ๒๕๕๐, หนาK ๒๒๑) ซ่งึ จะมีลกั ษณะของการใหบK รกิ ารดังน้ี ๑. ระดับบุคคล เป^นการบริการที่เนKนกลุHมเปšาหมายในชุมชนตั้งแตH กลุHมประชาชนในชุมชน ที่มีสุขภาพดี กลุHมเสี่ยงตHอภาวะเจ็บป•วย กลุHมเจ็บป•วย และกลุHมที่ตKองการการดูแลสุขภาพเฉพาะ โดยเขKาถึงในบุคคลที่บKาน โรงพยาบาล โรงเรียน สถานประกอบการ ที่ทำงาน และพิจารณาใหK ตามความตKองการดKานสขุ ภาพเป^นหลกั ๒. ระดับครอบครัว เป^นการบริการที่เนKนครอบครัวและผูKดูแลครอบครัวเป^นหลัก ในการดูแลสุขภาพ ซึ่งตKองอาศัยหลักการมีสHวนรHวมของคนในครอบครัว การสื่อสารในครอบครัว ความยืดหยุHนการบริการตามสภาพปAญหาและความตKองการ ตลอดจนลักษณะของครอบครัว ความรHวมมอื ของสมาชกิ ในครอบครัว การแบงH ปนA ความรKสู ึกแบบเฉล่ยี ทุกขYเฉลี่ยสขุ ๓. ระดับกลุHมคน เป^นบริการที่ตKองใหKประชาชนมีสHวนรHวมในการจัดบริการ และ ตKองใหKบริการสุขภาพอยHางตHอเนื่องเพื่อใหKกลุHมคนสามารถสื่อสารกันไดK ภายใตKการใชKขKอมูลในการจัดการ ความเจ็บป•วยและพัฒนาสุขภาพที่ดีขึ้น ดังนั้น การจะใหKบริการกลุHมคนไดKทุกกลุHมตKองมีการคKนหา เอกสารงานวิจัยที่เกี่ยวขKองกับลักษณะตามธรรมชาติของกลุHมคนเพื่อคKนหาขKอมูลพื้นฐานของกลุHมคน แลKวนำมาจัดบริการใหKตรงกับธรรมชาติของกลุHมนั้น จากนั้นตKองใหKบริการอยHางตHอเนื่องดKวยการสื่อสาร ที่มีคุณภาพตามมา อยHางไรก็ตาม การมีสHวนรHวมในการจัดบริการสำหรับระดับกลุHมคนนั้น ตKองมีสHวนรHวม ในการวิเคราะหYสภาพปAญหาหรือแนวทางที่ตKองการสHงเสริมสุขภาพที่ดี พรKอมวางแผนในการจัดการ ความเจ็บป•วยและพัฒนาสุขภาพอยHางตHอเนื่อง ประกอบกับการเป¬ดโอกาสใหKกลุHมคนเป^นศูนยYกลาง การจดั บริการ และพยาบาลเป^นผKสู นบั สนุนและใหคK ำปรึกษาเพื่อการจดั การภาวะสุขภาพท่ีดี ๔. ระดับชุมชน เป^นบริการที่ใหKองคYกรที่เกี่ยวขKองกับชุมชนไดKมีสHวนรHวมในการจัดบริการ บนพื้นฐานของทุนทางสังคม ทุนทางเศรษฐกิจ ภูมิปAญญาทKองถิ่น วัฒนธรรมทางความคิด แบบแผนวิถี การดำเนินชีวิตของบุคคล ครอบครัว กลุHมคนในชุมชนทKองถิ่น แลKวจึงเนKนการเสริมสรKางพลังอำนาจ ของชมุ ชนใหKเกิดความเขมK แขง็ ดาK นสุขภาพแกHสุขภาพของชมุ ชน ยกตวั อยาH งเชHน ๔.๑ บริการเสริมสรKางความเขKมแข็งใหKชุมชนในดKานการจัดกระบวนการกลHุม การกระจายขKอมลู ขHาวสารใหปK ระชาชนรบั รKู การใหKคำแนะนำ คำปรึกษา ในการจัดการปAญหาชุมชน ๔.๒ บริการจัดทำโครงการสุขภาพทKองถิ่น ดูแลสุขภาพทKองถิ่นโดยใชKภูมิปAญญา ทKองถิ่น

๓๗ ๔.๓ บรกิ ารพฒั นาสขุ ภาพชุมชนภายใตKความรวH มมือขององคกY รชุมชน องคกY รปกครอง ทKองถ่นิ และเครือขาH ยเอกชนในการดแู ลสุขภาพ ๔.๔ บริการการเฝšาระวัง การควบคุมและการปšองกันโรค ความรุนแรงและสารพิษ เชHน การจัดการสิ่งแวดลKอมเพื่อลดปAจจัยเสี่ยงและภาวะคุกคามตHอสุขภาพชุมชน หรือการเฝšาระวัง ประชาชนที่มีภาวะเสี่ยงทางดKานสุขภาพ การคKนหาผูKป•วยและการคัดกรองประชาชนที่มีภาวะเสี่ยง ในชมุ ชน ๔.๕ บริการที่เนKนการพึ่งพาตนเองดKานสุขภาพชุมชน เชHน บริการสHงเสริมสุขภาพ จัดกระบวนการกลุHมสุขภาพในชุมชน บริการขKอมูลขHาวสารดKานสุขภาพกระจายความรูKมาสูHประชาชน บริการใหKคำแนะนำ คำปรึกษา สรKางความมั่นใจในการจัดการปAญหาสุขภาพในชุมชน บริการประเมิน ภาวะสุขภาพคนในชุมชนเพื่อระบุปAญหาสุขภาพที่พบบHอยในทKองถิ่น พรKอมปAจจัยสาเหตุเพื่อจัดทำ โครงการสุขภาพทอK งถนิ่ ๔.๖ ใหKคำแนะนำการปรับพฤติกรรมเพื่อปšองกันการเกิดโรคแกHประชาชนในชุมชน เชHน การผสมไอโอดีนในน้ำดื่ม ในไขHไกH การเลือกรับประทานอาหารที่สด สะอาด ไรKสารพิษ การงด พฤติกรรรมเสี่ยง เชHน การเมาไมHขับ การไมHรับประทานสุราในวัด การไมHสูบบุหรี่ในที่สาธารณะ การสวม ถุงยางเมื่อมีเพศสัมพันธY การสวมหมวกกันน็อค การคาดเข็มขัดนิรภัยขณะขับขี่รถยนตY การไมHโทรศัพทYมือถือขณะขับรถ การใสHหนKากากในการคัดกรองโรค การใสHหนKากากปšองกันฝุ•นละออง การใสเH ครอ่ื งปอš งกันเสยี งขณะทำงานในโรงงาน ๔.๗ รHวมมือกับองคYกรปกครองสHวนทKองถิ่นและสรKางเครือขHายในการจัดทำโครงการ สุขภาพชุมชน ๔.๘ สHงเสริมใหKชุมชนนำศักยภาพของทุนทางสังคมมาใหKบริการสุขภาพ เชHน ภูมิปAญญา ทอK งถนิ่ การใชสK มุนไพร บทสรปุ ระบบสุขภาพชุมชนเป^นระบบที่ตKองทำความเขKาใจทุนทางสังคมและศักยภาพในการจัดการ โดยมีสHวนรHวมในการออกแบบและกำหนดวิธีการดูแลสุขภาพภายใตKการรวมกลุHม รวมตัว และจัดการ แกKไขปAญหาสุขภาพดKวยตนเอง จากอดีตที่มีแกKปAญหาสาธารณสุขตามนโยบายของประเทศ ซึ่งในปAจจุบัน เป^นการปฏิบัติตามการปฏิรูประบบสุขภาพและมีการกำหนดแนวคิดที่เป^นไปไดKตามแผนพัฒนา เศรษฐกิจและสังคมแหHงชาติ จนทำใหKบทบาทของพยาบาลชุมชนมีการปรับเปลี่ยนในการมุHงสรKางเสริม สุขภาพ เป^นผูKเอื้ออำนายใหKเกิดกิจกรรมดูแลสุขภาพของตนเองโดยประสานงานความรHวมมือกับภาคี เครอื ขาH ยทุกภาคสHวน เพ่อื นำไปสHูการพึ่งตนเองดวK ยการจดั การบนพื้นฐานทนุ และศกั ยภาพทมี่ ีอยูH

๓๘ คำถามทบทวน ๑. จงอธิบายความหมายแนวคิดและทฤษฎรี ะบบสขุ ภาพชมุ ชน ๒. องคYประกอบระบบสุขภาพชมุ ชนประกอบดKวยอะไรบาK ง ๓. จงอธิบายปAจจยั กำหนดทมี่ ผี ลตอH สขุ ภาพชุมชน ๔. จงลำดบั วิวัฒนาการการสาธารณสุขในประเทศไทย ๕. วเิ คราะหYรูปแบบการบรกิ ารการพยาบาลอนามยั ชมุ ชนในชุมชนเขตเมอื ง เขตชนบท ๖. วเิ คราะหกY ารออกแบบการบรกิ ารการพยาบาลชุมชนแผนพัฒนาฯ ฉบับที่ ๑๒ ๗. วิเคราะหYการเปลี่ยนแปลงประเด็นและแนวโนKมของการบริการการพยาบาลอนามัยชุมชน ในอนาคต ๘. อภิปรายลกั ษณะและขอบเขตหนKาท่ีและบทบาทของพยาบาลชมุ ชน ๙. จงยกตวั อยาH งบทบาทการบริการพยาบาลชุมชนตามลกั ษณะการดแู ลสุขภาพ ๑๐. อภปิ รายระบบและเงือ่ นไขการพัฒนาบทบาทพยาบาลในการดูแลสุขภาพชมุ ชน เอกสารอา% งองิ กระทรวงสาธารณสขุ . (๒๕๖๓). การมอบนโยบายและทศิ ทางการบรหิ ารงานกระทรวงสาธารณสุข. คนK หาเมอ่ื กมุ ภาพนั ธ,Y ๑๕, ๒๕๖๓ จาก https://www.moph.go.th/document/kwt5REGKzcRq4QGwYTLj5U7LrCGhekte.pdf กัลยา โสนทอง. (๒๕๕๙). การพยาบาลชุมชน. คKนหาเมื่อ กุมภาพันธY, ๑๕, ๒๕๕๕, จาก http://myblogcomnurse.blogspot.com/2016/01/blog-post.html ขนิษฐา นันทบุตร. (๒๕๔๖). การพยาบาลชุมชน. ขอนแกHน : คณะพยาบาลศาสตรY มหาวทิ ยาลยั ขอนแกนH . ขนิษฐา นนั ทบตุ ร. (๒๕๕๑). ระบบการดูแลสุขภาพชุมชน : แนวคดิ เครอ่ื งมอื การออกแบบ. นนทบรุ ี : สถาบนั วิจัยและพฒั นาระบบการพยาบาล สภาการพยาบาล. ขนิษฐา นันทบุตร, พีรพงษY บุญสวัสดิ์กุลชัย, จงกลนี จันทรศิริ, นิลภา จิระรัตนวรรณะ, สุคนธY วรรธนะอมร, แสงเดือน แทHงทองคำ, กิตติภูมิ ภิยโย, อมาวสี อัมพันศิริรัตนY และ พัฒนา นาคทอง. (๒๕๕๓). ชุดความรู2การพัฒนากลไกและพัฒนาระบบสุขภาพชุมชนเพื่อชุมชน นนทบุรี : บรษิ ัทเดอะกราฟโ¬ ก ซิสเต็มสY จำกัด.

๓๙ ขKอบังคับสภาการพยาบาลวHาดKวยขKอจำกัดและเง่ือนไขในการประกอบวิชาชีพการพยาบาลและการผดุง ครรภY พ.ศ. ๒๕๕๐. (๒๕๕๐, ๑๑ กรกฎาคม). ราชกิจจานุเบกษา. เลHม ๑๒๔, ตอนที่ ๘๓ ง, หนKา ๕๐-๕๕. สบื คนK เมอื่ วันที่ ๑๐ กรกฎาคม ๒๕๖๐, จาก https://www.tnmc.or.th/images/userfiles/files/K001.PDF จริยาวัตร คมพยัคฆY และพูนสุข หิงคานนทY. (๒๕๔๘). “การสาธารณสุข” ใน เอกสารการสอนชุด วิชาการพยาบาลชุมชนและการรักษาพยาบาลเบื้องต2น. มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช. พมิ พคY รงั้ ที่ ๒, กรุงเทพฯ : หาK งหุนK สHวนจำกดั อรณุ การพิมพ.Y ประกาศสภาการพยาบาลเรื่องขอบเขตวิชาชีพพยาบาลสมรรถนะพยาบาลผูKปฏิบัติการพยาบาลขั้นสูง. ๒๕๕๒, (๒๕๕๒,๓๐ มกราคม). ราชกิจจานุเบกษา. เลHม ๑๒๖, ตอนที่ ๑๖ ง, หนKา ๒๘ -๒๙ สืบค2นเมื่อวนั ท่ี ๑๐ กรกฎาคม ๒๕๖๐, จาก https://www.tnmc.or.th/images/userfiles/files/H014.pdf ประเวศ วะสี. (๒๕๕๓). ปฏิรูปประเทศไทย รายการเรื่องที่ประชาชนควรรู2. กรุงเทพฯ : สำนักงาน ปฏิรปู ระบบสขุ ภาพ. วรรณภา ศรีธัญรัตนY และลัฆวี ป¬ยะบัณฑิตกุล. (๒๕๖๐). แนวทางการพยาบาลเพื่อการสร2างเสริม สุขภาพสำหรับพยาบาลวิชาชีพในสถานบริการสุขภาพระดับปฐมภูมิระดับทุติภูมิและ ระดับตตยิ ภมู .ิ นนทบรุ ี : โรงพิมพYบริษัทมาตาการพิมพจY ำกดั . วทิ ยา บรู ณะศริ .ิ (๒๕๕๕). “วิทยา” วางแนวทางดูแลสุขภาพคนไทยทวั่ ถงึ เนKนปšองกัน-ควบคมุ -เฝาš ระวงั ลดปญA หาเจบ็ ปว• ย. สยามรฐั . วันที่ ๑๓ กมุ ภาพนั ธY พ.ศ. ๒๕๕๕ : ๑๖. พงษYศักดิ์ นาตœะ, พักตรYวิภา สุวรรณพรหม, และรัตนาภรณY อาวิพันธY. (๒๕๖๒). การบูรณาการในระบบ สขุ ภาพชมุ ชน. วารสารเภสชั กรรมไทย. ๑๑ (๑). ๗๘-๙๑. พระราชบัญญัติวิชาชีพการพยาบาลและการผดุงครรภY พ.ศ. ๒๕๒๘ และแกKไขเพิ่มเติมโดย พระราชบัญญัติวิชาชีพการพยาบาลและการผดุงครรภY (ฉบับที่ ๒) พ.ศ. ๒๕๔๐. (๒๕๔๐, ๒๓ ธันวาคม). ราชกิจจานุเบกษา. เลHม ๑๑๔, ตอนที่ ๗๕ ก, หนKา ๑ -๙. สืบคKนเมื่อวันที่ ๑๐ กรกฎาคม ๒๕๖๐, จาก http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2540/A/075/1.PDF

๔๐ สำนักงานกองทุนสรKางเสริมการสรKางเสริมสุขภาพ. (๒๕๖๓). รายงานสุขภาพคนไทยปb พ.ศ. ๒๕๖๓. กรุงเทพฯ : สำนกั งานกองทุนสราK งเสริมการสรKางเสรมิ สุขภาพ. หทัยชนก บัวเจริญ, จริยาวัตร คมพยัคฆY, วนิดา ดุรงคYฤทธิชัย, และกมลทิพยY ขลังธรรมเนียม. (๒๕๕๔). การพยาบาลในระบบสขุ ภาพ. สมุทรปราการ : มหาวิทยาลยั หัวเฉียวเฉลิมพระเกียรติ. หทยั ชนก บัวเจริญ. (๒๕๕๙). ระบบสุขภาพชุมชน. นครปฐม : บKานการพมิ พY Pender, N, J., Mudaugh, C. & Parsons, M, A. (๒๐๐๒). The health Promotion model. Health Promotion in nursing practice. ๔, ๕๙-๗๙. Pirani SS. A. (๒ ๐ ๑ ๖ ) . Application of Nightingale’s Theory in Nursing Practice. Ann Nurs Pract ๓(๑): ๑๐๔๐-๑๐๔๓. Powell F.D. (๑๙๙๙) Health Care Systems in Transition and international perspective. Thousand : Sage publication. Prochaska, J. O., & Diclememte, C.C. (๑๙๘๒). Transtheoretical Theory : Toward a more integrative model of change. Psychotherapy : Theory, research & practice, ๑๙(๓). ๒๗๖-๒๘๘. World Health Organization. (๑ ๙ ๙ ๖ ). Report of a WHO expert committee. Geneva : World Health Organization. World Health Organization. (๒๐๑๐). A Framework for Community Health Nursing Education. India : World Health Organization.